Sant-Maral Foundationasiafoundation.org/wp-content/uploads/2016/07/Авлигын-талаарх-олон... · Sant-Maral Foundation Энýõїї ñуäалгааг Канаäûн

Sant-Maral Foundation

Энýõїї ñуäалгааг Канаäûн Çаñгийн гаçар, Канаäûн Ãаäааä õýргийн яамнû äýмæлýг тýйгýýр õийñýн болно. Суäалгааг

Аçийн Сан, Сант Марал ñантай õамтран яву улñан бºгººä ñуäалгаанû їр äїн нü Канаäûн Çаñгийн гаçар болон Канаäûн

Ãаäааä õýргийн яамнû їçýл боä лûг илýрõийлýýгїй болоõûг анõаарна у у.

2016 он

АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙНОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А

МОНÃОЛ УЛСА Д АРД×ИЛСАН ОРОЛÖООТОЙÃООР ТӨРИЙН А ЛÁАНД

САЙН ÇАСАÃЛА Л, ИЛ ТОД ÁАЙД ЛÛÃ ÁЭÕЖҮҮЛЭÕ НÜ ТӨСӨЛ

АÃУУЛÃА

i

Орøил .............................................................................................................................................................................

Суäалгаанû арга çїй ......................................................................................................................................................

Суäалгаанû гол їр äїн ...................................................................................................................................................

1. Тулгамäñан аñу уä лу уä ....................................................................................................................................

2. Сонг у улийн ил тоä, øуäарга байäал ..............................................................................................................

3. Авлигûн тївøин ...............................................................................................................................................

4. Авлигûн чиг õанä лагûн їнýлгýý ......................................................................................................................

5. Авлигатай тýмцýõ .............................................................................................................................................

6. Авлигатай тýмцýõ ñанаачилг у уä .....................................................................................................................

7. Шуäарга õанä лага ..............................................................................................................................................

8. Дýýä тївøний авлига ........................................................................................................................................

9. Өрõийн тївøний авлига ....................................................................................................................................

Суäалгаанä аøиглаñан аñу улга ....................................................................................................................................

8

9

11

14

20

28

36

42

54

58

64

74

79

АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А

8 АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А

Аçийн ñан, Сант Мара л ñантай õамтран Ав лигûн Та лаарõ Олон Нийтийн Ойлголт Мýä лýг тог тооõ (SPEAK) 17 äаõü

уäаагийн ñуäалгаагаа нийñлýл Улаанбаатар õот болон аймаг, ñумäûг õамру улан їнäýñний õýмæýýнä 2016 онû 3 äугаар

ñарä õийæ гїйцýтгýлýý.

Энýõїї ñуäалгааг Канаäûн Ãаäааä Õýргийн Яамнû ñанõїїæилтýýр Аçийн ñангийн õýрýгæїїлæ буй Тºрийн албан äаõü

Арäчилñан оролцоо болон Ил тоä байä лûг ñайæру улаõ тºñлийн (STEPS) õїрýýнä яву улæ байна. Суäалгаа 2006-2011

онû õооронä АНУ-ûн ОУÕ А-ийн ñанõїїæилтýýр “Монгол äаõü Авлигûн тївøинг тог тооõ ñуäалгаа” нýрýýр õагаñ æил

т у там õийгä äýг байñан бол 2012 онооñ “А влигûн Талаарõ Олон Нийтийн Ойлголт Мýä лýг Тог тооõ” ñуäалгаа буþу SPEAK

гýæ нýрлýгäýõ болñон. Туñ ñуäалгаагаар авлига, ºнäºр тївøиний авлига, тºрийн байг у уллаг у уä äаõü авлигûн талаарõ

олон нийтийн ойлголт, тºñººлºл, мýä лýг болон ºрõийн тївøин äýõ ав лигûн тоõиолäол, тїїний їр нºлººг ñуä лаõûг

çорüäог þм.

STEPS тºñºл їрг ýлæ лýõ õ у гац аанû т у рøи ä ýнýõїї ñуä а лгааг г у рван уä аа яву улна. Суä а лгаанû їр äїн нü тºñºл

боловñру улаõ, мýäýýлýл цуглу улаõ болон тºñлийн буñаä їå øат у уäаä баримт, мýäýýлýл болæ ºгäºгººрºº онц лог þм.

Суäалгаа нü олон нийт, õ увийн болон иргýний нийгмийн байг у уллаг у уäûн õ увüä ñо¸н гýгýýрїїлýõ, ойлголт мýä лýг

тїгýýõ чу õал арга õýрýгñýл болäог. Суäалгааг тог тмол õугацаанä äавтан яву улñнаар олон нийтийн ойлголт, õанä лагаä

гарч буй ººрчлºлтийг тоäорõойлоõ ач õолбогäолтой болäог. Тїїнчлýн ýнýõїї ñуäалгаанааñ гаäна биçнåñ ýрõ лýг чäийн

ойлголт, тºñººллийг тоäорõойлоõ çорилгоор Áиçнåñ ýрõ лýлтийн орчин äаõü авлигûн нºõцºл байäал ñуäалгааг мºн

яву улäаг. Эäгýýр ñуäалгаану уäааñ Монгол улñ äаõü авлигûн нºõцºл байä лûн åрºнõий äїр çургийг õараõ боломæтой

þм.

ÎРØИЛ

Энýõїї ñуäалгаанû тайланг 2016 онû 7-р ñарä олон нийтýä танилцу улав.

Суäалгааг бїтýц лýгäñýн болон ганцаарчилñан ярилц лага аваõ õýлбýрýýр 18 болон тїїнýýñ äýýø наñнû буþу наñанä

õїрýг ч ä ýýñ авñ ан. Суä а лгаа нü ñ анамñ аргїй тїївýр болон мага ä ла лûн тарõа л т ûн аргач ла лаар гаçар н у т г ийн

бїлýглýлийн олон тївøнийг õамарñан.

Эõний øатанä Улаанбаатар õот болон Монгол улñûн äºрвºн бїñ ну таг бїрýýñ õо¸р õїртýлõ аймгийг тїїврийн аргаар

ñонгоæ авñан. Эäгýýр аймг у уäааñ ñумäûг, Улаанбаатар õотооñ õорооäûг мºн ñанамñаргїйгýýр ñонгоñон. Аймгийн тºв

болон ñумûн тºвїїäийг тїївýрт çайлøгїй õамру улñан.

Õо¸рäу гаар øатан ä Тїїврийн А нõан Шат нû Нýг æїїäийг (ТА ШН) ñонгоñон. Улаанбаатар õотоä ТА ШН-їїäийг

тїївýрлýгäñýн õорооäооñ ñонгоñон. Аймгийн тºвїїäýä ТАШН-їїä çаñаг çаõиргаанû õамгийн бага нýгæ болоõ баг у уä

байñан. Сумûн тºвїїäýä ñуäалгаанû багийн аõ лагч ºрõїїäийн бїлгийг тоäорõойлñон. ТАШН нü найман ºрõººñ тог тñон

бїлгїїä байñан.

Ãуравäугаар øатанä ýõ лýõ цýг болон ºрõїїäийг тоäорõойлñон. Улаанбаатар õотûн орон ñу уцнû õорооллу уäûн байøин

болон õаалганû äугаар бїõий õаягийг ñуä лаачäаä ºгñºн. Ãýр õорооллу уäаä аæлûн аõ лагч г уäамæнû äугаар болон ýõ лýõ

цýгїїäийг ñуä лаачäаä õ уваарилñан. Ãýр õороололä ñуä лаачиä ýõ лýõ цýгýýñ ýõний ºрõийг алгаñааä õо¸р äаõü ºрõººñ

ýõ лýн ярилц лага авч, їїний äараа бару ун гарûн äїрмийг баримтлан г урав äаõü ºрõ бїрийг ñонгон ярилц лагûг õийñýн.

Аймгийн тºв болон ñумûн тºвїїäýä аõ лагч ýõ лýõ цýгийг тоäорõойлñон ба ñуä лаач бару ун гарûн äїрмýýр г урав äаõü ºрõ

бїрийг ñонгоñон. Яри лц лагûг ºрõийн т ýргїїн ýñвýл ºрõ г ýрийн аñу уä лаар õамгийн иõ мýä лýг т ýй õїнийг ñонгоæ

яву улñан.

Энýõїї тайланä 2016 онû 3-р ñарûн 12-нû ºäрººñ 2016 онû 4-р ñарûн 4-ний õооронä õийгäñýн Авлигûн талаарõ олон

нийтийн ойлголт мýä лýг тог тооõ VI äаõü ñуäа лгаанû їр äїнг танилцу улñан болно. Суäа лгаанä Улаанбаатар õотûн

найман äїїрýг, çургаан аймгийн 22 ñумûн нийт 1,360 айл ºрõººñ бїрäñýн 170 анõан øатнû нýг æїїä õамрагäñан1.

Тїїврийн тарõалтûг äарааõ õїñнýг тýä õару улав:

1 Їð дүнгүүд нü 18 ба түүнээñ дээø наñны 1,360 наñанд õүðэгчдээñ авñан ганöааðчилñан ÿðилöлага дээð ñóóðилñан болно. Íийт óлñын наñанд õүðэгчдийн түүвэðт тóлгóóðлаñан үð дүнгийн õóвüд түүвðийн алдааны õÿзгааð ± 1.6 õóвиаñ (ð =10 õóвü бол, 1-ð = 90 õóвü) ±

2.6 õóвü (õ = 40 õóвü бол, 1-ð=60 õóвü) байõ ба 95%-ийн итгэлийн түвøинд байна. Түүвðийн алдаанааñ гадна, аñóóлтын үг õэллэг болон ñанал аñóóлга аваõ бодит õүндðэлүүд нü ñóдалгааны гол үð дүнд алдаа болон нөлөөлөл үзүүлж болоõ юм.

9АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А

ÑУÄАЛÃААНÛ АРÃА З¯Й

АÂЛИÃÛН ТА ЛА АРÕ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛÃОЛТ МЭД ЛЭÃ ТОÃ ТООÕ СУД А ЛÃА А10

Х¿ñíэãт 1: Т¿¿âðèéí таðõаëт

Б¿ñ Хîт/Аéìаã Ä¿¿ðэã/ÑóìÑóäаëãаа аâñаí

ºðõ¿¿ä

Улаанбаатар 600

Õан-Уул 56

Áаянçїрõ 144

Сїõбаатар 72

×ингýлтýй 72

Áаянгол 88

Сонгиноõайрõан 136

Налайõ 16

Áагану ур 16

Аéìãóóä 760

Баðóóí Б¿ñ Хîâä 176

Жаргалант (аймгийн тºв) 64

Эрäýнýбїрýн 24

Мянгат 32

Çýрýг 32

Дарви 24

Хаíãаéí Б¿ñ Бóëãаí 88

Áулган (аймгийн тºв) 40

Õангал 32

Раøаант 16 ªâºðõаíãаé 168

Арвайõýýр (аймгийн тºв) 64

Õуæирт 40

Çїїнбаян-Улаан 32

Áаянгол 32

Тºâèéí Б¿ñ Äóíäãîâü 89

Манäалговü (аймгийн тºв) 40

Ãурванñайõан 25

Лу уñ 24 Ñэëэíãэ 135

Сїõбаатар (аймгийн тºв) 56

Çїїнбїрýн 23

Манäал (Çїїнõараа) 32

Áару унбїрýн 16

Õºтºл 8

З¿¿í á¿ñ Ñ¿õáаатаð 104

Áару ун-Урт (аймгийн тºв) 40

Сїõбаатар 16

Уулбаян 16

Эрäýнýцагаан 32

Нèéт 1360


Эäийн çаñгийн õїнäрýл мºн уäаõгїй болоõ ñонг у улüтай õолбоотой улñ тºрийн тог творгїй нºõцºл байäал 2016 онû

ñуäалгаанû äїнä нºлººлñºн õарагäаæ байна.

"Нийгýм ýäийн çаñгийн õямрал" гýñýн ангилал т улгамäñан аñу уä лу уäûн çургаäугаар байрнааñ õо¸рäугаар

байр ру у øилææýý. Авлигûн талаарõ õанä лага ºмнºõ æилїїäтýй аäил õýвýýр байна.

2006 онооñ õойø анõ уäаа улñ тºрийн наму уä ав лига ä õамгийн иõ ºртñºн байг у ул лаг у уäûн æагñаа л т ûг

т ýргїїл лýý. Өмнºõ æи лїїä ý ä гаçрûн а лба ýõний байран ä бичигää ýг байв. Жагñ аа л т ûн ýõний таван

байг у уллагûн г урвûг нü улñ тºрийн байг у уллаг у уä буþу улñ тºрийн наму уä, УИÕ, Çаñгийн гаçар ýçýлæ байна.

Сонг у улийн їй л явц "и л тоä, øуäарга" явагäана г ýäýг т олон нийт õанга лт тай итг ýõгїй байна. 2015 онтой

õарüцу улаõаä ñуäалгаанä оролцог чäûн ñанал боäол ä ýýрäñýн ч ñонг у улийн компани т аæ лûн ñанõїїæи лтийн

ил тоä, øуäарга байäалä олон нийт õамгийн итгýл багатай байна.

Оролцогчäûн талааñ илїї õувü нü ñонг у улийн øинý õу улü "ог т їр äїнгїй" ýñвýл "маø бага їр äїнтýй " гýæ їçýæ

байна (53.1 õувü).

2015 онû ñуäалгаанû їр äїнтýй аäил ñуäалгаанä оролцог чäûн талааñ илїї õ увü нü ñїїлийн г урван æилä авлига

нýмýгäñýн гýæ їçýæ байна (2015 онä 59 õ увü, 2016 онä 58.8 õ увü). Õарин ирýõ г урван æил ав лига багаñна гýñýн

ººäрºг їçýл нýмýгäæýý. 2016 онä ñуäалгаанä оролцог чäûн г уравнû нýг нü ирýõ г урван æилийн õ угацаанä авилга

бу урна гýæ õариулñан бол (34.9 õувü) ýнý тоо 2015 онä 24.4 õувü байæýý.

Ав лигатай Тýмцýõ Ãаçрûн (АТÃ) їй л аæи л лагаан ä ºгºõ їнýлг ýý 2015 онооñ õойø иõ ººрч лºгäººгїй боловч т уñ

байг у уллагûн ав лигûн ýñрýг т ýмцýлä итгýõ итгýл бу урñаар байна. АТÃ-ûн õараат буñ бай äалä итгýõ олон ний тийн

итгýл 2014 онтой õарüцу улаõаä мºн л багаññан байна.

Õїний нºлººлºл, оролцоог багаñгаõ øинý тåõник, тåõнологи нýвтрїїлýõ мºн øинýýр бата лñан "Шилýн äанñнû

õу улü” çýргийг авлигûн ýñрýг їр äїнтýй ñанаачилга гýæ їçæýý.

Дýýä тївøний авлигûн нºлººллийг тоäорõойлоõ нü æирийн айл ºрõїїäýä õїнäрýлтýй õýвýýр байна.

Өрõийн тºлæ байгаа æиæиг õýýл õаõу улийн äунäаæ õýмæýý 2015 онû 3 äугаар ñарä 277,000 тºгрºг байñан бол 2016

онû 3 äугаар ñарä 336,000 тºгрºг болæ ºññºн байна.

11

ÑУÄАЛÃААНÛ ÃÎЛ ¯Р Ä¯Н


ÑУÄАЛÃААНÛ ÃÎЛ ¯Р Ä¯Н


2016 онû 3 äугаар ñарûн байä лаар “аæилгїйäýл” Монгол улñаä õамгийн т улгамäñан аñу уäал õýвýýр байна. 2015 онä

27.8 õ увиаñ 2016 он ä 28.4 õ увü болæ бага çýрýг нýмýгä æýý. Өнгºр ñºн æи л õо¸рäу гаар байран ä "инôляц" орæ байñ ан бол

ýнý æил “Нийгýм ýäийн çаñгийн õямрал” õо¸рäугаарт æагñæýý. “Нийгýм ýäийн çаñгийн õямрал” гýäýг т ýäийн çаñгийн

болон нийгмийн ñºрºг їçýгä лїїäийг õамру улæ ойлгоно. Энýõїї їçїїлýлт 2015 онä 5 õувü байñан бол 2016 онä 9.7 õувü

болæ õо¸р ä а õин нýмýгä æýý. "Я äу у ра л" т улгам äñ ан аñу уä лûн г у рав äу гаар байрнааñ тав ру у øи лæñ ýн байна.

Суäалгаанû їнäñýн аñу уäал болоõ "авлига" äºрºвäїргýýр байранä õýвýýр байна.

1. ТУЛÃАМÄÑАН АÑУУÄЛУУÄ

Çураг 1.1: 2016 он Тулгамäñан аñу уä лу уä (нýг ñонголт той, нýýлт тýй аñу улт)

Çураг 1.2: 2015 он Тулгамäñан аñу уä лу уä (нýг ñонголт той, нýýлт тýй аñу улт)

14

30.05.0% 10.0% 15.0% 20.0% 25.0%0.0

3 ñаð 2016

%

30.05.0% 10.0% 15.0% 20.0% 25.0%

Àжилгїйäýл

Èнôляöи/їнý ºñºлò

Ýäийн заñаг

Àвлига

ßäууðал

Íийгýм ýäийн заñгийн õямðал

Àмüжиðгаанû òївøин

Óул ууðõай

Îðлîгî

0.0 %

28.4%

10.9%

10.2%

7.8%

7.5%

5.0%

4.8%

2.8%

2.4%

27.8%

9.7%

9.1%

7.7%

6.7%

5.8%

3.7%

3.1%

2.3%

2.1%


Íийгýм ýäийн заñгийн õямðал

ßäууðал

Àвлига

Èнôляöи/їнý ºñºлò

Ýäийн заñаг

Àмüжиðгаанû òївøин

Ýкîлîги

Бîäлîгî/иðýýäїй

Ýðїїл мýнä

3 ñаð 2015

Мîнгîл улñаä òулгаð÷ буй гîл аñууäлууä (Тîï 10)

Мîнгîл улñаä òулгаð÷ буй гîл аñууäлууä (Тîï 10)

СУД А ЛÃА АНÛ ÃОЛ ҮР ДҮН 15

Суäа лгаа õийгäýæ байõ õ угац аан ä аæи лгїй äýл т улгам äñан аñу уä лûн äун ä нýлýýäгїй äýýгїїрт ороõûн çýрýг цýý

õýлбýлçýл иõ тýй байñан þм (Çураг 1.3). Õарüцу улалт õийæ їçýõýä авлига їнäñýн аñу уä лûн õ увü õýмæýý нü бу урñан

байна (Çураг 1.4). Энý нü ýäийн çаñгийн õїнäрýлийн аñу уä лу уä олон нийтийн анõаарлûг илїї татаæ байгаатай õолбоотой

байæ болоõ þм.

"Аæилгїйäýл" болон "А влига"-ûн та лаарõи õан ä лагûг ñуäалгаанä оролцог чäûн наñаар нü анг илæ їçýõýä (Çураг 1.5) 18-

39 наñнû иргýä аæилгїйä лийн аñу уäалä илїї иõ ñанаа çовæ байгаа бол 30-39 наñнû бїлгийн õувüä авлигûн талаар илїї

ñанаа çовæ байна.

Çураг 1.3: Аæилгїйäýл


03ñаð

2006

45.0%

40.0%

35.0%

30.0%

25.0%

20.0%

15.0%

10.0%

5.0%

0.0%09ñаð

2006

03ñаð2007

09ñаð2007

03ñаð

2008

09ñаð

2008

03ñаð

2009

09ñаð

2009

03ñаð2010

09ñаð2010

03ñаð2011

11ñаð2012

03ñаð2013

03ñаð2013

03ñаð2014

04ñаð2015

03ñаð2016

Çураг 1.4: Авлига

35.0%

30.0%

25.0%

20.0%

15.0%

10.0%

5.0%

0.0%

Àвлига

24.6%

39.0%

35.6% 35.2%

29.4%

24.3%

33.2%35.2%

33.1%

36.0%39.5%

30.1%

33.8%

24.4%26.5%

28.4%27.8%

28.8%

12.5%

27.6%

16.3%

22.2%

18.2%

8.5%

14.3%10.1%

7.4%4.5%

8.0%7.4% 7.0%

8.3% 7.8% 7.7%

03ñаð

2006

09ñаð

2006

03ñаð2007

09ñаð2007

03ñаð

2008

09ñаð

2008

03ñаð

2009

09ñаð

2009

03ñаð2010

09ñаð2010

03ñаð2011

11ñаð2012

03ñаð2013

03ñаð2013

03ñаð2014

04ñаð2015

03ñаð2016

16

Çураг 1.5: "Аæилгїйäýл" болон "Авлига"-ûг наñнû бїлгýýр õарüцу улñан байäал

18-24

40.0%

35.0%

30.0%

25.0%

20.0%

15.0%

10.0%

5.0%

0.0% 25-29 30-39 40-49 50-59 60+

3.8%5.2%

9.6%7.6% 9.0% 8.5%

19.6%

22.2%

25.5%

31.3%

35.5%

32.3%

Авлигûг т улгамäñан аñу уäал гýæ їçýõ нü боловñр олûн тївøинтýй øу уä õамаара лтай байäал аæиглагäаæ байна (Çураг

1.6). Дунä ñург у улийн боловñр олтой оролцог чäûн äºнгºæ 4.3 õ увü нü õарин ä ýýä боловñролтой оролцог чäûн 12.1 õ увü

авлигûг аñу уäал гýæ їçæýý.

