1

SAN PAWLIL-ÓAJJA, IL-ÓIDMA U L-MESSAÌÌ TIEGÓU

Adattament bil-Malti ta’ NOEL MUSCAT OFM

mill-edizzjoni ori©inali ta’

ALFIO MARCELLO BUSCEMI OFM

SAN PAOLO

VITA, OPERA, MESSAGGIO

FRANCISCAN PRINTING PRESSJERUSALEM 1996

Kummissarjat ta’ l-Art ImqaddsaValletta, Malta

2

Titlu ori©inali ta’ l-opra:ALFIO MARCELLO BUSCEMI,San Paolo. Vita, opera, messaggio,(Studium Biblicum Franciscanum, Analecta 43).Franciscan Printing Press, Jerusalem 1996, 19972

Stampat bil-permess ta’ l-awtur utal-Kustodja Fran©iskana ta’ l-Art Imqaddsa

Il-materjal kollu tal-ver!joni bil-Maltihuwa Copyright © tal-Kummissarjat ta’ l-Art ImqaddsaIs-siltiet Bibliçi huma me˙udin mill-Bibbja ta’l-G˙aqda Biblika Maltija, 2 Edizzjoni, Malta 1996

Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa,Patrijiet Fran©iskani,291, Triq San Pawl,Valletta VLT 1213, Malta, 2008

Phototypsetting: Joseph Magro OFMStampat: Best Print Co. Ltd., Qrendi

Fil-qoxra: Pietro Novelli (1603-1647), San Pawl ifejjaq lil missier Publju !Datat:1632], Kappella ta’ S. Trofimu, Knisja Santa Marija ta’ !esù, Valletta.

3

DAÓLA

Fl-okka!joni ta’ l-elfejn sena mit-twelid ta’ Pawlu ta’ Tarsu, ˙sibna li noffru lill-pubbliku Malti ©abra fil-qosor ta’ volum dwar San Pawl, il-˙ajja, l-opra u l-messa©© tieg˙u, ˙idma ta’ Patri Alfio Marcello Buscemi OFM, Fran©iskan professur fil-Facoltà di Scienze Bibliche e Archeologia ta’ li Studium Biblicum Franciscanum, li l-Kustodja Fran©iskana ta’ l-Art Imqaddsa tmexxi f’Ìerusalemm. Il-ktieb kien ˙are© fl-1996, bit-tieni edizzjoni fl-1997, imma g˙adu strument mill-aktar validu g˙all-g˙arfien ta’ Pawlu u l-messa©© tieg˙u, hekk li sallum g˙adu jintu!a fit-tag˙lim ta’ l-istudenti li jiffrekwentaw il-korsijiet dwar San Pawl f’Ìerusalemm.L-awtur, Alfio Marcello Buscemi, hu Fran©iskan mill-Provinçja ta’ l-Isem Imqaddes ta’ Ìesù fi Sqallija, liçenzjat fl-Iskrittura Mqaddsa u lawrejat fit-Teolo©ija Biblika. Mill-1979 ilu jg˙allem filolo©ija, e!e©e!i u teolo©ija tat-Testment il-Ìdid f’Ìerusalemm (Studium Biblicum Franciscanum) u fil-Pontificia Università Antonianum ta’ Ruma. Hu awtur ta’ diversi pubblikazzjonijiet dwar it-Testment il-Ìdid.Fid-da˙la ta’ l-edizzjoni tal-ktieb tieg˙u, Alfio Marcello Buscemi jikteb: “L’opera volutamente ha un carattere ‘narrativo’ nel testo, strettamente ‘scientifico’ nelle note”. Din l-edizzjoni bil-Malti mhijiex traduzzjoni tal-ktieb kollu u lanqas ma ©©ib in-noti mill-aktar rikki ta’ l-apparat kritiku jew il-bibljografija abbondanti. G˙al dan kollu a˙na nistiednu g˙al approfondiment serju permezz tal-qari ta’ l-opra ori©inali ta’ Buscemi. Li ridna nag˙mlu kien sempliçement li noffru bijografija ta’ San Pawl bil-Malti, bl-g˙ajnuna tar-riçerka li g˙amel dan l-awtur. Dan ippruvajna nag˙mluh mhux billi sempliçement nittraduçu kelma b’kelma, imma billi nag˙mlu ©abra fil-qosor ta’ dak li l-awtur jikteb fit-test, xi kultant ukoll billi !idna elementi li sibnihom fin-noti.

4

Ippruvajna n!ommu l-istess taqsim tal-ktieb fil-ver!joni ori©inali tieg˙u, b’xi tibdiliet !g˙ar, u bl-eççezzjoni tal-kapitlu 9, li jitkellem mill-vja©© ta’ Pawlu minn Çesarija sa Ruma. Dan, g˙al ra©unijiet ovvji, min˙abba l-importanza li a˙na l-Maltin nag˙tu lin-nawfra©ju u l-mi©ja ta’ l-Appostlu fostna, qsamnieh f’!ew© kapitli, hekk li !died il-kapitlu 10 li hu iddedikat kollu kemm hu g˙all-mi©ja ta’ San Pawl f’Malta. F’dan il-kapitlu segwejna fedelment it-test ta’ Buscemi, imma !idna wkoll xi elementi o˙rajn ta’ natura ©eografika mill-g˙arfien mill-qrib li a˙na l-Maltin g˙andna tat-topografija tal-g!ejjer tag˙na.Dan kollu qed nag˙mluh bil-permess ta’ l-awtur, li a˙na nirringrazzjawh minn qalbna. Fl-istess ˙in insostnu li din mhijiex bijografija jew studju xjentifiku dwar San Pawl, imma biss rakkont popolari g˙all-qari tal-pubbliku in ©enerali, bit-tama li jqanqal aktar interess biex wie˙ed jaqra l-opra ta’ Buscemi fl-ori©inal tag˙ha.Jalla dan l-isforz çkejken tal-Kummissarjat ta’ l-Art Imqaddsa f’Malta fl-okka!joni ta’ l-elfejn sena mit-twelid ta’ San Pawl, ikun ta’ stimolu biex nikbru fl-g˙arfien tal-Kelma ta’ Alla li kellna x-xorti nisimg˙u direttament minn fomm l-Appostlu tal-©nus, Pawlu ta’ Tarsu, meta ra l-g˙arqa biex ji©i jag˙tina l-fidi.

P. Twanny Chircop OFMKummissarju ta’ l-Art Imqaddsa

Valletta29 ta’ Ìunju 2008

Solennità ta’ l-Appostli Pietru u Pawlu u bidu tas-Sena Pawlina

5

INTRODUZZJONI

Pawlu ta’ Tarsu hu çertament l-aktar figura mag˙rufa tal-kristjane!imu tal-bidu. L-ebda persuna©© ie˙or importanti fit-Testment il-©did, inklu!i l-appostli famu!i Pietru, Ìwanni, u Ìakbu, ma huma mag˙rufin minn dokumentazzjoni hekk kotrana kif inhi dik riservata g˙al Pawlu. Sa˙ansitra lanqas il-figura ta’ Ìesù ma hi daqshekk dokumentata meta nqabbluha ma’ dik ta’ l-Appostlu. L-g˙arfien tag˙na ta’ “Ìesù storiku” fih ˙afna punti inçerti, g˙aliex l-Evan©elji huma kemm dokumenti storiçi kif ukoll xhieda tal-fidi tal-komunità tal-bidu. Ìesù ma ˙alla l-ebda dokument miktub. Pawlu ̇ allielna ©abra grandju!a ta’ ittri, il-“Corpus Paulinum”.L-informazzjoni storika dwar Pawlu ni©bruha l-aktar mill-Ktieb ta’ l-Atti ta’ l-Appostli u mill-Ittri tieg˙u. Imma ta’ min jg˙id li dawn id-dokumenti ma g˙andhomx l-intenzjoni li jag˙tuna “biografija” s˙i˙a ta’ Pawlu.

Il-problema tal-Fonti letterarji: Atti ta’ l-AppostliAktar minn nofs il-Ktieb ta’ l-Atti jitkellem dwar Pawlu (Atti 7,58b; 8-14; 9,1-30; 13-28). Dawn huma l-aktar fonti sistematika u esti!a biex inkunu nafu min hu dan l-Appostlu.L-awtur ta’ l-Atti hu Luqa, “it-tabib g˙a!i!” ta’ Kol 4,14, sie˙eb Pawlu (Kol 4,14; 2Tim 4,11; Fm 24) u awtur ukoll tat-tielet Evan©elju. L-aktar prova çara ta’ dan huma s-siltiet ta’ l-Atti li jitkellmu bl-ewwel persuna plural (“a˙na”). G˙alkemm mhux l-istudju!i kollha jaqblu ma’ din l-ipotesi, u hemm min issu©©erixxa ismijiet o˙rajn, it-tradizzjoni ekkle!jali dejjem qieset li l-awtur ta’ l-Atti hu Luqa, is-sie˙eb fidil ta’ Pawlu (cfr. Kol 4,14; 2Tim 4,11; Fm 24; Atti 16,10-17; 20,5-21,18; 27,1-28,16), bniedem ta’ kultura, li kellu g˙arfien profond tal-letteratura u ta’ l-istorjografija griega, u li kien kapaçi li jag˙mel

6

riçerkia storika attenta u jiktibha b’çerta abilità letterarja. Fil-fatt, fl-Evan©elju u fl-Atti, Luqa irnexxielu joffrielna sintesi mill-a˙jar dwar l-ori©ini u l-i!vilupp tal-kristjane!imu tal-bidu.Rigward id-data ta’ kompo!izzjoni nistg˙u naççettaw li l-Atti inkitbu madwar is-sena 80 w.K., ji©ifieri wara l-kompo!izzjoni tat-tielet Evan©elju. L-Atti mela inkitbu xi 30 sena wara l-“ittri awtentiçi” ta’ Pawlu. Luqa, li kien ©ej minn ambjent pagan konvertit, jikteb g˙al komunità li kienet kollha kemm hi frott ta’ l-evan©elizzazzjoni tal-pagani, li tag˙ha Pawlu kien figura essenzjali, g˙aliex kien “missjunarju” tal-“popli pagani”.L-Atti la huma bijografija ta’ Pawlu u lanqas ma nkitbu skond il-kriterji ta’ l-istorjografija po!ittivista moderna, li fiha l-istoriku jrid jg˙id biss kif se˙˙ew effettivament il-©rajjiet. E!empju ta’ din il-libertà ta’ l-istoriku li kien Luqa narawh fil-fatt li hu jirrakkonta l-©rajja tal-konver!joni ta’ l-Appostlu tliet darbiet (Atti 9,1-22; 22,3-16; 26,1-23).Il-Ktieb ta’ l-Atti hu fonti storika tajba ˙afna biex nibnu l-fatti tal-˙ajja ta’ Pawlu. Mhux biss, imma l-Atti rridu nqisuhom b˙ala l-fonti prinçipali tal-˙ajja, l-attività apostolika u l-messa©© ta’ Pawlu.

Il-problema tal-Fonti letterarji: l-Ittri ta’ San PawlJekk neskludu l-Ittra lil-Lhud, it-tradizzjoni trattribwixxi lil Pawlu 13 l-Ittri, li jiffurmaw nofs il-kitbiet tat-Testment il-Ìdid, u li ©ustament inqisuhom b˙ala l-fonti ewlenija u determinanti mhux biss biex nibnu l-messa©© u t-teolo©ija ta’ Pawlu, imma wkoll l-istorja tal-˙ajja tieg˙u. Ming˙ajr dubju l-Ittri mhumiex awtobijografija ta’ Pawlu, g˙aliex huma kitbiet okka!jonali. Fihom xi elementi awtobijografiçi (cfr. Gal 1,11-2,21), imma dawn huma redatti biss b’funzjoni apolo©etika.L-akbar problema dwar l-Ittri Pawlini hi dik ta’ l-awtentiçità u tal-kronolo©ija tag˙hom. Hemm nukleu ta’ 7 Ittri li dejjem

7

kienu jitqiesu awtentiçi: 1Tessalonkin, 1Korintin, Galatin, Filippin, 2Korintin, Rumani, Filemon. L-awtentiçità ta’ Kolossin, 2Tessalonkin u Efesin ©ie li tqieg˙det fid-dubju, imma ming˙ajr agrumenti deçisivi. Il-©udizzju dwar l-“Ittri Pastorali” hu aktar kritiku, hekk li studju!i Protestanti jqisuhom unikament b˙ala mhux ta’ Pawlu, filwaqt li kritiçi Kattoliçi jqisuhom b˙ala awtentiçi u frott ta’ l-a˙˙ar snin tal-˙idma ta’ l-Appostlu. Hu evidenti li s-7 Ittri meqjsuin b˙ala deçi!ament awtentiçi jibqg˙u l-ba!i soda li fuqha rridu nibnu l-˙ajja u l-˙sieb ta’ Pawlu, kemm g˙aliex huma dokumenti storiçi ta’ antikità eççezzjonali, kif ukoll g˙aliex iqieg˙duna f’kuntatt dirett ma’ l-Appostlu u l-messa©© tieg˙u, kif ukoll mal-problemi tal-Kristjane!imu tal-bidu.Rigward il-kronolo©ija ta’ l-Ittri x’aktarx li l-ordni jrid ikun dan li ©ej: 1-2Tessalonkin (snin 50-51 - Korintu), 1Korintin (53-55 - Efesu), Galatin (54-56 - Efesu), Filippin (55 - Efesu), 2Korintin (56-57 - Maçedonja), Rumani (58 - Korintu), Filemon (61-63 - Ruma), Kolossin (62-63 - Ruma), Efesin (60-63 - Ruma), Ittri Pastorali (1-2 Timotju, Titu – 64-67 - Ruma). Ma nafux meta ©ew mi©burin flimkien f’kollezzjoni unika kif insibuhom fit-Testment il-Ìdid. Nafu li l-Knejjes sa minn kmieni g˙amlu u!u minnhom u kienu jibg˙atuhom lil xulxin.

Fonti o˙rajnBarra mill-Ittri Pawlini u l-Atti, fit-Testment il-Ìdid insibu silta wa˙da li tikkwota l-“Corpus Paulinum” f’2Pt 3,15-16: “Hekk ukoll kitbilkom Pawlu, ˙una l-g˙a!i!, skond l-g˙erf li ng˙ata lilu. Hekk kiteb fl-ittri kollha tieg˙u, li fihom tkellem fuq din il-˙a©a. Dawn l-ittri fihom ˙wejje© tqal biex wie˙ed jifhimhom, u dawk li ma jifhmux u li m’humiex s˙a˙ bi!!ejjed ifissruhom ˙a!in g˙at-telfien tag˙hom stess; hekk jag˙mlu wkoll mill-kotba l-o˙ra ta’ l-Iskrittura”. Issa jekk naççettaw li 2Pietru inkitbet madwar is-sena 90 w.K. insibu fiha l-ewwel

8

xhieda ta’ l-e!istenza tal-“Corpus Paulinum” u l-ewwel informazzjoni tal-kanoniçità ta’ l-Ittri ta’ Pawlu fl-u!u li kienet tag˙mel minnhom il-Knisja tal-bidu.Barra mit-Testment il-Ìdid g˙andna x-xhieda ta’ Klement ta’ Ruma (†101) li jikteb li Pawlu kiteb lill-Korintin dwar l-g˙aqda tal-Knisja, li sofra l-ktajjen g˙al seba’ darbiet u li mar jag˙ti x-xhieda tieg˙u “sat-trufijiet tal-punent” (Spanja?) quddiem l-awtoritajiet. Polikarpu ta’ Smirne, li miet martri fis-sena 156, fl-ittra li kiteb lill-Filippin, jg˙id li Pawlu kien kitbilhom “ittri”. Dan ifisser li l-Ittri ta’ l-Appostlu kienu mag˙rufin fil-komuntajiet li hu kien evan©elizza.

9

Kapitlu 1MINN TARSU SA DAMASKU

“Jiena Lhudi; twelidt f’Tarsu taç-Çiliçja” (Atti 22,3), “çittadin ta’ belt mag˙rufa” (Atti 21,39). B’dawn il-kliem Pawlu jippre!enta ru˙u quddiem it-tribun, meta ©ie akku!at li kien qajjem rewwixta, u quddiem il-Lhud li riedu joqtluh fit-Tempju ta’ Ìerusalemm. Il-biljett ta’ pre!entazzjoni tieg˙u hu: PAWLU, Lhudi minn Tarsu.Ma nafux e!attament id-data tat-twelid ta’ l-Appostlu. Nistg˙u biss nag˙mlu xi ipotesi ba!ata fuq Fm 9 u Atti 7,58. Filemon 9 (miktuba bejn is-snin 54-61) i©©ib dawn il-kliem ta’ Pawlu: “jiena, Pawlu, ra©el xwejja˙, u issa pri©unier ta’ Kristu Ìesù”. Issa skond Ippocrate, l-anzjanità kienet tikkorrispondi g˙all-perjodu ta’ bejn 49 u 56 sena fil-˙ajja tal-bniedem. B’hekk id-data tat-twelid ta’ Pawlu, fuq dak li tg˙id Filemon, irridu npo©©uha bejn is-snin 5-10 w.K. Din l-informazzjoni tidher li hi konfermata minn Atti 7,58, fejn Pawlu jisejja˙ “!ag˙!ug˙”, waqt il-martirju ta’ Stiefnu, ji©ifieri persuna li kellha bejn il-21 u 28 sena. Issa l-martirju ta’ Stiefnu hu datat fis-snin 32-36, u g˙alhekk naslu wkoll g˙as-snin 5-10 w.K. rigward it-twelid ta’ Pawlu.L-Appostlu jg˙id li kien “minn Tarsu”, u li twieled “Tarsu taç-Çiliçja”. Issa skond San Ìilormu, De viris illustribus (PL 26,653) Pawlu twieled f’Giscala tal-Lhudija. Jidher çar li dak li jg˙idu Atti 22,3 hu aktar çert, ji©ifieri li Pawlu twieled f’Tarsu taç-Çiliçja, g˙alkemm jista’ jkun li l-familja tieg˙u kienet ori©inarja ta’ Giscala. Ma nafux g˙aliex il-©enituri ta’ Pawlu emigraw f’Tarsu; forsi g˙aliex fis-sena 4 q.K. ir-Rumani kienu qerdu parti kbira mill-Galilija u ˙adu l-popolazzjoni f’postijiet o˙rajn, jew inkella g˙al ra©unijiet ekonomiçi.L-or©ini Lhudija ta’ Pawlu hi afferamata f’Fil 3,5: “twelidt

10

fil-poplu ta’ Israel, mit-tribù ta’ Benjamin, Lhudi mil-Lhud”. Wara tmint ijiem, skond it-tradizzjoni Lhudija, t-tifel irçieva ç-çirkonçi!joni (Atti 23,6; 26,5) u ing˙ata l-isem ta’ Sawl (“mitlub minn Alla”). Kif kienet id-drawwa tal-Lhud fid-Djaspora, it-tifel ing˙atalu wkoll l-isem bil-ver!joni Latina, ji©ifieri Pawlu, kif l-Appostlu soltu jsejja˙ lilu nnifsu fl-Ittri tieg˙u. L-Atti ta’ l-Appostli jag˙tuna !-!ew© ismijiet ta’ l-Appostlu. Sa Atti 13,9 l-Appostlu jissejja˙ esklusivament bl-isem ta’ Sawl. Imma hawnhekk Luqa jintroduçi l-isem l-ie˙or: “Sawl, li jismu wkoll Pawlu”, u minn hawn il-quddiem dejjem isejja˙lu b’dan it-tieni isem. X’aktarx li Luqa jirreferi g˙all-ewwel isem biex juri li Sawl kien Lhudi perfett, imma meta mbag˙ad jurih b˙ala “missjunarju tal-pagani” jibda jippre!entah bl-isem Latin u Grieg tieg˙u, “Pawlu”. Imbag˙ad irridu ng˙idu li l-ebda çittadin Ruman, kif kien Pawlu, ma seta’ ju!a isem li ma kienx Latin jew Grieg.