Çураг 1.6 "Аæилгїйäýл" болон "Авлига"-ûг боловñролûн тївøинýýр õарüцу улñан байäал

Бага/Бїðýнбуñ äунä

40.0%

35.0%

30.0%

25.0%

20.0%

15.0%

10.0%

5.0%

0.0% Бїðýн äунä Туñгай äунä Дýýä

12.1%

24.8%

5.6%

19.6%

6.9%

32.2%

26.5%

4.3%




Àвлига

Àвлига

17

Õºäºº ор он ну тгийн ирг ýä õот ñу урин гаçарт амü äарäаг ирг ýäýýñ илїїтýйгýýр “аæи лгїйäýл”-ийг гол аñу уäал гýæ їçýæ

байна (Çу раг 1.7). Õºäºº орон ну таг т 31.5 õ у вü нü "А æи лгїй äý л"-ийг аñу уä а л г ýæ їçñ ýн бол õот ñу у рин гаçрûн

оролцог чäûн äºнгºæ 23.4 õ увü ийм боäолтой байна. Õарин авлигûн талаарõи õанä лагûн õ увüä їїний ýñрýг їçїїлýлт

гарчýý. Õºäºº орон ну тгийн оролцог чäооñ (6 õ увü) ñу урин гаçрûн оролцог чиä (9.8 õ увü) "Авлига"-ûг гол аñу уäал гýæ

õýлýõ нü илїї байна.

Çураг 1.7: Аæилгїйäýл" болон "Авлига"-ûг ñуäалгаанä оролцогчäûн орøин ñу угаа гаçраар õарüцу улñан байäал

35.0%

30.0%

25.0%

20.0%

15.0%

10.0%

5.0%

0.0%

31.5%

6.0%9.8%

23.4%

Çураг 1.8: “Аæилгїйäýл" болон "Авлига"-ûг ñуäаалгаанä оролцогчäûн õїйñýýр õарüцу улñан байäал

Эмýг тýй оролцог чиä "Аæилгїйäýл"-ийг гол аñу уäал гýæ їçýõ нü мºн илїї байна. "Авлига"-ûг ýрýг тýй, ýмýг тýй õїмїїñ

аäилõан аñу уäал гýæ їçñýн байõаä ýмýг тýй õїмїїñ "Аæилгїйäýл"-ийн талаар ýрýг тýй õїмїїñýýñ 4.7 õувиар илїї ñанаа

çовäог байна (Çураг 1.8).

35.0%

30.0%

25.0%

20.0%

15.0%

10.0%

5.0%

0.0%

7.8% 7.6%

25.5%

30.2%

СУД А ЛÃА АНÛ ÃОЛ ҮР ДҮН



Àвлига

Àвлига

Õîò Îðîн нуòаг

Ýð Ýм

18

"Авлига манай улñаä тог тñон çанøил болñон" гýæ їçýõ õанä лагаä ямар нýгýн ýåрýг ººрчлºлт гараагїй байна (Çураг 1.9).

2006 онû 3 äугаар ñарааñ õойø ñуäалгаанä оролцог чäûн äийлýнõ нü ýнýõїї байр ñу урüтай "нийц äýг" ýñвýл "бага çýрýг

нийц äýг" õýвýýр байñаар 2008 онооñ ýнýõїї тоонä бага çýргийн ººрчлºлт орæ 85 орчим õувüтай байна.

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

03 ñ

аð 2

0060%

08 ñ

аð-2

006

01 ñ

аð 2

007

06 ñ

аð 2

007

11 ñ

аð 2

007

04 ñ

аð 2

008

09 ñ

аð 2

008

02 ñ

аð 2

009

07 ñ

аð 2

009

12 ñ

аð 2

009

05 ñ

аð 2

010

10 ñ

аð 2

010

05 ñ

аð 2

011

08 ñ

аð 2

011

01 ñ

аð 2

012

06 ñ

аð 2

012

11 ñ

аð 2

012

04 ñ

аð 2

013

09 ñ

аð 2

013

02 ñ

аð 2

014

06 ñ

аð 2

014

12 ñ

аð 2

014

05 ñ

аð 2

015

10 ñ

аð 2

015

03 ñ

аð 2

016

Çураг 1.9: “Авлига манай улñаä тог тñон çанøил болñон”

1.4%

2.7%

4.8%

13.1%

78.0%

3.0%

3.3%

4.2%

15.8%

73.7%

3.0%

4.0%

4.2%

18.2%

70.7%

1.5%

4.0%

5.2%

14.5%

74.7%

4.3%

4.3%

6.6%

22.4%

62.5%

3.9%

5.2%

7.5%

19.8%

63.7%

3.3%

3.9%

5.4%

17.6%

69.8%

3.3%

4.2%

6.5%

19.2%

66.8%

4.7%

4.5%

6.2%

20.2%

64.4%

6.4%

6.0%

6.3%

18.6%

62.7%

4.7%

4.6%

5.4%

20.7%

64.6%

3.5%

5.6%

5.5%

19.8%

65.7%

03 ñар

2006

09 ñар

2006

03 ñар

2007

09 ñар

2007

03 ñар

2008

09 ñар

2008

03 ñар

2009

09 ñар

2009

11 ñар

2012

03 ñар

2014

04 ñар

2015

03 ñар

2016

АÂЛИÃÛН ТАЛААРХ ÎЛÎН НИЙТИЙН ÎЙЛÃÎЛТ МЭÄЛЭÃ ТÎÃТÎÎХ ÑУÄАЛÃАА

Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй

Íийöäýггїй

Тºäийлºн нийöäýггїй

Бага зýðýг нийöäýг

Íийöäýг

ÑÎНÃУУЛИЙН ИЛ ТÎÄ,ØУÄАРÃА БАЙÄАЛ

20

2012 онû Ãаллап (Gallup) ñ анал аñу улгûн нýг õýñ ýг болгоæ ор олцог чäооñ äарааõ аñу улт у уäûг аñу уñан, "[Улñûн нýр]-ä та

äарааõ çїйлїїäýä итгýлтýй байäаг у у, їгїй þу? Сонг у улийн øуäарга .... талаар ямар боäолтой байгаа вý? " Монголûн

арä иргýä ñонг у улийн явцаä маø бага и тгýлтýй байгааг їр äїн õару улñан.2 Суäалгаа õийгäñýн 140 гаруй орнооñ Монгол

улñ Ор оñ, Пакиñ тан, Аôганиñ тан болон ×а ä улñу уäтай ñїїлийн тав ä бичигäñ ýн. 2012 онû ñуä а лгаа нü У ИÕ-ûн

ñонг у улийн äараа 6 ñарä õийгäñýн ба олон нийт итгýл їнýмøилгїй болñон нü çарим талаараа ýнýõїї ñонг у улüä ñанал

тоолоõ маøин нýв т рїїлñ ýн т ýй õолбоотой байæ болоõ þм. Õ яна л т ûг нýмýгäїїлýõ мºн ýнý їл и т г ý лийг ари лга õ

çорилгоор Монгол улñûн ирýõ 2016 онû ñонг у улийн ñанал õ урааõ õýñгїїäийн талûг нü ñанамñаргїй байä лаар ñонгон

авч ñаналûн õу уäаñу уäûг гар аргаар äаõин тоолоõ þм.

Энýõїї олон нийтýä çарлаæ байгаа ñанал тоолоõ явцûн õяналтûг ñайæру улаõ арга õýмæýý нü яагааä арä иргýäийг ñанал

аваõ õýñýг äýõ ñаналûн тооллого болон Сонг у улийн Ерºнõий Õороонû (СЕÕ) нýгäñýн ñанал тооллогûн алü алинä итгýõ

итгýл 2016 онä 2015 онтой õарüцу улаõаä бага çýрýг ºнäºр байгааг тайлбарлаæ болоõ þм.

Энý нü бага çýрг ийн ºñºл т õýäий ч, ñонг у улийн и л тоä, ø уäарга бай ä лûн та лаарõ т ýäний õїлýý лт ямар байгааг аñу у õаä,

2015 болон 2016 ону уäаä ñонг у улийн бýлтгýл їå øатанä ñуäалгаанä оролцог чäûн 34 õ увü нü "ог т øуäарга буñ" байна

(Çураг 2.1) гýñýн õїлýýлт тýй байñан ба ýнý õ угацаанä бїõ оролцог чäûн итгýлийн äунäаæ тївøин ñонг у улийн ýнý їå

øатанä 2.17-ñ 2.10 болæ бу урñан (Çураг 2.6).

Çураг 2.1: Сонг у улüтай õолбоотой äарааõ їйл аæиллагаа õýр çýрýг ил тоä øуäарга

явæ байна гýæ та боäоæ байна вý? Áýлтгýл їå øат.

40.0%

35.0%

30.0%

25.0%

20.0%

15.0%

10.0%

5.0%

0.0%

10.6%

7.4%

29.5%

29.2%

34.0%

34.2%

25.9%

29.3%

2Мэдээллийг õаðна óó: https://sites.google.com/site/electoralintegrityproject4/projects/existing-datasets/public-perceptions.


2. ÑÎНÃУУЛИЙН ИЛ ТÎÄ, ØУÄАРÃА БАЙÄАЛ

Îгò їгїй Бага зýðýг Тîäîðõîйõýмжýýгýýð

Èõ õýмжýýгýýð

3 ñаð 2015 3 ñаð 2016

Ñîнгуулийн бýлòгýл, Жиøýý нü: ñîнгîг÷äûг бїðòгýõ,ñîнгуулийн õîðîîä бîлîн ажилòнууäûг бýлòгýõ,

гаäааä äîòîîäûн ажиглаг÷äûг îðîлöуулаõ гýõ мýò

21

Сонг у улийн їå øат нааñ оролцог чи ä ñонг у улийн компани т аæ лûн ñанõїїæи л т ýä õамг ийн и т г ýл багатай байна.

Суäалгаанä оролцог чäûн бараг та л нü (45 õ увü) ñонг у улийн компани т аæ лûн ñанõїїæилтийг "ог т ил тоä биø" г ýæ їçñýн

(Çураг 2.2). Энý äїн 2015 онû бай ä лаар бага çýрýг буþу 7.7 õ увийн ºñºлт т ýй аæиглагäаæ байñан þм. Дун äаæ äїнг

õарüцу улан õарвал кампанит аæлûн ñанõїїæилтийн ил тоä байäалä итгýõ итгýл мºн їåийнõýýñ 1.8-ааñ 1.91 болæ ºññºн

(Çураг 2.6).

Çураг 2.2: Сонг у улüтай õолбоотой їйл аæиллагаа õýр çýрýг ил тоä øуäарга явæ

байна гýæ та боäоæ байна вý? Кампанит аæлûн ñанõїїæилт.

60.0%

40.0%

30.0%

20.0%

10.0%

0.0%

7.6%6.5%

17.3%

22.9%

25.7%

22.5%

45.0%

52.7%

СОНÃ У УЛИЙН ИЛ ТОД, ШУД АРÃА ÁАЙД А Л



3 ñаð 2015 3 ñаð 2016

Ñîнгуулийн ñанõїїжилò

22

2016 онä ñуäалгаанä оролцогчäûн тавнû нýг нü ñонг у улийн кампанит аæил "ог т ил тоä биø" (20.9 õ увü) гýæ õариулñан

бол 2015 онä оролцог ч äûн äºрºвний нýг нü (26.2 õ увü) ийм боäолтой байæýý (Çураг 2.3). Дунäаæ їçїїлýлтїїäийг

õарüцу улаõа ä ñуäа лгаанä оролцог чäûн итгýлийн äунäаæ тївøин ñтатиñтикийн õ увüä маø бага ºñºлтийг õару улæ

байна. 2015 онû 2.45 õувü õарин 2016 онä 2.48 õувü (Çураг 2.6).

Çураг 2.3: Сонг у улüтай õолбоотой їйл аæиллагаа õýр çýрýг ил тоä øуäарга явæ байна гýæ

та боäоæ байна вý? Сонг у улийн ñурталчилгаа.

40.0%

35.0%

30.0%

25.0%

20.0%

15.0%

10.0%

5.0%

0.0%

19.0%

15.7%

33.1%

37.9%

25.5%

21.7%20.9%

26.2%


3 ñаð 2015 3 ñаð 2016



Ñîнгуулийн ñуðòал÷илгаанû їе

23

Санал тоолоõ їйл явцаä итгýõ итгýл 2016 онä нýмýгäæýý. Үїнä автомат ñанал тооллогûн їр äїнг äавõар гараар тоолоõ

øийäвýр гарñан нü нºлººлñºн байæ болно (Çу раг 2.4). 2015 онä ñуäалгаанä оролцогчäûн 31.8 õ увü ñанал тоолоõ явц "ог т

и л тоä биø" г ýæ їçýæ байñ ан бол 2016 он ä ýнý їçїїлý л т 25.9 õ у вü болæ бу у р ñ ан байна. Ду н ä аæ їçїїлý л т ийн

їнýлгýýгýýр итгýлийн äунäаæ тївøин 2.28-ааñ 2.37 болæ ñайæирчýý (Çураг 2.6).

Çураг 2.4: Сонг у улüтай õолбоотой їйл аæиллагаа õýр çýрýг ил тоä øуäарга

явæ байна гýæ та боäоæ байна вý? Санал тоолоõ.

60.0%

40.0%

30.0%

20.0%

10.0%

0.0%

16.5%

13.3%

26.5%

36.6%

25.2%

24.2%25.9%

31.8%




3 ñаð 2015 3 ñаð 2016

Ñанал õуðаалò

24

СЕÕ-нû нýгäñýн тоол лого болон т ýäгýýрийн тани лцу улæ байгаа мý äýýлýл "ог т õон ч" и л тоä болон ø уäарга биø г ýæ їçýõ

оролцог чäûн тоо 2015 онä 29 õ увü байñан нü 2016 онä 24.4 õ увü болæ бу урчýý (Çураг 2.5). Итгýлийн äунäаæ їçїїлýлт

2.38-ааñ 2.44 болæ ºññºн байна (Çураг 2.6).

Çураг 2.5: Сонг у улüтай õолбоотой їйл аæиллагаа õýр çýрýг ил тоä øуäарга

явæ байна гýæ та боäоæ байна вý? Сонг у улийн äїнг нýг тгýõ.

40.0%

35.0%

30.0%

25.0%

20.0%

15.0%

10.0%

5.0%

0.0%

18.0%16.7%

30.6%33.4%

24.6%

22.4%24.4%

29.0%

Çураг 2.6 Дунäаæ їçїїлýлтийн õарüцу улалт (1 – "ог т їгїй", 4 – "иõ õýмæýýгýýр" ил тоä)

3.5

3

2.5

2

1.5

1

0.0%

2.1

2.17

1.8

2.452.28 2.381.91

2.48

2.37 2.44


Сонг у улийн бýлтгýлЖиøýý нü: ñонгогчäûг бїртгýõ,

ñонг у улийн õорооä болонаæилтну уäûг бýлтгýõ,

гаäааä äотооäûн аæиглагчäûгоролцу улаõ гýõ мýт

Сонг у улийнñанõїїæилт

Сонг у улийнñурталчилгаанû їå

Санал õураалт Сонг у улийн ЕрºнõийнÕороонооñ ñонг у улийн

äїнг нýг тгýæ олоннийтýä танилцу улаõ їå

3 ñаð 2015 3 ñаð 2016



3 ñаð 2015 3 ñаð 2016

ÑЕÕ-нîîñ ñîнгуулийн äїнг нýгòгýж îлîн нийòýä òанилöуулаõ їе

Дунäаж òîîнû õаðüöуулалò

25

УИÕ-ийн ñонг у улü болгонû ºмнº ñонг у улийн õу улинä ººрчлºлт ору улäаг ч ýнýõїї тївýг тýй, цаг õугацаа øаарäñан їйл

явц ûг олон ний т ñºргººр їнý лæ байна (Çу раг 2.7). Суä а лгаан ä ор олцог ч äûн 38 õ у вü нü ñонг у улийн õ у улийн

ººрчлºлтїїäийг "иõýýõýн" ýñвýл "маø иõ" ач õолбогäолтой гýæ їçñýн бол ñуäалгаанä оролцогчäûн талааñ илїї õувü буþу

53.1 õувü нü оäоогийн УИÕ-аар танилцу улñан ñонг у улийн õу улийн нýмýлтїїäийг "ог т їгїй" ýñвýл "бага çýрýг" л їр äїнтýй

байñан гýæ õариулæýý. Иргýäийн äургїйцýл иõýýр байгаа ч гýñýн ñонг у улийн õ у улинä байнга ººрч лºлт ору ул äаг

байäал ººрчлºгäºõгїй байна.

Çураг 2.7. Сонг у улийн øинý õу улийн ач õолбогäол болон їр нºлºº

20 13.2

21.417.6

9.9

21.8

31.3

27.3

9.7

27.8


Îгò їгїй

Бага зýðýг

Тîäîðõîй õýмжýýнä

Íилýýä иõ

Маø иõ

Øинý Cîнгуулийн õуулüõýð ×ÓÕÀË вý?

Øинý Cîнгуулийн õуулüõýð ҮÐ ДҮÍТÝÉ вý?


АÂЛИÃÛН Т¯ÂØИН

28

2006 онооñ õойø ав лига õ увийн амü äра л, биçнåñийн орчин, улñ тºрийн амü äра л ä їçїїлýõ нºлºº нü ñуäа лгаан ä

оролцогчäûн õувüä иõýнõ äýý тог твортой байна. Авлигûн нºлººний äунäаæ у тга (1 - "ог т" авлигûн нºлººлºл байõгїй, 4 -

"иõ õýмæýýгýýр" ав лигûн нºлººлºлä ºртñºн) маø бага õýлбýлçýлтýй байñан. Õувийн амü äра лä ав лигûн нºлººлºл

бу урñан байгааг Çураг 3.1 äýýрõ øугамнааñ õарæ болно. Áиçнåñийн орчинä бага õýмæýýний бу ура лт аæиглагäаæ

байõаä улñ тºрийн орчинä авлигûн мýäрýгäýõ нºлººлºл бага çýрýг нýмýгäñýн байна.

Çураг 3.1: Авлигûн нºлººлºл

Улñ тºрä авлигûн їçїїлýõ нºлºº нýмýгä ýæ байгаа гýõ їçýл байг у уллаг у уäûн їнýлгýýнä мºн õарагäаæ байна. 2006 онооñ

õойø анõ уäаа улñ тºрийн нам у уä авлигаä õамгийн иõ автñан байг у уллаг у уäûн æагñаалтûг тýргїїлæ байна. (Çу раг 3.2).

Оролцог ч äûн г у равнû нýг гаруй нü (35.6 õ увü) улñ тºрийн наму уä "маø иõ" ав лига ä автñан г ýæ їçñýн (Çу раг 3.4).

Оролцог чäûн г уравнû нýг нü (33.3 õ увü) гаçрûн албûг "маø иõ" авлигаä автñан гýæ їçýæ æагñаалтûн õо¸рт бичигäýæ

байна.

2015 онû а äилаар, УИÕ, Улñ тºрийн нам у уä, Çаñгийн гаçар г урав ав лигаä õамгийн иõ автñан байг у уллагûн æагñаалтûн

ýõний тавä баг таæ байна. 2010 онû 3 äугаар ñарûн ñуäалгаанааñ õойø ýäгýýр г урван байг у уллага тýргїїлýõ байр ру у

тог твортойгоор аõиñан явцûг Õїñнýг т 2-ооñ õарна у у. Энýõїї нºõцºл байä лааñ їїäýн "Нийгýм ýäийн çаñгийн õямрал" улñ

орнû т улгамäñан аñу уä лу уäûн õо¸рäугаар байранä орñон гýæ äїгнýæ болоõоор байна (Çураг 1.1).