L-ambjent ta’ TarsuL-ambjent tat-tfulija ta’ Pawlu kien dak ta’ Tarsu fil-bidu ta’ l-1 seklu w.K. L-Appostlu jg˙id li Tarsu kienet “belt mag˙rufa” (Atti 29,31). Sa minn !mien l-Óittiti kienet il-kapitali taç-Çiliçja, ir-re©jun tax-xlokk tal-peninsula Anatolika (Turkija moderna) fl-Asja Minuri, li hu karatterizzat mill-muntanji tat-Taurus u Antitaurus fuq il-fruntieri mas-Sirja, u mill-Ba˙ar Mediterran fuq il-kosta li t˙ares lejn il-g!ira ta’ Çipru. Ir-re©jun kien maqsum fil-parti tal-pjanura, fejn kienet tinsab Tarsu, u f’dik muntanju!a. Il-komunikazzjoni mal-kumplament ta’ l-Asja Minuri kienet biss issir permezz ta’ fet˙a fil-muntanji, li hi mag˙rufa bl-isem ta’ “Porte Cilicie”, bejn it-Taurus u l-Antitaurus, filwaqt li mas-Sirja l-komunikazzjoni kienet issir permezz tal-“Porte Siriache” u l-“Porte Amaniche”. Fi !mien Pawlu din kienet provinçja Rumana unika bl-isem ta’ Syria-Cilicia (cfr. Gal 1,21). Tarsu kienet g˙addiet f’idejn ir-Rumani

11

fis-sena 47 q.K. u ˙adet l-isem ta’ Juliopolis, ad unur ta’ Giulio Cesare.Tarsu kienet belt kommerçjali, li fiha kien joqog˙du nies minn diversi n˙awi, fosthom iç-Çiliçja, Likaonja, Kappadoçja, Asja Minuri, Sirja, Mesopotamja, Greçja u wkoll Ruma. B’hekk Tarsu kienet tassew belt kosmopolita ta’ kultura ellenistika. B˙ala çentru ta’ kultura kienet t˙abbatha ma’ bliet famu!i g˙all-filosofija, b˙alma kienu Ateni u Lixandra. Il-pre!enza ta’ popolazzjoni kosmopolita g˙amlet minn Tarsu belt fejn kien hemm sinkreti!mu reli©ju! qawwi, bil-pre!enza ta’ diversi kulti assiri, persjani u griegi.F’din il-klima ta’ libertà çertament il-komunità Lhudija f’Tarsu kienet tispikka min˙abba l-monotei!mu tag˙ha. Il-Lhud ta’ Tarsu kienu x’aktarx numeru!i, imma kienu ta’ kultura ellenizzata, kif kienu l-Lhud kollha tad-Djaspora. Kienu jafu tajjeb il-lingwa Griega. Pawlu nnifsu jg˙id lir-Rumani: “Jiena n˙oss ru˙i obbligat lejn il-Griegi u l-Barbari, g˙orrief u mhumiex” (Rum 1,14). Imma lill-Filippin jg˙idilhom: “Jekk hemm xi

!"#$%

12

˙add li g˙andu g˙ax iqieg˙ed it-tama tieg˙u fil-©isem, jien g˙andi aktar minnu: ta’ tmint ijiem g˙amluli ç-çirkonçi!joni, twelid fil-poplu ta’ Israel, mit-tribù ta’ Benjamin, Lhudi mil-Lhud, Fari!ew fl-osservanza tal-Li©i” (Fil 3,4-5).Il-formazzjoni kulturali ta’ Pawlu x’aktarx li se˙˙et kif kienet tg˙id il-Mishna: “fl-età ta’ 5 snin il-qari tal-Bibbja; fl-età ta’ 10 snin il-Mishna; fl-età ta’ 13-il sena l-˙arsien tal-kmandamenti; fl-età ta’ 15-il sena it-Talmud”. Pawlu x’aktarx li kien jaqra l-Bibbja fil-ver!joni Griega tas-LXX (Septuaginta), li kienet il-ver!joni li kienet tintu!a fid-Djaspora. Pawlu kien jaf ukoll tajjeb il-lingwa Griega, kif jidher mill-Ittri tieg˙u. Imma biex jaqra l-Bibbja kellu jitg˙allem ukoll l-Aramajk u l-Lhudi, g˙ax inkella ma setax ikompli l-istudji rabbiniçi kif g˙amel aktar tard. Skond it-tradizzjoni Lhudija “kull missier hu obbligat jg˙allem seng˙a lil ibnu; min ma jg˙allimx seng˙a lil ibnu jg˙allmu jsir ˙alliel” (Tosephta Qiddushim 1,11). Is-seng˙a li tg˙allem Pawlu kienet dik ta’ skenopoiós, jew wie˙ed li “jag˙mel it-tined” (Atti 18,3). L-Appostlu nnifsu jag˙ti xhieda tal-fatt li kien ja˙dem b’idejh f’1Tess 2,9: “Sakemm konna qeg˙din inxandrulkom l-Evan©elju ta’ Alla, a˙na ˙dimna billejl u binhar, biex lil ˙add minnkom ma ng˙abbu”.

F’ri©lejn GamaljelL-esperjenza li immarkat il-˙ajja ta’ Pawlu f’!og˙!itu kienet dik akkademika “f’ri©lejn Gamaljel” (Atti 22,3). Dan kien il-famu! Rabban Gamaljel l-anzjan, li dwaru jitkellmu wkoll Atti 5,34-39 b˙ala bniedem moderat. Kien jew iben jew neputi ta’ Hillel, u l-˙idma tieg˙u rabbinika wettaqha bejn is-snin 20-50 w.K. Kellu t-titlu ta’ Rabban, jew Mg˙allem kbir. Fl-iskola moderata ta’ Hillel, Gamaljel kien “mg˙allem fil-Li©i u mi©jub mill-poplu kollu” (Atti 5,34). Ta’ 15-il sena, mela, Pawlu kien jinsab Ìerusalemm fl-iskola ta’ dan ir-rabbi famu!, g˙alkemm ma g˙andna l-ebda riferiment espliçitu g˙al

13

Gamaljel f’Gal 1,14 u Fil 3,5-9 fejn l-Appostlu jiddefendi ru˙u kontra l-avversarji tieg˙u. Pawlu tg˙allem il-Li©i, jew Torah, li l-Lhud kienu jqisuha b˙ala l-akbar don li Alla ta lill-poplu tieg˙u.Ir-rabbini kienu jistudjaw il-Li©i li Alla ta lil Mosè fuq is-Sinaj, skond il-forma miktuba u orali tag˙ha. Il-Li©i miktuba kienet tikkonsisti f’613 preçetti, filwaqt li dik orali kellha bosta o˙rajn. Pawlu temm l-istudju tal-Li©i meta kellu 19-20 sena, u hekk ninsabu fis-snin 24-30 w.K.Minn dan il-mument sal-martirju ta’ Stiefnu ma nafu xejn dwar Pawlu jew fejn kien. Ma nafux jekk baqg˙ax Ìerusalemm inkella marx Tarsu, jekk kienx çelibi, u jekk qatt ra lil Ìesù. Suppost li, skond l-usanza Lhudija, ta’ 18-20 sena Pawlu kellu ji!!ewwe©. Imma t-tradizzjoni kostanti tas-Santi Padri (˙lief Klement ta’ Lixandra) tqis li Pawlu qatt ma !!ewwe©, fuq dak li hu stess jg˙id f’1Kor 7,8: “Lil dawk li m’humiex mi!!ew©a jew huma romol, ng˙idilhom li jkun tajjeb g˙alihom li jibqg˙u

"#$%&'&()*+,-$.&#&-/,

14

b˙ali”. X’aktarx li Pawlu kien ˙alla Ìerusalemm qabel ma Ìesù beda l-ministeru pubbliku tieg˙u.

Pawlu l-Fari!ew u persekutur ta’ l-InsaraMa hemm l-ebda dubju li Pawlu kien Fari!ew. Luqa jafferma dan il-˙in kollu fl-Atti, u sa˙ansitra juri lil Pawlu nnifsu li jafferma li hu kien Fari!ew: “Óuti, jiena Fari!ew u bin il-Fari!ej” (Atti 23,6). Lill-prokuratur Festu u lir-re Agrippa jg˙idilhom: “jien g˙ext ta’ Fari!ew, skond is-setta l-aktar iebsa tar-reli©jon tag˙na” (Atti 26,5). L-istess isostni f’Fil 3,5-6.G˙alkemm l-Evan©elji jag˙tuna ©udizzji pjuttost negattivi dwar l-ipokrisija tal-Fari!ej, nafu li Ìesù kellu kuntatti ta’ ˙biberija sinçiera ma’ Fari!ej, b˙alma kienu Nikodemu u Ìu!eppi t’Arimatija. L-Atti jitkellmu mill-moderazzjoni ta’ Gamaljel. Pawlu kien Fari!ew fis-sens awtentiku tal-kelma. F’Gal 1,13-14 jikteb: “Intom smajtu bl-im©ieba tieg˙i meta kont g˙adni fir-reli©jon Lhudija, kif kont nippersegwita bis-s˙i˙ il-Knisja ta’ Alla u nfittex li n˙arbatha; u kemm kont ’il

&'()*+,-."/-!"#$%

15

quddiem fir-reli©jon Lhudija fost il-poplu tieg˙i aktar minn s˙abi kollha ta’ mpari, m©ennen kif kont g˙at-tradizzjonijiet ta’ missirijieti” (cfr. Atti 24,14-15).Kien proprju dan i!-!elu lejn il-Li©i li g˙amel minn Pawlu wkoll persekutur tal-Knisja. F’1Tim 1,12-13 Pawlu jikteb: “Ni!!i ˙ajr lil Kristu Ìesù Sidna, li tani l-qawwa g˙al dan ix-xog˙ol u li deherlu li kienet tist˙oqqli l-fiduçja tieg˙u u g˙amilni ministru tieg˙u, lili qabel kont dag˙aj, persekutur u !eblie˙i tieg˙u”. Fil-fatt ma nafux e!attament kif Pawlu kien persekutur tal-Knisja. Atti 7,58 ma jg˙idu xejn dwar ir-rwol li kellu Pawlu fil-martirju ta’ Stiefnu, ˙lief li jg˙idu: “Sawl kien fehma wa˙da mag˙hom fil-mewt li tawh” (Atti 8,1). L-uniku riferiment li g˙andna hu dak ta’ Atti 26,9-10: “Jien ukoll deherli li kelli nag˙mel minn kollox kontra l-isem ta’ Ìesù ta’ Nazaret. U hekk g˙amilt f’Ìerusalemm”.Óa©a wa˙da hi çerta, li fil-˙e©©a tieg˙u Pawlu akkwista malajr il-fiduçja tas-Sanhedrin u kiseb mill-Kunsill il-permess li ju!a dixxiplina fuq is-“setta” ta’ l-Insara. Kien hawn li Pawlu g˙adda mill-esperjenza fundamentali li biddlitlu ˙ajtu darba g˙al dejjem fil-bibien ta’ Damasku.

16

17

Kapitlu 2IL-ÌRAJJA TA’ DAMASKU

Il-konver!joni ta’ San Pawl fi triqtu lejn Damasku hi l-aktar ©rajja importanti fil-˙ajja ta’ l-Appostlu. Wara l-qawmien mill-imwiet ta’ Kristu, hi l-avveniment li l-aktar kellu influss fuq il-kristjane!imu tal-bidu u ta’ kull !mien. Minkejja dan, fl-ittri tieg˙u, Pawlu qatt ma jag˙mel riferiment dirett g˙al din il-©rajja. Hu jirreferi g˙al esperjenza li biddlitlu ˙ajtu b’mod s˙i˙ u radikali, imma ma j˙arisx lejha b˙ala xi ˙a©a i!olata. Kien Alla li ˙adem fl-e!istenza ta’ Pawlu u li g˙addieh b’mod providenzjali minn dawk it-toroq li Hu kien stabilixxa (Gal 1,15). Il-©rajja ma ti©ix rakkontata b˙ala esperjenza personali ta’ Pawlu, daqskemm b˙ala esperjenza li sse˙˙ fid-dawl tax-xandir ta’ l-Evan©elju. Hekk jikteb San Pawl lill-Galatin 1,15-16: “Imma meta Dak li g˙a!ilni sa minn ©uf ommi, u li sejja˙li permezz tal-grazzja tieg˙u, g˙o©bu jirrivelali lil Ibnu biex in˙abbru fost il-©nus...” L-istess ji©ri fl-Atti, fejn fil-vi!joni ta’ Kristu Pawlu jirçievi l-mandat profetiku li jsir xhud tieg˙u u j˙abbru (Atti 26,17-18) quddiem il-©nus (Atti 22,15) u quddiem in-nazzjonijiet, is-slaten u wlied Israel (Atti 9,5).

L-interpretazzjoni tal-©rajja ta’ DamaskuL-interpretazzjonijiet prinçipali fost l-istudju!i tal-Bibbja rigward il-©rajja ta’ Damasku huma tlieta: l-interpretazzjoni naturalistika, l-interpretazzjoni psikolo©ika u l-interpretazzjoni storiko-kritika.1) L-interpretazzjoni naturalistika. Din issegwi l-metodu razzjonali-naturalistiku ta’ persuna©©i b˙al Paulus u Renan, li jinterpreta l-fatti kollha mirakolu!i tal-˙ajja ta’ Ìesù, inklu!a r-risurrezzjoni, b˙ala fatti naturali. Skond Paulus Kristu ma mietx verament, imma wara d-daqqa ta’ lanza tas-suldat da˙al

18

fi stat ta’ mewt apparenti. Hekk il-qawmien tieg˙u mill-mewt ma kienx g˙ajr tip ta’ fejqan minn din il-mewt apparenti. Wara li ©ie f’tieg˙u Ìesù, meg˙jun mid-dixxipli, warrab minn Ìerusalemm. Id-dixxipli komplew jispjegaw it-tag˙lim ta’ Ìesù u bdew jg˙idu li Ìesù kien jinsab Damasku, fejn iltaqa’ ma’ Pawlu, çanfru talli kien qieg˙ed jippersegwita lill-insara, u ikkonvertieh biex isir appostlu tieg˙u. Quddiem spjegazzjoni in©enwa ta’ dan it-tip ma jifdal xejn ˙lief li nitbissmu quddiem din l-imma©inazzjoni. Renan jipprova jispjega l-konver!joni ta’ San Pawl b˙ala bidla interjuri li l-appostlu ˙ass meta waqt il-vja©© lejn Damasku ˙alla lilu nnifsu ji©i influwenzat minn rakkonti ta’ dehriet ta’ Ìesù irxuxtat. Il-fatt li jitlef id-dawl ta’ g˙ajnejh Renan jispjegah b˙ala “oftalmia” min˙abba l-vja©© twil. Id-deni qawwi min˙abba s-s˙ana tad-de!ert, u forsi tempesta qalila li ni!let mill-muntanja Óermon, ˙allew f’Pawlu sens ta’ bi!a’ quddiem dik li hu ̇ asibha dehra ta’ Ìesù. Hawnhekk ukoll, ma nafux kemm Renan innifsu kien jemmen dawn il-fantasiji li jirrakkonta.

0)&1/,*23*4),)&/,5*6,7,189

19

2) L-interpretazzjoni psikolo©ika. Skond Holsten l-esperjenza ta’ Damasku kienet g˙al Pawlu wa˙da ta’ kri!i intellettwali, frott ta’ rimors ta’ kuxjenza min˙abba l-kompliçità tieg˙u fil-martirju ta’ Stiefnu u tal-˙ruxija tieg˙u lejn l-insara. B’hekk hu ©ie konvint interjorment biex ibiddel ˙ajtu u jxandar lil dak li qabel kien qieg˙ed jippersegwitah.3) L-interpretazzjoni storiko-kritika. Din hi l-interpretazzjoni li hi l-aktar aççettata fost l-istudju!i. G˙al xi w˙ud il-konver!joni ta’ Pawlu hi rakkont li jixba˙ diversi rakkonti simili ta’ konver!joni fl-ambjent Lhudi tal-Bibbja, u wkoll f’dak ellenistiku. Naturalment, din l-interpretazzjoni ta’ l-“iskola tar-reli©jonijiet” tibqa’ vittma ta’ xettiçi!mu razzjonalista li ma jaççettax il-kontenuti veri tal-©rajja kif hi rakkontata. It-tieni interpretazzjoni hi dik “storiçista” ta’ dawk l-istudju!i li jiddefendi b’mod qawwi l-verità storika tar-rakkont kif inhu. Pawlu kien verament dak li ried il-qtil ta’ Stiefnu (Atti 7,60) u ta’ l-insara l-o˙rajn (Atti 26,10), u mar Damasku ming˙ajr l-ebda kri!i ta’ kuxjenza. Din l-interpretazzjoni ma jirnexxilhiex tqarreb flimkien ir-rakkonti ta’ l-Atti ma’ dak li Pawlu nnifsu jg˙id fl-ittri tieg˙u. It-tielet tendenza hi dik kritiko-letterarja, li tag˙mel studju akkurat tat-tliet rakkonti tal-konver!joni li Luqa jag˙tina fl-Atti, u tistudja l-kliem, l-istil, u tifred dak li hu storiku minn dak li hu elaborazzjoni teolo©ika ta’ Luqa. Din l-interpretazzjoni tis˙aq dwar is-superjorità ta’ l-ittri ta’ San Pawl fuq ir-rakkonti ta’ l-Atti, dwar il-fatt li bejniethom hemm paralleli!mu u mhux uniformità, u dwar it-tifsira li Pawlu nnifsu jag˙ti lill-esperjenza ta’ Damasku. L-e!e©eti llum jaqblu li l-©rajja ta’ Damasku ma nistg˙ux ninterpretawha b˙ala fenomenu mistiku, imma b˙ala qawwa tad-divin li tid˙ol fil-˙ajja ta’ Pawlu, b˙ala intervent dirett ta’ Alla li fi Kristu Ìesù g˙amel minn Pawlu “˙olqien ©did”: minn persekutur Fari!ew ta’ Ìesù Pawlu jsir l-Appostlu mi©nun bl-im˙abba g˙al Kristu.