4.00

3.50

3.00

2.50

2.00

1.50

1.00

03 ñ

аð 2

0060%

09 ñ

аð 2

006

03 ñ

аð 2

007

03 ñ

аð 2

007

03 ñ

аð 2

008

03 ñ

аð 2

009

09 ñ

аð 2

009

03 ñ

аð 2

010

09 ñ

аð 2

010

11 ñ

аð 2

012

03 ñ

аð 2

013

09 ñ

аð 2

013

03 ñ

аð 2

014

04 ñ

аð 2

015

03 ñ

аð 2

016

09 ñ

аð 2

008

2.39

3.15

3.31

2.11

2.99

3.17

2.17

3.08

3.25

2.35

3.16

3.39

2.22

3.20

3.41

2.30

3.02

3.16

2.25

2.93

3.22

2.26

3.12

3.36

2.22

3.24

3.43

2.14

3.19

3.36

2.24

3.28

3.48

2.14

3.13

3.37

2.05

3.11

3.39

1.98

2.98

3.23

1.99

3.02

3.36

2.02

2.97

3.29


3. АÂЛИÃÛН Т¯ÂØИН

Õувийн амüäðал Бизнеñийн îð÷ин Óлñ òºðийн амüäðал

Àвлигûн їð нºлºº

29

Çураг 3.2: Авлигûн тарõалт, 2016 (1 – "ог т їгїй" - 5 – "маø иõýýр" авлигаä автñан)

Àвлигûн òаðõалò, 2015 îн

3.51 1.5 2 2.5 3 4 4.5

Àвлигûн òаðõалò, 2016 îн

Çураг 3.3: Авлигûн тарõалт, 2015 (1 – "ог т їгїй", 5 – "маø иõýýр" авлигаä автñан)

3.51 1.5 2 2.5 3 4 4.5

3.863.83

3.763.733.643.58

3.503.50

3.403.33

3.283.27

3.053.043.03

2.51

3.923.83

3.753.713.70

3.653.61

3.523.453.42

3.383.20

3.163.10

2.942.55

АÂЛИÃÛН ТҮÂШИН

Газðûн аñууäал ýðõýлñýн албаä

Óлñ òºðийн намууä

Óул ууðõайн ñалбаð

Çаñгийн газаð

Õуулü òîгòîîõ байгууллага /Óлñûн Èõ Õуðал/

Øїїõийн òîгòîлöîî

Îðîн нуòгийн õанган нийлїїлýõ òенäеðууä

Гаалü

Мýðгýжлийн õяналòûн газаð

Ýðїїл мýнäийн òîгòîлöîî

Õуулü ñаõиулаõ байгууллага

Îðîн нуòгийн заñаг заõиðгаа

Таòваðûн алба

Бîлîвñðîлûн òîгòîлöîî

Бїðòгýл, зºвøººðлийн їйл÷илгýý їзїїлäýг албаä

Банк, ñанõїїгийн байгууллагууä






Гаалü


Îðîн нуòгийн õанган нийлїїлýõ òенäеðууä









30

Çураг 3.4: 2016 онû авлигûн їнýлгýý (ñалбараар)

17.0% 37.0% 29.5% 10.8% 5.7%

11.0%17.3%39.2%29.1%3.5%

15.4%17.6%32.0%25.9%9.1%

5.6% 27.4% 36.6% 17.9% 12.6%

3.8%

3.8%

3.3%

3.1%

3.0%

2.2%

1.5%

3.1%

3.1%

1.6%

1.6%

1.5%

21.1%

21.2%

17.7%

16.9%

17.1%

16.2%

14.9%

14.3%

12.5%

28.2%

10.7%

9.7%

34.5%

34.6%

38.4%

35.5%

30.7%

31.5%

30.8%

28.0%

25.6%

30.2%

24.4%

25.9%

25.1%

24.0%

24.0%

26.0%

25.0%

29.2%

30.1%

25.0%

26.1%

10.3%

30.0%

27.4%

15.5%

16.2%

16.6%

18.5%

24.3%

20.9%

22.7%

29.6%

32.7%

29.6%

33.3%

35.6%




Бїðòгýл, зºвøººðлийн їйл÷илгýýїзїїлäýг албаä






Îðîн нуòгийнòенäеðууä


Гаалü


Õуулü òîгòîîõ байгууллага/Óлñûн Èõ Õуðал/




Îгò їгїй Бага зýðýг Тîäîðõîй õýмжýýнä Íилýýä иõ Маø иõ

31

Õїñнýг т 2. Авлигаä õамгийн иõ автñан байг у уллага


Îãíîî 1-ð çэðэãëэë 2-ð çэðэãëэë 3-ð çэðэãëэë 4-ð çэðэãëэë 5-ð çэðэãëэë

03.2006 Ãаçар аøиглалт Ãаалü Уул у урõай Шїїгч Öагäаагийн байг у уллага

09.2006 Ãаçар аøиглалт Ãаалü Уул у урõай Шїїгч Öагäаагийн байг у уллага

03.2007 Ãаçар аøиглалт Ãаалü Уул у урõай ШїїгчÁїртгýл, çºвøººрлийн

їйлчилгýý

09.2007 Ãаçар аøиглалт Уул у урõай ÃаалüÁїртгýл,

çºвøººрлийн їйлчилгýý

Шїїгч

03.2008 Ãаçар аøиглалт Уул у урõай ÃаалüÁїртгýл,

çºвøººрлийн їйлчилгýý

Шїїгч

09.2008 Ãаçар аøиглалт Уул у урõай Ãаалü Шїїгч Прокурор

03.2009 Ãаçар аøиглалт Уул у урõай Шїїгч Ãаалü Прокурор

09.2009 Ãаçар аøиглалт ШїїгчÖагäаагийн

байг у уллагаПрокурор Уул у урõай

03.2010 Ãаçар аøиглалт Уул у урõай Улñ тºрийн наму уä ÃаалüУИÕ/Õу улü тог тооõ

байг у уллага

09.2010 Ãаçар аøиглалт Уул у урõай Шїїгч Ãаалü Улñ тºрийн наму уä

04.2011 Ãаçар аøиглалт Уул у урõай Шїїгч Ãаалü Улñ тºрийн наму уä

11.2012 Ãаçар аøиглалт Уул у урõайОрон ну тгийн õанган нийлїїлýõ тåнäåру уä

Мýргýæлийн õяналтûн гаçар

Улñ тºрийн наму уä

0.2013 Ãаçар аøиглалтУул у урõайн

Тºрийн уäирä лагаОрон ну тгийн õанган нийлїїлýõ тåнäåру уä

Улñ тºрийн наму уä Ãаалü



Улñ тºрийн наму уäУул у урõайн ñалбар äаõü

õувийнкомпаниуä



Шїїгч Ãаалü

04.2015 Ãаçар аøиглалт Улñ тºрийн наму уä Уул у урõай Çаñгийн гаçар УИÕ/Õу улü тог тооõ

байг у уллага

03.2016Улñ тºрийн

наму уäÃаçар аøиглалт Уул у урõай

УИÕ/Õу улü тог тооõ байг у уллага

Çаñгийн гаçар

2016 онû байг у уллага т уñ бїрийн авлигûн äунäаæ тївøинг ñуäалгаанä оролцогчäûн õїйñýýр õїñнýг тýлæ їçвýл онцûн

ялгаа õарагäаõгїй байна (Çураг 3.5). Эмýг тýйчїїä ýрїїл мýнä, боловñрол, орон ну тгийн çаñаг çаõиргаа болон у ул

у урõайн талаар арай илїї ýåрýг їнýлгýýтýй байна. Эрýг тýйчїїä банк, ñанõїї, бїртгýл болон çºвøººрлийн їйлчилгýý,

мýргýæлийн õяналтûн байг у уллага, гаалü, татварûн алба болон çаñгийн гаçрûг илїї ýåрýгýýр їнýлæýý.

Çураг 3.5: 2016 онû авлигûн їнýлгýý, õїйñýýр (1 – "ог т їгїй", 5 – "маø иõýýр" авлигаä автñан)

Õарин авлигаä автñан байг у уллагûн їнýлгýýг ñуäалгаанä оролцогчäûн аæил ýрõ лýлтийн байä лаар нü ангилæ їçýõýä

õýлбýлçýл и лїї иõ аæиглагä лаа (Çу раг 3.6). Суäа лгаан ä оролцог ч äûн ñана л боä лûг аæи л ýрõ лýлтийн бай ä лаар

õїñнýг тýлæ їçвýл (õуваарилалтûг Çураг 4.7 õарна її):

Тºрийн албан õаагчиä

Тºрийн їйлчилгýýний аæилтну уä (улñûн тºñвººñ цалин авäаг)

Õувийн байг у уллага (õувийн õýвøил)

Тºрийн буñ (иргýний нийгýм)

3.51 1.5 2 2.5 3 4 4.5

2.542.49

3.49

3.42

3.52

3.38

3.82

3.72

3.83

3.8

3.33

3.1

3.03

3.22

2.99

3.07

3.653.62

3.743.72

3.863.85

3.333.33

3.493.51

3.253.31

2.973.09

3.63.55










Îðîн нуòгийн òенäеðууä


Гаалü






Ýм Ýð

33

Аæил ýрõ лýлтийн ñалбараар авч їçвýл тºрийн буñ байг у улагаä аæиллаäаг оролцог чиä татварûн алба, орон ну тгийн

çаñаг çаõиргаа, õ у улü ñаõиулаõ байг у уллага болон øїїõийн тог толцоог илїї ñºргººр їнýлñýн. Суäалгаанä оролцñон

тºрийн албан õааг чиä улñ тºрийн наму уä болон çаñгийн гаçрûн талаар илїї øїїмæ лýлтýй байñан бол орон ну тгийн

çаñаг çаõиргаанû талаар ñºрºг їнýлгýý арай бага байñан нü т уõайн байг у уллаг у уäтай õамтарч аæиллаäаг тай õолбоотой

байæ болоõ þм.

Õувийн õýвøлийн оролцог чиä УИÕ, Áїртгýл болон çºвøººрлийн їйлчилгýýний талаар илїї øїїмæтýй байñан бºгººä

гаçрûн аñу уäал ýрõýлñýн албанû талаар тºрийн буñ байг у уллагûн оролцогчиäтой аäил їçýл боäолтой байна.

Çураг 3.6: Авлигаä автñан байг у уллаг у уäûн çýрýглýл - ñуäалгаанä оролцогчäûн õºäºлмºр ýрõ лýлтийн

ñалбараар (1 – "ог т їгїй", 5 – "маø иõýýр" авлигаä автñан)

Тºðийн алба Тºðийн їйл÷илгýý Õувийн ñекòîð Тºðийн буñ байгууллага

0% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%10%

2.50

3.74

3.68

3.96

4.00

3.67

2.93

3.32

3.44

3.68

3.88

3.71

4.08

3.45

3.41

3.69

3.59

3.43

3.91

3.33

3.06

3.63

3.47

3.82

3.31

3.09

3.07

3.60

3.78

3.86

3.34

2.48

3.51

3.44

3.79

3.79

3.35

3.06

3.07

3.57

3.72

3.89

3.47

3.28

3.59

3.05

3.65

2.59

3.35

3.31

3.64

3.57

2.92

2.82

2.90

3.75

3.71

4.13

3.20

3.39

2.93

3.81

3.20

2.38




Бїðòгýл, зºвøººðлийн їйл÷илгýýїзїїлäýг албаä






Îðîн нуòгийн òенäеðууä


Гаалü


Õуулü òîгòîîõ байгууллага/Óлñûн Èõ Õуðал/





АÂЛИÃÛН ЧИÃ

ХАНÄЛАÃÛН ¯НЭЛÃЭЭ

36

2016 он ä ñуäалгаанä оролцог чäûн äунä авлигûн тївøний г урван æи лийн чиг õан ä лагûн та лаар мýäýгäýõїйц ººрч лºлт

гараагїй. Суäалгаан ä оролцогчäûн т ýн õагаñ нü ñїїлийн г урван æи лийн õ угацаанä ав лига ºññºн õýмýýн їçýæ байгаа нü

ºнгºрñºн онû їçїїлýлт тýй аäил байгаа þм (2016 онä 58.8 õ увü, 2015 онä 59.0 õ увü: Çураг 4.1). Õарин ирýýäїйн тºлºв

байä лûн талаар оролцог чиä илїї ººäрºгººр õариулæýý. 2015 онä ñуäалгаанä оролцог чäûн 24.4 õ увü нü ирýõ г урван

æилä авлига бу урна õýмýýн їçýæ байñан бол 2016 онä 34.9 õувü нü ийм боäолтой байна (Çураг 4.2).

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

Çураг 4.1: Өнгºрñºн г урван æилä Монголä авлигûн тївøин õýр çýрýг ººрчлºгäñºн бý?

4. АÂЛИÃÛН ЧИÃ ХАНÄЛАÃÛН ¯НЭЛÃЭЭ


0.2%

3.4%

15.1%

18.2%

63.1%

0.0%

4.3%

21.1%

23.9%

50.7%

0.0%

2.6%

20.7%

22.6%

54.0%

0.2%

2.6%

20.8%

24.3%

52.1%

1.0%

7.1%

23.2%

19.9%

48.9%

0.4%

5.4%

21.9%

17.4%

54.9%

1.0%

11.7%

28.0%

25.3%

34.0%

0.8%

9.8%

29.5%

21.4%

38.6%

0.6%

6.1%

22.5%

22.0%

48.8%

0.3%

8.5%

21.0%

26.9%

43.3%

0.9%

12.9%

25.8%

21.5%

38.9%

0.9%

16.7%

34.1%

25.6%

22.7%

1.8%

25.7%

31.5%

22.8%

18.2%

1.3%

25.0%

33.8%

22.5%

17.4%

0.8%

13.2%

26.9%

31.5%

27.5%

0.7%

14.2%

26.3%

30.7%

28.1%

Èõýýõýн бууðñан

Бага зýðýг бууðñан

Õýвýýð їлäñýн

Бага зýðýг ºññºн

Èõýýõýн ºññºн

03 ñ

аð 2

006

09 ñ

аð 2

006

03 ñ

аð 2

007

09 ñ

аð 2

007

03 ñ

аð 2

008

03 ñ

аð 2

009

09 ñ

аð 2

009

03 ñ

аð 2

010

09 ñ

аð 2

010

11 ñ

аð 2

012

03 ñ

аð 2

013

09 ñ

аð 2

013

03 ñ

аð 2

014

04 ñ

аð 2

015

03 ñ

аð 2

016

09 ñ

аð 2

008

37

Ав лигûн чиг õанä лагûн їçїїлýлтийг õїйñýýр õарва л 2016 онä ýрýг тýйчїїäийн 29.4 õ увü, ýмýг тýйчїїäийн 26.8 õ увü

авлига ñїїлийн г урван æилä нýмýгäñýн гýæ їçñýн (Çураг 4.3). Үїний аäил ýрýг тýйчїїäийн 12.7 õувü, ýмýг тýйчїїäийн 11.4

õ увü ирýõ г урван æилийн õ угацаанä авлига нýмýгäýнý гýæ õариулñан байна (Çураг 4.4). Энýõїї çºрїї нü ñтатиñтикийн

õувüä ач õолбогäол багатай бºгººä буñаä аñу улт у уäûн õувüä ч çºрїї иõýвчлýн иæил байñан.

Çураг 4.3: Өнгºрñºн г урван æилä Монголä авлигûн тївøин õýр çýрýг ººрчлºгäñºн бý? (Õїйñýýр)

35.0%

30.0%

25.0%

20.0%

15.0%

10.0%

5.0%

29.4

0.0%

26.829.8

26.5

13.3

1.0

31.7

26.2

15.0

0.3

Çураг 4.2: Ирýõ г урван æилä авлигûн тївøин õýр çýрýг ººрчлºгäºõ вý?

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

1.9%

23.9%

35.3%

12.9%

26.0%

3.2%

25.1%

27.8%

16.4%

27.6%

5.5%

29.3%

29.8%

14.3%

21.1%

3.9%

26.7%

27.4%

17.7%

24.3%

3.9%

29.1%

32.8%

15.4%

18.8%

5.9%

23.0%

25.5%

15.3%

30.4%

6.5%

26.2%

27.2%

17.8%

22.2%

7.9%

27.4%

32.9%

11.6%

20.3%

3.8%

21.5%

32.7%

15.2%

26.8%

3.7%

24.5%

31.7%

18.0%

22.1%

6.1%

38.5%

28.9%

14.0%

12.5%

5.9%

42.9%

31.1%

11.0%

9.1%

8.9%

43.6%

27.1%

11.8%

8.5%

7.2%

38.6%

30.8%

14.0%

9.4%

3.9%

23.5%

37.5%

22.6%

12.6%

3.8%

31.1%

36.3%

16.6%

12.1%

АÂЛИÃÛН ×ИÃ Õ АНДЛАÃÛН ҮНЭЛÃЭЭ

Èõýýõýн бууðна

Бага зýðýг бууðна

Õýвýýð їлäýнý

Бага зýðýг ºñнº

Èõýýõýн ºñнº

03 ñ

аð 2

006

09 ñ

аð 2

006

03 ñ

аð 2

007

09 ñ

аð 2

007

03 ñ

аð 2

008

03 ñ

аð 2

009

09 ñ

аð 2

009

03 ñ

аð 2

010

09 ñ

аð 2

010

11 ñ

аð 2

012

03 ñ

аð 2

013

09 ñ

аð 2

013

03 ñ

аð 2

014

04 ñ

аð 2

015

03 ñ

аð 2

016

09 ñ

аð 2

008

Èõýýõýнбууðñан

Бага зýðýгбууðñан

Õýвýýðїлäñýн

Бага зýðýгºññºн

Èõýýõýнºññºн

Ýð

Ýм

38

Ав лигûн чиг õанä лагûг аæил ýрõ лýлтийн ñа лбараар авч їçвýл тºрийн буñ байг у уллагûн оролцог чäûн õариулт иõ

ялгаатай байна. Энýõїї ñалбарûн оролцог чäûн бараг тал нü авлига "маø иõ нýмýгäñýн" гýæ їçýæ байõаä (44.8 õ увü),

буñаä г урван ñалбарûн äунäаæ нü äºрºвний нýгýýñ бага çýрýг илїї байна (Çураг 4.5). Суäалгаанä õамрагäñан тºрийн буñ

байг у уллагûн нýг ч оролцог ч (0.0 õ увü) ав лига ирýõ г урван æилä "иõ õýмæýýгýýр бу урна" гýæ їçýõгїй байõа ä буñа ä

ñалбарûн оролцогчäоä ийм итгýл найäвар байна (Çураг 4.6).

Çураг 4.5: Өнгºрñºн г урван æилä Монголä авлигûн тївøин õýр çýрýг

ººрчлºгäñºн бý? (Аæил ýрõ лýлтийн ñалбараар)

45%

40%

35.0%

30.0%

25.0%

20.0%

15.0%

10.0%

5.0%

29.5

0.0%

28.8 27.3

44.8

26.9 26.9

14.1

2.6

23.5

30.0

16.5

1.2

29.727.1

15.7

0.2

24.1

20.7

6.9

3.4

Çураг 4.4: Ирýõ г урван æилä авлигûн тївøин õýр çýрýг ººрчлºгäºõ вý? (Õїйñýýр)

40%

35.0%

30.0%

25.0%

20.0%

15.0%

10.0%

5.0%

12.7

0.0%

11.4

16.6

36.4

31.5

16.7

36.3

30.8

31.5

30.8


Èõýýõýнбууðна

Èõýýõýнбууðñан

Бага зýðýгбууðна

Бага зýðýгбууðñан

Õýвýýðїлäýнý

Õýвýýðїлäñýн

Бага зýðýгºñнº

Бага зýðýгºññºн

Èõýýõýнºñнº

Èõýýõýнºññºн

Ýð

Ýм


39

45%

40%

35.0%

30.0%

25.0%

20.0%

15.0%

10.0%

5.0%

13.1

0.0%

13.2 11.4

19.0

9.8

36.1

31.1

9.8

14.7

33.836.8

1.5

17.1

36.4

30.2

5.0

23.8

38.1

19.0

Çураг 4.6: Ирýõ г урван æилä авлигûн тївøин õýр çýрýг ººрчлºгäºõ вý? (Аæил ýрõ лýлтийн ñалбараар)

Çураг 4.7: Õїн амûн тарõалт аæил ýрõ лýлтийн ñалбараар

6.2

2.2

39.814.2

АÂЛИÃÛН ×ИÃ Õ АНДЛАÃÛН ҮНЭЛÃЭЭ

Èõýýõýнбууðна

Бага зýðýгбууðна

Õýвýýðїлäýнý

Бага зýðýгºñнº

Èõýýõýнºñнº


Тºðийн алба

Тºðийн їйл÷илгýý

Õувийн ñекòîð

Тºðийн буñ байгууллага

Ñалбаðааð: õїн амûн 62.4 õувü


АÂЛИÃАТАЙ ТЭМÖЭХ


Олон нийтийн ñанал боäол "Авлигатай тýмцýõ аæ лûг õýн/ямар байг у уллага уäирäан çоõион байг у улаõ ¸ñтой" талаар

2015 онûõтой иæил õýвýýрýý байна (Çураг 5.1). 2015 онä 37.8 õувü, 2016 онä 38.3 õувüтайгаар авлигатай тýмцýõ тýмц лийг

Авлигатай тýмцýõ гаçар (АТÃ) тýргїїлæ байна. Нýгýн чу õал ººрчлºлт нü "Õу улü ñаõиулаõ байг у уллага" гýñýн ñонголт

2015 онä 8.8 õувиаñ 2016 онä 11.3 õувü болæ ºññºн явäал þм.

Çураг 5.1: Авлигатай тýмцýõ аæлûг õýн/ямар байг у уллага уäирäан çоõион байг у улаõ ¸ñтой вý?

Танû бîäлîîð авлигаòай òýмöýõ ажлûг õýн/ямаð байгууллага уäиðäанзîõиîн байгуулаõ ¸ñòîй вý? (Тîï 5)

38.3% 14.3% 11.3% 11.0% 4.9%

0%

37.8%

40.4%

42.2%

39.4%

44.4%

14.2%

18.5%

14.5%

13.2%

13.1%

11.1%

10.1%

9.5%

16.0%

9.5%

6.0%

7.6%

6.8%

3.7%

2.6%

22.1%

17.1%

20.5%

20.8%

21.4%

20.2%

8.8%

6.3%

6.5%

6.8%

9.0%

5. АÂЛИÃАТАЙ ТЭМÖЭХ


Буñаä

Àвлигаòай òýмöýõ газаð


Еðºнõийлºг÷

Èðгýä (иðгýäийн õºäºлгººн)

3 ñаð 2016

4 ñаð 2015

3 ñаð 2014

9 ñаð 2013

3 ñаð 2013

11 ñаð 2012

43

Авлигатай тýмцýõ арга çам ä “õїчтýй арга õýмæýý ава õ, õат у у øийтгýл оногäу улаõ” гýñýн õариулт ºññºн õарагä аæ байна

(Çу раг 5.2). Энý õариул т 2015 онû 21.4 õ у виаñ 2016 он ä 24.6 õ у вü болæ ºñ чýý. "Тºрийн а лбан õааг ч äûн ц а линг

нýмýгäїїлýõ" г ýñýн õан ä лага 2015 онû 8.3 õ увиаñ 2016 он ä 10.5 õ увü болæ ºñºõºä ай л ºрõїїä ýä õїнäýýр т уñч буй ýäийн

çаñгийн õїнäрýл нºлººлñºн гýæ їçýæ болоõоор байна. "Авлигûн ýñрýг олон нийтийг ñо¸н гýгýýрїїлýõ" арга õýрýгñýл

2015 онû 9.9 õ увиаñ 2016 онä 8.6 õ увü болæ 2012 онû тївøинä õїрчýý. 2015 онтой õарüцу улаõаä 2016 онä цººн тоонû

õїмїїñ çаõиргаанû байг у уллагûн їйл аæиллагаанä тºрийн çїгýýñ тавиõ õяналтûг õїчтýй болгоõûг äýмæñýн бºгººä

иргýä, тºрийн буñ байг у уллаг у уäûн çїг ýýñ тавиõ õ яналтûг нýмýгäїїлýõ нü їр äїн тýй гýæýý. "Çаñаг çаõиргаанû øий äвýр

гаргаõ їйл явцûг нýýлт тýй, ил тоä болгоõ"-ûг äýмæñýн õїмїїñ 2015 онä 15.3 õувиаñ 2016 онä 12.9 õувü болæ бу урчýý.

0%

Õї÷

òýй а

ðга

õýм

жýý

аваõ,

õа

òуу

øийòг

ýл î

нîгä

уулаõ

Õуу

лиа ò

îгò

вîðòî

й

õýðýг

жїї

лýõ

Çаñа

г за

õиðга

анû ø

ийäвýð

га

ðга

õ їй

л я

вöûг

нýý

лòò

ýй, ил

òîä б

îлгî

õ

Àвлигû

н ý

ñðýг

îлîн н

ийòи

йг

ñî¸н г

ýгýý

ðїї

лýõ

Тºðийн з

їгýý

ñ за

õиðга

анû

байгу

уллагû

н ї

йл а

жиллага

анä

òавиõ

õяналòû

г õї

÷òý

й б

îлгî

õ

Тºðийн а

лбан õ

ааг÷

äûн

öалинг

нýм

ýгäїї

лýõ

Èðгý

ä, òº

ðийн б

уñ б

айгу

уллагу

уäûн

зїгý

ýñ ò

ºðийн з

аõи

ðга

анû

байгу

уллагû

н ї

йл а

жиллага

анä ò

авиõ

õяналòû

г õї

÷òý

й б

îлгî

õ

Буñ

аä

30.0%

25.0%

20.0%

15.0%

10.0%

5.0%

19.7

%23

.0%

22.6

%20

.9%

21.4

%24

.6%

15.2

%

18.0

%

15.5

%

15.8

%

8.6%

5.5%

1.6%

14.8

%

12.0

%

15.0

%

16.5

%

10.0

%

6.9%

1.8%

16.2

%

13.6

%

12.8

%

13.2

%

12.2

%

7.7%

1.7%

15.9

%

12.0

% 14.2

%

11.1

% 12.9

%

11.6

%

1.5%

17.4

%

15.4

%

15.3

%

11.9

%

9.9%

8.3%

0.4%

16.5

%

13.6

%

12.9

%

13.0

%

8.6%

10.5

%

0.3%

Çураг 5.2: Авлигатай тýмцýõ їр äїнтýй арга çаму уä

АÂЛИÃАТАЙ ТЭМÖЭÕ

11 ñаð 2012 3 ñаð 2013 9 ñаð 2013 3 ñаð 2014 4 ñаð 2015 3 ñаð 2016

44

2016 онä ñуäалгаанä оролцог чиä авлигатай тýмцýõýä ñааä болæ буй õїчин çїйлїїäýä бага ач õолбогäол ºгñºн байна

(Çураг 5.3). "Авлигатай тýмцýõýä чиглýгäñýн õу улü тог тоомæ, õїлýýлгýõ ял øийтгýл боловñронг уй биø" гýñýн õїчин çїйл

õамгийн иõýýр бу урñан боловч "Аñу уä лûг õýýл õаõу улиар øийäвýрлýõ арга тїгýýмýл болñон" гýæ їçñýн õїмїїñийн тоо

õýвýýрýý байна.

Çураг 5.3: Авлигатай тýмцýõýä ñааä болæ байгаа õїчин çїйлñ (1 – "ог т їгїй", 4 – "маø иõýýр")

1

Õїнäðýлòýй аñууäлûг õуулü äїðмийн äагуу буñ õýýл õаõуулиаð øийäвýðлýõ аðга òїгýýмýл бîлñîн

Õуулü ñаõиулаõ байгууллагûн õїðýýнä авлига газаð авñан

Óлñ òºðийн уäиðäаõ äýýä албан òуøаалòнууäаä улñ îðнû òувøинä

авлигûн аñууäлûг õянаõ õїñýл ýðмýлзýл байõгїй

Àвлигаòай òýмöýõýä ÷иглýгäñýн õуулü òîгòîîмж, õїлýýлгýõ ял

øийòгýл нü бîлîвñðîнгуй биø

Îлîн нийòийн иäýвõгїй байäал

Óлñ òºðийн уäиðäаõ äýýä албан òуøаалòнууäаä îðîн нуòгийн

òувøинä авлигûн аñууäлûг õянаõ õїñýл ýðмýлзýл байõгїй

Тºðийн їйл÷илгýý їзїїлýõ мýðгýжлийн уð ÷аäваð муу

43.532.521.5

3.453.37

3.293.123.12

3.04

3.41

3.21

3.28

3.25

3.28

2.94

3.29

3.19

3.26

3.18

3.26

2.74

3.15

3.08

3.05

3.15

3.05

2.57

3.13

2.99

3.07

2.99

3.07

2.59

3.04

3.09

3.13

2.99

3.13

2.66

3.00

2.98

2.93

2.88

2.97

2.57



45

Сааä тотгор болæ байгаа õїчин çїйлїїäийн õариултанä õїйñийн ялгаа аæиглагäаагїй (Çураг 5.4). А æил ýрõ лýлтийн

байä лаар авч їçýõýä тºрийн буñ байг у уллага болон тºрийн а лбан õааг чäийн õооронä томооõон ялгаа гарñан (Çураг 5.5).

“Улñ тºрийн уäирäаõ äýýä а лбан т уøаа лтну уäа ä орон ну тгийн т увøинä ав лигûн аñу уä лûг õянаõ õїñýл ýрмýлçýл

байõгїй”, “Улñ тºрийн уäирäаõ äýýä албан т уøаалтну уäаä улñ орнû т увøинä авлигûн аñу уä лûг õянаõ õїñýл ýрмýлçýл

байõгїй” болон “Тºрийн їй лчилгýý їçїїлýõ мýрг ýæлийн ур чаäвар му у” гýñýн õїчин çїй лїїä õамг ийн иõ çºрїїт ýй байв.

Тºрийн їйлчилгýýний ñалбарûн оролцогчиä "Аñу уä лûг õýýл õаõу улиар øийäвýрлýõ арга тїгýýмýл болñон" болон "Õу улü

ñаõиулаõ байг у уллагûн õїрýýнä авлига гаçар авñан" çýрýг т õамгийн иõ øїїмæлýлтýй байна.

Çураг 5.4: Авлигатай тýмцýõýä ñааä болæ байгаа õїчин çїйлñ (õїйñýýр)

3.51 1.5 2 2.5 3 4

3.05

2.90

2.93

3.01

3.05

2.92

2.96

2.54

2.93

2.98

3.03

2.85

2.99

1.61


Ýм Ýð

Àвлигòай òýмöýõýä ÷иглýгäñýн õуулüòîгòîîмж, õїлýýлгýõ ял øийòгýл нü...


Õуулü ñаõиулаõ байгууллагûнõїðýýнä авлига газаð авñан

Óлñ òºðийн уäиðäаõ äýýä албан òуøаалòнууäаä îðîн нуòгийн òївøинä...

Óлñ òºðийн уäиðäаõ äýýä албан òуøаалòнууäаä улñ îðнû òївøинä

авлигûн ...


Õїнäðýлòýй аñууäлûг õуулü äїðмийн äагуу буñ õýýл õаõуулиаð øийäвýðлýõ аðга


Çураг 5.5: Авлигатай тýмцýõýä ñааä болæ буй õїчин çїйлñ

(ñуäалгаанä оролцогчäûн аæил ýрõ лýлтийн ñалбараар)

Õувийн ñекòîð Тºðийн їйл÷илгýý Тºðийн албаТºðийн буñ байгууллага

Àвлигаòай òýмöýõýä ÷иглýгäñýн õуулü òîгòîîмж, õїлýýлгýõ ял øийòгýл

3.05

1 43.532.521.5

2.962.97

2.8232.93.01

2.833

2.93

3.04

3.19

2.69

3.01

3.03

2.9

2.98

2.6

3.06

3.12

2.85

2.97

2.61

2.77

2.95

2.7

2.89

2.4

Авлигатай т ýмцýõ арга õýмæýýний õариул т äýýр õїйñийн я лгаа илїїтýйгýýр õарагäñ ан (Çураг 5.6). Эмýг тýйчїїä "Õу улиа

тог т вортой õýрýг æїїлýõ", "А в лиг ûн ýñрýг олон ний т ийг ñо¸н г ýг ýýрїїлýõ" мºн "Тºрийн а лбан õааг ч äûн ц а линг

нýмýгäїїлýõ" арга õýрýгñ лийг илїї äýмææýý. Õарин ýрýг тýйчїїä "Çаñаг çаõиргаанû øий äвýр гаргаõ їйл явцûг нýýлт тýй,

ил тоä болгоõ" болон "Иргýä, тºрийн буñ байг у уллаг у уäûн çїгýýñ тавиõ õяналтûг õїчтýй болгоõ" аæлу уäûг илїїä їçñýн.

Çураг 5.6: Авлигатай тýмцýõ арга çам (õїйñýýр)

25.0%1 5.0% 10.0% 15.0% 20.0% 30.0%

25.0%24.2%

9.7%

13.9%

13.8%

14.6%

7.3%

15.1%

11.4%

11.8%

13.4%

11.4%

9.9%

17.9%

Õї÷òýй аðга õýмжýý аваõ, õаòуу øийòгýл îнîгäуулаõ

Тºðийн албан õааг÷äûн öалинг нýмýгäїїлýõ

Àвлигûн ýñðýг îлîн нийòийг ñî¸н гýгýýðїїлýõ

Çаñаг заõиðгаанû øийäвýð гаðгаõ їйл явöûг нýýлòòýй, ил òîä бîлгîõ

Тºðийн зїгýýñ заõиðгаанû байгууллагûн їйл ажиллагаанä òавиõ õяналòûг õї÷òýй бîлгîõ

Õуулиа òîгòвîðòîй õýðýгжїїлýõ

Õуулий òîгòвîðòîй õýðýгжїїлýõ

Ýм

Ýð


Õуулü ñаõиулаõ байгууллагûнõїðýýнä авлига газаð авñан

Óлñ òºðийн уäиðäаõ äýýä албан òуøаалòнууäаä îðîн нуòгийн òївøинä...

Óлñ òºðийн уäиðäаõ äýýä албан òуøаалòнууäаä улñ îðнû òївøинä

авлигûн ...


Õїнäðýлòýй аñууäлûг õуулü äїðмийн äагуу буñ õýýл õаõуулиаð øийäвýðлýõ аðга

47

Ав лигûн ýñрýг аваõ арга õýмæýýг оролцог чäûн аæил ýрõ лýлтийн ñа лбараар ангилæ їçýõýä ñонирõолтой äїр çураг

õарагäаæ байна (Çураг 5.7). Õувийн õýвøлийн оролцог чиä õ у улийг тог твортой õýрýгæїїлýõ (17.7 õ увü) болон тºрийн

çїгýýñ çаõиргаанû байг у уллагûн їйл аæиллагаанä тавиõ õяналтûг õїчтýй болгоõûг (14.8 õ увü) тýргїїнä тавüæýý. Тýä

тºрийн а лбан õааг чäûн ца линг нýмýгäїїлýõийг õамгийн бага їр äїнтýй гýæ їçñýн (9.1 õ увü). Õарин тºрийн а лбанû

оролцог чи ä ýнý ñонголтûг и лїїä їçñýн (19 õ увü). Õїчт ýй арга õýмæýý аваõ, õат у у øийтг ýл оногäу улаõ нü тºрийн

їйлчилгýýний аæил ýрõýлäýг оролцогчäûн õувüä õамгийн тýргїїлýõ ñонголт байñан (26.9 õувü).

Çураг 5.7: Авлигатай тýмцýõ арга çам (ñуäалгаанä оролцогчäûн аæил ýрõ лýлтийн ñалбараар)

20.2%

0.0% 30.0%25.0%20.0%15.0%10.0%5.0%

26.9%25.3%

23.3%

19.0%18.1%

9.1%16.7%

9.5%

10.7%

10.7%

13.1%

16.7%

10.9%

11.4%

11.9%

8.3%

12.4%

10.2%

14.8%

13.1%

9.2%

17.7%

10.0%

10.0%

13.3%

13.3%

13.3%


Õї÷òýй аðга õýмжýý аваõ, õаòуу øийòгýл îнîгäуулаõ

Àвлигûн ýñðýг îлîн нийòийг ñî¸н гýгýýðїїлýõ

Çаñаг заõиðгаанû øийäвýð гаðгаõ їйл явöûг нýýлòòýй, ил òîä бîлгîõ

Тºðийн зїгýýñ заõиðгаанû байгууллагûн їйл ажиллагаанä òавиõ õяналòûг õї÷òýй бîлгîõ

Èðгýä, òºðийн буñ байгууллагууäûн зїгýýñ òºðийн заõиðгаанû байгууллагûн їйл

ажиллагаанä òавиõ õяналòûг õї÷òýй бîлгîõ

Õуулиа òîгòвîðòîй õýðýгжїїлýõ

Тºðийн албан õааг÷äûн öалинг нýмýгäїїлýõ

Õувийн ñекòîð Тºðийн їйл÷илгýý Тºðийн албаТºðийн буñ байгууллага

48

2016 онä ñуäа лгаанä оролцог чиä оäоогийн Çаñгийн гаçрûн ав лигатай тýмцýõ їйл аæиллагаа ºмнºõ Ерºнõий ñайä

Н.А лтанõуягийн Çаñгийн гаçрааñ (2012-2014) їр äїн багатай гýæ їçñýн õýвýýрýý байна. Суäалгаанä оролцогчäûн äºнгºæ

8 õувü нü оäоогийн çаñгийн гаçар илїї ñайн байõ болно гýæ їçñýн бол 30.1 õувü нü му у байна гýæ їçæýý (Çураг 5.8).

Çураг 5.8: Оäоогийн Çаñгийн гаçар ºмнºõ Çаñгийн гаçартай õарüцу улаõаä

авлигûн аñу уä лûг õýр øийäýæ байна вý?


33.4%

10.4%

35.1%

21.1%

20.3%

8.5%

36.1%

35.1%

19.0% 19.0%23.3%

10.0% 12.6%

26.5%

31.4%36.4%

43.0%

39.6%32.0%

7.2%

20.3%

30.1%

41.6%

8.0%

Çаñг ийн гаçарт ºгñºн їнýлг ýýний нýг ýн а äи лаар 2016 он ä ñуä а лгаан ä оролцог чи ä АТÃ-ûг мºн ñºргººр їнýлæýý.

Оролцог чäûн åрäºº 14 õ увü АТÃ-т ýåрýг, 44.9 õ увü нü ñºрºг їнý лгýý ºг чýý (Çураг 5.9). Тїїнч лýн итгýл їнýмøлийн тївøин

бу урчýý (Çураг 5.10). 2015 онä ñуäалгаанä оролцог чäûн 39.2 õ увü АТÃ-ûн їйл аæиллагаанä итгýлтýй байñан бол 2016

онä ýнý тоо 31.9 õувü болæ бу урñан байна.


Àвлигûн аñууäлûг илїїñайн øийäвýðлýж байна ªмнºõòýйгýý аäил байна

ªмнºõººñºº äîð байна Õýлж мýäýõгїй /Õаðиулаагїй

Танû бîäлîîð îäîîгийн Çаñгийн газаð ºмнºõ Çаñгийн газаðòайõаðüöуулаõаä авлигûн аñууäлûг õýð øийäýж байна вý?

49

Çураг 5.9: Авлигатай тýмцýõ гаçрûн їйл аæиллагааг Та õýрõýн їнýлæ байна вý?

03 ñаð 2016

04 ñаð 205

03 ñаð 2014

09 ñаð 2013

03 ñаð 2013

11 ñаð 2012

04 ñаð 2011

09 ñаð 2010

03 ñаð 2010

1.5% 12.5% 41.1%

100%0%

32.3%

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%

38.0%

20.9%

27.7%

19.4%

14.5%

33.6%

38.4%

29.8%

40.1%

38.4%

42.0%

38.7%

0.3%

1.0%

1.7%

1.7%

0.9%

1.1%

7.9%

7.7%

6.8%

30.3%

25.8%

24.4%

26.8%

25.8%

1.2%

32.5%

39.3%

15.2%

11.5%

7.7%

10.9%

19.9%

24.4%

21.0%

23.1%

12.6%

2.1% 14.4%

32.9%

03 ñаð 2016

04 ñаð 205

03 ñаð 2014

09 ñаð 2013

03 ñаð 2013

11 ñаð 2012

04 ñаð 2011

09 ñаð 2010

03 ñаð 2010

2.1% 29.8%

100%0%

50.1%

10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%

35.8%

2.9%

3.8%

2.0%

1.9%

25.4%

27.1%

28.0%

42.8%

42.7%

38.6%

36.5%

1.6%

1.8%

2.5%

43.2%

39.8%

39.4%

41.8%

38.8%

49.4%

47.4%

17.6%

14.5%

14.0%

17.7%

22.8%

29.7%

21.8%

22.2%

17.9%

3.4%

43.3%

Çураг 5.10: Авлигатай тýмцýõ гаçарт Та õýр çýрýг итгýäýг вý?


Èõ ñайн Õаðüöангїй ñайн Ñайн ÷ биø, муу ÷ биø Тааðууõан Муу

Èõ иòгýäýг Èòгýäýг Баðаг иòгýäýггїй Îгò иòгýäýггїй

50

2016 онä олон нийтийн 22.1 õ увü нü АТÃ-ûг õ у улü ñаõиулаõ õараат буñ байг у уллага гýæ їçýæ байгаа нü 2015 онû 21.7

õ увиаñ нýг иõ ººрчлºгäººгїй байна (Çураг 5.11) . “Ав лигûн õýргýýр øийтгýл õїлýýñýн а лбан т уøаа лтну уäûн т у õай

мýäнý” õýмýýн õариулñан иргýäийн тоо бага õýмæýýг ýýр буþу 40.4 õувиаñ 43.2 õ увü болæ ºññºн (Çу раг 5.12) боловч 2013

онû 9 äїгýýр ñарä õїрñýн 51.6 õ увиаñ õамаагїй бага байна. Ав лигûн т у õай мýäýýлýõ у таñнû та лаарõ арä иргýäийн

мýä лýг 2015 онû 24.9 õ увиаñ 2016 он ä 29 õ увü болæ ºññºн õý äий ч (Çураг 5.13), нýрýý ну уц лан авлигûн талаар мýäýýлýõ

иргýäийн õувü 56-ааñ 50.3 õувü болæ бу урñан байна (Çураг 5.14).

Çураг 5.11: Та Авлигатай тýмцýõ гаçар биå äааñан, алü нýг улñ тºрийн õїчнýýñ õамааралгїй

їйл аæиллагаа яву улæ чаä äаг т итгýäýг її?

Тийм Үгїй

03 ñаð2010

03 ñаð2010

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0% 09 ñаð

2010

09 ñаð

2010

11 ñаð2012

11 ñаð2012

03 ñаð2013

03 ñаð2013

09 ñаð2013

09 ñаð2013

03 ñаð2014

03 ñаð2014

04 ñаð2015

04 ñаð2015

03 ñаð2016

03 ñаð2016

78.1%78.3% 74.0% 69.6% 66.6% 65.3% 78.3% 77.9%

21.9%21.7% 26.0% 30.4% 33.4% 34.7% 21.7% 22.1%

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

66.5%63.8% 55.9% 54.7% 48.4% 52.9% 59.6% 56.8%

33.5%36.2% 44.1% 45.3% 51.6% 47.1% 40.4% 43.2%

Çураг 5.12: Авлигûн ýñрýг øинý õу улü батлагäñанû äараа Та øинý õу улийн õїрýýнä

алü нýг албан т уøаалтан øийтгїїлñýн т уõай ñонññон у у?


Тийм Үгїй

2006 îнä Àвлигûн ýñðýг øинý õуулü баòлагäñан. Та øинý õуулийн õїðýýнäалü нýг албан òуøаалòан øийòгїїлñýн òуõай ñîнññîн уу?

51

Çураг 5.13: Авлигатай тýмцýõ гаçарт авлигûн талаар мýäїїлýõ у таñ аæиллаæ байгааг та мýäýõ її?

Çураг 5.14: Õýрвýý авлигатай тýмцýõ гаçар нýг õаяггїй мýäýýлýл õїлýýæ авна гýвýл

та авлигûн талаар мýäýýлýл ºгºõ її?

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

56.6%52.2% 52.2% 71.3% 71.5% 73.5% 74.4% 75.1%

18.6%20.9% 20.2% 15.1%24.5% 13.4%

71.0%

43.4%47.8% 47.8% 28.7% 28.5% 24.7% 25.2% 24.9% 29.0%


18.6%17.9% 18.1% 34.6%18.3% 30.7%

62.8%61.3% 61.7% 50.3%57.2% 56.0%


Тийм Үгїй

03 ñаð2010

09 ñаð

201011 ñаð2012

04 ñаð2011

03 ñаð2013

09 ñаð2013

03 ñаð2014

04 ñаð2015

03 ñаð2016

11 ñаð2012

03 ñаð2013

09 ñаð2013

03 ñаð2014

04 ñаð2015

03 ñаð2016

Тийм Үгїй

Та авлигûн òалааð мýäýýлýл аваõ уòаñ ажиллаж байгааг мýäýõ її?