20

Is-sens tal-©rajja ta’ DamaskuG˙alkemm ˙afna jitkellmu mill-“konver!joni” ta’ San Pawl, din il-kelma ma toqg˙odx tajjeb g˙all-ka! eççezzjonali ta’ Pawlu. Mhux biss, imma tnissel konfu!joni u tittradixxi sa˙ansitra s-sens profond tas-siltiet kemm fl-Ittri kif ukoll fl-Atti. Pawlu qatt ma j˙ares lejn din l-esperjenza b˙ala wa˙da li fiha g˙adda minn reli©jon g˙al o˙ra. Ma ninsewx li, sa dak i!-!mien, il-Kristjane!imu kien g˙adu ma nfiridx g˙al kollox mir-reli©jon Lhudija. Tant hu veru li Pawlu mar biex jaqbad lill-insara f’Damasku g˙ax kien iqishom b˙ala eretiçi fir-reli©jon Lhudija. L-istess Appostli Pietru, Ìakbu, Ìwanni, u l-Kristjani ta’ Ìerusalemm komplew imorru jitolbu fit-tempju, kienu josservaw is-Sibt u jmorru s-singagoga (Atti 2,46a; 3,1; 13,14). Lanqas ma kien ja˙seb Pawlu li g˙adda minn reli©jon inferjuri g˙al wa˙da superjuri: Pawlu dejjem baqa’ ra©el im˙e©©e© g˙al Alla u g˙al-Li©i.Il-bidla ta’ Pawlu kienet xi ̇ a©a aktar radikali. Meta ltaqa’ ma’ Kristu Pawlu sar “˙olqien ©did”. Alla da˙al fil-˙ajja tieg˙u permezz ta’ Kristu, u iddetermina fih ̇ olqien ©did u radikalment divers. Pawlu nnifsu jg˙id f’2Kor 5,17: “Meta wie˙ed jing˙aqad ma’ Kristu jsir ˙olqien ©did”. Id-dawl tal-wiçç ta’ Kristu idda fuq Pawlu: “Dan Alla li qal: ‘Óa jiddi d-dawl mid-dlam’, dak hu li idda fi qlubna biex jag˙tina d-dawl ta’ l-g˙arfien tal-glorja ta’ Alla, li tiddi f’wiçç Kristu” (2Kor 4,6). “Jiena ng˙odd kollox b˙ala telf ˙dejn il-qlig˙ kbir li hemm filli nag˙raf lil Kristu Ìesù Sidi; min˙abba fih ridt li nitlef kollox, u ng˙odd kollox b˙ala knis, biex nirba˙ lil Kristu, u nkun ninsab fih; mhux g˙ax g˙andi xi ©ustizzja tieg˙i, dik li ti©i permezz tal-Li©i, i!da dik li ti©i permezz tal-fidi fi Kristu; il-©ustizzja ©ejja minn Alla u mibnija fuq il-fidi” (Fil 3,8-9). Pawlu l-Fari!ew, li sa dak il-˙in kien iqis il-Li©i ta’ Mosè fuq kollox, minn din l-esperjenza seta’ jg˙id: “G˙ax g˙alija l-˙ajja hi Kristu” (Fil 1,21), “g˙aliex, biç-çirkonçi!joni jew ming˙ajrha, xejn ma hemm ta’ siwi, ̇ lief

21

il-˙olqien ©did” (Gal 6,15). “Ng˙id g˙alija, ma jkun qatt li nifta˙ar jekk mhux bis-salib ta’ Sidna Ìesù Kristu, li bih id-dinja hi msallba g˙alija u jien g˙ad-dinja” (Gal 6,14).Pawlu nnifsu joffri interpre-tazzjoni ta’ din l-esperjenza li qajjmet rivoluzzjoni f’˙ajtu, meta jikteb lill-Galatin: “Imma meta Dak li g˙a!ilni sa minn ©uf ommi, u li sejja˙li permezz tal-grazzja tieg˙u, g˙o©bu jir-rivelali lil Ibnu biex in˙abbru fost il-©nus, minnufih, bla ma qg˙adt infittex li nie˙u parir ming˙and bnedmin tad-demm u l-la˙am...” (Gal 1,15-16). Mela, g˙al Pawlu l-©rajja ta’ Damasku ma kienetx konver!joni, imma kienet il-quççata ta’ l-e!istenza tieg˙u: sa minn twelidu Alla kien qieg˙ed imexxih bil-mod u bis-sabar lejn dan il-mument deçi!iv, li fih Kristu ˙atfu g˙alih darba g˙al dejjem. “Imma dak kollu li g˙alija kien qlig˙, jien g˙addejtu b˙ala telf min˙abba Kristu” (Fil 3,7). Hu fl-im˙abba ta’ Kristu li nsibu l-kriterju interpretattiv tal-©rajja ta’ Damasku, dik il-©rajja li g˙amlet minn Pawlu appostlu li ja˙dem bla heda g˙all-Mulej li kien i˙obb.L-Atti ta’ l-Appostli, li jirrakkontaw din il-©rajja tliet darbiet, m’humiex bog˙od minn din l-interpretazzjoni li Pawlu jag˙tiha. G˙alkemm mhijiex kopja li taqbel perfettament, l-opra ta’ Luqa tippre!enta l-esperjenza ta’ Damasku b˙ala laqg˙a ta’ Kristu ma’ Pawlu, li fiha l-Appostlu ji©i ma˙tur g˙all-missjoni tieg˙u fost il-©nus. Hemm qbil essenzjali bejn Gal 1,15-16 u Atti 26,12-18: hi vi!joni u investitura g˙al missjoni. L-awtur

:(7;</,#*+,=*23*>,?#

22

ta’ l-Atti jinsisti l-aktar fuq id-deskrizzjoni tal-vi!joni, imma dan juri kemm Luqa hu prudenti quddiem dak li Pawlu stess jafferma bosta drabi fl-ittri tieg˙u: “jiena rajt lill-Mulej” (1Kor 9,1; 15,8-9; Gal 1,15-16). Fl-Atti Luqa jag˙tina tradizzjoni storikament ippruvata mill-ittri ta’ Pawlu, u jda˙˙alha fil-kuntest ta’ l-i!vilupp tal-˙ajja tal-Knisja tal-bidu.

Il-©rajja ta’ Damasku u l-missjoni lill-©nusG˙idna li l-©rajja ta’ Damasku torbot flimkien id-dehra ta’ Kristu lil Pawlu u l-missjoni tieg˙u b˙ala appostlu tal-©nus. Din ta’ l-a˙˙ar, f’diversi siltiet, tidher li hi konsegwenza diretta ta’ l-ewwel (Gal 1,15; Atti 26,15-16). Imma x’inhi r-relazzjoni bejn il-kristofanija u l-missjoni fil-kuntest tal-©rajja ta’ Damasku? Naraw ftit siltiet.Gal 1,15-17: “Imma meta Dak li g˙a!ilni sa minn ©uf ommi, u li sejja˙li permezz tal-grazzja tieg˙u, g˙o©bu jirrivelali lil Ibnu biex in˙abbru fost il-©nus, minnufih, bla ma qg˙adt infittex li nie˙u parir ming˙and bnedmin tad-demm u l-la˙am, bla ma tlajt Ìerusalemm g˙and dawk li kienu appostli qabli, jiena mort fl-G˙arabja, u mbag˙ad er©ajt lura lejn Damasku”.Atti 9,15-16: “I!da l-Mulej wie©bu (lil Óananija): ‘Mur, g˙ax dan ir-ra©el hu g˙odda mag˙!ula minni biex iwassal ismi quddiem il-©nus u s-slaten u quddiem ulied Israel. Jien stess g˙ad nurih kemm irid ibati min˙abba f’ismi’”.Atti 22,14-15: “Mbag˙ad (Óananija) qalli: ‘Alla ta’ missirijietna g˙a!lek biex tag˙raf ir-rieda tieg˙u, tara lil dak li hu l-Ìust u tisimg˙u jkellmek b’fommu stess. G˙ax int g˙ad trid tixhed g˙alih quddiem il-bnedmin kollha fuq dak li rajt u smajt”.Atti 26,16-18: “G˙ax jien (Ìesù) g˙alhekk dhertlek, biex nag˙mlek ministru u xhud tad-dehra li fiha rajtni u ta’ dawk li fihom g˙ad nidhirlek. Ne˙ilsek mill-poplu u mill-©nus pagani li g˙andhom qieg˙ed nibg˙atek, biex tift˙ilhom g˙ajnejhom ˙alli jer©g˙u lura mid-dlam g˙ad-dawl u mis-setg˙a tax-xitan

23

u jduru lejn Alla u bil-fidi tag˙hom fija, jiksbu l-ma˙fra tad-dnubiet u jkollhom sehem ma’ dawk li huma ikkonsagrati lil Alla”.Dawn is-siltiet juruna li kemm Pawlu kif ukoll Luqa g˙amlu u!u mill-mudell tal-vokazzjoni tal-profeti fit-Testment il-qadim (cfr. Gal 1,15-16 // Is 49,1; Atti 9,15 // Ìer 1,10; Atti 26,16-18 // Is 48,6.7.16). Minn dawn it-testi paralleli jirri!ulta li l-vokazzjoni ta’ Pawlu titqieg˙ed f’riferiment mhux biss mal-vokazzjoni tal-profeti, imma wkoll ma’ dik tal-Qaddej sofferenti ta’ Ja˙weh, li hu xbieha ta’ Kristu, u li tieg˙u issa Pawlu jrid jie˙u fuq spallejh il-missjoni. Pawlu rçieva l-vokazzjoni tieg˙u profetika fil-mument tal-vi!joni ta’ Damasku: id-dehra saret biex turih il-missjoni tieg˙u x’kellha tkun. Kristu deher lil Pawlu biex ja˙tru “xandar” tieg˙u (Gal 1,16), biex “iwassal ismu” (Atti 9,15), biex “jixhed g˙al Kristu” (Atti 22,15; 26,16). Jista’ jkun li l-vokazzjoni profetika u l-˙atra ta’ Pawlu b˙ala appostlu se˙˙u f’!ew© mumenti distinti. Tant hu hekk li l-Atti jitkellmu mill-medjazzjoni ta’ Óananija, biex jiddistingwu !-!ew© mumenti tal-vi!joni u tal-missjoni. X’aktarx li fil-mument tal-kristofanija Pawlu ma kellux çara quddiemu l-g˙a!la tieg˙u b˙ala appostlu, imma ˙ass li kien Kristu li qed isejja˙lu g˙al xi ˙a©a kbira. Pawlu spiss jinsisti fuq verità importanti: il-missjoni tieg˙u ma kienetx inkarigu li rçieva mill-Knisja, imma kien Kristu nnifsu, irxuxtat u glorju!, li bi privile©© uniku g˙amlu jixba˙ lill-appostli l-o˙rajn.Pawlu ma jarax kontraddizzjoni bejn il-missjoni tieg˙u u t-tradizzjoni tal-Knisja: mill-banda l-wa˙da jafferma li l-missjoni tieg˙u rçeviha minn Kristu, u mill-banda l-o˙ra j˙oss fil-fond ta’ qalbu li l-kontenut ta’ din il-missjoni jaqbel ma’ dak li kienet ixxandar il-Knisja tal-bidu: Kristu l-Mulej, li miet u rxoxta g˙alina. Hu l-messa©© tal-˙elsien minn kull jasar fi Kristu Ìesù.

24

@,<,A,BB&;5*"#$0;)A(<C/;)&*+,=*23*>,?#*D23*:,<&,*E(#*>;F;#;5*G97,H

25

Kapitlu 3L-EWWEL APOSTOLAT

Pawlu fid-de!ert ta’ l-G˙arabjaF’Gal 1,15-17 Pawlu jikteb: “Imma meta Dak li g˙a!ilni sa minn ©uf ommi, u li sejja˙li permezz tal-grazzja tieg˙u, g˙o©bu jirrivelali lil Ibnu biex in˙abbru fost il-©nus, minnufih, bla ma qg˙adt infittex li nie˙u parir ming˙and bnedmin tad-demm u l-la˙am, bla ma tlajt Ìerusalemm g˙and dawk li kienu appostli qabli, jiena mort fl-G˙arbja, u mbag˙ad er©ajt lura lejn Damasku”. Skond Atti 9,23, i!da, Pawlu dam Damasku g˙al “˙afna !mien”, u skond Gal 1,18 dan il-perjodu kien ta’ “tliet snin”.Biex jikkordinaw a˙jar dak li jg˙idu l-Atti ma’ dak li Pawlu jg˙id f’Galatin, xi awturi jammettu li Pawlu kien qag˙ad Damasku darbtejn u mhux darba wa˙da biss. L-ewwel qag˙ad g˙al !mien limitat qabel ma mar fl-G˙arabja, u mbag˙ad qag˙ad g˙al tliet snin.Il-vja©© ta’ San Pawl fl-G˙arbja jqajjem xi problemi. G˙alfejn Pawlu mar l-G˙arbja? Liema re©jun jindika l-isem G˙arabja? Kemm dam hemmhekk? Fi !mien Pawlu l-isem G˙arabja ma kienx jindika l-peninsula u d-de!ert ta’ l-G˙arbja tallum, imma pjuttost ir-re©jun immens mis-Sirja sal-Ba˙ar l-A˙mar u l-Oçean Indjan, u mill-Ìordan sal-Golf tal-Persja. F’kelma o˙ra d-de!ert tas-Sirja u tal-Ìordanja kien inklu! f’dan ir-re©jun. Dan ir-re©jun, li kien fih bliet importanti (Petra, Gerasa, Pella, Filadelfia [Amman]) kien ta˙t is-saltna tan-Nabatej, li fuqhom kien isaltan Areta IV (8-40 w.K.) Fil-kummentarju tieg˙u g˙all-Ittra lill-Galatin San Ìilormu jikteb li Pawlu mar f’dan ir-re©jun de!ertiku biex jirrifletti u japprofondixxi s-sej˙a apostolika tieg˙u. Imma !gur li Pawlu ma damx !mien twil f’dan ir-re©jun, u re©a’ lura lejn Damasku. Forsi

26

wkoll telaq minn Damasku l-ewwel darba g˙al ra©unijiet ta’ prudenza, biex ma jurtax il-komunità Lhudija ta’ Damasku li setg˙et tirrea©ixxi meta tara kif minn Fari!ew akkanit Pawlu sar appostlu ta’ Kristu.

Predikazzjoni u ˙arba minn DamaskuMeta re©a’ lura Damasku, Pawlu “malajr beda jxandar lil Ìesù fis-sinagogi u jg˙id li dan hu l-Iben ta’ Alla” (Atti 9,20), u li “Ìesù hu l-Messija” (Atti 9,22). Il-predikazzjoni tieg˙u qanqlet stag˙©ib fost l-insara, li kienu jfa˙˙ru lil Alla (Gal 1,23-24; Atti 9,21), filwaqt li kienet turta lil-Lhud, li raw din il-bidla ta’ Pawlu b˙ala tradiment tal-konvinzjonijiet Fari!ajçi tieg˙u. B’hekk “wara li g˙adda ˙afna !mien” (Atti 9,23), ji©ifieri madwar “tliet snin” (Gal 1,18), “il-Lhud ftiehmu li joqtlu lil Sawl” (Atti 9,23). Fl-istess waqt, ma nafux g˙al liema ra©uni, “meta kont f’Damasku, il-gvernatur tas-sultan Areta (Areta IV tan-Nabatej, li kien ©ie mne˙˙i minn Tiberju fis-sena 36 w.K., imma re©a’ mog˙ti ˙akma fuq Damasku minn Caligola fis-sena 37 w.K.), qieg˙ed l-g˙ases mal-belt ta’ Damasku biex jaqbadni, i!da ni!!luni ©o qoffa minn tieqa fil-˙itan tal-belt, u ˙rabt minn ta˙t idejh” (2Kor 11,32-33). Atti 9,24 jg˙idu li “darba billejl id-dixxipli tieg˙u qabduh u ni!!luh ©o qoffa mas-sur tal-belt”. Ninsabu madwar is-snin 37-39 w.K. Pawlu ja˙rab lejn Ìerusalemm, biex “i!ur lil Kefa [Pietru]” (Gal 1,18).

Pawlu jitla’ Ìerusalemm. Lura lejn TarsuHemm differenza bejn Galatin u Atti dwar id-drabi li Pawlu tela’ Ìerusalemm. Galatin tg˙id li Pawlu tela’ Ìerusalemm “wara tliet snin”, meta telaq minn Damasku (Gal 1,18-20), u mbag˙ad “wara erbatax-il sena” (Gal 2,1-10). Skond Gal 2,10; 1Kor 16,1-4; Rum 15,25-32 Pawlu tela’ wkoll biex joffri l-“©abra” favur l-insara foqra ta’ Ìerusalemm lill-anzjani. Filwaqt li Pawlu fl-ittri jsemmi li tela’ Ìerusalemm “wara

27

tliet snin”, imbag˙ad “wara erbatax-il sena”, u fl-a˙˙arnett fi !mien impreçi!at biex jie˙u l-“©abra” lill-anzjani, l-Atti jitkellmu minn !jara ta’ Pawlu f’Ìerusalemm wara l-˙arba minn Damasku (Atti 9,26-30, minn !jara biex jie˙u l-“©abra” g˙and il-presbiteri (Atti 11,30), u mi!-!jara waqt il-“Konçilju ta’ Ìerusalemm” (Atti 15,2-29).X’aktarx li l-ordni kronolo©iku tat-tliet !jajjar ta’ Pawlu f’Ìerusalemm g˙andu jkun dan li ©ej:1) Pawlu jitla’ Ìerusalemm “wara tliet snin” mill-konver!joni tieg˙u (Gal 1,18-20; Atti 9,26-30), ji©ifieri fis-sena 39 w.K.2) Pawlu jer©a’ jitla’ g˙all-“Konçilju ta’ Ìerusalemm” (Gal 2,1-10 // Atti 15,2-29), wara l-ewwel vja©© missjunarju tieg˙u, fis-sena 49-50 w.K., “wara erbatax-il sena” (Gal 2,1-10).3) Pawlu jitla’ fi !mien mhux preçi! biex jie˙u l-“©abra” lill-komunità kristjana ta’ Ìerusalemm (Atti 11,30 // Gal 2,10 // 2Kor 8-9).

0)&1/,*+,=*%,'*0&1,)5*6,7,1895*7&))*I(/)*23*>,?#*)&JJ#9K*I=L;II,*7,#$M,/+*+,#$'(#+

28

L-ewwel darba li Pawlu jitla’ Ìerusalemm, skond Gal 1,18, jitla’ bi skop preçi!. Wara l-˙arba minn Damasku, “tliet snin wara, tlajt Ìerusalemm in!ur lil Kefa, u bqajt mieg˙u ˙mistax-il ©urnata”. U j!id: “Mill-appostli l-o˙ra ma rajt lil ˙add; i!da rajt lil Ìakbu ˙u l-Mulej” (Gal 1,19).G˙alkemm l-Appostlu ma jg˙idilniex e!attament ir-ra©uni g˙aliex tela’ Ìerusalemm, nafu li hu mar jiltaqa’ ma’ Pietru u li dam mieg˙u ˙mistax-il ©urnata. Dan ifisser li hu kellu intenzjoni li jiltaqa’ ma’ l-aktar xhud kwalifikat tal-˙ajja tal-Mulej Ìesù, u çertament irçieva ming˙andu informazzjoni prezzju!a. Jg˙id ukoll li ra lil Ìakbu, li kien il-kap tal-komunità Lhudija-Kristjana ta’ Ìerusalemm, figura importanti u li mieg˙u Pawlu kellu j˙abbat wiççu aktar tard meta qamet il-kwestjoni dwar l-evan©elizzazzjoni tal-pagani.L-Atti juruna li f’Ìerusalemm Pawlu ltaqa’ ma’ diffikultà inizjali: hu kien g˙adu suspettat mill-insara g˙ax kienu jafuh b˙ala persekutur. “Meta wasal Ìerusalemm beda jfittex li jissie˙eb mad-dixxipli. Imma lkoll kienu jib!g˙u minnu, g˙ax ma kinux emmnu li tassew ikkonverta” (Atti 9,26). Hawnhekk jid˙ol fix-xena Barnaba, li kien “levita minn Çipru” (Atti 4,36). Dan “qabdu u ˙adu mieg˙u g˙and l-appostli. Hu qalilhom kif Sawl kien ra lill-Mulej fit-triq u semg˙u jkellmu, u kif f’Damasku kien tkellem b’wiççu minn quddiem fl-isem ta’ Ìesù” (Atti 9,27). Imma f’Ìerusalemm Pawlu mall-ewwel sab oppo!izzjoni ˙arxa mill-komunità Lhudija. “G˙alhekk Sawl baqa’ mag˙hom, die˙el u ˙iere© Ìerusalemm, u kien jitkellem bil-miftu˙ f’isem il-Mulej. Kien jit˙addet mal-Lhud Griegi u jiddiskuti mag˙hom; i!da huma kienu jfittxu li joqtluh. Meta l-a˙wa saru jafu b’dan, ni!!luh lejn Çesarija u bag˙tuh Tarsu” (Atti 9,28-30).Hu Pawlu nnifsu li jirreferi g˙al din l-ewwel oppo!izzjoni tal-Lhud f’Ìerusalemm. Fid-diskors ta’ Atti 22,17-21 hu jistqarr: “R©ajt lura lejn Ìerusalemm, u waqt li darba kont qieg˙ed

29

nitlob fit-tempju, d˙alt f’estasi. Rajt lill-Mulej u qalli, ‘Fittex o˙ro© malajr minn Ìerusalemm, g˙ax m’humiex se jilqg˙u x-xhieda tieg˙ek g˙alija’. Jiena we©ibt, ‘Mulej, huma jafu li jien kont immur minn sinagoga g˙al o˙ra nitfa’ l-˙abs u nsawwat lil dawk li jemmnu fik’ ... Imma hu qalli: ‘Mur, g˙ax jien se nibg˙atek ’il bog˙od, fost il-pagani’”.B’hekk Pawlu re©a’ lura lejn Tarsu, belt twelidu. Ma nafux kemm dam hemm, g˙alkemm fis-sommarju li jag˙ti f’Gal 1,21-24 hu jitkellem minn perjodu ta’ bejn 11 u 14-il sena, inklu! i!-!mien li fih dam Antjokja, u l-ewwel vja©© missjunarju, sa ma tela’ Ìerualemm: “Mbag˙ad mort fl-in˙awi tas-Sirja u taç-Çiliçja. Il-knejjes ta’ Kristu fil-Lhudija kienu g˙adhom qatt ma raw wiççi; kienu semg˙u biss lin-nies jg˙idu li: ‘dak li darba kien jippersegwitana, issa qieg˙ed ixandar il-fidi li darba hu ried jeqred’; u huma fa˙˙ru lil Alla min˙abba fija”.Kien f’Tarsu li mar Barnaba jfittex lil Sawl, meta l-Knisja-omm ta’ Ìerusalemm bag˙atitu jivverifika l-konver!joni tal-pagani f’Antjokja. “Mbag˙ad [Barnaba] telaq lejn Tarsu jfittex lil Sawl, u meta sabu, ̇ adu Antjokja. G˙addew sena s˙i˙a flimkien fil-knisja, u g˙allmu kotra kbira ta’ nies. Kien f’Antjokja li d-dixxipli g˙all-ewwel darba sejj˙ulhom ‘Kristjani’” (Atti 11,25-26). Barnaba u Pawlu kellhom ikunu !ew© appostli li jikkollaboraw g˙all-evan©elizzazzjoni missjunarja ta’ l-Asja Minuri, fl-ewwel vja©© missjunarju.

30

31

Kapitlu 4IL-VJAÌÌI TA’ PAWLU

Il-perjodu ta’ l-attività missjunarja ta’ Pawlu hu çertament l-aktar wie˙ed dokumentat ta’ ˙ajtu. L-ittri ta’ San Pawl, g˙alkemm ma fihomx ˙afna dettalji bijografiçi dwar il-movimenti ta’ l-Appostlu (cfr. Gal 2,1-10; 2,11-21; 2Cor 11,23-33), joffrulna xhieda tal-kuntatti ta’ Pawlu mal-komunitajiet li evan©elizza. L-Atti jsegwu l-passi ta’ Pawlu, u g˙alkemm l-istuttura skematika tag˙hom tobbligana g˙all-prudenza, imma jg˙addulna informazzjoni ta’ min jorbot fuqha. Jitkellmu mhux biss mit-tliet vja©©i missjunarji ta’ Pawlu, imma wkoll mis-sehem tieg˙u fil-Konçilju ta’ Ìerusalemm, il-laqg˙a tieg˙u ma’ Pietru f’Antjokja, ir-relazzjoni tieg˙u mal-Knisja permezz ta’ l-ittri u l-priedki li, fil-vja©©i missjunarji tieg˙u, ˙aduh minn Antjokja tas-Sirja lejn Çipru, lejn l-Asja Minuri u l-Greçja, u mbag˙ad lejn Ruma u forsi wkoll fi Spanja.Il-vja©©i ta’ San Pawl jid˙lu fil-kwadru storiku-politiku-kulturali tal-Greçja, l-Asja Minuri u l-Orjent fl-ewwel nofs ta’ l-1 seklu w.K. Wara r-reb˙iet ta’ Alessandru l-Kbir l-Orjent kien akkwista unità kulturali u politika, l-aktar permezz ta’ l-ellenizzazzjoni ta’ dawn ir-re©juni bil-lingwa u l-kultura Griega. Il-qsim ta’ l-imperu ta’ Alessandru l-Kbir wara mewtu wassal biex Ruma ta˙kem dawn ir-re©juni biex tkabbar l-imperu tag˙ha. Hekk, f’nofs it-2 seklu q.K., il-Greçja, il-Maçedonja u l-parti tal-punent ta’ l-Asja Minuri kienu di©à jiffurmaw provinçji ta’ l-imperu Ruman. Fl-1 seklu q.K. !diedu l-provinçji tal-Bitinja, Çiliçja u Sirja. Ta˙t Awgustu l-parti çentrali ta’ l-Asja Minuri bdiet tifforma l-provinçja tal-Galazja. Ta˙t l-imperatur Klawdju ©ew iffurmati l-provinçji ta’ Liçja u Panfilja. G˙alkemm Ruma ˙akmet fuq dawn ir-re©juni kollha, i!da, ta’ min jinnota li l-lingwa dominanti

32

baqg˙et dik Griega u l-kultura baqg˙et ellenika. Ir-reli©jon ta’ dawn ir-re©juni baqg˙et influwenzata mid-divinità griegi tal-qedem. Pawlu g˙alhekk, fil-vja©©i apostoliçi tieg˙u, ˙abbat wiççu ma’ l-unità politika tal-pax romana, hu li kien ukoll çittadini Ruman, u wkoll mas-sinkreti!mu reli©ju! li kien frott ta’ l-elleni!mu bil-pantheon ta’ l-allat tal-Greçja klassika, u li fihom kellu jippriedka l-fidi Kristjana.Il-vanta©© li kellu Pawlu biex ixerred il-messa©© nisrani u ja˙dem b˙ala missjunarju kien mag˙mul mis-sistema meravilju! ta’ toroq ta’ komunikazzjoni li g˙alihom baqa’ famu! l-imperu Ruman. Kien !mien li, b’toroq tajbin, id-distanzi ma kienux g˙adhom ibe!!g˙u, u t-toroq kienu saru ˙afna aktar !guri.It-toroq kollha ta’ l-imperu kienu jitilqu minn Ruma, x’aktarx qrib il-Kolossew. Minn hawn kienu jitilqu tliet arterji prinçipali: il-Via Aurelia u l-Via Amelia, li kienu jitilg˙u lejn it-tramuntana ta’ l-Italja lejn Franza; il-Via Appia, ir-“re©ina” tat-toroq rumani, li kienet tin!el lejn in-nofsinhar ta’ l-Italja lejn Taranto u Brindisi. Minn hawn il-vja©©aturi kienu jaqsmu l-Adrijatiku mill-aktar parti dejqa tieg˙u, fli Stretto di Otranto, u minn Durazzo fl-Albanija kienet titlaq il-Via Ignazia, li kienet twassal fil-Greçja u fl-Asja Minuri. Minn Kostantinopli l-vja©©aturi kienu jaqsmu l-Bosforu u jid˙lu fl-Asja Minuri, fejn kien hemm diversi toroq, dik ta’ Efesu, dik msej˙a Reale, u l-Via Sebastea. Fil-Palestina t-triq prinçipali kienet il-Via Maris, li kienet titlaq mill-E©ittu u titla’ lejn Damasku mill-kosta tal-Mediterran u tid˙ol fil-Galilija lejn l-g˙oljiet tal-Golan g˙as-Sirja. Id-distanzi kienu ji©u kalkolati minn miliari, li nstabu diversi minnhom.Il-vja©©i bil-ba˙ar kienu wkoll organizzati tajjeb. L-ista©un tajjeb biex wie˙ed iba˙˙ar kien dak bejn April-Mejju u Ottobru-Novembru. L-imbarkazzjonijiet ma kienux !g˙ar, jekk niftakru li l-©ifen li fuqu Pawlu wasal Malta fi triqtu lejn

33

Ruma kellu fuqu 276 persuni (Atti 27,37). Ir-rotot ta’ l-i©fna kienu jew dawk li jsegwu mill-qrib il-kosta, jew inkella dawk li jaqsmu l-Mediterran direttament. Id-direzzjoni tar-rotot tal-ba˙ar kienet ta’ tliet xorta: dik tat-tramuntana, mill-portijiet ta’ l-Asja Minuri g˙all-Ba˙ar E©ew u g˙al Messina jew Brindisi; dik medja mill-portijiet tas-Sirja jew tal-Palestina, g˙al Kreta u g˙al Sqallija tal-lvant; dik tan-nofsinhar, mill-port ta’ Lixandra matul il-kosta ta’ l-Afrika ta’ fuq, li kienet tilwi lejn it-tramuntana lejn Malta, Siraku!a, Messina u l-portijiet ta’ l-Italja. Il-vja©© mill-Palestina g˙al Ruma kien idum 15-il ©urnata jekk it-temp ikun favorevoli, inkella kien jie˙u xahar jew i!jed.San Pawl kien mid˙la ta’ dawn il-vja©©i bl-art u l-ba˙ar. F’2Kor 11,23-28 jikteb: “Huma ministri ta’ Kristu? Jiena - ˙a nitkellem ta’ iblah! – jiena aktar minnhom. Óafna aktar minnhom fit-ta˙bit, ˙afna aktar minnhom fil-˙absijiet, aktar u aktar minnhom fis-swat. Bosta drabi sibt ru˙i wiçç imbwiçç mal-mewt. Óames darbiet qlajt ming˙and il-Lhud l-erbg˙in daqqa neqsin wa˙da; tliet darbiet tawni s-swat bil-virgi; drab’o˙ra ˙a©©runi. Tliet darbiet rajt l-g˙arqa; g˙addejt lejl u jum f’nofs ta’ ba˙ar. G˙amilt safar bla g˙add; sibt ru˙i f’perikli ta’ xmajjar, perikli mill-˙allelin, perikli min-nies ta’ ©ensi, perikli mill-pagani, perikli fl-ibliet, perikli fid-de!ert, perikli fil-ba˙ar, perikli mill-a˙wa qarrieqa. Ta˙bit u xog˙ol iebes; kemm-il darba kelli ng˙addi sahriet bla rqad, bil-©u˙ u bil-g˙atx; kemm-il darba kelli ng˙addi fis-sawm, fil-ksie˙ u fl-g˙era! U, biex ma nsemmix ˙wejje© o˙ra, dak il-˙afna ©ej u sejjer tan-nies ta’ kuljum g˙andi, u l-˙sieb tal-knejjes kollha!”

34

35

Kapitlu 5L-EWWEL VJAÌÌ MISSJUNARJU

G˙alkemm il-vja©© ta’ Pawlu u Barnaba li jibda f’Atti 13 hu mag˙ruf b˙ala “l-ewwel vja©© missjunarju”, fil-fatt l-Atti ftit jitkellmu dwar i!-!mien li fih Pawlu kien jinsab Tarsu, wara li telaq minn Ìerusalemm f’Atti 9,30. Atti 11,25-30 isemmu vja©© li Pawlu u Barnaba g˙amlu lejn Ìerusalemm biex jie˙du g˙ajnuniet lill-insara Lhud, imma din is-silta hi forsi redazzjonali. Li nafu !gur, minn Gal 1,21: “Mbag˙ad mort fl-in˙awi tas-Sirja u taç-Çiliçja”, hu li Pawlu, f’dan i!-!mien li kien f’Tarsu, evan©elizza dan ir-re©jun tas-Sirja-Çiliçja, hekk li Atti 13,1 jag˙arfu li hu u Barnaba kienu meqjusin b˙ala dutturi u profeti. X’aktarx li Pawlu dam bejn 5 u 7 snin fis-Sirja-Çiliçja, u fil-belt ta’ Antjokja, fejn skond Atti 11,25-26 Barnaba intbag˙at mill-appostli, u mbag˙ad mar Tarsu j©ib lil Pawlu u damu sena flimkien jevan©elizzaw dik il-komunità, fejn g˙all-ewwel darba d-dixxipli bdew jissej˙u “Kristjani”. Interessanti li Luqa, awtur ta’ l-Atti, kien ©ej minn Antjokja, u g˙alhekk jag˙tina tag˙rif e!att dwar dawn il-©rajja.

Minn Antjokja Pawlu u Barnaba jintbag˙tu fil-missjoniBarnaba u Pawlu, mela, damu ja˙dmu g˙al sena s˙i˙a f’Antjokja. Il-belt ta’ Antjokja kienet it-tielet l-akbar belt ta’ l-imperu Ruman, wara Ruma u Lixandra. Antjokja fuq ix-xmara Oronte kienet ©iet imwaqqfa minn Selewku Nikatore (c. 300 q.K.), u kienet kapitali tas-saltna tas-Selewçidi. Ta˙t ir-Rumani saret il-kapitali tal-provinçja tas-Sirja u kellha mal-500 elf abitanti m˙alltin mill-Asja Minuri, Palestina, Greçja u Ruma. L-ewwel insara Lhud kienu waslu f’Antjokja wara l-persekuzzjoni kontrihom f’Ìerusalemm (Atti 11,19). U˙ud minnhom, li kienu ellenisti, bdew ixandru l-Evan©elju wkoll lill-Griegi. Il-

36

N$O?

?(#*P/,QQ*:&11/9),</9*+,=*23*>,?#

37

komunità kristjana kellha fi ̇ danha “profeti u dutturi”, ministeri ©odda li ji!diedu ma’ dawk ta’ “appostli u presbiteri” tal-knisja ta’ Ìerusalemm. Kienu dawn li, b’ispirazzjoni divina, bag˙atu lil Pawlu u Barnaba g˙all-missjoni ta’ l-ewwel vja©©. “Fil-Knisja ta’ Antjokja kien hemm xi profeti u g˙alliema: Barnaba, Xmun li jg˙idulu Niger, Luçju minn Çireni, Manahen li kien trabba ma’ Erodi t-tetrarka, u Sawl. Darba, waqt li kienu qeg˙din iqimu lill-Mulej u jsumu, l-Ispirtu s-Santu qalilhom: ‘Ag˙!luli malajr lil Barnaba u lil Sawl g˙ax-xog˙ol li g˙alih sejja˙tilhom’. Mbag˙ad, wara li samu u talbu, qieg˙du jdejhom fuqhom u bag˙tuhom” (Atti 13,1-3). Skond Atti 13,5 ˙adu mag˙hom lil Ìwanni Marku, ku©in ta’ Barnaba, ni!lu fil-port ta’ Selewkja u qasmu lejn il-g!ira ta’ Çipru.

Barnaba u Pawlu jevan©elizzaw ÇipruIt-tliet missjunarji waslu Çipru fir-rebbieg˙a tas-sena 43/44 w.K., fil-port ta’ Salamina. Çipru, l-akbar g!ira tal-Mediterran orjentali, kienet mag˙rufa mill-qedem. Il-Farg˙un ta’ el-Amarna (c. 1400 q.K.) kien jafha bl-isem ta’ Alasya, l-Assiri b’dak ta’ Yavnan u l-Lhud kienu jsej˙ulha Kittim (minn fejn il-belt antika ta’ Kition, illum Larnaca). L-isem Çipru jidher li u!ah g˙all-ewwel darba Omero. Bosta kittieba tal-Greçja klassika jsemmu Çipru, g!ira famu!a g˙all-minjieri tar-ram, kolonja tal-Feniçi, Griegi, Assiri, Persjani, Tolomej u Rumani, li ˙akmuha fis-sena 58 q.K. Fis-sena 22 q.K. ir-Rumani g˙amlu Çipru provinçja imperjali, ta˙t it-tmexxija ta’ prokonslu.Barnaba, Pawlu u Ìwanni Marku waslu Salamina, u bdew jippriedkaw fis-sinagogi tal-Lhud (Atti 13,5). Barnaba kien minn Çipru, u g˙alhekk x’aktarx li l-appostli kellhom suççess mhux !g˙ir fost il-komunità Lhudija, li kienet numeru!a f’din il-g!ira. Il-fatt li Atti 11,19 jsemmu li xi nsara li ˙arbu minn Ìerusalemm wara l-persekuzzjoni li qamet fil-martirju ta’

38

Stiefnu kienu waslu Çipru, jindika li di©à kien hemm pre!enza Kristjana fil-g!ira, u li Barnaba forsi kien di©à ˙adem qabel b˙ala evan©elizzatur. Hekk l-appostli qasmu l-g!ira kollha jippriedkaw fis-sinagogi, sa ma waslu fuq il-kosta tal-punent, fil-port ta’ Pafos (Atti 13,6). X’aktarx li huma g˙addew mill-bliet tal-pjanura li hemm mal-kosta tan-nofsinhar tal-g!ira, billi l-intern ta’ Çipru hu mag˙mul mill-muntanji Trodos, li fihom ftit kien hemm çentri abitanti. Pafos kienet il-belt kapitali tal-g!ira, fejn skond il-mitolo©ija l-alla mara ta’ l-im˙abba Afrodite telg˙et mill-mew©. Hawnhekk kien joqg˙od il-prokonslu Ruman Ser©ju Pawlu (Atti 13,7), li Pawlu ikkonvertieh g˙all-kristjane!mu, minkejja l-oppo!izzjoni tas-sa˙˙ar u profeta falz Lhudi Barjesu, jew Elimas. L-isem tal-prokonslu Ruman Ser©ju Pawlu hu attestat f’iskrizzjoni li nstabet f’Soli f’Çipru. Rigward is-sa˙˙ar Elimas, li Pawlu jçanfru bil-kbir, nafu minn Plinio Vecchio fli Historia Naturalis (XXX,11) li f’Çipru kien hemm skejjel tas-s˙a˙ar. B’hekk

0)&1/,*+,=*>,),R,*@K<R1;F;#&+&11,5*>,I;15*@&F<9

39

naraw ukoll reb˙a ta’ l-Ispirtu fuq il-qawwiet tal-˙a!en, li sse˙˙ bil-˙idma ta’ Pawlu u s˙abu. F’Pafos hemm miqjum fdal ta’ kolonna li, skond tradizzjoni lokali, fuqha ©ie fla©ellat Pawlu talli xandar l-Evan©elju.