Õýðвýý Àвлигаòай òýмöýõ газаð нýð õаяггїй мýäýýлýлõїлýýж авна гýвýл Та авлигûн òалааð мýäýýлýл ºгºõ її?


АÂЛИÃÛН ЭÑРЭÃ ÑАНААЧИЛÃА

54 SURVEY ON PERCEPTIONS AND KNOWLEDGE OF CORRUPTION

Ав лигûн ýñрýг ñана л ñанаачилгûг иргýä илїї боäитоор їнýлñýн. Õїний оролцоотой їйл аæиллагааг багаñгаõ øинý

тåõник, тåõнологи нýвтрїїлýõ аæилä õамгийн иõ ач õолбогäол ºг чýý (Çураг 6.1). Суäалгаанä оролцогчäûн бараг тал нü

їїнийг " маø иõ " ач õолбогäолтой гýæ їçýæ г уравнû нýг орчим нü "иõýýõýн" ач õолбогäолтой гýæ õариулñан байна (т уñ т уñ

37.8 õувü ба 28.2 õувü).

Ав лигатай тýмцýõ õамгийн чу õа л їйл аæиллагаанû õо¸рäугаарт “Няг тлан боäоõ бїртгýлийн ил тоä т у õай õ у улийг

нýвтрїїлýõ” орæýý. Суäалгаанä оролцог чäûн 29 õ увü їїнийг "маø иõ" чу õал гýæ їçýæ байна. Оролцог чäûн ñаналûг

иõýýр авñан ººр нýгýн ñанаачилга нü тºрийн а лбан õааг чäааñ õºрºнгº орлогûн мýäїїлгийг тог тмол гарг у улæ аваõ

бºгººä оролцогчäûн 25 õувü їїнийг "маø иõ" ач õолбогäолтой гýæ їçñýн.

Суäалгаанä оролцог чäûн äºрºвний нýг нü ñонг у улийн øинý õ у улийн талаар ямар нýгýн õариулт ºгººгїй, тавнû нýг нü

ºрøººлийн õ у улийн та лаар ямар нýг ñ анал боäолгїй байñ ан (т уñ бїр нü 26 õ увü ба 18.8 õ увü). Эäг ýýр õ у улиуäаä бага ач

õолбогäол ºгñºн бºгººä оролцог чäûн äºнгºæ 13.4 õ увü ºрøººлийн õ у улийг, 14.8 õ увü ñонг у улийн õ у улийг "маø иõ" ач

õолбогäолтой гýæ їçæýý.

Çураг 6.1: Дарааõ арга õýмæýýнїїä õýр ×УÕ А Л гýæ та боäоæ байна вý?

ªðøººлийн õуулü

0%

Øинý Ñîнгуулийн õуулü

Тºðийн албан õааг÷ааñ òîгòмîл

гаðгуулж авäаг îðлîгûн мýäїїлýг

Бїðòгýлийн öаõим маøин, нýг öîнõнû

їйл÷илгýý гýõ мýò øинý òеõнîлîги

Øилýн äанñнû õуулü

100%10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%

14.3% 17.1% 22.5%14.0% 13.4% 18.8%

9.8%

4.5%

1.6%

2.6%

15.8%

11.8%

7.0%

8.7%

20.6%

23.2%

19.6%

21.5%

13.0%

23.5%

28.3%

21.8%

14.8%

25.0%

37.8%

29.0%

26.0%

12.0%

5.8%

16.3%

6. АÂЛИÃÛН ЭÑРЭÃ ÑАНААЧИЛÃА

Îгò їгїй Бага зýðýг Тîäîðõîй õýмжýýнä

Íилýýä иõ Маø иõ Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй

... õýð ×ÓÕÀË вý?

55

ªðøººлийн õуулü

Øинý Ñîнгуулийн õуулü

Тºðийн албан õааг÷ааñ òîгòмîл

гаðгуулж авäаг îðлîгûн мýäїїлýг

Бїðòгýлийн öаõим маøин, нýг öîнõнû

їйл÷илгýý гýõ мýò øинý òеõнîлîги

Øилýн äанñнû õуулü

Суäалгаанä оролцог чиä авлигûн ýñрýг ñанаачилг у уäûн їр äїнгийн талаар мºн иæил õанä лагатай байна. Тýäгýýрийн

äийлýнõ нü ºрøººлийн õ у улü болон ñонг у улийн øинý õ у улü їр äїнтýй ýñýõ äýýр ямар нýг ýн ñанал боäолгїй байв (Çу раг

6.2). Иргýä øинý тåõнологи нýвтрїїлýõ нü õамгийн ºнäºр їр äїнтýй гýæ тýмäýглýñýн. Оролцог чäûн äºрºвний нýг нü

ýнýõїї арга õýмæýýг "маø иõ" їр äїнтýй гýæ їçñýн бºгººä äºрºвний нýг гаруй нü "нýлýýä иõ" їр äїнтýй гýæ õариулñан

(25.1 õ у вü ба 26.9 õ у вü). Суä а лгаан ä оролцог чи ä ºäºр т у т мûн амü äра л ä аа “Ö а õим бїрт г ý л” болон нýг цонõнû

їйлчилгýýг аøиглаõ нü илїї байäаг у чрааñ тýäгýýрийг гýæ їнýлñýн байæ болоõ þм. Õу улийн ñанаачилгûн їр äїн урт

õугацаанä илýрäýг т ул илїї алñлагäмал, їнýлýõýä õїнäрýлтýй байäаг.

Çураг 6.2: Дарааõ арга õýмæýýнїїä õýр ҮР ДҮНТЭЙ гýæ та боäоæ байна вý?

0% 100%10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%

16.9% 21.7% 20.3% 8.5% 6.9% 25.7%

14.3%

9.3%

3.2%

6.3%

20.6%

18.8%

10.9%

14.9%

17.9%

25.4%

25.8%

23.8%

6.4%

17.3%

26.9%

19.3%

6.5%

9.7%

25.1%

15.5%

34.2%

19.5%

8.2%

20.2%

АÂЛИÃÛН ЭСРЭÃ САНА А×ИЛÃА

Îгò їгїй Бага зýðýг Тîäîðõîй õýмжýýнä

Íилýýä иõ Маø иõ Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй

... õýð ҮÐ ДҮÍТÝÉ вý?


ØУÄАРÃА ХАНÄЛАÃА

58

2015 онû нºõцºл байäалтай õарüцу улаõаä “øуäарга буñ õанäана” гýñýн їçýл орон ну тгийн çаñаг çаõиргаанааñ гаäна

їнýлгýý õийгäñýн бїõ ñалбару уäаä иõ õýмæýýгýýр бу урñан байна. Áоловñролûн ñалбарт øуäарга буñ õанäана гýñýн

õариулт 2015 онû 48.1 õ увиаñ 2016 онä 42.2 õ увü болæ бу урñан (Çураг 7.1). Эрїїл мýнäийн ñалбарт 2015 онä 56.8 õ увü

байñнааñ 2016 онä 52 õ увü болæ бу урчýý (Çураг 7.2). Шїїõийн тог толцоонä 65.5 õ увиаñ 59.1 õ увü болñон (Çураг 7.3).

Õу улü ñаõиулаõ байг у уллагûн õ увüä 64.9 õ увиаñ 58.8 õ увü болæ бу урñан байна (Çураг 7.4 ). Õарин орон ну тгийн çаñаг

çаõиргаа øуäарга буñ õанäана гýæ їçñýн оролцог чäûн õ увü õýмæýý 2016 онä їнäñýнäýý ººрчлºгäººгїй 2015 онû 48.0

õ увüтай õарüцу улаõаä 48.2 õ увü õýвýýр байна (Çураг 6.5). Çаñгийн гаçрûн õ увüä øуäарга буñ õанäалт 2015 онä 56.2

õувиаñ 2016 онä 52.5 õувü болæ бу урñан байна (Çураг 6.6).

Ерºнõийäºº ñуäа лгаанä оролцог чäûн тýн õагаñ нü ýäгýýр байг у уллаг у уä øуäарга õанäана гýäýг т итгýõгїй байгаа

болоõоор õїлýýлт нýлýýн äоог у ур байгаа ч гýñýн ýäгýýр тоо нü ºмнºõ ñуä алгаанû їр äїнгýýñ ñайæирñан байна. Õамгийн

том ººрчлºлт õ у улü ñаõиулаõ байг у уллага болон øїїõийн тог толцоонû ñалбарт гарñан байна. Авлигûн Талаарõ Олон

Нийтийн Ойлголт Мýä лýг Тог тооõ ñуäа лгаа анõ яву улæ байõа ä оролцог чäûн бараг äºрºвний г урав нü øуäарга буñ

õанäаõ õїлýýлт тýй байñан. Сїїлийн їåийн ñуäалгаагаар ýнýõїї õувü õýмæýý нü бу урñаар байна.

Çураг 7.1: Áоловñролûн ñалбар äаõü øуäарга õанä лага

Øуäаðга буñ Øуäаðга

03 ñаð 2016

04 ñаð 2015

03 ñаð 2014

09 ñаð 2013

03 ñаð 2013

11 ñаð 2012

09 ñаð 2010

03 ñаð 2010

57.8%42.2%

51.9%48.1%

51.7%48.3%

44.4%55.6%

55.3%44.7%

45.4%54.6%

44.2%55.8%

39.9%60.1%

7. ØУÄАРÃА ХАНÄЛАÃА


Бîлîвñðîлûн ñалбаð

59

Çураг 7.2: Эрїїл мýнäийн ñалбар äаõü øуäарга õанä лага

Ýðїїл мýнä

57.8%03 ñаð 2016

04 ñаð 2015

03 ñаð 2014

09 ñаð 2013

03 ñаð 2013

11 ñаð 2012

09 ñаð 2010

03 ñаð 2010

42.2%

51.9%

51.7%

44.4%

55.3%

45.4%

44.2%

39.9%

48.1%

48.3%

55.6%

44.7%

54.6%

55.8%

60.1%

Çураг 7.3: Шїїõийн тог толцоонû øуäарга õанä лага


40.8%59.1%

34.5 %

29.9%

30.1%

31.2%

25.5%

25.8%

23.3%

65.5%

70.1%

69.9%

68.8%

74.5%

74.2%

76.7%

ШУД АРÃА Õ АНД ЛАÃА

03 ñаð 2016

04 ñаð 2015

03 ñаð 2014

09 ñаð 2013

03 ñаð 2013

11 ñаð 2012

09 ñаð 2010

03 ñаð 2010



60

Çураг 7.4: Õу улü ñаõиулаõ байг у уллагûн øуäарга õанä лага


41.1%03 ñаð 2016

04 ñаð 2015

03 ñаð 2014

09 ñаð 2013

03 ñаð 2013

11 ñаð 2012

09 ñаð 2010

03 ñаð 2010

58.8%

35.1%

30.1%

30.2%

32.9%

24.1%

26.9%

25.7%

64.9%

69.9%

69.8%

67.1%

75.9%

73.2%

74.3%

Çураг 7.5: Орон ну тгийн çаõиргаанû øуäарга õанä лага

Îðîн нуòгийн заõиðгаа

51.8%03 ñаð 2016

04 ñаð 2015

03 ñаð 2014

09 ñаð 2013

03 ñаð 2013

11 ñаð 2012

48.2%

52.0%

48.8%

41.3%

47.1%

35.8%

48.0%

51.2%

58.7%

52.9%

64.2%

Çураг 7.6: Тºрийн çаõиргаанû øуäарга õанä лага

Тºðийн заõиðгаа

47.5%03 ñаð 2016

04 ñаð 2015

03 ñаð 2014

09 ñаð 2013

03 ñаð 2013

11 ñаð 2012

52.5%

43.8%

47.4%

39.5%

45.3%

36.1%

56.2%

52.6%

60.5%

54.7%

63.9%





61

Шуä арга õан ä а õ õїлýý л т ийг аæи л ýрõ лý л т ийн ñ а лбараар анг и лæ їçýõý ä тºрийн а лбан õааг чи ä нü тºрийн

байг у уллаг у уäаä илїї талтай байõ õанä лага аæиглагäñан. Энýõїї ºрººñгºл байäал нü ýрїїл мýнä, боловñрол çýрýг

õ увийн õýвø лийн оролцоо тоäорõой бай äаг ñа лбарт и лт аæиглагäаõгїй байгаа. Орон ну т гийн çаñаг çаõиргаанû

тївøинä тºрийн буñ ñа лбарûн оролцог чиä 20 õ увü, õ увийн õýвøлийн оролцог чиä 15 õ увийн "øуäарга буñ" õанäаõ

õїлýýлт тýй байна (Çураг 7.7). Ту õайлбал тºрийн їйлчилгýýний ñалбарт аæил ýрõýлäýг ñуäалгаанä оролцог чäûн 11.9

õ увü, тºрийн а лбан õааг чäûн åрäºº 8.3 õ увü Орон ну тгийн çаñаг çаõиргаа "øуäарга буñ" õанäана гýñýн õїлýýлт тýй

байна. Тºрийн буñ болон õувийн õýвøлийн ñалбарûнõан нийлýýä õºäºлмºр ýрõýлæ буй нийт õїн амûн 67 õувийг буþу

18-ааñ äýýø наñнû нийт õїн амûн 42 õувийг ýçýлæ байна.

18.1%25.0% 16.8% 23.3%



Тºðийнїйл÷илгýý


Õувийнñекòîð


Тºðийн буñбайгууллага


100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

37.8%34.5% 29.6% 23.3%

25.9%28.6% 29.9% 26.7%

Øуäаðга буñ Бага зýðýг Õаðüöангїй Øуäаðга

11.9%8.3% 15.0% 20.0%

Çураг 7.7: Орон ну тгийн çаõиргаанû øуäарга õанä лага (ñалбараар)

Çаñг ийн гаçрûн тївøин ä "ø уä арга буñ" õан ä а õ õїлýý л т тºрийн буñ байг у ул лаг ûн ор олцог ч äûн 33.3 õ у вüтай

õарüцу ула õа ä тºрийн а лбан õааг ч äûн õ у вü ä åрäºº 7.1 õ у вü байна (Çу раг 7.8). Тºрийн їй лчи лг ýýний ñ а лбарûн

оролцогчäûн 14 õувü, õувийн õýвøлийн оролцогчäûн 12.4 õувü "øуäарга буñ" õанäаõ õїлýýлт тýй байна.

Çураг 7.8: Тºрийн çаõиргаанû øуäарга õанä лага (ñалбараар)

26.7%

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

31.6%34.5% 34.6%

13.3%

30.1%34.5% 26.2%23.3%

14.0%7.1% 12.4% 33.3%


3.6% 6.2% 8.7% 6.7%

11.1%23.4%17.9%

3.3%15.7%11.9%6.0%

ШУД АРÃА Õ АНД ЛАÃА

Îðîн нуòгийн заõиðгаа õýð зýðýг øуäаðга вý?

Тºðийн заõиðгаа õýð зýðýг øуäаðга вý?

Øуäаðга буñ Бага зýðýг Õаðüöангїй Øуäаðга Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй

62

Шїїõ тог толцоонû õ увü ä тºрийн а лбан õааг ч äûн 16.7 õ увü , õ увийн болон тºрийн буñ байг у ул лагûн ñуäа лгаан ä

оролцогчäûн 23.3 õувü "øуäарга буñ" õанäаõ õїлýýлт тýй байна (Çураг 7.9). Үїнийн нýгýн аäилаар тºрийн їйлчилгýýний

ñалбарааñ ñуäалгаанä оролцогчäûн 21.2 õувü "øуäарга буñ" õанäаõ õїлýýлт тýй байна.

Õу улü ñаõиулаõ байг у уллагûн øуäарга õанäаõ õїлýýлт нü иæил õанä лагатай байñан. Тºрийн албан õааг чäûн åрäºº 15.5

õувü "øуäарга буñ" õан ä лагûн õїлýýлт тýй байõа ä тºрийн їй лчилгýýний ñалбарûн оролцог чиä 17.6 õ увü, õ увийн õýвøил

22.6 õувü болон тºрийн буñ байг у уллагаä аæилтай оролцогчäûн 26.7 õувü "øуäарга буñ" õанä лагûн õїлýýлт тýй байна

(Çураг 7.10).

Çураг 7.9 Шїїõийн тог толцоонû øуäарга õанä лага (ñалбараар)

8.3%15.5% 10.2%

20.0%

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

24.4%

33.3% 27.9%

16.7%

33.3%19.0% 21.4%

23.3%

21.2%16.7% 23.3% 23.3%

Çураг 7.10: Õу улü ñаõиулаõ байг у уллагûн øуäарга õанä лага (ñалбараар)

16.7%

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

30.6%33.3%30.1%

23.3%

22.3%23.8%

25.9%

23.3%

17.6%15.5% 22.6% 26.7%

20.7%15.5% 17.2% 16.7%

10.9%15.5%

9.2%10.0%18.7%11.9% 12.2%












Øїїõийн òîгòîлöîî õýð зýðýг øуäаðга вý?

Õуулü ñаõиулаõ байгууллага õýð зýðýг øуäаðга вý?

ÄЭЭÄ Т¯ÂØНИЙ АÂЛИÃА

64

Энý æи лийн ñуä а лгаагаар Д ýý ä тївøиний ав лиг ûг бїрäїїлýõ õїчин çїй лїїä ý ä тоäорõой лол тоä иõ ººрч лºл т

аæиглагäаагїй ч цаг õ угацаанû явца ä çарим õýлбýлçýл гарñан байна. Жиøýý нü 2012 болон 2016 онû ñонг у улиар

ñуäа лгаанä оролцог чäûн äунäæааñ äýýø õ увü нü "Улñ тºрийн ºнäºр ñонирõол бїõий õýргїїä"-ийг äурü äаæ байñан

(Çураг 8.1). 2015 болон 2016 ону уäаä ñуäалгаанä оролцог чäûн äунäæааñ äýýø õ увü нü "äотооä болон гаäааäûн том

биçнåñїїäийн оролцоотой õýргїїä"-ийг äурäñан. Öаг õ угацаанû явцаä "Тºрийн ºнäºр албан т уøаалтну уä оролцñон

тоõиолä лу уä" õамгийн бага ººрчлºлт тýй байñан ба 2016 онä ñуäалгаанä оролцог чäûн 20.4 õ увü їїнийг гýæ їçñýн ДТА

байна.

Çураг 8.1: Дýýä тївøиний авлига тоäорõойлолт (çºвõºн õїчин тºгºлäºр õариулт у уä:

"õýлæ мýäýõгїй/õариулаагїй" болон "буñаä" гýñýн ñонголт у уä ороогїй болно).

9.5%

11 ñаð2012

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

21.3%

11.8%

17.3%

9.9%

9.%

9.9% 11.8% 13.4% 10.3% 9.3% 10.7%

03 ñаð2013

09 ñаð2013

03 ñаð2014

03 ñаð2015

03 ñаð2016

Íийò

20.6%20.1% 21.6% 22.9% 20.4% 21.1%

12.0%10.1%

9.0% 13.6% 13.5% 11.6%

14.6% 13.9% 13.1% 16.8% 17.9% 15.6%

13.4%14.0%

11.4% 12.6% 15.0% 12.7%

12.1%12.6% 11.03%

11.3% 10.7% 11.2%


8. ÄЭЭÄ Т¯ÂØНИЙ АÂЛИÃА

Тºðийн ºнäºð албан òуøаалòнууä îðîлöñîн

Бизнеñ, улñ òºðийн бїлýглїїäийнñîниðõîл бїõий

Гаäааäûн бîлîн äîòîîäûн òîм бизнеñийнîðîлöîîòîй авлига

Óлñ îðîнä иõ õýмжýýний õîõиðîл у÷ðуулñан

Àвлигûн õýмжýý маø иõ

Çîõиîн байуулалòòай бїлýглýл,ñїлжýýний îðîлöîîòîй

65

2014 онооñ õойø ä ýýä тївøний ав лигûн та лаар тоäорõой ой лголт той болñон ирг ýäийн тоо õарüц анг уй нýмýгäñ ýн. 2014

онä ñуäалгаанä оролцогчäûн 18.6 õувü нü äýýä тївøиний авлигûн талаар мýäýõгїй ýñвýл ямар нýгýн боäолгїй байñан

бол ýнý тоо бу урñаар 2015 онä 11.8 õувü, 2016 онä åрäºº 7.8 õувü болñон (Çураг 8.2).

2012 онû 11 äїгýýр ñарааñ õойø "Монгол улñаä äýýä тївøний авлига иõ байäаг" гýæ õариулñан оролцог чäûн тоо бага

çýрýг õýлбýлçñýн õýäий ч ºнäºр õýвýýр байна. 2012 онû 11 äїгýýр ñарä 43.1 õ увü байñан нü 2014 онû 3 äугаар ñарä 37.6

õ увü бу урñан ч 2016 онû 3 äугаар ñарä 43.1 õ увü болæ буцаæ ºñчýý. "Дýýä тївøиний авлигûн çарим нýг тоõиолäолу уä

байгаа" гýæ їçýõ оролцог чäûн тоо тог тмол нýмýгäýæ байна. 2012 онû 11 äїгýýр ñарä 24 õ увü байñан нü 2016 онä 35.4

õувü болæ ºñчýý.

Çураг 8.2: Монгол äаõü äýýä тївøний авлигûн тївøин

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

24.9%24.9% 24.9% 24.9% 24.9% 24.9%


39.4%

30.4%

13.8%

0.9%

15.6%

43.1%

24.0%

12.9%

0.5%15.8%

32.8%

10.6%

42.1%

32.7%

11.8%

43.1% 41.0%

31.1%

13.0%

0.7%0.7%

7.8% 14.8%

0.7%

11.9%

19.2%

0.8%

40.7% 37.6%

35.4%

12.5%12.7%0.4%

18.6%

31.0%

ДЭЭД ТҮÂШНИЙ АÂЛИÃА

Èõ õýмжýýòýй

Çаðим нýг òîõиîлäîл бий

Öººн õýäýн òîõиîлäîл бий

Èõ авлига Мîнгîлä байõгїй

11 ñаð2012

03 ñаð2013

09 ñаð2013

03 ñаð2014

03 ñаð2015

03 ñаð2016

Íийò

66

Дýýä тївøний ав лига Монгол ä орøиæ байгаа øа лтгаан нü "Áиçнåñ, улñ тºрийн ñонирõол ний лñýн у чрааñ" г ýñýн õариул т

2016 онä 12 õувü болæ нýмýгäñýн байна (Çураг 8.3). Энý нü 2012 онû Улñûн иõ õурлûн ñонг у улийн æилийн 11.2 õувüтай

ойр байна. Áиçнåñ болон улñ тºрийн ñонирõол, çºрчилäººн çýрýг нü ñонг у улийн їåýр ил гарäаг тай õолбоотой байæ

болоõ þм.

Монгол улñаä їйл аæиллагаа яву улæ байгаа га äааäûн томооõон компаниуä ав лигûн арга çамûг иõýýõýн аøигла äаг гýæ

їçýõ оролцог чäûн тоо тог твортой ºññººр 2012 онû 11 äїгýýр ñарä 16.2 õ увü байñнааñ 2016 онû 3 äугаар ñарä 20.4 õ увü

болæýý. Õарин äотооäûн томооõон компаниуä "Аñу уä лаа ав лигаар øийäýõ нü тїгýýмýл” гýæ їçýõ оролцог чäûн тоо

õарüцанг уй тог твортой байгаа ба 2016 онû 3 äугаар ñарä 7.8 õ увü байна. Аñу уäа л øийäýгäýõгїй байгаагийн їнäñýн

øалтгаанûг тºр çаñгийн äýýä тївøинä ил тоä байäал õангалтгїй (17.9 õувü) мºн õу улü ýрõ çїйн тог толцоо ийм тївøний

аñу уä лûг авч øийäýõ чаäваргїй байäаг (16.7 õувü) гýæ ñуäалгаанä оролцогчиä їçæýý.

Монгол улñûн ýäийн çаñаг т õяналт му у тай иõ õýмæýýний мºнгº байгаа гýæ їçñýн оролцогчäûн тоо бага çýрýг бу урñан

нü нийýм ýäийн çаñгийн åрºнõий õямралтай õолбоотой байæ болоõ þм.

Çураг 8.3: Яагааä äýýä тївøний авлига Монголä орøиæ байна вý?

24.9%

16.6%

3.0%

100%

80%

60%

40%

20%

0%

6.0%

20.4%

16.5%

22.4%

24.9%

16.6%

3.0%

17.4%

6.8%

5.9%

21.7%

22.4%

24.9%

16.6%

3.0%

20.4%

6.9%

9.3%

17.3%16.6%

3.0%

14.0%

7.4%

20.7%

19.6%

14.4%

22.4%

16.6%

3.0%

19.6%

20.0%

18.7%

9.6%

8.8%

17.1%

22.4%

16.6%

3.0%

17.2%

7.8%

12.0%

17.9%

16.2%17.6% 17.2% 20.4%

17.2% 17.1% 14.0% 16.7%

11.2% 7.4%


Тºð заñгийн äýýä òївøинä ил òîä байäал õангалòгїй у÷ðааñ

Бизнеñ, їлñ òºðийн ñîниðõîл нийлñýн ї÷ðааñ

Мîнгîлä їйл ажиллагаа явуулäаг гаäнû òîм кîмïаниуä аñууäлаа авилгалааð øийääýг òїгýýмýл ïðакòик бий бîлñîн у÷ðааñ

Мîнгîл улñûн õуулü ýðõ зїйн òîгòîлöîî бїðýн òºлºвøººгїй, ийм òївøний аñууäлûг ав÷ øийäýж ÷аäаõгїй у÷ðааñ

Мîнгîлûн òîм кîмïаниуä аñууäлаа авилгалааð øийääýг òїгýýмýл ïðакòик бий бîлñîн у÷ðааñ

Мîнгîлûн ýäийн заñагò баðаг õяналòгїй иõ õýмжýýний мºнгº байгаа у÷ðааñ

11 ñаð2012

03 ñаð2013

09 ñаð2013

03 ñаð2014

03 ñаð2015

03 ñаð2016

67

Суäалгаа õийгäñýн õ угацаанû т урøиä äунäæаар оролцог чäûн г уравнû нýг нü ДТА õаõ у улийн õýмæýýг мýäнý õýмýýн

õариулæýý. 2016 онä ýнý тоо 33.8 õувü байна (Çураг 8.4). Оролцогчäûн õариултûг боäитоор нü õýмæиõýä иõ õýмæýýний

çºрїїтýй байна.

Тийм Үгїй Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй

Çураг 8.4: Дýýä тївøний авлигûн õýмæýýний талаарõ тºñººлºл

2016 онä олон нийтийн äýýä тївøиний авлигûн талаарõи мýäýýлýл аваõ нü бу урñан байна. 16.5 õувü нü ДТА-ûн талаар

"байнга" олæ ñонñäог гýñýн бол ñуäалгаанû äунäаæ 20.6 õ увü байна (Çураг 8.5). Энý нü мºн л ñонг у улийн улиралтай

õолбоотой байæ мага äгїй. Учир нü 2012 он ä ñуäалгаанä оролцог чäûн 16.1 õ увü äýýä тївøиний ав лигûн та лаар "байнга"

олæ ñонñäог гýæ байñан ба äараагийн ñуäалгаагаар ýнý тоо ºññºн. Õýв лýл мýäýýллийн байг у уллагûн çїгýýñ ñонг у улийн

їåýр тїгýýæ буй мýäýýлýл їїнä нºлººлäºг байæ болоõ þм.

БайнгаÕааяаÕýзýý ÷ їгїйМýäýõгїй

Çураг 8.5: Дýýä тївøний авлигûн талаар олæ ñонñоõ


24.9%

16.6%

3.0%

24.9%

3.0%

24.9%

16.6%

3.0% 3.0%

24.9%

3.0%

24.9%

3.0%

24.9%

3.0%

43.2%

13.6%

52.5%

16.0%

50.3%

22.4%

39.6%

38.1%

19.8%

48.1%

32.1%

24.9%

31.9% 33.9% 33.8%

100%

80%

60%

40%

20%

0%

20.1%

59.3%

20.5% 34.6%

43.4%

22.1%

11 ñаð2012

03 ñаð2013

09 ñаð2013

03 ñаð2014

03 ñаð2015

03 ñаð2016

Íийò

16.6% 16.6%

25.6%

50.6%

11.0%

51.6%

10.5%

52.8%

9.5%

56.5%

11.7%

52.9%

22.4%

13.4%

13.0%

53.0%

20.6%

14.5% 15.6%

21.8% 21.0% 16.5%

100%

80%

60%

40%

20%

0%

18.9%

53.5%

16.1%

17.5%15.7%9.3%12.9%11.5%

11 ñаð2012

03 ñаð2013

09 ñаð2013

03 ñаð2014

03 ñаð2015

03 ñаð2016

Íийò

Та äýýä òївøний авлигûн òалааð õýð иõ îлж ñîнñäîг вý?

Танä äýýä òївøний авлигûн õýмжýýний òалааð òºñººлºл байна уу?

68

Д ýý ä тївøний ав лига иõýвч лýн ямар õý лбýрýýр бай ä аг та лаарõ ñ ана л боäол 2012 онооñ õойø мý ä ýгä ýõїйц

ººрчлºгäººгїй õýвýýр байна. Суäа лгаанä оролцог чäûн иõýнõ нü "бýлýн мºнгº" гýæ õариулäаг. Дараагийн õамгийн

тїгýýмýл нýрлýгäñýн õýлбýр нü "çаõиргаанû албан т уøаал" байñан (Çураг 8.6).

Çураг 8.6: Дýýä тївøний авлигûн õýлбýрийн чиг õанä лага

(Олон ñонголт õариулт - нийт õувü нü 100-ааñ иõ)

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

24.9% 24.9%24.9%

3.0% 3.0%3.0%

24.9%

3.0%

24.9%

3.0%

24.9%

3.0%

63.6%

50.4%

34.4%

10.3%

70.7%

60.6%

41.9%

34.4%

17.3%

71.0%

54.1%

28.3%

10.8%

65.3%

46.6%

23.1%

8.1%

68.9%

51.3%

28.3%

26.8%

10.2%

69.5%

47.5%

23.6%

26.2%

11.0%

28.9%30.0%

22.9%

1.5% 1.5%1.5%1.5%1.5%1.5%

Öаг õ угацаанû явцаä äýýä тївøний айл ºрõїїäýä їçїїлæ буй їр нºлººний талаар олон нийтийн ñанаа боäолä иõýýõýн

ººрчлºлт гарñан. Анõ 2012 он ä Монголûн арä ирг ýäýä äýýä тївøиний ав лига г ýäýг ойлголтûг тани лцу улæ байõа ä нийт

õїн амûн 42.4 õ увü ДТА-ûн та лаар ямар нýг ýн їçýл боäолгїй ýñвýл т у õайн ºрõºä їçїїлæ буй нºлººл лийн та лаар

мýäýõгїй байñан þм (Çу раг 8.7). Д араа æи л нü ýнý тоо 19.7 õ увü болæ бу у рч бага çýрг ийн õýлбýлçýл т ýйг ýýр ýнý

õýмæýýнäýý їлäñýн. 2016 онä ямар нýгýн боäолгїй/мýäýõгїй гýæ õариулñан оролцогчäûн тоо 17.1 õувü болæ бу урñан.

Амüæиргаанû тївøин иõýýõýн му уäñан байгаа ч õїн амûн томооõон õýñýг нü оäоог õїртýл ºнäºр тївøиний авлигûн

нºлººг мýäýõгїй, уялäаа õолбоог нü ойлгоæ чаäаõгїй байна (СМС Politbarometer ñуäалгаанû мýäýýлñнýýр, 2012-2016

он).

Дýýä тївøиний ав лига т у õайн ºрõºä ямар ч нºлºº їçїїл äýггїй гýæ õариула õ оролцог чäûн тоо ºмнºõ ñуä алгаагаар бага

çýрýг õýлбýлçýæ байñан ба çºвõºн 2013 онû 3 äугаар ñарааñ õойø нýмýгäýæ байна. 2015 онû 3 äугаар ñар болон 2016 онû

3 äугаар ñарä ñуäалгаанä оролцог чäûн äºрºвний нýг орчим нü ДТА ямар ч нºлºº їçїїлäýггїй гýæ їçñýн (т уñ т уñ 23.8

õувü ба 24.9 õувü).


Бýлýн мºнгº

Àлбан òуøаал

Тîм õýмжýýнийбýлýг /байð,маøин гýõ мýò/

Бизнеñийнòїнøлýл буþуõувüöаа

Гаäааäаä аялуулаõ

Буñаä

03 ñаð2013

09 ñаð2013

03 ñаð2014

03 ñаð2015

03 ñаð2016

11 ñаð2012

69

Çураг 8.7: Дýýä тївøний авлигûн ºрõїїäýä їçїїлýõ нºлºº

Маø иõ Тîäîðõîй õýмжýýнä Бага õýмжýýнä Îгò їгїй Мýäýõгїй/Õаðиулаõгїй

11 ñ

аð 2

012

01

ñаð 2

013

03 ñ

аð 2

013

05 ñ

аð 2

013

07

ñаð 2

013

9 ñ

аð 2

013

11 ñ

аð 2

013

01

ñаð 2

014

03 ñ

аð 2

014

05 ñ

аð 2

014

07

ñаð 2

014

09 ñ

аð 2

014

11 ñ

аð 2

014

01

ñаð 2

015

03 ñ

аð 2

015

05 ñ

аð 2

015

07

ñаð 2

015

09 ñ

аð 2

015

11 ñ

аð 2

015

01

ñаð 2

016

03 ñ

аð 2

016

Олон нийтийн õ увüä ДТА-тай тýмцýõ тýргїїний ñонголт АТÃ õýвýýр байна. АТÃ гýñýн ñонголт 2014 онä 35.7 õ увиаñ 2015

онä 30.8 õ увü болæ бу урñан õýäий ч 2016 онä буцаæ 36.6 õ увü болñон байна (Çураг 8.8). Дýýä тївøиний ав лигатай

тýмцýõ аæ лûг Çаñгийн гаçар уäирäан çоõион байг у улаõ ¸ñтой гýæ їçýõ ñуäалгаанä оролцог чäûн тоо ñїїлийн г урван

æилä тог твортой бу урñаар байна. 2014 онä 26.2 õувü, 2015 онä 20.4 õувü ба 2016 онä 17.3 õувü болæýý.

Çураг 8.8: Дýýä тївøний авлигатай тýмцýõ аæлûг уäирäаõ байг у уллага

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

24.9% 24.9%24.9% 24.9% 24.9% 24.9%

22.0%

40.9%

6.0%

5.2%

21.5%

32.3%

12.8%

5.1%

26.2%

35.7%

5.5%

4.1%

20.4%

30.8%

7.2%

8.8%

5.4%

17.3%

36.6%

10.9%

8.2%

5.9%

21.0%

35.3%

7.7%

5.2%

7.3%5.2%

6.5%

8.5%

10%

0%09 ñаð2013

03 ñаð2014

03 ñаð2015

03 ñаð2016

Íийò03 ñаð2013

ÀТГ


Èðгýä (иðгýäийнõºäºлгººн)

Õуулü ñаõиулаõбайгууллага(Óлñûн Èõ Õуðал)

Õуулü зїйн яам

Дýýä òївøиний авлига Танû бîлîн гýð бїлийн амüäðалä õýð нºлººлäºг вý?

Дýýä òївøиний авлигаòай òýмöýõ ажлûг õýн/ямаð байгууллагауäиðäан зîõиîн байгуулаõ ¸ñòîй вý? (1 ñîнгîлò )


70

ДТА-ûн ºрõийн амüäралä їçїїлæ байгаа ñºрºг нºлººллийн талаар аñу у õаä ñуäалгаанä оролцог чäûн г уравнû нýг нü

"амüæиргаанû тївøин бу урч байна" г ýæ õариулñан (Çураг 8.9). Суäа лгаа õийгäñýн õ угацаанû т урøи ä ñуäа лгаан ä

оролцогчäûн ойролцоогоор äºрºвний нýг нü їнийн ºñºлтийг тýмäýглýñýн (23.0 õувü) бол тавнû нýг нü õїнä ñуртал болон

ил тоä буñ байä лûг онцолæ байна (19.2 õ увü). Дýýä тївøиний авлига гýр бїлийн биçнåñт ñºргººр нºлººлæ байна гýæ

їçýõ ñуäалгаанä оролцогчäûн тоо бага багаар нýмýгäñýýр байна. Энý тоо нü 2013 онû 3 äугаар ñарä 4.5 õувü байñан бол

2016 онû 3 äугаар 11.8 õувü болæ õо¸р äаõин нýмýгäæýý.

Çураг 8.9: Дýýä тївøний авлига ºрõїїäýä їçїїлýõ нºлºº

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0%

24.9% 24.9%24.9%

3.0% 3.0%3.0%

24.9%

3.0%

24.9%

3.0%

24.9%

3.0%

8.2%

25.7%

20.0%

3.3%

30.6%

5.1%

26.6%

9.4%

16.6%

35.7%

4.5%

20.7%

17.4%

37.8%

5.5%

23.0%

10.0%

19.2%

34.2%

7.2%

22.4%

4.5%

30.9%

2.4%

19.1%

10.1%

19.4%

11.8%

36.1%

Àмжиðгаанû òївøин бууðж байна

Õїнä ñуðòал, ил òîä байäал äуòагäаж байна

їнийн ºñºлòºä нºлººлж байна

Гýð бїлийн бизнеñ мууäаж байна

Тºðийн їйл÷илгýý õангалòгїй

Байгалü îð÷инä нºлººлж байна

5.9%

5.6%4.5%

12.3%8.7%9.4%

22.8%


09 ñаð2013

03 ñаð2014

03 ñаð2015

03 ñаð2016

Íийò03 ñаð2013

71

Авлигатай тýмцýõ õамгийн їр äїнтýй арг у уäûн талаар аñу у õаä ñуäалгаанä оролцог чиä "Авлигатай тýмцýõ õ у улü ýрõ

çїйг боловñронг уй болгоõ" нü õамгийн їр äїнтýй гýæ їçæýý (Çураг 8.10). Энý нü олон нийт оäоо байгаа õу улü тог тоомæ

äýýä тївøиний авлигûг арилгаõаä õангалтгїй гýæ їçäýгийг илтгýæ байна. Õу улü ñаõиулаõ байг у уллагûн ýрõ мýä лийг

нýмýгäїїлýõ арга õýмæýý нü õо¸р äаõü õамгийн тїгýýмýл ñонголт байñан. Авлигûн ýñрýг õїчтýй боä лого õýрýгæїїлýõ улñ

тºрийн наму уä болон биå äааñан õýвлýл мýäýýллийн байг у уллаг у уäûг äýмæиõ арга õýмæýýг багатай байна гýæ їçñýн.

Çураг 8.10: Дýýä тївøний авлигатай тýмцýõ õамгийн їр äїнтýй арга

(олон ñонголт – çºвõºн õїчин тºгºлäºр õариулт)

03 ñаð 201603 ñаð 2015

0.0%

11.6%

8.5%

26.9%

28.8%

23.6%

39.2%

37.4%

32.5%

30.3%

29.4%

30.3%

11.4%

14.4%

10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0%

20.0%


Èðгýний байгууллагууäûн îðîлöîî, ÷аäавõийг ñайжðуулаõ

Îðлîгûн мýäїїлгýý õуäлаа бºглºñºн òîõиîлäîлä илїї õаòуу

õаðиуöлага òîîöîõ

Àвлигаòай òýмöýõ ¸ñ ñуðòаõуунûг нýмýгäїїлýõýä анõааðаõ

Àвлигалûн ýñðýг ÷анга õºòºлбºðòýй улñ òºðийн намууäûг äýмжиõ

Бие äааñан õýвлýл мýäýýллийн байгууллагууäûг äýмжиõ

Àвлигаòай òýмöýõ õуулü ýðõ зїйг бîлîвñðîнгуй бîлгîõ

Õуулü ñаõиулаõ байгууллагаä илїї иõ ýðõ мýäýл îлгîõ


ªРХИЙН Т¯ÂØНИЙ АÂЛИÃА

74

2010 онû 3 äу гаар ñарааñ õойø õýý л õаõу улü тºлºõººñ тат галçана г ýæ õариулñ ан оролцог чäûн тоо ааæмаар нýмýгäñ ýýр

байна. 2016 ñуäа лгаагаар ýнý тоо нü õамгийн ºнäºрт õїрч оролцог чäûн 45.1 õ увü õаõ у улü тºлºõººñ татга лçана гýæ

õариулæýý (Çу раг 9.1). Тїїнчлýн мºнгº байва л õаõу улü ºгнº гýæ õариулаõ оролцог чäûн тоо бу урñаар 2016 онû 3 äу гаар

ñарä 18.6 õ увüтай байна. Ãýñýн õýäий ч õаõ у улü нýõñýн тоõиолäолä авлигûн талаар мýäýýлýõ иргýäийн тоо бу урч 2016

онû 3 äугаар ñарä äºнгºæ 13.6 õувüтай байна.

Çураг 9.1: Õýýл õаõу улü нýõñýн тоõиолäолä їçїїлýõ õариу їйлäýл

55.6%

24.9%

16.6%

3.0%

24.9%

3.0%

24.9%

16.6%

3.0%

24.9%

3.0%

24.9%

3.0%

24.9%

16.6%

3.0%

24.9%

16.6%

3.0%

24.9%

16.6%

3.0%

6.4%6.3%

26.0%

6.3%

22.7%

4.1%5.7%

6.3%

23.3%

4.8%

7.0%

4.7%

23.1%

28.7%

7.0%

3.5%

21.5% 18.6%

5.3%3.8%

24.0% 25.9%

6.0%6.4%5.3%

32.5%33.8% 45.1%38.7%34.3% 36.0% 38.7%

16.7% 15.5% 11.7% 12.9%16.3%

13.8%

20.5% 15.3%

14.2% 14.4% 13.5% 13.3%16.5%16.0% 14.0% 13.4%

9. ªРХИЙН Т¯ÂØНИЙ АÂЛИÃА

03 ñаð2010

03 ñаð2013

09 ñаð2010

11 ñаð2013

03 ñаð2015

11 ñаð2012

03 ñаð2014

03 ñаð2016

Би õýýл õаõуулü ºгºõгїй

Àлü нýг газаðò мýäýгäýõ бîлнî

Мºнгº байвал õаõуулü ºгнº

Õаõуулü ºгºлгїйгýýð аñууäлûг øийäвýðлýõýäòуñлаõ õýн нýгнийг õайõ бîлнî

Би þу ÷ õийлгїй нºõöºл байäалººð÷лºгäºõийг õїлýýõ бîлнî.



75

Õýýл õа õ у улийг õаана мýäýгäýõ вý? г ýñýн аñу ул тан ä ñуä а лгаан ä оролцог чи ä т у õайн байг у ул лаг ûн уäирä лаг ûг

и лїїт ýйг ýýр ñонгоæ байна. 2015 он ä ñуäа лгаан ä оролцог ч äûн 50 õ увü нü õýýл õаõ у улü нýõñýн тоõиол äол ä АТÃ-т

мýäýгäýõ болно гýæ õариулæ байñан боловч ñїїлийн ñуäалгаанä åрäºº 40.4 õ увü л АТÃ-ûг ñонгоñон. Õарин уäирä лагаä

мýäýгäýнý гýæ õариулñан оролцогчäûн тоо иæил õугацаанä 22.6 õувиаñ 31.9 õувü болæ ºñчýý (Çураг 9.2).