F’Antjokja ta’ PisidjaMalli temmew il-missjoni f’Çipru, “Pawlu u s˙abu telaq bil-ba˙ar minn Pafos u waslu Pergi fil-Panfilja. Hawn Ìwanni (Marku) ˙alliehom u ra©a’ lura lejn Ìerusalemm” (Atti 13,13). Id-distanza bejn Çipru u l-kosta tal-Panfilja mhijiex kbira, u x’aktarx sbarkaw f’Attalja, u minn hemm marru Pergi, xi 15-il kilometru ’l ©ewwa. Minn hemm l-evan©elizzaturi marru Antjokja ta’ Pisidja. Il-fatt li Pawlu jsir kap tal-missjoni jidher mill-fatt li ismu jibda jidher l-ewwel wie˙ed. Ma nafux g˙aliex Marku ˙alla l-missjoni u irritorna Ìerusalemm. Hu x’inhu, aktar tard, fit-tieni vja©© missjunarju, Pawlu u Barnaba ma qablux bejniethom meta Marku ried imur mag˙hom, u spiççaw biex infirdu. Pawlu mar g˙al rasu u Barnaba u ku©inuh Marku marru Çipru (Atti 15,36-41).Antjokja ta’ Pisidja kienet 160 kilometri fl-intern tal-penisola Anatolika (Turkija tallum). Fiha kien hemm kolonja kbira ta’ Lhud, u x’aktarx g˙alhekk mar hemm Pawlu. Wara li qasmu l-muntanji tat-Taurus, l-appostli waslu f’Antjokja ta’ Pisidja, belt imwaqqfa fis-sena 280 q.K. minn Selewku Nikatore, b’tempju lil alla Men. Fis-sena 25 q.K. Awgustu g˙ollieha g˙al kolonja rumana bit-titlu ta’ Colonia Caesarea Antiochea. Minnha kienet tg˙addi l-Via Sebastea, li minn Efesu kienet tie˙u lejn “il-Bibien taç-Çiliçja” bejn il-muntanji, wara li kienet tg˙addi minn Ikonju, Listra u Derbe.Fis-sinagoga ta’ Antjokja ta’ Pisidja Pawlu jag˙mel diskors klassiku, l-ewwel wie˙ed tieg˙u, li hu e!empju ta’ predikazzjoni lil-Lhud. Wara l-qari tal-Li©i u tal-Profeti, il-kapijiet tas-sinagoga stiednu lill-appostli jkellmu lill-©emg˙a: “L-a˙wa,

40

jekk xi ̇ add minnkom irid jg˙id kelmtejn ta’ t˙e©©i© lill-poplu, tkellmu” (Atti 13,15). Pawlu qam, g˙amel sinjal b’idu, u beda jitkellem skond skema ta’ kateke!i lil-Lhud:1) Atti 13,16-22, Pawlu jsemmi l-g˙emejjel ta’ Alla fit-Testment il-qadim, mill-patrijarki sa David;2) Atti 13,23-31, l-Appostlu jxandar lil Ìesù b˙ala l-Messija mwieg˙ed, imnissel tassew minn David, u jag˙ti dehra storika tax-xhieda ta’ l-appostli mill-mag˙mudija ta’ Ìwanni sal-qawmien u t-tlug˙ fis-sema tal-Mulej;3) Atti 13,38-41, Pawlu jtemm id-diskors tieg˙u ta˙t forma ta’ midrash, billi jistieden lis-semmieg˙a g˙all-konver!joni u g˙all-fidi f’Ìesù.Id-diskors ta’ Pawlu ˙alla impressjoni tajba fis-sinagoga, hekk li “huma u ˙er©in mis-sinagoga, in-nies bdew jitolbuhom biex is-Sibt ta’ wara jer©g˙u jkellmuhom fuq dawn il-˙wejje©” (Atti 13,42). Din ir-reazzjoni tajba tal-kapijiet forsi turi li riedu !mien biex je!aminaw duttrina li kienet tidhrilhom ©dida, jekk mhux ukoll perikolu!a. Xi Lhud u proséliti o˙rajn kienu aktar

4)+/;8/,*+,=*>&1&E/,

41

favorevoli u marru wara Pawlu u Barnaba, li “˙e©©ewhom biex jibqg˙u fil-grazzja ta’ Alla” (Atti 13,43).Is-Sibt ta’ wara saret seduta sinagogali o˙ra, li fiha “tista’ tg˙id il-belt kollha n©abret biex tisma’ l-kelma tal-Mulej” (Atti 13,44). Imma l-Lhud pre!enti kienu mimlijin g˙ira meta raw dik il-©emg˙a, u r-reazzjoni saret vjolenta. “Il-Lhud, meta raw il-folol, mtlew bil-g˙ira u bdew imieru lil Pawlu u jidg˙ulu. Imma Pawlu u Barnaba bil-kura©© kollu qalu: ‘Hekk kien me˙tie©, li l-kelma ta’ Alla tit˙abbar lilkom l-ewwel. Billi intom qeg˙din twarrbuha ... a˙na se nduru fuq il-pagani” (Atti 13,46). Hekk il-pagani laqg˙u l-fidi bil-fer˙. G˙alkemm Pawlu u Barnaba baqg˙u g˙al xi !mien f’Antjokja ta’ Pisidja, ma damitx ma qamet persekuzzjoni s˙i˙a kontrihom, u huma telqu minn hemm, billi farfru t-trab minn ma’ ri©lejhom (Mt 10,14), u r˙ewlha fuq il-Via Sebastea lejn il-belt ta’ Ikonju, xi 130 kilometri bog˙od minn Antjokja.

F’IkonjuIkonju kienet belt fiç-çentru ta’ l-altipjan ta’ l-Anatolja çentrali, u kienet inkorporata fir-re©jun ta’ Likaonja b˙ala l-kapitali tieg˙u. Fi !mien Pawlu kienet tag˙mel parti mill-Provinçja Rumana tal-Galazja. Ir-Rumani ˙akmuha fis-sena 133 q.K. u tawha l-isem ta’ Claudiconium, ad unur ta’ l-imperatur Klawdju. Fi !mien l-imperatur Adrijanu kien jisimha Colonia Aelia Hadriana Augusta Iconiensium. Fil-Medjuevu kienet iç-çentru tad-dinastija Turka tas-Sel©jukidi u tas-setta tad-“Dervish”. Illum il-belt g˙adha te!isti bl-isem ta’ Konya. F’Ikonju (Atti 14,1-7) Luqa jirrepeti l-istess skema ta’ Antjokja ta’ Pisidja. Pawlu u Barnaba jmorru fis-sinagoga u jxandru l-messa©© Kristjan. Waqfu g˙al !mien twil f’Ikonju (Atti 14,3), sakemm bdiet persekuzzjoni kontrihom mil-Lhud, li riedu j˙a©©ruhom. G˙alhekk telqu minn hemm u marru fil-bliet ta’ Likaonja.

42

F’ListraL-appostli komplew tul il-Via Sebastea u marru fil-belt ta’ Listra. Ftit nafu fejn kienet din il-belt, u s-sit arkeolo©iku tag˙ha g˙adu inçert. Kienet tinsab xi 30 kilometru fuq ix-xlokk ta’ Ikonju. Fi !mien Awgustu kienet parti mill-Provinçja Rumana ta’ Galazja, u kien jisimha Colonia Iulia Felix Gemina Lystra. Kien f’Listra li le©©enda antika kienet tqieg˙ed il-laqg˙a mitolo©ika bejn Ûews u Ermi (Hermes), u g˙alhekk nifhmu dak li ©ara wara li Pawlu fejjaq ir-ra©el mag˙tub f’Listra (Atti 14,11-18). Fit-tieni vja©© missjunarju tieg˙u, Pawlu re©a’ g˙adda Listra u hemm iltaqa’ ma’ Timotju, li kien minn din il-belt, u ˙adu mieg˙u b˙ala kollaboratur tieg˙u (Atti 16,1-3). F’Listra ma kienx hemm Lhud, u Pawlu u Barnaba g˙aldaqstant ippriedkaw lill-pagani. Meta Pawlu fejjaq lir-ra©el mag˙tub in-nies ˙asbu li Barnaba u Pawlu kien l-allat Ûews u Ermi, u l-qassis pagan ©ie biex joffrilhom sagrifiççju. Id-diskors ta’ Pawlu biex jikkonvinçi lin-nies li l-appostli kienu bnedmin u mhux allat, hu l-ewwel e!empju tad-diskorsi ta’ Pawlu lill-pagani, iççentrati fuq il-kult lejn il-veru Alla li ˙alaq is-sema u l-art, u r-rifjut ta’ l-allat pagani. L-e!empju klassiku ta’ diskors b˙al dan hu dak li Pawlu kellu jag˙mel f’Atene f’Atti 17,22-34. Kien g˙alhekk li n-nies biddlet il-fehma dwar l-appostli. Meta mbag˙ad saru jafu li kienu Lhud ©ejjin minn Ikonju, qabdu lil Pawlu, kaxkruh barra mill-belt u qabdu j˙a©©ruh. B’xorti tajba Pawlu ma mietx minn din ix-xebg˙a ©ebel, u wara li g˙enuh id-dixxipli, re©a’ da˙al il-belt u l-g˙ada telaq ma’ Barnaba lejn Derbe.

F’DerbeDwar il-belt ta’ Derbe wkoll nafu ftit, u s-sit arkeolo©iku tag˙ha g˙adu diskuss. X’aktarx li kienet xi 90 kilometri lejn ix-xlokk ta’ Listra. Parti mill-Provinçja tal-Kappadoçja, qrib is-sena 65 q.K. ©iet inklu!a fil-Provinçja Rumana tal-Galazja. Luqa

43

jag˙tina sommarju tal-˙idma apostolika ta’ Pawlu u Barnaba f’Derbe: “Huma xandru l-Evan©elju f’dik il-belt u g˙amlu ˙afna dixxipli. Fi triqthom lura g˙addew minn Listra, Ikonju u Antjokja, jag˙mlu l-qalb lid-dixxipli” (Atti 14,21-22). Jidher li f’Derbe ma nqala’ l-ebda inçident kontra l-appostli, g˙ax ma ˙arbux minnha. Interessanti ninnutaw li, g˙alkemm minn Derbe, Pawlu kien qrib ˙afna ta’ beltu, Tarsu fiç-Çiliçja, hu ma marx hemm, imma ipprefera jer©a’ lura mit-triq li minnha ©ie. Dan biex isa˙˙a˙ fil-fidi d-dixxipli li kienu laqg˙u l-Evan©elju, u fuq kollox biex ja˙tar il-“presbiteri”, jew anzjani, fid-diversi komunitajiet (Atti 14,23). Dawn kienu jmexxu l-knejjes b’mod kolle©jali waqt l-assenza ta’ l-appostli.Meta temmew i!-!jara tal-komunitajiet, Pawlu u Barnaba ni!lu Perge, fejn xandru l-Evan©elju, u mbag˙ad Attalja, minn fejn imbarkaw lura lejn is-Sirja u l-belt ta’ Antjokja. “Meta waslu, laqqg˙u l-membri tal-Knisja u qag˙du jg˙arrufhom b’dak kollu li Alla g˙amel mag˙hom, u wrewhom kif feta˙ il-

0)&1/,*2,)*%,<),',5*S,7,B91+,5*@&F<9

44

bieb tal-fidi g˙all-pagani” (Atti 14,27). Ninsabu x’aktarx lejn ir-rebbieg˙a tas-sena 49 w.K. Atti 14,28 jg˙idu li “qag˙du g˙al ftit ta!-!mien sewwa mad-dixxipli”, u g˙alhekk nistg˙u ng˙idu li Pawlu u Barnaba qattg˙u s-sena 49 fil-komunità ta’ Antjokja.

45

Kapitlu 6IL-KONÇILJU TA’ ÌERUSALEMM

Waqt li Pawlu u Barnaba kienu fuq l-ewwel vja©© missjunarju, l-komunità kristjana ta’ Antjokja kienet ©iet im˙awwda mill-wasla ta’ xi Lhud-Kristjani li ©ew mil-Lhudija, li kienu qed jg˙allmu din id-duttrina: “Jekk ma toqog˙dux g˙aç-çirkonçi!joni skond id-drawwa li ©ejja minn Mosè, ma tistg˙ux issalvaw” (Atti 15,1). Jidher li Pawlu u Barnaba “qamu kontra tag˙hom u ̇ aduha mag˙hom bis-s˙i˙” (Atti 15,2), hekk li f’Gal 2,4-5 Pawlu jitkellem dwar “u˙ud li riedu ji!!attu, a˙wa foloz li nda˙lu bla jedd biex jissindikaw il-libertà tag˙na li g˙andna fi Kristu Ìesù ̇ alli jitfg˙una fil-jasar ... lilhom anqas g˙al waqt wie˙ed biss ma r˙ejnielhom iwaqqg˙una g˙alihom”.Din il-problema, li g˙alina tidher tant sempliçi, fil-Knisja tal-bidu kienet g˙ajn ta’ divi!joni ˙arxa bejn Kristjani li qabel kienu Lhud u Kristjani li qabel kienu pagani. Ma nistg˙ux nimma©inaw it-trawma li kienu j˙ossu l-Lhud-Kristjani meta xi ˙add b˙al Pawlu jitkellem mill-fatt li Kristu xejjen g˙al kollox il-Li©i ta’ Mosè u ç-çirkonçi!joni. Pawlu u Barnaba, fil-fatt, ma kienux qed jippriedkaw li Kristu ne˙˙a l-Li©i (cfr. Mt 5,17-20), imma li Kristu sar Hu nnifsu l-vera li©i g˙al dawk li jemmnu fih (cfr. Rum 10,4; Gal 6,2). Il-Kristjani li qabel kienu pagani kienu ©ustament jirrea©ixxu kontra l-pretensjonijiet tal-Lhud-Kristjani, g˙ax kienu jinterpretawhom b˙ala proseliti!mu fir-reli©jon Lhudija.Kien g˙alhekk li “qatg˙uha li Pawlu u Barnaba ... jitilg˙u Ìerusalemm ikellmu lill-appostli u l-presbiteri fuq din il-kwestjoni” (Atti 15,2). Ir-ra©uni jispjegaha Pawlu wkoll f’Gal 2,1-2: “Wara erbtax-il sena r©ajt tlajt Ìerusalemm flimkien ma’ Barnaba u ˙adt mieg˙i lil Titu wkoll. Tlajt hemmhekk wara li kelli rivelazzjoni; u jiena qeg˙edt quddiemhom, lill-mexxejja

46

ewlenin we˙idhom, u wrejthom l-Evan©elju li qieg˙ed inxandar fost il-©nus, biex ma nkunx ©rejt jew qieg˙ed ni©ri g˙alxejn”.G˙aldaqstant Pawlu u Barnaba telqu lejn Ìerusalemm, “u g˙addew mill-Feniçja u s-Samarija, jitkellmu fuq il-konver!joni tal-pagani u jnisslu fer˙ kbir fost l-a˙wa kollha. Meta waslu Ìerusalemm, il-©emg˙a tal-Knisja, l-appostli u l-presbiteri, laqg˙uhom tajjeb u huma g˙arrfuhom b’dak kollu li Alla kien g˙amel mag˙hom” (Atti 15,3-4).

Il-©emg˙a ta’ ÌerusalemmDin il-©emg˙a baqg˙et mag˙rufa fl-istorja bl-isem improprju ta’ “Konçilju ta’ Ìerusalemm”. Imma n!ommu l-isem, billi hu popolarment mag˙ruf biex jindika n-natura ta’ din il-©emg˙a. L-ewwel problema qajjmuha l-“a˙wa foloz” li dwarhom jitkellem Pawlu f’Galatin. “Xi w˙ud min-na˙a tal-Fari!ej li kienu emmnu qamu jg˙idu: ‘Je˙tie© li l-pagani joqog˙du g˙aç-çirkonçi!joni u jkunu obbligati j˙arsu l-Li©i ta’ Mosè’” (Atti 15,5).Ir-rakkont ta’ din il-laqg˙a jag˙tuhulna Atti 15,1-35 u Gal 2,1-10. Ix-xeb˙ insibuh f’dawn l-elementi:a) Pawlu u Barnaba jitilqu minn Antjokja tas-Sirja (Gal 1,21; Atti 15,2-4) u jitilg˙u Ìerusalemm (Gal 2,1-2; Atti 15,4);b) i!-!mien meta Pawlu mar Ìerusalemm kien “wara erbatax-il sena” (Gal 2,1);c) il-persuni kienu Pawlu, Barnaba u Titu (Gal 2,1; Atti 15,2), l-“a˙wa foloz” li ja©ixxu kemm f’Antjokja kif ukoll f’Ìerusalemm (Gal 2,3; Atti 15,1-5), il-“kapijiet”, l-appostli u l-presbiteri tal-Knisja-omm (Gal 2,2.6; Atti 15,6);d) l-o©©ett tad-diskussjoni kien jirrigwarda jekk il-pagani konvertiti kellhomx joqog˙du g˙aç-çirkonçi!joni u l-Li©i ta’ Mosè (Gal 2,3-5; Atti 15,1.5);e) il-karattru tal-©emg˙a, li tidher kemm b˙ala ©emg˙a litur©ika, li fiha l-komunità kollha tisma’ dwar il-missjoni ta’

47

Pawlu u Barnaba (Gal 2,2b; Atti 15,4), kif ukoll b˙ala ©emg˙a bejn l-a˙wa u privata bejn i!-!ew© missjunarji u l-“kapijiet” ta’ Ìerusalemm (Gal 2,2c; Atti 15,6).Il-kelliema jidhru li kienu diversi. L-ewwel saret diskussjoni mill-“appostli u l-presbiteri flimkien biex jaraw din il-kwestjoni” (Atti 15,6), bir-ri!ultat li tkellmu Pietru (Atti 15,7-11), Pawlu u Barnaba (Atti 15,12) u fl-a˙˙arnett Ìakbu (Atti 15,13-21). It-tesi ta’ Pawlu ©iet konfrontata ma’ dik ta’ Pietru, biex Ìakbu ˙are© b’soluzzjoni li t˙ares l-unità tal-Knisja fix-xandir tal-bxara t-tajba tal-fidi.F’Gal 2,7-9 Pawlu hu espliçitu dwar dak li ©ara: “meta raw li lili kien fdat ix-xandir ta’ l-Evan©elju fost il-Ìentili b˙alma kien lil Pietru fost il-Lhud ... Ìakbu, Kefa u Ìwanni, li kienu meqjusin b˙ala l-kolonni, taw lili u ’l Barnaba l-id il-leminija tag˙hom b’sinjal ta’ l-g˙aqda ta’ bejnietna, biex a˙na na˙dmu fost il-Ìentili u huma fost il-Lhud”. U j!id klawsola: “Talbuna biss, li min-na˙a tag˙na nibqg˙u niftakru fil-fqar” (Gal 2,10),