Çураг 9.2: Авлигûн талаар õаана мýäýгäýõ вý?

Óäиðäлага /òуõайн байгууллагûн/ Àвлигòай òýмöýõ газаð Öагäаа Õýвлýл мýäýýлýл ªºð

Õýðвýý мýäýгäýõ бîлвîл õаана?

55.6%

24.9%

16.6%

3.0%

24.9%

3.0%

55.6%

24.9%

16.6%

3.0%

24.9%

3.0%

24.9%

3.0%

55.6%

24.9%

16.6%

3.0%

24.9%

16.6%

3.0%

24.9%

16.6%

3.0%

14.7%

4.7%

11.3%

6.9%

8.5%13.9%

4.8%

15.3%

15.3%13.0%

1.5%

12.0%

11.7%

3.7%

53.7% 52.6% 62.9% 52.3% 50.0%56.4% 40.4%55.5%

29.5% 27.5% 18.2% 29.5% 22.6%12.9% 31.9%18.0%

7.5%9.1%

8.7% 11.7%

7.9%

0.4% 0.6%0.5%

ӨРÕИЙН ТҮÂШИНИЙ АÂЛИÃА

03 ñаð2010

03 ñаð2013

09 ñаð2010

11 ñаð2013

03 ñаð2015

11 ñаð2012

03 ñаð2014

03 ñаð2016

Áайг у уллаг у уä їйл аæиллагаанäаа "õанäив" аваõ тоõиолäол нýлýýä гарäаг байгаа. Эäгýýр "õанäив" нü мºнгº боñгоõ,

çаñвар õийõ г ýõ мýт тºрºл бїрийн çориула лт тай байñан бºгººä õан äивûн õýмæýý õý äýн мянгааñ õý äýн ñая тºгрºг õїртýл

байна. Олон нийт ýäг ýýр "õан äив" нü õýýл õаõ у улийн нýг õýлбýр мºн ýñýõ та лаар ººр ººр ñана л боäол той байна.

Ойролцоогоор тал нü (46 õувü) õанäивийг авлига, õýýл õаõу улийн нýг õýлбýр болñон гýæ їçýæ байõаä їлäñýн тал нü (43

õувü) їїнийг байг у уллагûн їйл аæиллагаа äýмæиõ арга çам авч яваõ õу улü ¸ñнû арга çам гýæ õарæ байна (Çураг 9.3).

Çураг 9.3: Õанäив - õýýл õаõу улü ýñвýл байг у уллагûг äýмæиõ нýг арга çам?

Ýнý нü илїї авлига/õýýлü õаõуулийн нýг õýлбýð

Ýнý нü илїї байгууллагûн òºñвийг ав÷ яваõ

нýг õýлбýð

2013 онû 3 äугаар ñарä ºрõийн тївøиний õýýл õаõу улийн талаарõ ºрõїїäийн мýäýýлýл 10 õувиаñ äооø орæýý (Çураг 9.4).

2013 он ä ºрõїїäийн 9 орчим õ увü ñїїлийн г урван ñарûн õ угацаанä õаõу улü ºгñºн õýмýýн õариулæ байñ ан бол 2015 он ä

ýнý тоо 7 õувü болæ бу урñан бºгººä 2016 онû ñуäалгаанä ýнý тоо õýвýýр байна.

09 ñ

аð 2

010

04 ñ

аð 2

011

11 ñ

аð 2

012

03 ñ

аð 2

013

09 ñ

аð 2

013

03 ñ

аð 2

014

04 ñ

аð 2

05

03 ñ

аð 2

016

16%

13%

9%

12%

9% 8%

7%8%7%


ªнгºðñºн гуðван ñаðûн õугаöаанä òа ýñвýл òанайºðõийн гиøїїн õаõуулü ºгñºн її? (Тийм)

76

11%46%

43%

Çураг 9.4: Өрõийн тївøний õýýл õаõу улийн байäал

03 ñ

аð 2

006

09 ñ

аð 2

006

03 ñ

аð 2

007

09 ñ

аð 2

007

03 ñ

аð 2

008

09 ñ

аð 2

008

03 ñ

аð 2

009

09 ñ

аð 2

009

03 ñ

аð 2

010

26%

28%

23%

22%

19%

21%

15%

20%

03 ñаð 2006

Õїртýõ ¸ñтой їйлчилгýýгýý аваõûн т улä õаõ у улü ºгñºн гýæ мýäýýлýõ иргýäийн õ увü õýмæýý нýмýгäñýýр 2012 онû 55.6

õувиаñ 2016 онä 72.5 õувü болæ ºññºн (Çураг 9.5). Õарин õаõу улü øу уä нýõñýн тоõиолäол 2016 онä 8 õувü болæ бу урчýý.

Çураг 9.5: Сїїлийн 3 ñарûн õугацаанä õаõу улü ºгºõ болñон гол øалтгаан þу байñан бý?

03 ñаð2013

09 ñаð2013

03 ñаð2014

11 ñаð2012

55.6% 65.0%58.7%63.0%

24.9%16.5%

16.3%19.3%

16.6% 16.6%16.6% 13.6%

3.0% 3.0% 3.0%3.0% 4.9%4.8%9.2%

Сїїлийн ñуäалгаагаар õýýл õаõу улü гýр бїлä нü ноцтой õоõир ол у чру улñан гýæ мýäýýлýõ оролцог чäûн тоо иæи л õýвýýр

байна. 2015 болон 2016 ону уäаä ñуäалгаанä оролцог чäûн äºрºвний нýг орчим нü õаõ у улüä ºгñºн мºнгº гýр бїлийн

тºñºвт "Ноцтой õоõирол" у чру улäаг гýæ õариулæýý (Çураг 9.6). Энý õ угацаан ä äун äаæ õаõ у улийн õýмæýý 277 ñая

тºгрºгººñ 336 ñая тºгрºг болæ нýмýгäýæ Монголûн ºрõїїäийн õýýл õаõ у улüä çарцу улñан нийт мºнгºний õýмæýý 14.9

тýрбум тºгрºгººñ 18.5 тýрбум тºгрºг болæ ºñчýý (Õїñнýг т 9.1).

Çураг 9.6: Õýýл õаõу улü ºрõийн тºñºвт "ноцтой" õоõирол їçїїлñýн байäал

ªðõийн òºñºв нü “нîöòîй õîõиðñîн” ºðõїїäийн õувü õýмжýý

03 ñ

аð 2

008

08 ñ

аð 2

008

01

ñаð 2

009

06 ñ

аð 2

009

04 ñ

аð 2

009

11 ñ

аð 2

010

07

ñаð 2

010

12 ñ

аð 2

011

05 ñ

аð 2

011

10 ñ

аð 2

011

24.8%

16.5%

42.5%

29.4%

28.5%

33.6%

%

ӨРÕИЙН ТҮÂШИНИЙ АÂЛИÃА 77

Àлü нü ÷ биø

Ýðõ мýäýлòнїїäòýйõîлбîгäîж õїнäðýлäîðîõгїйн òулä õаõуулüºгñºн

Õаõуулийг øууä нýõñýн

Õїðýõ ¸ñòîйїйл÷илгýýгýý аваõûнòулä õаõуулü ºгñºн

04 ñаð2015

03 ñаð2016

72.5%67.4%

11.0%16.3%

8.8%15.2%

3.0%7.7%1.1%

05 ñ

аð 2

012

10 ñ

аð 2

012

03 ñ

аð 2

013

10 ñ

аð 2

013

01

ñаð 2

014

11 ñ

аð 2

014

04 ñ

аð 2

015

11 ñ

аð 2

015

02 ñ

аð 2

016

28.4%

16.8%

26.7%

22.3%

25% 25%

78

Х¿ñíэãт 3: ªðõèéí т¿âøíèé õээë õаõóóëèéí ñтатèñтèê ìэäээ

Äóíäаæ õээë

õаõóóëü

(1000¥-ð)

Хаõóóëü ºãñºí

ºðõèéí õóâèéí

æèí

Тºëñºí íèéт

ä¿í (тэð áóì ¥)

ªðõèéí тîî

(ìяíãааð)

Ñтатèñтèêèéí

эìõтãэë

03.2006 181 26% 28.8 611 2005

09.2006 136 28% 23.3 611 2005

03.2007 102 23% 14.8 632,5 2006

09.2007 187 22% 26 632,5 2006

03.2008 180 19% 23.2 645,7 2007

09.2008 298 21% 42.4 645,7 2007

03.2009 397 15% 40.3 677,8 2008

09.2009 308 20% 41.7 677,8 2008

03.2010 195 16% 21.2 677,8 2008

09.2010 416 13% 38.8 717 2009

04.2011 319 8.80% 20.8 742 2010

11.2012 391 12.40% 35.9 742 2010

03.2013 502 8.75% 32.6 742 2010

09.2013 525 7.64% 30.8 768,3 2012

03.2014 520 7.57% 30.2 768,3 2012

04.2015 277 6.77% 14.9 794 2013

03.2016 336 6.70% 18.5 823,4 2014


79

Авлигûн талаарõ олон нийтийн ойлголт болон мýä лýг тог тооõ ñуäалгаанû їнäñýн çорилго нü Монгол улñ ä аõü авлиглûн

тївøинг тоäорõойлоõоä орøино. Áиä улñ орон äаяар 1360 гару й õїнýýñ ýнýõїї ñуä алгааг авч байгаа þм. Áи ä янç бїрийн

ав лигûн õýлбýр болон танä тоõиолäоæ болоõ ºäºр т у тмûн ав лигûн та лаарõ танû мýä лýг т урøлага, ñана л боä лûг

ñуä лаõ болно.

Танû õýрõýн õариулñанûг õýн нýгýн мýäýõ боломæгїй гýäýгm Та итгýлтýй байæ болно. Сана л аñу улга ä ñайн äурûн

їнäñýн äýýр оролцоõ бºгººä бїõ õариултûн õувüä тоäорõой ýçýнг çааõгїйгýýр мýäýýллийн ну уцûг õаäгална.

Энýõїї ñуäалгааг амæилт тай яву улаõаä танûг õамтран аæиллаñанä гїн таларõал илýрõийлüå. Õýрýв манай ñуäалгаатай

õолбогäñон ямар нýг аñу уäал гарвал манай албанû 70116373 тоот у тñаар лавлаõ боломæ Танä байна. Суäалгаанû їр

äїнг олон нийтýä ºргºнººр танилцу улаõ болно.

1.Танû боä лоор манай улñûн нийг ýм, ýäийн çаñаг, улñ тºрийн õ увüä ºнººäºр т улгамäаæ буй õамгийн чуõал аñу уäал þу

вý?

2. Çарим õїмїїñ авлига Монголûн нийгмийн амüäралûн янç бїрийн õїрýýнä нºлººлæ байна гýæ їçäýг. Танû боä лоор

авлига ... õїрýýнä ог т нºлººлäºггїй, бага çýрýг, тоäорõой õýмæýýгýýр, иõ õýмæýýгýýр нºлººлäºг вý?

3. 2016-2017 ону уäаä õýä õýäýн ñонг у улü болоõ гýæ байна. Ер нü ñонг у улüтай õолбоотой їйл аæиллагаану уä õýр çýрýг

ил тоä øуäарга явæ байна гýæ та боäоæ байна вý?

ÑУÄАЛÃААНÄ АØИÃЛАÑАН АÑУУЛÃА

СУД А ЛÃА АНД АШИÃЛАСАН АСУ УЛТ У УД

А. Åðºíõèé õэñэã

ÕїрýýОг т нºлººл-

äºггїй Áага çýрýг нºлººлäºг

Тоäорõой õýмæýýгýýр нºлººлäºг

Иõ õýмæýýгýýр нºлººлäºг

Õýлæ мýäýõгїй/Õариулаа-гїй

2.1 Танû õувийн болон гýр бїлийн амüäралä

1 2 3 4 9

2.2 Áиçнåñийн õїрýýнä 1 2 3 4 9

2.3 Улñ тºрийн амüäралä 1 2 3 4 9

Ог т ҮÃҮЙТИЙМ,

Áага çýрýг

ТИЙМ,Тоäорõой

õýмæýýгýýр

ТИЙМ,Иõ õýмæýýгýýр

Мýäýõгїй/Õариулаа-гїй

3.1

Сонг у улийн бýлтгýл,Жиøýý нü: ñонгогчäûг бїртгýõ,

ñонг у улийн õорооä болон аæилтну уäûг бýлтгýõ, гаäааä äотооäûн аæиглагчäûг оролцу улаõ гýõ

мýт

1 2 3 4 9

3.2 Сонг у улийн ñанõїїæилт 1 2 3 4 9

3.3Сонг у улийн ñурталчилгаанû

їå /ñонг у улийн кампани/1 2 3 4 9

3.4 Санал õураалт 1 2 3 4 9

3.5СЕÕ-нооñ ñонг у улийн äїнг нýг тгýæ олон нийтýä

танилцу улаõ їå1 2 3 4 9

1Åðөнõийлөгч-УÈХ-Çаñгийн газаð

80

4. Доор äурäñан байр ñу урüтай Танû боäол õýр çýрýг нийц äýг вý?

4.1 Авлига манай улñаä тог тñон çанøил болñон. 1 2 3 4 9

4.2 Өнººгийн улñ тºрийн тог толцоо авлигûг çогñооõûн т улä амæилт тай тýмцýæ байна. 1 2 3 4 9

4.3а. Иргýний нийгýм авлигûг урüäчилан ñýргийлæ чаäна. 1 2 3 4 9

4.3б. Çºвõºн тºрийн байг у уллаг у уä л авлигûг урüäчилан ñýргийлýõýä т уñалæ чаäна. 1 2 3 4 9

4.4 Өнººгийн нºõцºлä иргýäийн õºäºлгººн, тºрийн буñ байг у уллаг у уä авлигûн ýñрýг тýмцýõ гол õїчин þм.

1 2 3 4 9

4.5 Улñ тºрчиä авлигааñ тоäорõой аøиг õонæоо олäог учрааñ боäит õýрýг äýýрýý авлигатай тýмцýõ õїñýл ýрмýлçýл байäаггїй.

1 2 3 4 9

4.6 Нийгýмä гаçар авñан õїнä ñуртлûг гýтлýн äаваõ цорûн ганц арга нü õýýл õаõу улü ºгºõ явäал þм.

1 2 3 4 9

4.7 Авлигааñ болæ том биçнåñийнõýнýýñ илїїтýйгýýр æиæиг, äунä биçнåñ ýрõ лýгчиä õоõирäог.

1 2 3 4 9

4.8 Авлига тоäорõой õýмæýýнä байõûг õїлýýн çºвøººрнº. 1 2 3 4 9

4.9 Том биçнåñ авлигûн гол ýõ їїñвýрийн нýг нü. 1 2 3 4 9

4.10 Õýýл õаõу улü нü çарим їåä øуäарга буñ äїрýм æурмûг тойрч гараõаä т уñалäаг. 1 2 3 4 9

4.11 Орон ну тгийн çаõиргаанû албан õаагчиä иõýнõ äýý итгýл їçїїлæ болоõуйц, õариуц лагатай õїмїїñ байäаг.

1 2 3 4 9

4.12 Авлигûг багаñгаõаä иргýä ººрñäºº õариуц лагатай байõ ¸ñтой. 1 2 3 4 9

4.13 Авлигûн ýñрýг ºнººгийн õу улü їр äїнтýйгýýр õýрýгæиõгїй байна. 1 2 3 4 9

4.14 Шийäвýр гаргагчиä ººрñäºº авлигааñ тºäийлºн õоõирäоггїй, æирийн иргýä л авлигûн äарамтûг илїї мýäýрч байгаа.

1 2 3 4 9

4.15 Тºрийн албан õаагчиä бага цалин авч байгаа нü õýýл õаõу улийн нýг гол øалтгаан болäог.

1 2 3 4 9

4.16 А лбан т уøаалтну уäаä õат у у ял øийтгýл оногäу улаõ нü авлигûг çогñооно. 1 2 3 4 9

4.17 Авлига тоäорõой тївøинä цааøиä байñаар байõ болно 1 2 3 4 9

4.18 Õýýл õаõу улü ºгñºн õїн тїїнийг авñан õїнтýй аäил гýм буру у тай. 1 2 3 4 9

4.19 Авлигатай тýмцýõ боä логûн õýрýгæїїлýлт улñ тºрийн ñонирõол аг у улаагїй. 1 2 3 4 9

Нийц

äýг

Áага

çýрý

г ний

цäýг

Тºäи

йлºн

ний

цäýг

-гїй

Нийц

äýг-

гїй

Õýлæ

М-г

їй / Õ

-гїй


81СУД А ЛÃА АНД АШИÃЛАСАН АСУ УЛТ У УД

5. Өнгºрñºн г урван æилä Монголä авлигûн тївøин õýр çýрýг ººрчлºгäñºн бý?

Иõýýõýн ºññºн 1.

Áага çýрýг ºññºн 2.

Õýвýýр їлäñýн 3.

Áага çýрýг бу урñан 4.

Иõýýõýн бу урñан 5.

Õýлæ мýäýõгїй/Õариулаагїй 9.

6. Ирýõ г урван æилä авлигûн тївøин õýр çýрýг ººрчлºгäºõ вý? Иõýýõýн ºñнº 1.

Áага çýрýг ºñнº 2.

Õýвýýр їлäýнý 3.

Áага çýрýг бу урна 4.

Иõýýõýн бу урна 5.

Õýлæ мýäýõгїй/Õариулаагїй 9.

Â õэñэã. Аâëèãатаé тэìöэõ

7. Авлигатай тýмцýõ аæлûг õýн/ямар байг у уллага уäирäан çоõион байг у улаõ ¸ñтой вý? (1 ñонголт õийнý)

Çаñгийн гаçар 1.

Орон ну тгийн çаñаг çаõиргаа 2.

Õу улü ñаõиулаõ байг у уллага 3.

Иргýä (иргýäийн õºäºлгººн) 4.

Улñûн Иõ Õурал 5.

Шїїõийн байг у уллаг у уä 6.

Тºрийн буñ байг у уллаг у уä 7.

Ерºнõийлºгч 8.

Авлигатай тýмцýõ гаçар 9.

Õу улü çїйн яам 10.

Õувийн õýвøил 11.

Áуñаä (тоäорõой бичиõ): 12.

8. Танû боä лоор оäоогийн Çаñгийн гаçар (Ерºнõий ñайä Сайõанбилýг тýргїїлæ буй) ºмнºõ Çаñгийн гаçартай õарüцу улаõаä авлигûн аñу уä лûг õýр øийäýæ байна вý?

Авлигûн аñу уä лûг илїї ñайн øийäвýрлýæ байна

1.

Өмнºõтýйгýý аäил байна 2.

Өмнºõººñºº äор байна 3.

Õýлæ мýäýõгїй /Õариулаагїй 9.

9.1 Тºрийн їйлчилгýý їçїїлýõ мýргýæлийн ур чаäвар му у 1 2 3 4 9

9.2 Улñ тºрийн уäирäаõ äýýä албан т уøаалтну уäаä улñ орнû т увøинä авлигûн аñу уä лûг õянаõ õїñýл ýрмýлçýл байõгїй

1 2 3 4 9

9.3 Улñ тºрийн уäирäаõ äýýä албан т уøаалтну уäаä орон ну тгийн т увøинä авлигûн аñу уä лûг õянаõ õїñýл ýрмýлçýл байõгїй

1 2 3 4 9

9.4 Õїнäрýлтýй аñу уä лûг õу улü äїрмийн äаг у у буñ õýýл õаõу улиар øийäвýрлýõ арга тїгýýмýл болñон

1 2 3 4 9

9.5 Õу улü ñаõиулаõ байг у уллагûн õїрýýнä авлига гаçар авñан 1 2 3 4 9

9.6 Олон нийтийн иäýвõгїй байäал 1 2 3 4 9

9.7 Авлигатай тýмцýõýä чиглýгäñýн õу улü тог тоомæ, õїлýýлгýõ ял øийтгýл нü боловñронг уй биø

1 2 3 4 9

82

9. Авлигатай тýмцýõýä äоорõ õїчин çїйлñїїä ñааä тотгор болäог у у?

Огт

їгїй

Áага

çýрý

г

Тоäо

рõой

õýм

æýý

гýýр

Иõ õý

мæ

ýýгý

ýр

Õýлæ

м-г

їй / Õ

-гїй

10. Авлигааñ урüäчилан ñýргийлýõийн т улä þу õийõ ¸ñтой вý?

(1 ñонголт õийнý)

Õїчтýй арга õýмæýý аваõ, õат у у øийтгýл оногäу улаõ 1.

Тºрийн албан õаагчäûн цалинг нýмýгäїїлýõ 2.

Çаñаг çаõиргаанû øийäвýр гаргаõ їйл явцûг нýýлт тýй, ил тоä болгоõ

3.

Тºрийн çїгýýñ çаõиргаанû байг у уллагûн їйл аæиллагаанä тавиõ õяналтûг õїчтýй болгоõ

4.

Иргýä, тºрийн буñ байг у уллаг у уäûн çїгýýñ тºрийн çаõиргаанû байг у уллагûн їйл аæиллагаанä тавиõ õяналтûг õїчтýй болгоõ

5.

Авлигûн ýñрýг олон нийтийг ñо¸н гýгýýрїїлýõ 6.

Õу улиа тог твортой õýрýгæїїлýõ 7.

Áуñаä (тоäорõой бичиõ) 8.