4)+,8R,*7;E(<),5*T9<8&/,*D4)+/;8/,*+,1$2&</,H

48

ji©ifieri fil-Knisja-omm ta’ Ìerusalemm. Fil-fatt, Pawlu kien organizza ©abra favur l-insara foqra ta’ Ìerusalemm aktar tard fil-ministeru tieg˙u, li dwarha jitkellem fl-ittri (1Kor 16,1-4; 2Kor 8-9; Gal 2,10; Rum 15,25-33). Dan il-©est kien juri l-g˙aqda tal-Knejjes kollha mal-Knisja-omm. Pawlu, meta xandar il-Kelma, qatt ma warrab lil-Lhud; anzi, kien l-ewwel jippriedka lilhom, kif rajna, u mbag˙ad idur fuq il-pagani.Il-©emg˙a ta’ Ìerusalemm waslet g˙al konklu!joni g˙aqlija permezz ta’ Ìakbu: “G˙alhekk jien ng˙id li m’hux ta’ min idejjaqhom lill-pagani li jikkonvertu lejn Alla. Biss niktbulhom biex jitbieg˙du mill-ikel imni©©es bl-idoli, u mi!-!wie© ˙a!in, u mil-la˙am ta’ annimali fgati u mid-demm” (Atti 15,19-20). Dawn il-klawsoli kienu sempliçement elementi essenzjali biex il-Lhud-Kristjani u l-Kristjani-Ìentili jkunu jistg˙u jifhmu lil xulxin u jie˙du sehem bla skrupli ta’ kuxjenza waqt l-ágape fraterna, u l-aktar dik ewkaristika. Kienu jitolbu mill-Kristjani Ìentili li ma jieklux la˙am offert lill-allat foloz (cfr. 1Kor 8,1-13; 10,14-33); li ma jieklux id-demm, li fih hemm il-˙ajja, u

UM,<$0)&1/,*+,=*23*>&(+<95*4)+,8R,5*T9<8&/,*D4)+/;8/,*+,1$2&</,H

49

l-annimali fgati, projbiti g˙al-Lhud minn Lev 17,13-14. Kienu jipprojbixxu l-porneia, x’aktarx rabtiet ta’ !wie© bejn nies ta’ l-istess demm, projbiti minn Lev 18 (mela mhux fonikazzjoni fis-sens strettament morali kif nifhmuha llum).Ma nafux jekk Pawlu kienx jaf b’dan id-digriet tal-Knisja ta’ Ìerusalemm. G˙alkemm jirreferi g˙all-istess problemi f’1Kor 8-10, ma nafux jekk hemmx rabta bejn dak li ©ara f’Antjokja u l-problemi li Pawlu sab f’Korintu. Fil-fatt f’Galatin Pawlu lanqas isemmi dan id-digriet. Jista’ jkun li dan id-digriet apostoliku ta’ Atti 15,28-29 sar f’mument ie˙or barra mill-©emg˙a ta’ Ìerusalemm, u li Luqa g˙aqqad flimkien b’mod redazzjonali !ew© ©rajjiet differenti. Id-digriet jidher indirizzat lill-Knejjes ta’ Antjokja, Sirja u Çiliçja, fejn l-aktar kienet ta˙raq il-problema bejn Kristjani-Lhud u Kristjani-Ìentili.

L-inçident ta’ AntjokjaWara l-Konçilju, Pawlu u Barnaba, flimkien ma’ Ìuda Barsabba u Sila, li ˙adu l-ittra tad-digriet ta’ l-appostli, marru Antjokja, fejn laqqg˙u l-©emg˙a u ikkomunikaw id-deçi!jonijiet tal-Konçilju ta’ Ìerusalemm (Atti 15,30-31). Imma minn Gal 2,11-14 nafu li nqala’ inçident f’Antjokja, x’aktarx fis-sena 50, ftit wara l-Konçilju, li g˙alkemm indipendenti mid-digriet apostoliku, kellu b˙ala o©©ett mill-©did ir-relazzjonijiet bejn Kristjani-Lhud u Kristjani-Ìentili. Nisimg˙u lil Pawlu jirrakkonta x’©ara bejnu u Pietru f’Antjokja:“Meta Kefa ©ie Antjokja, jiena waqaftlu f’wiççu, g˙aliex kellu tort. G˙ax qabel ma waslu xi w˙ud ming˙and Ìakbu, hu kien qieg˙ed jiekol mal-Ìentili; i!da mbag˙ad lil dawn beda ja˙rabhom u jitwarrab minnhom meta waslu dawk, g˙aliex ba!a’ mil-Lhud çirkonçi!i. Il-Lhud l-o˙ra bdew jimxu bl-uçu˙ b˙alu, u sa˙ansitra Barnaba ˙alla ru˙u jit˙ajjar minnhom fil-wiri ta’ ̇ a©a b’o˙ra. Imma meta rajt li ma kinux miexja sewwa skond il-verità ta’ l-Evan©elju, jiena g˙edt lil Kefa quddiem

50

kul˙add: ‘Jekk inti, li int Lhudi, qed i©©ib ru˙ek b˙all-Ìentili u mhux ta’ Lhudi li int, kif qieg˙ed i©©ieg˙el il-Ìentili j©ibu ru˙hom ta’ Lhud?” (Gal 2,11-14).Fl-episodju naraw il-qawwa ta’ karattru ta’ Pawlu quddiem il-prudenza be!!ieg˙a ta’ Pietru, li ma riedx jurta lill-partit ta’ dawk il-Lhud-Kristjani li kienu jag˙tu awtorità kbira lil Ìakbu fil-Knisja-omm ta’ Ìerusalemm. Il-periklu kien li kienet mhedda l-g˙aqda tal-Knisja f’Antjokja, li issa bdiet tinfired f’!ew© gruppi. Pawlu ˙adha kontra Pietru min˙abba l-a©ir !baljat tieg˙u, g˙ax ma riedx li ti©i kompromessa l-verità ta’ l-Evan©elju. Pawlu juri bil-qawwa li l-©ustifikazzjoni ma ti©ix mil-Li©i, imma mill-fidi fi Kristu. “Kristu ̇ elisna biex ng˙ixu ta’ nies ˙ielsa. Ûommu s˙i˙, u ter©g˙ux tmiddu g˙onqkom g˙all-madmad tal-jasar. Araw, jiena, Pawlu, qieg˙ed ng˙idilkom: jekk toqog˙du g˙aç-çirkonçi!joni, xejn ma jkun jiswielkom Kristu” (Gal 5,1-2).Ma nafux x’reazzjoni g˙amel Pietru, imma x’aktarx li hu sema’ minn Pawlu u ˙adem biss biex tin!amm l-g˙aqda bl-osservanza tad-digriet apostoliku.

51

Kapitlu 7IT-TIENI VJAÌÌ MISSJUNARJU

Wara li sa˙˙a˙ il-fidi fil-Knisja ta’ Antjokja, Pawlu re©a’ iddeçieda li jmur i!ur il-komunitajiet Kristjani li hu kien waqqaf fl-ewwel vja©© missjunarju tieg˙u. Pawlu qatt ma baqa’ indifferenti lejn dawk il-komunitajiet li hu “bl-Evan©elju nissilhom fi Kristu Ìesù” (1Kor 4,15; 1Tess 2,7-8; 2Kor 6,13). Pawlu kien i˙oss ta’ kuljum “l-˙sieb tal-knejjes kollha” (2Kor 11,28). “Uliedi, g˙al darba o˙ra qieg˙ed in˙oss l-u©ig˙ tal-˙las sakemm Kristu jissawwar fikom” (Gal 4,19).Imqanqal minn din il-˙e©©a, Pawlu dar lejn Barnaba u qallu: “Óa ner©g˙u mmorru n!uru l-a˙wa fl-ibliet kollha li fihom xandarna l-kelma tal-Mulej, u naraw kif huma sejrin” (Atti 15,36). Barnaba qabel ma’ Pawlu u kien se jitlaq mieg˙u, imma nqalg˙et problema. “Barnaba ried li mag˙hom jie˙du wkoll lil Ìwanni, jg˙idulu Marku. Imma Pawlu deherlu li ma kellhomx jie˙du mag˙hom wie˙ed li, meta kienu fil-Panfilja, telaqhom u ma marx mag˙hom g˙ax-xog˙ol. Kellhom xi jg˙idu sewwa, jekk li nfirdu minn xulxin. Barnaba ˙a mieg˙u lil Marku u telaq bil-ba˙ar lejn Çipru. Pawlu g˙a!el g˙al mieg˙u lil Sila (Silvanu) u telaq” (Atti 15,36-40).Ma nafux g˙aliex i!-!ew© appostli kollaboraturi waslu g˙al nuqqas ta’ ftehim hekk serju, li nfirdu minn xulxin. Barnaba mar ma’ ku©inuh Ìwanni Marku lejn Çipru. Hi l-a˙˙ar a˙bar li g˙andna dwar dan l-Appostlu kbir. Barnaba jg˙ib mix-xena, ˙lief g˙at-tradizzjoni lokali tal-Knisja Çiprijota, fejn skond l-Atti ta’ Barnaba (5 seklu), wara li ppriedka f’Çipru, Barnaba ©ie martirizzat min˙abba l-qerq tas-sa˙˙ar Barjesu (Elimas) imsikket minn Pawlu fl-ewwel vja©© missjunarju. Il-qabar ta’ l-Appostlu San Barnaba g˙adu meqjum sallum f’santwarju fil-g!ira ta’ Çipru, ftit barra mill-belt ta’ Famagusta.

52

"+$T&()&*P/,QQ*:&11/9),</9*+,=*23*>,?#

53

Pawlu u Sila telqu mis-Sirja lejn iç-Çiliçja, u minn hemm komplew jaqsmu l-muntanji biex waslu fil-komunitajiet ta’ Likaonja (Derbe, Listra u Ikonju) u tal-Pisidja (Antjokja ta’ Pisidja).

Pawlu fil-Knejjes tas-Sirja-Çiliçja u fil-GalazjaL-ewwel parti tal-vja©© ta’ Pawlu u Sila saret malajr. Huma !aru fi !mien qasir il-Knejjes tas-Sirja u ç-Çiliçja li Pawlu kien waqqaf fl-ewwel vja©© missjunarju. L-unika ©rajja interessanti hi dik ta’ Listra, fejn Pawlu jiltaqa’ ma!-!ag˙!ug˙ Timotju, li kellu jsir kollaboratur kbir tieg˙u. “Pawlu wasal sa Derbi u Listra. Hemmhekk kien hemm dixxiplu jismu Timotju, bin mara Lhudija li kienet temmen, imma li missieru kien Grieg. Hu kellu fama tajba ma’ l-a˙wa ta’ Listra u Ikonju. Pawlu ried jie˙du mieg˙u. G˙alhekk qabad u g˙amillu ç-çirkonçi!joni min˙abba l-Lhud ta’ dawk l-in˙awi, g˙ax kollha kienu jafu li missieru kien Grieg” (Atti 16,1-3). Ma nafux jekk Timotju kienx di©à rçieva l-mag˙mudija waqt l-ewwel vja©© ta’ Pawlu f’Listra, inkella jekk ©iex mg˙ammed f’din l-okka!joni. Pawlu deherlu li jag˙tih iç-çirkonçi!joni biex hekk ma jsibx oppo!izzjoni mil-Lhud meta jisimg˙uh jippriedka dwar Kristu. Pawlu u s˙abu daru l-ibliet “biex jg˙arrfuhom bid-digriet ta’ l-appostli u l-presbiteri ta’ Ìerusalemm u j˙e©©uhom biex i˙arsuhom” (Atti 16,4).Pawlu mbag˙ad kompla l-vja©© tieg˙u billi mar fil-Fri©ja u l-Galazja, “g˙ax l-Ispirtu s-Santu ma ˙allihomx ixandru l-kelma ta’ Alla fl-Asja” (Atti 16,6). L-Asja prokonsolari kellha bliet importanti, imma Pawlu iddirie©a l-passi tieg˙u lejn it-tramuntana. Hu stess jitkellem dwar il-˙idma ta’ evan©elizzazzjoni fost il-Galatin, meta jikteb: “Intom tafu li meta xandartilkom l-Evan©elju g˙all-ewwel darba, kien min˙abba li kont marid. G˙alkemm din il-marda f’©ismi kienet ta’ prova g˙alikom, intom ma stmerrejtunix u anqas

54

skartajtuni, i!da lqajtuni b˙ala an©lu ta’ Alla, b˙al Kristu Ìesù” (Gal 4,13-14).Il-Galatin kienu ©ejjin minn popli antiki fil-Gallia (Franza), li qasmu l-Ewropa çentrali u marru fl-Illirja, il-Maçedonja u l-Greçja. Fit-3 seklu q.K. da˙lu fl-Asja Minuri, u okkupaw xi partijiet mit-territorji tal-Fri©ja, Kappadoçja u Pontu. Ir-Rumani okkupaw l-artijiet tal-Galatin fis-sena 189 q.K., u waqqfu l-provinçja imperjali tal-Galazja. It-territorju proprju tal-Galatin kien konfinanti mal-Bitinja (tramuntana), mal-Fri©ja (punent), mal-Likaonja u l-Pisidja (nofsinhar), u mal-Kappadoçja u l-Pontu (lvant).Ma nafux e!attament x’kienet il-marda li kellu Pawlu meta evan©elizza lill-Galatin. Il-fatt li dawn l-in˙awi kienu ©ew evan©elizzati fit-tieni vja©© ta’ Pawlu hu konfermat minn Luqa, li jg˙idilna li, fit-tielet vja©© tieg˙u, Pawlu “qag˙ad idur minn post g˙al ie˙or fl-art tal-Galazja u l-Fri©ja, iwettaq id-dixxipli kollha” (Atti 18,23). Mill-Galazja Pawlu ried imur lejn it-tramuntana fil-Bitinja, imma mill-©did l-Ispirtu ta’ Ìesù ma ˙alliehx, u g˙alhekk il-missjunarji daru lejn il-punent, fir-re©jun tal-Misja u ni!lu fil-port ta’ Troas (Troade) fuq il-Ba˙ar E©ew.

Il-missjoni ta’ Pawlu fil-MaçedonjaPawlu kien qasam il-penisola Anatolika u wasal faççata ta’ l-Ewropa. Luqa jg˙idilna li Alla wera lill-Appostlu li kellu jaqsam il-ba˙ar u jevan©elizza l-Greçja, g˙ax “bil-lejl Pawlu kellu vi!joni; ra ra©el mill-Maçedonja, wieqaf, jitolbu hekk: ‘Ejja l-Maçedonja u g˙inna’” (Atti 16,9). Hawnhekk jid˙ol element importanti fir-rakkont ta’ l-Atti. Luqa jitkellem g˙all-ewwel darba fl-ewwel persuna plural: “Malli ra din il-vi!joni, malajr fittixna nitilqu lejn il-Maçedonja” (Atti 16,10). Óafna jaraw f’dan l-istil l-okka!joni li fiha Pawlu ltaqa’ ma’ Luqa, li kellu jkun sie˙eb tieg˙u matul bosta vja©©i, hekk li l-Atti ta’

55

spiss jitkellmu minn “a˙na”. X’aktarx li Luqa kien jaf tajjeb il-Maçedonja u l-Greçja, u ing˙aqad ma’ Pawlu, Timotju u Sila fil-missjoni tag˙hom.

Pawlu f’FilippiIl-vja©© bil-ba˙ar minn Troas sa Neapoli, b’waqfa fil-g!ira ta’ Samotraçja, kien ta’ 230 km, imma t-temp iffavorihom, g˙ax f’jumejn kienu qasmu l-Ba˙ar E©ew. Neapoli (illum jisimha Kavalla) kienet il-port tal-belt ta’ Filippi, li kienet 17-il kilometru ’l ©ewwa fuq il-“Via Egnatia”. Luqa jsejja˙ lil Filippi “l-belt ewlenija tal-provinçja tal-Maçedonja u kolonja Rumana” (Atti 16,12). Kienet inbniet minn Filippu II, missier Alessandru l-Kbir, qrib is-sena 356 q.K., ta˙t il-muntanja Pangeo. Wara l-battalja ta’ Filippi (42 q.K.) il-belt ing˙atat id-dinjità ta’ kolonja rumana. Fi !mien Pawlu kien jisimha Colonia Iulia Augusta Philippensis. Kienet belt ta’ nies im˙allta, u forsi kellha wkoll fiha xi Lhud.

S&#&FF&

56

F’Filippi Pawlu ma sabx sinagoga, imma biss “dar tat-talb”, “barra l-bieb tal-belt, lejn xatt ix-xmara” (Atti 16,13). Forsi ma kienx hemm minyan, ji©ifieri grupp ta’ 10 ir©iel Lhud minn 13 il-sena ’l fuq, li setg˙u jiggarantixxu s-servizz sinagogali. Kien qrib ix-xmara Gangite li Pawlu mar isib grupp çkejken ta’ Lhud li n©abru g˙at-talb qrib l-ilma, min˙abba l-purifikazzjonijiet ritwali. Hemmhekk Pawlu sab biss nisa. Fid-Djaspora mhux l-ewwel darba li n-nisa kienu jit˙allew jitolbu fis-sinagogi u sa˙ansitra jmexxu t-talb. Pawlu g˙aldaqstant ippriedka lil dawn in-nisa. Fosthom kien hemm wa˙da jisimha Lidja, minn Tjatira, li Luqa jiddiskreviha b˙ala “neguzjanta tal-porpra u kienet tqim lil Alla”. Mela kienet taf bir-reli©jon Lhudija u kienet simpatizzanti lejha. Mhux biss laqg˙et il-kelma ta’ Pawlu, imma insistiet li !!omm g˙andha lill-evan©elizzaturi. Hekk Pawlu evan©elizzaha u “tg˙ammdet, hi u l-familja tag˙ha” (Atti 16,15). Pawlu laqa’ bil-qalb il-kortesija ta’ Lidja u jidher li ̇ asad frott kotran ta’ ̇ idma apostolika f’Filippi, hekk li baqa’ j˙obb lil din il-komunità u jaççetta minnha g˙ajnuna materjali, ˙a©a li Pawlu ma kienx soltu jag˙milha (Fil 1,3-11; 4,10-20).Dwar il-˙idma ta’ Pawlu f’Filippi Luqa ma jtawwalx, imma jasal mall-ewwel g˙at-tmiem ta!-!jara ta’ l-Appostlu, li !viluppat f’persekuzzjoni kontrih. “Darba wa˙da, a˙na u sejrin lejn il-post tat-talb, iltaqg˙et mag˙na tfajla lsira, li kellha l-ispirtu biex taqra x-xorti u kienet i©©ib ˙afna flus lis-sidien tag˙ha bit-te˙bir li kienet tag˙mel. Din baqg˙et miexja wara Pawlu u warajna, tg˙ajjat u tg˙id: ‘Dawn l-ir©iel huma qaddejja ta’ Alla l-G˙oli, li jxandrulkom it-triq tas-salvazzjoni’. U damet ˙afna ©ranet tag˙mel hekk. Fl-a˙˙ar Pawlu ddejjaq, dar lejn l-ispirtu u qallu: ‘F’isem Ìesù Kristu, jien ng˙idlek; o˙ro© minnha!’ U l-ispirtu ˙are© minnha minnufih” (Atti 16,16-18). Sidien it-tfajla raw li l-qlieg˙ tag˙hom spiçça u qajjmu persekuzzjoni kontra Pawlu u Sila,

57

u akku!awhom quddiem il-ma©istrati li kienu qed ixewxu lill-poplu u jippriedkaw u!anzi Lhud diversi minn dawk Griegi. Il-ma©istrati, ming˙ajr ma g˙amlulhom proçess, u ming˙ajr lanqas ma staqsew jekk Pawlu kienx çittadin Ruman, sawwtu lil Pawlu u Sila u qafluhom fil-˙abs.Ta’ veri appostli li jemmnu fil-kliem ta’ Ìesù biex jifir˙u u jithennew fil-persekuzzjoni (Mt 5,11-12), Pawlu u Sila g˙addew il-lejl fil-˙abs ikantaw innijiet lil Alla. “F’daqqa wa˙da sar terremot hekk kbir li s-sisien tal-˙abs the!h!u” (Atti 16,26), fenomenu naturali f’!ona sismika b˙alma hi l-Greçja. Billi l-g˙assies ˙aseb li l-˙absin ˙arbu, g˙ax kien in˙all l-irbit ta’ kul˙add, kien se joqtol lilu nnifsu. “Imma Pawlu g˙ajjat b’le˙en g˙oli u qallu: ‘Tag˙mel ebda ˙sara lilek innifsek, g˙ax a˙na lkoll hawn’. L-g˙assies talab id-dawl, da˙al ji©ri, u mrieg˙ed bil-bi!a’ nxte˙et f’ri©lejn Pawlu u Sila. Mbag˙ad ˙ari©hom barra u qalilhom: ‘Sinjuri, x’g˙andi nag˙mel biex insalva?’ Huma we©buh: ‘Emmen fil-Mulej Ìesù, u ssalva int u l-familja tieg˙ek’. U ˙abbrulu l-kelma tal-Mulej, lilu u lil dawk kollha li kienu f’daru. Dak il-˙in stess bil-lejl, l-g˙assies ˙adhom mieg˙u, ˙aslilhom il-©rie˙i, u bla telf ta’ !mien tg˙ammed hu u niesu kollha” (Atti 16,28-34).L-g˙ada filg˙odu l-ma©istrati ordnaw li Pawlu u Sila jin˙elsu. Forsi inteb˙u bl-i!ball tag˙hom li g˙alqu fil-ktajjen çittadini Rumani, u riedu jibg˙atuhom bil-mo˙bi mill-belt. Imma Pawlu wera l-kapaçità tieg˙u li jiddefendi ru˙u: “Sawwtuna quddiem kul˙add, lilna, çittadini Rumani, bla ma raw jekk a˙niex ̇ atja jew le, u tefg˙una l-˙abs; u issa jridu jibg˙atuna ’l barra bil-mo˙bi? Hekk le! Óa ji©u u jo˙or©una huma!” (Atti 16,37) Hekk il-ma©istrati kellhom ji©u jisku!aw ru˙hom, g˙ax kienu marru kontra l-Lex Clodia tas-sena 696 q.K., li kienet tikkundanna g˙all-e!ilju lil min jaqfel fil-˙abs çittadin Ruman ming˙ajr proçess, u kontra l-Lex Valeria tas-sena 509 q.K. li kienet tipprojbixxi li çittadin Ruman ji©i msawwat

58

ming˙ajr proçess, u kontra l-Lex Porcia tas-sena 248 q.K. li kienet tipprojbixxi l-fla©ellazzjoni ta’ çittadin Ruman. Kien hekk li Pawlu u Sila, wara li rçevew l-isku!i tal-ma©istrati, aççettaw li jitilqu bil-kwiet minn Filippi, wara li sellmu lil Lidja.

Pawlu f’TessalonikaPawlu u s˙abu komplew tul il-“Via Egnatia” lejn il-lbiç, u wara li qasmu Anfipoli u Apollonja, wara 150 km waslu Tessalonika (illum Saloniki), belt kbira tal-Greçja, u port importanti fuq il-Ba˙ar E©ew. Kien bnieha Kassandru, ©eneral ta’ Alessandru l-Kbir, fis-sena 315 q.K., u semmieha Tessalonika g˙al martu, meta mbag˙ad sar re tal-Maçedonja. Wara l-battalja ta’ Pidna fis-sena 168 q.K., r-Rumani kienu qasmu l-Maçedonja f’4 distretti, u Tessalonika saret il-kapitali tat-tieni distrett. Antonio u Ottaviano g˙amlu lil Tessalonika belt ˙ielsa fis-sena 42 q.K., immexxija minn 6 ma©istrati. Kellha popolazzjoni kosmopolita, u wkoll komunità Lhudija bis-sinagoga.Pawlu segwa l-metodu normali ta’ predikazzjoni tieg˙u. G˙al tliet Sibtijiet wara xulxin ippriedka dwar Ìesù lil-Lhud fis-sinagoga. Ir-ri!ultat kien li l-©emg˙a nqasmet: min emmen il-kliem ta’ Pawlu u min g˙amillu persekuzzjoni.Ma nafux kemm Pawlu u Sila damu Tessalonika, forsi xi tliet xhur. Kien !mien ta’ ˙idma intensa g˙alihom. F’1Tess 2,1-2 Pawlu jikteb: “Intom tafu, ˙uti, li l-mi©ja tag˙na fostkom ma kinitx g˙al xejn. G˙alkemm a˙na, b˙alma tafu, batejna u !ebil˙una f’Filippi, qabel ma ©ejna g˙andkom, imma g˙amilna l-qalb f’Alla tag˙na, u fost ˙afna ta˙bit xandarnielkom l-Evan©elju ta’ Alla”. Óafna Tessalonkin laqg˙u bil-qalb il-messa©© ta’ Pawlu. “G˙ax l-Evan©elju tag˙na lilkom ma kienx biss bil-kliem, imma wkoll bil-qawwa, bl-Ispirtu s-Santu u b’perswa!joni s˙i˙a; intom tafu kif ©ibna ru˙na meta konna fostkom g˙all-©id tag˙kom. Intom sirtu tixb˙u lilna u l-Mulej,

59

billi lqajtu l-kelma fost ˙afna ta˙bit bil-fer˙ ta’ l-Ispirtu s-Santu. Hekk intom sirtu mudell g˙al dawk kollha li emmnu fil-Maçedonja u l-Akaja” (1Tess 1,5-7). F’Tessalonika laqg˙u l-fidi Ìason, li x’aktarx laqa’ g˙andu lill-appostli (Atti 17,6); Aristarku, li sie˙eb lil Pawlu fit-tielet vja©© missjunarju (Atti 19,29; 20,4) u wkoll fil-vja©© tieg˙u lejn Ruma li fih ©ie wkoll f’Malta (Atti 27,2), u kien ma’ Pawlu fil-˙abs (Kol 4,10); Sekundu, wkoll sie˙eb Pawlu fit-tielet vja©© (Atti 20,4).Il-Lhud qamu bi vjolenza kontra Pawlu f’Tessalonika. Qajjmu rvell s˙i˙ u da˙lu g˙and Ìason ifittxu lill-missjunarji, imma dawn kien in˙bew. G˙alhekk kaxkru lil Ìason quddiem il-ma©istrati, flimkien ma’ xi a˙wa o˙rajn, u akku!awhom li kienu je˙duha kontra d-digrieti ta’ Çesari. Imma l-biçça spiççat malajr, g˙ax Ìason g˙amel tajjeb g˙all-appostli – x’aktarx li ˙allas kawzjoni – u hekk ˙allewh imur lejn daru. “Minnufih bil-lejl l-a˙wa qabbdu t-triq lil Pawlu u ’l Sila g˙al Berija” (Atti 17,10).

Pawlu f’BerijaBerija (Veria) kienet tinsab 70 km lejn il-lbiç ta’ Tessalonika, f’ri©lejn il-muntanja Olimpo. Skond il-mitolo©ija kienet inbniet min-ninfa Berea. Fil-gwerra tal-Peloponneso ̇ akmuha n-nies ta’ Ateni. Ir-Rumani ̇ atfuha wara l-battalja ta’ Pydna fis-sena 168 q.K. u g˙amluha belt tat-tielet distrett tal-Maçedonja. Kienet belt importanti u kellha kolonja Lhudija numeru!a.Skond Atti 17,11 il-Lhud ta’ Berija “kienu nies ta’ qalb kbira aktar minn dawk ta’ Tessalonika”. Hekk laqg˙u bil-qalb il-kelma ta’ Pawlu u bdew jistudjaw l-Iskrittura biex fiha jsibu l-profeziji dwar Ìesù. Pawlu ikkonverta kemm Griegi kif ukoll Lhud f’Berija. Imma hawn ukoll waslu l-Lhud minn Tessalonika, biex jimpedixxu lil Pawlu fil-missjoni tieg˙u. Billi l-a˙wa be!g˙u li jqum l-inkwiet bag˙atu lil Pawlu bil-ba˙ar lejn Ateni mill-port ta’ Pidna, filwaqt li Sila u Timotju

60

baqg˙u Tessalonika b’ordni li jmorru jiltaqg˙u ma’ Pawlu f’Ateni. X’aktarx li, skond 1Tess 3,1-5 Timotju mar ma’ Pawlu f’Ateni, imma re©a’ lura fil-Maçedonja biex imbag˙ad ma’ Sila mar jiltaqa’ ma’ Pawlu f’Korintu (Atti 18,5; 1Tess 3,6). Sadanittant Pawlu baqa’ g˙al xi !mien wa˙du f’Ateni.

Il-Missjoni fl-Akaja: Pawlu f’AteniIl-belt ta’ Ateni fl-ewwel seklu kienet tilfet il-passat glorju! tag˙ha b˙ala çentru politiku, kulturali u artistiku. Imma xorta kienet g˙adha belt ̇ ielsa, li r-Rumani kien j˙arsu lejha b’rispett min˙abba l-passat glorju! tag˙ha. Id-dinja kienet g˙adha t˙ares lejn Ateni b˙ala “l-˙abba ta’ l-g˙ajn tal-Greçja” (Filun), “il-musbie˙ tal-Greçja” (Çiçerun), “l-omm ta’ l-arti kollha”. Ateni kienet g˙adha ç-çentru l-aktar importanti ta’ l-iskejjel filosofiçi ta’ l-1 seklu: Stojçi, Epikurej, Çiniçi, Neopitagoriçi, Medioplatoniçi.Ix-xena ta’ Atti 17,16-34 hi l-quççata mhux biss tal-missjoni ta’

N$UM;#/,*+,=*#$4<(;F,B95*4+()&

61

Pawlu, imma tal-ktieb kollu ta’ l-Atti. Luqa j˙ares lejn Ateni b˙ala s-simbolu l-aktar elokwenti tad-dinja pagana li tid˙ol fi djalogu mal-Kristjane!imu, u fl-istess ˙in il-post fejn issir id-djalettika bejn “l-g˙erf ta’ din id-dinja” u “l-g˙erf ta’ Alla”.Pawlu ma impressjonax ru˙u bil-glorja ta’ Ateni. “Kemm dam Ateni jistenniehom (lil Sila u Timotju), Pawlu kien jinkedd fih innifsu jara l-belt mimlija idoli” (Atti 17,16). Il-belt kienet twe©©a’ s-sentimenti rigoru!i u monotesitiçi tieg˙u b˙ala Lhudi. Imma l-Appostlu ma qatax qalbu. Mar fis-sinagoga jiddiskuti mal-Lhudi u wkoll ˙are© fl-Agorà, il-pjazza li fiha jsiru dibattiti filosofiçi u d-deçi!jonijiet pubbliçi, jit˙addet ma’ dawk li kien jiltaqa’ mag˙hom. Is-sistema li wie˙ed jg˙allem fl-Agorà ma kienetx ©dida: il-filosfu Sokrate kien g˙amel dan. Kien g˙alhekk li ç-çittadini ta’ Ateni mtlew bil-kur!ità ˙alli jisimg˙u “lil dan il-lablâb” (spermologos = !errieg˙ tal-kliem). Riedu jkunu jafu min kienu l-allat stran©ieri li kien jitkellem dwarhom, li kien isej˙ilhom Ìesù u Anástasis (qawmien mill-imwiet), u li g˙alihom kienu speçi ta’ koppja divina. “Issa l-Atenin kollha u l-barranin li kienu joqog˙du hemm ma kienu jehdew b’xejn ˙lief b’li jg˙idu jew jisimg˙u xi ˙a©a ©dida” (Atti 17,21).Kien g˙alhekk li ˙adu lil Pawlu fl-Arjopagu ta’ Ateni. Dan kien post merfug˙ fil-g˙oli bejn l-Agorà u l-Akrópoli ta’ Ateni, li fih fl-img˙oddi kien hemm it-tribunal. Id-diskors ta’ Pawlu (Atti 17,21-31), din id-darba diskors quddiem il-pagani, hu uniku fil-mod kif jippre!entah Luqa. Pawlu jitlaq minn captatio benevolentiae, billi jqim ir-reli©jo!ità taç-çittadini ta’ Ateni u jinnota li sab altar “lil alla mhux mag˙ruf” (Atti 17,23). “G˙alhekk, dak li intom tqimuh bla ma tag˙rfuh, n˙abbarhulkom jien” (Atti 17,23). Pawlu juri li l-veru Alla hu dak li ˙alaq is-sema u l-art, li ma g˙andux b!onn tempji u offerti, g˙ax hu l-g˙ajn tal-˙ajja. L-Appostlu sa˙ansitra jikkwota proverbju mill-Fenomeni 5, ta’ Arato ta’ Soli, poeta

62

miç-Çiliçja (3 seklu q.K.), “A˙na tassew nisel tieg˙u”. Mela dan il-veru Alla ma nistg˙ux nirrappre!entawh bi xbihat tad-deheb u l-fidda. Issa li hu mag˙ruf je˙tie© li l-bnedmin jemmnu fih, g˙ax hu ©ej jag˙mel ˙aqq mid-dinja bil-©ustizzja. B˙ala sinjal hu di©à bag˙at bniedem b˙ala messa©©ier tieg˙u u ta prova ta’ dan billi qajjmu mill-imwiet. Sa hawn wasal Pawlu. Quddiem l-ammiraturi tal-mewt stojka ta’ Sokrate u t-teoriji ta’ Platun, Pawlu sab oppo!ituri akkaniti. “Malli semg˙u kliemu fuq il-qawmien mill-imwiet, xi w˙ud minnhom bdew jid˙ku; i!da o˙rajn qalu: ‘Ner©g˙u nisimg˙uk fuq dan darb’o˙ra’” (Atti 17,32). Hekk Pawlu ˙are© minn hemm.Mill-episodju ta’ Ateni Pawlu tg˙allem verità li qatt aktar ma warrabha. “G˙ax il-Lhud jitolbu s-sinjali, u l-Griegi jfittxu l-g˙erf, imma a˙na nxandru ’l Kristu msallab, skandlu g˙al-Lhud u bluha g˙all-Griegi; i!da g˙al dawk li huma msejj˙in, sew Lhud sew Griegi, Kristu huwa l-qawwa ta’ Alla u l-g˙erf ta’ Alla” (1Kor 1,22-24).Il-falliment ta’ Pawlu ma kienx totali. Xi w˙ud li semg˙uh emmnu, fosthom Dijonisju l-Arjopa©ita u Damaris. Dan Dijonisju baqa’ mag˙ruf fil-le©©enda, g˙ax ©ew attribwiti lilu trattati mistiçi li nkitbu fis-seklu 5 (Psewdo-Dijonisju), u ©ie wkoll identifikat ma’ San Dijonisju, l-ewwel isqof ta’ Pari©i u martri (3 seklu). Pawlu allura telaq lejn Korintu, u mix-xe˙ta qatt aktar ma rifes il-belt ta’ Ateni.

Pawlu jasal KorintuKorintu hi belt kbira fuq biçça g˙onq ta’ art li tifred il-Ba˙ar Joniku mill-Ba˙ar E©ew. Kienet belt Dorika mibnija fl-I millennju q.K. bl-isem ta’ Efira. Waslet g˙all-quççata tal-glorja tag˙ha fis-sekli 6-5 q.K., u kienet t˙abbatha ma’ Ateni, Sparta u Tebe. Kienet belt li kellha !ew© portijiet – Kenkri fuq il-Ba˙ar E©ew u Lecheo fuq il-Golf ta’ Korintu u l-Ba˙ar Joniku. Kienet saret proverbjali g˙al-lussu u l-korruzzjoni

63

tag˙ha. Kienet çentru tal-kult ta’ Poseidon, u ta’ Afrodite-Tyche, li kellha tempju li fih kienet issir prostituzzjoni sagra. G˙alkemm Korintu sfat meqruda minn Lucio Mummio fis-sena 146 q.K., Ìulju Çesare re©a’ bnieha b˙ala belt grandju!a bl-isem Colonia Laus Iulia Corinthiensis. Kellha permimetru ta’ 15 km ta’ ˙itan u l-popolazzjoni kienet ta’ 200 elf abitanti liberi u 400 elf skjavi. Belt kosmopolita, li fiha l-Lhud kienu kolonja numeru!a u kellhom sinagoga.Malli wasal Korintu, Pawlu sab g˙ajnuna minn koppja Lhudija-Kristjana, Akwila, ori©inarju mill-Pontu, u martu Prixxilla, li kienu ©ew minn Ruma wara li l-imperatur Klawdju kien keçça l-Lhud minn hemm (c. 49 w.K.). Dawn offrewlu fejn joqg˙od u x-xog˙ol biex jg˙ix, billi b˙alu kienu ja˙dmu t-tined. Kull Sibt kien imur mag˙hom fis-sinagoga jg˙allem lil-Lhud (Atti 18,1-4).“Meta Sila u Timotju waslu mill-Maçedonja, Pawlu ta ru˙u kollu kemm hu g˙ax-xandir tal-kelma, u kien jixhed lil-Lhud li Ìesù huwa l-Messija” (Atti 18,5). Sila u Timotju kienu ©abulu l-karità ta’ l-insara tal-Maçedonja. Imma l-Lhud ma damux ma offrew re!istenza g˙all-messa©© tieg˙u, u Pawlu ma kellux g˙a!la o˙ra ˙lief jirrepeti dak li kien qal f’Antjokja tal-Pisidja: “Intom ta˙tu g˙at-telfien tag˙kom, jien ma g˙andix ˙tija! Minn issa ’l quddiem se ng˙addi g˙al g˙and il-pagani” (Atti 18,6). Imbag˙ad mar joqg˙od fid-dar ta’ wie˙ed jismu Titu Ìustu, ma©enb is-sinagoga. Krispu, kap tas-sinagoga, emmen f’Ìesù u l-familja tieg˙u. Mhux biss, imma wara vi!joni li fiha l-Mulej imlieh bil-kura©©, Pawlu baqa’ Korintu “sena u sitt xhur jg˙allem il-kelma ta’ Alla” (Atti 18,11). Kienet is-sena 51-52 w.K.