83

11. 2006 онä Авлигûн ýñрýг øинý õу улü батлагäñан. Та øинý õу улийн õїрýýнä алü нýг албан т уøаалтан øийтгїїлñýн т уõай ñонññон у у?

Тийм 1.

Үгїй 2.

12. Авлигатай Тýмцýõ гаçарт авлигûн талаар мýäїїлýõ у таñ аæиллаæ байгааг та мýäýõ її?

Тийм 1.

Үгїй 2.

13. Õýрвýý Авлигатай Тýмцýõ гаçар нýр õаяггїй мýäýýлýл õїлýýæ авна гýвýл Та авлигûн талаар мýäýýлýл ºгºõ її?

Тийм 1.

Үгїй 2.

Мýäýõгїй / Õариулаагїй 3.

16. Та Авлигатай тýмцýõ гаçар биå äааñан, алü нýг улñ тºрийн õїчнýýñ õамааралгїй їйл аæиллагаа яву улæ чаä äаг т итгýäýг її?

Тийм 1.

Үгїй 2.

Õýлæ мýäýõгїй / Õариулаагїй 3.

Ñ õэñэã. Баéãóóëëаãóóä

14. Авлигатай тýмцýõ гаçрûн їйл аæиллагаагТа õýрõýн їнýлæ байна вý?

Иõ ñайн 1.

Õарüцангїй ñайн 2.

Сайн ч биø, му у ч биø 3.

Таару уõан 4.

Му у 5.


15. Авлигатай тýмцýõ гаçарт Та õýр çýрýг итгýäýг вý? Иõ итгýäýг 1.

Итгýäýг 2.

Áараг итгýäýггїй 3.

Ог т итгýäýггїй 4.



84

17. Манай улñûн нийгýм, ýäийн çаñгийн äоорõ ñалбару уäаä авлига õýр çýрýг тарõñан гýæ Та боä äог вý?

17.1 Ãаалü 1 2 3 4 5 9

17.2 Áоловñролûн тог толцоо 1 2 3 4 5 9

17.3 Эрїїл мýнäийн тог толцоо 1 2 3 4 5 9

17.4 Шїїõийн тог толцоо 1 2 3 4 5 9

17.5 Õу улü ñаõиулаõ байг у уллага 1 2 3 4 5 9

17.6 Улñ тºрийн наму уä 1 2 3 4 5 9

17.7 Õу улü тог тооõ байг у уллага /Улñûн Иõ Õурал/ 1 2 3 4 5 9

17.8 Çаñгийн гаçар 1 2 3 4 5 9

17.9 Орон ну тгийн çаñаг çаõиргаа 1 2 3 4 5 9

17.10 Áїртгýл, çºвøººрлийн їйлчилгýý їçїїлäýг албаä (тºрñнийг, гýр бїл болñнûг иргýний æурмаар бїртгýõ, лицåнç, çºвøººрºл олгоõ)

1 2 3 4 5 9

17.11 Татварûн алба 1 2 3 4 5 9

17.12 Уул у урõайн ñалбар 1 2 3 4 5 9

17.13 Ãаçрûн аñу уäал ýрõýлñýн албаä 1 2 3 4 5 9

17.14 Мýргýæлийн õяналтûн гаçар 1 2 3 4 5 9

17.15 Орон ну тгийн õанган нийлїїлýõ тåнäåру уä 1 2 3 4 5 9

17.16 Áанк, ñанõїїгийн байг у уллаг у уä 1 2 3 4 5 9

Авлигаä автагäñан байäалСалбару уä

Огт

їгїй

Áага

çýрý

г

Тоäо

рõой

õýм

æýý

г-ýý

р

Нилý

ýä õý

мæ

ýýг-

ýýр

Маø

иõý

ýр

Õýлæ

мýä

ýõгї

й / Õ

-гїй

18. Та ººр авлига ºргºн тарõñан байг у уллага нýрлýæ чаäаõ у у?


85

22.Авлигûн талаар õамгийн иõ мýäýýлäýг ñувгийг нýрлýнý її?(гол нýгийг нýрлýнý її)

D õэñэã. Хóâèéí тóðøëаãа

19. Õýрýв тºрийн албан õаагч ýñвýл õувийн байг у уллагûн аæилтан Танааñ øу уä õаõу улü нýõвýл Та яаõ вý?

(гол нýгийг ñонгоно у у)

Áи õýýл õаõу улü ºгºõгїй 1.

А лü нýг гаçарт мýäýгäýõ болно (аñу улт 20-ийг õариулна)

2.

Мºнгº байвал õаõу улü ºгнº 3.

Õаõу улü ºгºлгїйгýýр аñу уä лûг øийäвýрлýõýä т уñлаõ õýн нýгнийг õайõ болно

4.

Áи þу ч õийлгїй нºõцºл байäал ººрчлºгäºõийг õїлýýõ болно.

5.

Мýäýõгїй/Õариулаагїй 9.

Хэðâээ аëü íэã ãаçаðт ìэäэãäэõ áîëâîë

20. Õýрвýý мýäýгäýõ болвол õаана?


Уäирä лага /т уõайн байг у уллагûн/ 1.


Öагäаа 3.

Õýвлýл мýäýýлýл 4.

ÇÃ-ûн 11-11 у таñ 5.

Өºр 6.

Б¯Х Х¯НЭЭÑ АÑУУНА

21. Авлигûн талаарõ голлоõ мýäýýллýý Та алü ýõ ñурвалæааñ авäаг вý?


ТÂ (аñу улт 22-г õариулна) 1.

Сонин, õýвлýл 2.

Интåрнåт, Social Media /ôорум,блог/(аñу улт 23-г õариулна)

3.

Раäио 4.

Өºрт тоõиолäñон т урøлагааñ 5.

Найç нºõºä, õамаатан ñаäан 6.

Ам äамæñан яриа 7.

Áуñаä ýõ ñурвалæ (тоäорõой бичиõ): 8.

Хэðâээ А21-ä ТÂ ñîíãîñîí áîë


86

24. Та äоорõ ñалбару уäаä їйлчлїїлýõ болвол тантай õýр çýрýг øуäарга õарüцана гýæ боäоæ байна вý?

Хэðâээ А21-ä Иíтåðíåт, Social Media /âåá, ôîðóì, áëîã/ ñîíãîñîí áîë

23. Авлигûн талаар õамгийн иõ мýäýýлýл äамæäаг õýрýгñýл /ñайт/-ийг нýрлýнý її?

(гол нýгийг нýрлýнý її)

Ôåйñбук /Facebook/ 1.

Твит тåр / Twit ter/ 2.

Мýäýýллийн ñайт у уä 3.

Өºр(тоäорõой бичиõ): 4.

Îäîî äаðааãèéí аñóóäаë ðóó øèëæüå.

1. Áоловñролûн ñалбар 1 2 3 4 9

2. Эрїїл мýнä 1 2 3 4 9

3. Шїїõийн тог толцоо 1 2 3 4 9

4. Õу улü ñаõиулаõ байг у уллага 1 2 3 4 9

5. Орон ну тгийн çаõиргаа 1 2 3 4 9

6. Тºрийн çаõиргаа 1 2 3 4 9

Салбару уäШ

уäар

га б

уñ

Áага

çýрý

г

Õарü

цан-

гуй

Шуä

арга

М-г

їй / Õ

-гїй

25. Та ñонирõолûн çºрчлийн õу улü батлагäñанûг мýäýõ її? Тийм 1.

Үгїй 2.

26. Õýрвýý Та аøиг ñонирõолûн çºрчлийн талаар мýäвýл алü нýг гаçарт мýäýгäýõ її?

Тийм (аñу улт 27-г õариулна) 1.

Үгїй (аñу улт 28-рїї øилæинý) 2.





Öагäаа 3.



Өºр 6.


87





Öагäаа 3.



Өºр 6.

28_add. Энý цаг їåýýñ ñург у улü, цýцýрлýг гýõ мýт олон байг у уллаг у уä иргýäýýñ õанäивûн нýрýýр øу уä мºнгº нýõýæ

авäаг. Çарим õїмїїñ õан äивûг ав лига/õýý лü õаõу улийн баñ нýг ººр õý лбýр г ýæ боä äог, çарим нü байг у уллагûн тºñвийг

бїрäїїлýõ нýг арга çам гýæ боä äог. Танû боä лоор

- Энý нü илїї авлига/õýýлü õаõу улийн нýг õýлбýр 1.

- Энý нü илїї байг у уллагûн тºñвийг авч яваõ нýг õýлбýр 2.

- Мýäýõгїй/õариулаагїй 9.

29. Сїїлийн 3 ñарûн õугацаанä Танû болон танай гýр бїлийн гиøїїäийн çїгýýñ ямар нýгýн õýлбýрýýр õýýл õаõу улü ºгñºн її?

Тийм 1.

Үгїй E õýñýг рїї øилæинý 2.

Мýäýõгїй E õýñýг рїї øилæинý 3.

Татгалçñан E õýñýг рїї øилæинý 4.

30 .Сїїлийн 3 ñарûн õугацаанä Та õýнä õаõу улü ºгñºн бý? (олон ñонголт той)

31. Õýрвýý ºгñºн бол ойролцоогоор õýäийг ºгñºн бý?

1. Áагøиä

2. Эрїїл мýнäийн ñалбарûн аæилтанä

3. Тºрийн çаõиргаанû байг у уллагûн аæилтанä

4. Öагäаагийн аæилтанä

5. Шїїгчиä

6. Өмгººлºгч/õу улüчиä

7. Прокурорт

8. Татварûн байцаагчиä

9. Нийтийн аæ аõуйн їйлчилгýýний аæилтанä

10. Ãаалийн байцаагчиä

11. Орон ну тгийн çаõиргаанû аæилтанä

12. Õýвлýл мýäýýллийн õýрýгñýлä /ñонин, тåлåвиç, раäио/

13. Áуñаä (тоäорõой бичиõ):


88

32. Танû õаõу улüä ºгñºн мºнгºний нийт äїн Танай ºрõийн тºñºвт õýр çýрýг нºлººлñºн бý?

Ог т нºлººлººгїй 1.

Áага çýрýг 2.

Тоäорõой õýмæýýгýýр 3.

Нилýýä 4.


33. Танû õаõу улü ºгºõ болñон гол øалтгаан þу байñан бý?


Õаõу улийг øу уä нýõñýн 1.

Эрõ мýäýлтнїїäтýй õолбогäоæ õїнäрýлä ороõгїйн т улä õаõу улü ºгñºн

2.

Õїртýõ ¸ñтой їйлчилгýýгýý аваõûн т улä õаõу улü ºгñºн

3.

А лü нü ч биø 4.

E õэñэã. Тºð çаñãèéí èë тîä áаéäаë

34. Тºр çаñгийн їйл аæиллагаанû ил тоä байäа л болон їр äїнт байä лûг äýýøлїїлýõýä äарааõ арга õýмæýýнїїä õýр

×УÕ А Л гýæ та боäоæ байна вý?

Огт

їгїй

Áага

çýрý

г

Тоäо

рõой

õýм

æýý

нä

Нилý

ýä и

õ

Маø

иõ

М-г

їй / Õ

-гїй

1 Шилýн äанñнû õу улü 1 2 3 4 5 9

2Áїртгýлийн цаõим маøин, нýг цонõнû їйлчилгýý гýõ мýт øинý тåõнологиу уä

1 2 3 4 5 9

3 Тºрийн албан õаагчäааñ тог тмол гарг у улæ авäаг орлогûн мýäїїлýг 1 2 3 4 5 9

4 Шинý ñонг у улийн õу улü 1 2 3 4 5 9

5 Өрøººлийн õу улü 1 2 3 4 5 9

35. Тºр çаñгийн їйл аæиллагаанû їр äїнт болон ил тоä байä лûг ñайæру улаõ çорилгоор авч байгаа арга õýмæýýнїїäийг

õýр çýрýг ҮР ДҮНТЭЙ байна гýæ та боäоæ байна вý?


89

36. Өрøººлийн болон Ил тоä байä лûн т у õай õ у улиуäûг õýрýгæїїлñнýýр Монголûн äалä ýäийн çаñгийн томооõон нýг

õýñýг нü торг у улü, øийтгýлгїй албан ¸ñоор õу улüчлагäñан.

Танû боä лоор ýнý їйл явц нü ...

Огт

їгїй

Áага

çýрý

г

Тоäо

рõой

õýм

æýý

нä

Нилý

ýä и

õ

Маø

иõ

М-г

їй / Õ

-гїй

1 Шилýн äанñнû õу улü 1 2 3 4 5 9

2Áїртгýлийн цаõим маøин, нýг цонõнû їйлчилгýý гýõ мýт øинý тåõнологиу уä

1 2 3 4 5 9

3 Тºрийн албан õаагчäааñ тог тмол гарг у улæ авäаг орлогûн мýäїїлýг 1 2 3 4 5 9

4 Шинý ñонг у улийн õу улü 1 2 3 4 5 9

5 Өрøººлийн õу улü 1 2 3 4 5 9

a. Õувийн õýвøил äýõ авлигûн õýмæýýг бу уру улаõ у у? Тийм 1.

Үгїй 2.


б. Нийгýмä äургїйцýл тºрїїлýõ її? Тийм 1.

Үгїй 2.


F õэñэã. Äээä т¿âøíèé áóюó Иõ аâëèãа

38. Та Иõ /äýýä тївøний/ авлигûг þу гýæ ойлгоæ байна вý?

Áиçнåñ, улñ тºрийн бїлýглїїäийн ñонирõол бїõий 1.

Тºрийн ºнäºр албан т уøаалтну уä оролцñон 2.

Ãаäааäûн болон äотооäûн том биçнåñийн оролцоотой авлига 3.

Улñ оронä иõ õýмæýýний õоõирол учру улñан 4.

Çоõион байу улалт тай бїлýглýл, ñїлæýýний оролцоотой 5.

Авлигûн õýмæýý маø иõ 6.

Áуñаä (тоäру улна у у): 7.



90

39. Танû боä лоор Иõ /äýýä тївøний/ авлига Монголä ямар тївøинä байна вý?

Иõ õýмæýýтýй 1.

Çарим нýг тоõиолäол бий 2.

Öººн õýäýн тоõиолäол бий 3.

Иõ авлига Монголä байõгїй 4.


40. Танû боä лоор яагааä äýýä тївøний авлига орøиæ байна вý? Монгол улñûн õу улü ýрõ çїйн тог толцоо бїрýн тºлºвøººгїй, ийм тївøний аñу уä лûг авч øийäýæ чаäаõгїй учрааñ

1.

Монголûн ýäийн çаñаг т бараг õяналтгїй иõ õýмæýýний мºнгº байгаа учрааñ

2.

Тºр çаñгийн äýýä тївøинä ил тоä байäал õангалтгїй учрааñ

3.

Монголä їйл аæиллагаа яву улäаг гаäнû том компаниуä аñу уä лаа авилгалаар øийä äýг тїгýýмýл практик бий болñон учрааñ

4.

Монголûн том компаниуä аñу уä лаа авилгалаар øийä äýг тїгýýмýл практик бий болñон учрааñ

5.

Áиçнåñ, їлñ тºрийн ñонирõол нийлñýн їчрааñ 6.

Áуñаä (тоäру улна у у): 7.


41. Танä äýýä тївøний авлигûн õýмæýýний талаар тºñººлºл байна у у? Тийм 1.

Үгїй 2.


42. Та äýýä тївøний авлигûн талаар õýр иõ олæ ñонñäог вý? Áайнга 1.

Õааяа 2.

Õýçýý ч їгїй (Q44-ру у øилæинý) 3.

Мýäýõгїй/Õариулаагїй (Q44-ру у øилæинý) 4.


91

Хэðâээ ñîíññîí áîë

43. Õýрýв ñонññон бол ямар õýлбýрийн авлига байñан бý? (Õýäийг ч ñонгоæ болно)

Áýлýн мºнгº 1.

Том õýмæýýний бýлýг /байр, маøин гýõ мýт/ 2.

Áиçнåñийн тїнøлýл буþу õувüцаа 3.

Ãаäааäаä аялу улаõ 4.

А лбан т уøаал 5.

Өºр (тоäру улна у у): 6.

44. Дýýä тївøиний авлига Танû болон танай гýр бїлийн амüäралä õýр нºлººлäºг вý?

Маø иõ 1.

Тоäорõой õýмæýýнä 2.

Áага õýмæýýнä 3.

Ог т їгїй (Q46-ру у øилæинý) 4.

Мýäýõгїй/Õариулаагїй (Q46-ру у øилæинý) 5.

45. Õýрвýý äýýä тївøиний авлига Танû болон танай гýр бїлийн амüäралä ñºргººр нºлººлäºг бол ямар байä лаар гýäгийг тоäорõой õýлнý її?


Амüæиргаанû тївøин бу урæ байна 1.

Ãýр бїлийн биçнåñ му уäаæ байна 2.

Õїнä ñуртал, ил тоä байäал äу тагäалтай байна 3.

Тºрийн їйлчилгýý õангалтгїй 4.

Үний ºñºлтºä нºлººлæ байна 5.

Áайгалü орчинä нºлººлæ байна 6.

Өºр (тоäру улна у у): 7.

Мýäýõгїй/Õариулаагїй 9.

Б¯Х Х¯НЭЭÑ АÑУУНА

46. Дýýä тївøиний авлигатай тýмцýõ аæлûг õýн/ямар байг у уллага уäирäан çоõион байг у улаõ ¸ñтой вý?


Çаñгийн гаçар 1.

Орон ну тгийн çаñаг çаõиргаа 2.

Õу улü ñаõиулаõ байг у уллага 3.

Иргýä (иргýäийн õºäºлгººн) 4.

Улñûн Иõ Õурал 5.

Шїїõийн байг у уллаг у уä 6.

Тºрийн буñ байг у уллаг у уä 7.

Ерºнõийлºгч 8.


Õу улü çїйн яам 10.

Õувийн õýвøил 11.

Áуñаä (тоäорõой бичиõ): 12.


92

47. Дýýä тївøний авлигатай тýмцýõýä äарааõ арга õýмæýýнїїäийн алü нü õамгийн иõ їр äїнтýй гýæ та боäоæ байна вý?

(õо¸р õїртýл õариулт ñонгоæ болно).

1 Õу улü ñаõиулаõ байг у уллагаä илїї иõ ýрõ мýäýл олгоõ

2 Орлогûн мýäїїлгýý õуä лаа бºглºñºн тоõиолäолä илїї õат у у õариуц лага тооцоõ

3 Иргýний байг у уллаг у уäûн оролцоо, чаäавõийг ñайæру улаõ

4 Авлигатай тýмцýõ õу улü ýрõ çїйг боловñронг уй болгоõ

5 Авлигатай тýмцýõ ¸ñ ñуртаõу унûг нýмýгäїїлýõýä анõаараõ

6 Áиå äааñан õýвлýл мýäýýллийн байг у уллаг у уäûг äýмæиõ

7 Авлигалûн ýñрýг чанга õºтºлбºртýй улñ тºрийн наму уäûг äýмæиõ


93

Ñóäаëãааíä îðîëöîãчäыí íèéãэì, эäèéí çаñãèéí áаéäëыí таëааðõ ìэäээëэë:

1. Тºрñºн он: 19 _________

2. Õїйñ:

Эр ...................................................... 1

Эм ..................................................... 2

3. Áоловñрол:

· Үгїй ................................................... 1

· Áага/бїрýн буñ äунä ......................... 2

· Áїрýн äунä ........................................ 3

· Туñгай äунä ....................................... 4

· Дýýä .................................................. 5

4. Аæил (алü нýгийг нü ñонгоно у у)

· Үнäñýн аæил ........................................ 1

· Ãýрýýт буþу цагийн аæил ..................... 2

· Мýргýæлийн äаä лага .......................... 3

· Аæилгїй ............................................... 4

· Ãýрт байäаг ............................................ 5

· Тýтгýвýр/тýтгýмæ ................................. 6

· Öýрýг ..................................................... 7

· Оþу тан/ñурагч ..................................... 8

Аæлûн 6-ааñ 8-ийг ñонгоñон бол

Нийгмийн байäал мºн

Õарúяалал õариулаõ øаaрä лагaгїй

5. Нийгмийн байäал:

- Аæилчин ............................................... 1

- А лбан õаагч .......................................... 2

- Õувиараа õºäºлмºр

ýрõ лýгч (биçнåñ ) ................................... 3

- Малчин/тариачин ................................. 4

- Сýõýýтýн ................................................ 5

6. Õарúяалал:

· Сонг у улüт буþу тангараг

ºргºñºн тºрийн а/õ ................................. 1

· Тºñвийн буñаä байг у уллага ................. 2

· Õувийн / õолимог ñåктор ....................... 3

· Тºрийн буñ байг у уллага ....................... 4

7. Ãýрлýлтийн байäал:

- Ãýрлýñýн - Áаталгаатай ....................... 1- Ãýрлýñýн - Áаталгаагїй ....................... 2- Ãýрлýýгїй ............................................. 3- Туñäаа амüäарäаг/ñалñан ................. 4- Áýлýвñýн ............................................. 5

8. Өрõийн ам бїлийн тоо:

9. Өрõийн õýäýн гиøїїн аæил ýрõýлäýг вý?:

10. Өрõийн орлого (татвар, НДШ тºлºõººñ ºмнº):

Сарûн байä лаар: Жилийн байä лаар:

11. Õаяг: Õот\Аймаг Дїїрýг/Сум Õороо\баг

12. Утаñ:

13. Ярилц лага авñан аæилтан

Ñóäаëãааíä îðîëöñîí Таíä áаяðëаëаа!


Documents

Sant-Maral Foundationasiafoundation.org/wp-content/uploads/2016/07/Авлигын-талаарх-олон... · Sant-Maral Foundation Энýõїї ñуäалгааг Канаäûн