Pawlu jikteb lit-TessalonkinIl-mi©ja ta’ Sila u Timotju tat informazzjoni lil Pawlu dwar il-Knejjes tal-Maçedonja, l-aktar dik ta’ Tessalonika. G˙alkemm

64

it-Tessalonkin kienu wrew ru˙hom qawwija fil-persekuzzjoni (1Tess 1,6-10; 2,13-14), imma kien hemm problemi, l-aktar fil-ka! ta’ nsara li ntelqu g˙al ˙ajja ta’ g˙a!! u stennija tat-tieni mi©ja imminenti tal-Mulej ming˙ajr l-ebda impenn ta’ ˙idma u u!u tajjeb ta!-!mien (1Tess 4,11-12; 5,14). Kien g˙alhekk li Pawlu ddeçieda li jikteb lill-insara ta’ Tessalonika. Fil-fatt, kemm dam Korintu, Pawlu kiteb !ew© ittri lit-Tessalonkin. It-tieni ittra kitibha ftit xhur wara l-ewwel wa˙da.It-tema çentrali ta’ l-ittri lit-Tessalonkin hi l-parousia, jew it-tieni mi©ja tal-Mulej. Fihom Pawlu jag˙tina tag˙lim importanti dwar l-eskatolo©ija kristjana. “Ma rridux li ma tkunux tafu, ˙uti, fuq il-mejtin biex ma ssewwdux qalbkom b˙all-o˙rajn li ma g˙andhomx tama. Jekk a˙na nemmnu li Ìesù miet u qam mill-imwiet, hekk ukoll Alla ji©bor mieg˙u lil dawk li raqdu f’Ìesù [...] G˙aliex il-Mulej innifsu mal-kmand, mal-le˙en ta’ l-arkan©lu u t-tromba ta’ Alla, jin!el mis-sema, u dawk li jkunu mietu fi Kristu jqumu l-ewwel. Mbag˙ad a˙na, li nkunu

0;<&)+9

65

g˙adna hawn, nin˙atfu mag˙hom fis-s˙ab biex niltaqg˙u mal-Mulej fl-ajru. Hekk inkunu dejjem mal-Mulej. Ag˙mlu l-qalb lil xulxin b’dan il-kliem. Dwar il-˙in u !-!mien, ˙uti, ma g˙andix b!onn niktbilkom. Intom tafu sewwa li jum il-Mulej ji©i g˙al g˙arrieda b˙al ˙alliel bil-lejl [...] Óuti, intom m’intomx fid-dlam biex jum il-Mulej je˙odkom g˙al g˙arrieda b˙al ˙alliel. Intom ilkoll ulied id-dawl u wlied il-jum; a˙na m’a˙niex ulied il-lejl, anqas ulied id-dlam. G˙alhekk ma g˙andniex norqdu b˙all-o˙rajn, i!da nishru u ng˙ixu bil-qjies” (1Tess 4,13-5,11).“Óuti, fl-isem tal-Mulej Ìesù Kristu, nordnawlkom li !!ommu ru˙kom ’il bog˙od mill-a˙wa kollha li jg˙ixu fil-g˙a!! u li m’humiex jimxu skond it-tradizzjoni li ˙adtu ming˙andna. Intom stess tafu kif je˙tie© li timxu fuq l-e!empju tag˙na. A˙na ma tg˙a!!inniex meta konna fostkom; il-˙ob! li kilna, ˙add ma tahulna b’xejn; imma lejl u nhar ˙dimna u t˙abatna u batejna biex ma nkunu ta’ pi! g˙al ˙add minnkom [...] Meta konna fostkom a˙na ordnajnielkom li jekk xi ˙add ma jridx ja˙dem, dan anqas ma g˙andu jiekol. Issa a˙na smajna li hemm xi w˙ud fostkom li qeg˙din jitg˙a!!nu; m’humiex ja˙dmu, imma qed jin˙lew fix-xejn. Lil dawn in-nies nordnawlhom u nwissuhom, f’isem il-Mulej Ìesù Kristu, biex ja˙dmu sewwa u g˙ajxienhom jaqilg˙uh” (2Tess 3,6-12).

Il-˙idma apostolika ta’ Pawlu f’KorintuMinkejja li l-Atti ftit jitkellmu dwar il-˙idma ta’ Pawlu f’Korintu, l-attività apostolika tieg˙u kienet intensa. Mi!-!ew© ittri li kiteb lill-Korintin, jirri!ulta li l-Appostlu kien wettaq kateke!i twila fuq il-“kerygma” tal-fidi (1Kor 11,23-27; 15,1-8), u kellu jag˙ti direttivi ta’ natura etika, billi l-˙ajja tal-Korintin kienet libertina (1Kor 5-6). Kellu wkoll jiddedika ˙in g˙all-formazzjoni tal-komunità Kristjana, biex jag˙ti organizzazzjoni g˙ad-diversi kari!mi ta’ l-Ispirtu u ma j˙allix li l-interessi personali jfixklu

66

l-g˙aqda tal-Knisja ta’ Kristu (1Kor 12-14). L-Appostlu kellu mumenti ta’ konsolazzjoni li fihom ra l-frott tal-˙idma tieg˙u, imma jidher ukoll li g˙adda minn tbatija u delu!jonijiet kbar min˙abba l-vizzji li baqg˙u iserrpu fil-komunità ta’ l-insara ta’ Korintu (1Kor 5,1-5; 6,9-11; 11,17-22; 14,23.26-33) u l-firdiet fi ˙dan il-Knisja (1Kor 1,10-17). Kien g˙alhekk li hu kiteb diversi ittri lill-Korintin, li tnejn minnhom waslu g˙adna.Mill-©did kienet l-g˙ira tal-Lhud li qajjmet persekuzzjoni kontra Pawlu f’Korintu. “Imma meta Galljon sar prokonslu ta’ l-Akaja (Lucio Giunio Gallione kien iben l-oratur Anneo Seneca u ˙u l-filosfu ruman Seneca, u kien prokonslu fl-Akaja fis-snin 51-52), il-Lhud qamu g˙alenija kontra Pawlu, tellg˙uh quddiem il-qorti, u qalu: ‘Dan il-bniedem qieg˙ed jipperswadi lin-nies biex iqimu lil Alla kontra l-Li©i’. X˙in Pawlu kien se jifta˙ fommu, Galljon qal lil-Lhud: ‘Li kieku kien hemm xi ˙tija jew delitt, kien ikun hemm ra©uni li nismag˙kom bis-sabar kollu lilkom il-Lhud; imma jekk din hi kwestjoni dwar kliem u ismijiet u l-Li©i tag˙kom, arawha intom; jien ma rridx nag˙milha ta’ m˙allef fi ˙wejje© b˙al dawn’. U bag˙athom ’il barra mill-qorti. Mbag˙ad qabdu f’Sòsteni, il-kap tas-sinagoga, u tawh xebg˙a quddiem il-qorti. Imma Galljon ma ta ebda kas ta’ dan” (Atti 18,12-17).

Pawlu jtemm it-tieni vja©© missjunarju tieg˙uPawlu dam xi !mien aktar f’Korintu wara din il-©rajja. Luqa jitkellem minn “˙afna ©ranet” f’Atti 18,18. Ma nafux kemm kienu, imma x’aktarx ma kienx twil ̇ afna, g˙ax Pawlu nteba˙ li l-Lhud kienu qed ji˙raxu kontrih. Wara kollox kien ilu sena u nofs Korintu, u l-Appostlu mhux soltu li kien jieqaf daqshekk f’post wie˙ed. G˙alhekk sellem lill-a˙wa u telaq lejn is-Sirja bil-ba˙ar mill-port ta’ Kenkri, flimkien ma’ Prixxilla u Akwila. Il-weg˙da li jaqta’ xag˙ru f’Kenkri (Atti 18,18) ma nafux e!attament x’kienet; forsi weg˙da ta’ nazîr, li kienet tobbligah

67

ma jaqtax xag˙ru g˙al 30 jum. Hekk f’Kenkri temm il-weg˙da li kien g˙amel qabel. Fatt simili narawh f’Atti 21,23-27, fejn Pawlu u xi r©iel o˙rajn imorru t-tempju biex itemmu weg˙da, fuq indikazzjonijiet ta’ l-appostli f’Ìerusalemm.Il-vja©© bil-©ifen wassal lil Pawlu biex jaqsam l-E©ew lejn il-kosta ta’ l-Asja Minuri, fejn ni!el fil-belt ta’ Efesu u mar fis-sinagoga. Imma f’Efesu Pawlu ma kellux intenzjoni li jdum. Fil-fatt telaq malli seta’ u kellu jirritorna f’din il-belt importanti fit-tielet vja©© missjunarju tieg˙u. Hekk kompla triqtu bil-ba˙ar direttament lejn Çesarija Marittima fil-Palestina, fejn wasal fil-˙arifa tas-sena 52, sentejn wara li kien beda t-tieni vja©© missjunarju tieg˙u. Luqa jg˙idilna li Pawlu tela’ Ìerusalemm isellem lill-appostli u mbag˙ad er˙ielha lejn Antjokja tas-Sirja, minn fejn abitwalment kien jibda u jtemm il-vja©©i tieg˙u.

0;<&)+9

68

69

Kapitlu 8IT-TIELET VJAÌÌ MISSJUNARJU

“Wara li g˙adda ftit ta!-!mien hemmhekk (f’Antjokja tas-Sirja, Pawlu) telaq u qag˙ad idur minn post g˙al ie˙or fl-art tal-Galazja u l-Fri©ja, iwettaq id-dixxipli kollha” (Atti 18,23). L-iskop ta’ dan it-tielet vja©© apostoliku ta’ Pawlu kien li jmur Efesu, fejn kien wieg˙ed lill-insara li kellu jer©a’ j!urhom (Atti 18,21), u li l-Appostlu kien iqisha b˙ala l-bieb li minnu seta’ jxandar l-Evan©elu fl-Asja prokonsolari (1Kor 16,9). L-espressjoni “ftit ta!-!mien” hi karatteristika ta’ l-istil ta’ Luqa, li mhux dejjem interessat fi kronolo©ija preçi!a. Il-fatt li ma hemmx distinzjoni çara bejn it-tmiem tat-tieni vja©© u l-bidu tat-tielet, jurina li Pawlu ma setax dam ˙afna f’Antjokja. X’aktarx li waqaf hemm biss fix-xitwa tas-sena 53 u fir-rebbieg˙a re©a’ telaq g˙at-tielet vja©© missjunarju tieg˙u. Qabel ma mar Efesu, i!da, re©a’ g˙adda miç-Çiliçja biex imur fil-Galazja u l-Fri©ja, li kien evan©elizzahom fit-tieni vja©© tieg˙u.

Pawlu f’EfesuWara li qasam l-altipjan Anatoliku, Pawlu ni!el Efesu, l-aktar belt kbira u importanti ta’ l-Asja Minuri, qrib il-kosta tal-Ba˙ar E©ew. Fil-qedem il-belt kienet abitata minn popolazzjonijiet Asjatiçi. Qrib is-seklu 11 q.K. ©iet mirbu˙a mill-Joniçi, immexxijin minn Androclo, li dawwarha bil-˙itan fuq ix-xaqliba tal-Muntanja Koressos u g˙amilha wa˙da mill-bliet tal-konfederezzjoni Jonika. Qrib is-sena 560 q.K. Efesu waqg˙et ta˙t ir-re Creso tal-Lidja; fis-sena 494 ˙akimha Çiru l-Persjan. Wara l-mewt ta’ Alessandru l-Kbir kienet parti mis-saltna ta’ Pergamu. Fis-sena 133 g˙addiet ta˙t il-˙akma tar-Rumani, li g˙amluha ç-çentru amministrattiv u reli©ju!a

70

"+$T&(#(+*P/,QQ*:&11/9),</9*+,=*23*>,?#

71

ta’ l-Asja prokonsolari. Kienet çentru ta’ kultura, belt li fiha twieled il-filosfu Heraclitus. Fuq kollox kienet iç-çentru tal-kult ta’ l-alla mara Artemis (Artemide), meqjusa b˙ala l-alla-omm tal-kulti asjatiçi. F’Efesu kien hemm tempju majjestu! lil din alla Artemis, li kien meqjus wie˙ed mis-seba’ meravilji tad-dinja. Fih kien hemm statwa ta’ Artemis wara l-altar, li kienet skolpita minn meteorita, u g˙alhekk kien jing˙ad li “waqg˙et mis-sema” (Atti 19,35).Malli wasal Efesu, Pawlu, b˙as-soltu, mar fis-sinagoga. Hemmhekk sab “dixxipli”, ji©ifieri Lhud-Insara, li kienu ©ew evan©elizzati minn çertu Apollo, u li kien jafu biss bil-mag˙mudija ta’ Ìwanni u mhux b’dik ta’ Kristu. Apollo ji©i introdott minn Luqa f’Atti 18,24-28. Kien wie˙ed mill-aktar figuri interessanti tal-Knisja tal-bidu. Ji©i deskritt b˙ala “Lhudi minn Lixandra [...] ra©el jinqala’ biex jitkellem u g˙aref fl-Iskrittura” (Atti 18,24). Billi kien jaf biss bil-mag˙mudija ta’ Ìwanni, ©ie katekizzat minn Akwila u Prixxilla, li g˙allmuh b’e!attezza akbar “it-triq ta’ Alla” (Atti 18,26). Minn Efesu Apollo mar Korintu, fejn baqa’ jevan©elizza, u g˙alhekk ma kienx g˙adu Efesu meta wasal Pawlu. F’Korintu Apollo g˙amel suççess, kif jidher minn 1Kor 1,12 u 3,6. Jissemma mill-©did f’Tit 3,13, u fit-tradizzjoni ekkle!jastika jing˙ad li kien isqof f’Korintu. Diversi e!e©eti jqisu lil Apollo b˙ala l-awtur ta’ l-Ittra lil-Lhud, imma ma hemmx prova g˙al din it-teorija.Pawlu ipprova jispjega b’mod aktar çar it-tag˙lim dwar il-mag˙mudija fl-isem ta’ Ìesù u d-don ta’ l-Ispirtu s-Santu bit-tqeg˙id ta’ l-idejn. Fil-fatt, il-Lhud-Insara ta’ Efesu qalulu: “Lanqas biss smajna li hemm l-Ispirtu s-Santu!” (Atti 19,2). Kien g˙alhekk li “tg˙ammdu f’isem il-Mulej Ìesù. Mbag˙ad, kif Pawlu qeg˙dilhom idejh fuqhom, ni!el fuqhom l-Ispirtu s-Santu u bdew jitkellmu b’ilsna u j˙abbru” (Atti 19,5-6).Pawlu kompla jevan©elizza fis-sinagoga g˙al tliet xhur (Atti

72

19,8). Imma billi w˙ud fis-sinagoga kienu bdew jopponu lil Pawlu, hu ipprefera jwarrab minn hemm, u beda jg˙allem lid-dixxipli fl-iskola ta’ Tirannu. Xi kodiçi ta’ l-Atti jg˙idulna li Pawlu kien jg˙allem il-fidi Kristjana mill-11 ta’ filg˙odu sa l-4 ta’ wara nofs in-nhar. “Dan baqa’ sejjer g˙al sentejn, tant li dawk kollha li kienu joqog˙du fl-Asja, kemm Lhud u kemm Griegi, semg˙u l-kelma tal-Mulej” (Atti 19,10).

Pawlu jikteb l-1 Ittra lill-Korintin minn EfesuWaqt li Pawlu kien jinsab Efesu beda jirçievi a˙barijiet dwar il-komunità ta’ Korintu. Xi ̇ add f’dik il-komunità kien re©a’ qabad it-triq tal-vizzju u beda jag˙ti skandlu lill-komunità. Hekk Pawlu kiteb ittra lill-Korintin, l-ewwel wa˙da, li ma waslitx g˙andna (cfr. 1Kor 5,9-13). “Ktibtilkom fl-ittra li ma tag˙mluhiex ma!-!ienja” (1Kor 5,9). Minkejja dan jidher li l-affarijiet ftit li xejn inbidlu f’Korintu. Mhux biss, imma tnisslu firdiet fil-komunità. “Óuti, in-nies ta’ Kloji qaluli fuqkom li fostkom hemm it-tilwim: irrid ng˙id jien, li kull wie˙ed minnkom qieg˙ed jg˙id, ‘Jiena ta’ Pawlu,’ ‘U jiena ta’ Apollo,’ ‘U jiena ta’ Kefa,’ ‘U jiena ta’ Kristu.’ Jaqaw Kristu mifrud?” (1Kor 1,11-13). Biex isewwi din il-firda, Pawlu bag˙at lil Timotju f’Korintu (1Kor 4,17) u beda jikteb l-1 Ittra lill-Korintin, li waslet g˙andna. Fl-ewwel taqsima tag˙ha (1,1-4,21), Pawlu j˙e©©e© lill-insara jibqg˙u mag˙qudin, u jemmnu fil-kelma ta’ Kristu msallab, “skandlu g˙al-Lhud u bluha g˙all-Griegi; i!da g˙al dawk li huma msejj˙in, sew Lhud sew Griegi, Kristu huwa l-qawwa ta’ Alla u l-g˙erf ta’ Alla” (1Kor 1,23-24).Il-problema kompliet tikkumplika ru˙ha b’ka! ta’ inçest f’Korintu. “Kul˙add sama’ li hemm i!-!ina fostkom, u !ina li anqas issibha fost il-pagani; ji©ifieri li wie˙ed ikollu l-mara ta’ missieru!” (1Kor 5,1). Pawlu jiskomunika lil dan l-individwu li skandalizza l-komunità.Sadanittant waslu minn Korintu xi a˙wa (1Kor 16,17) li

73

infurmawh bil-problemi u d-diffikultajiet tal-komunità. Din id-darba Pawlu wie©eb lill-insara b’ittra li llum tag˙mel parti integrali mill-1 Ittra lill-Korintin. Nag˙tu ˙arsa fil-qosor lejn dawn il-problemi u t-twe©iba ta’ l-Appostlu.1) proçessi quddiem it-tribunali pagani (1Kor 6,1-11). Pawlu je˙odha kontra l-insara li kienu jirrikorru g˙at-tribunali pagani, u hekk jikxfu t-tilwim fi ˙dan il-komunità, bi skandlu g˙all-istess pagani. Hu jistedinhom isolvu l-problemi tat-tilwim billi japplikaw il-prinçipju tal-ma˙fra kristjana.2) ˙arba mi!-!ina (1Kor 6,12-20). In-nisrani jsir ta’ Kristu u ©ismu hu tempju ta’ l-Ispirtu. L-Appostlu jistieden g˙all-˙arba mi!-!ina u g˙all-qima ta’ Alla permezz tar-rispett lejn il-©isem.3) !wie© u ver©inità (1Kor 7,1-39). Kemm i!-!wie© kif ukoll il-ver©inità huma don ta’ Alla, imma l-istat tal-ver©inità juri minn issa l-glorja tal-vi!joni ta’ Alla. Kul˙add g˙andu jg˙ix skond is-sej˙a ta’ l-istat tieg˙u biex jog˙©ob lill-Mulej.4) l-ikel offrut lill-idoli (1Kor 8,1-10,33). Il-problema tidher f’biççiet minn din is-silta. Jistg˙u l-insara jieklu la˙am li jixtru˙ meta jafu li qabel kien ©ie offrut lill-idoli? G˙al Pawlu ma hemmx problema, g˙ax l-idoli mhuma xejn. Imma jekk je˙tie© tin!amm l-g˙aqda fil-Knisja u biex ma jiskandalizzawx ru˙hom l-Insara-Lhud, allura wie˙ed g˙andu jiç˙ad li jiekol la˙am offrut lill-idoli, biex hekk i!omm il-paçi fil-komunità.5) l-im©ieba waqt il-©emg˙a litur©ika (1Kor 11,2-14,40). Pawlu jikkundanna l-firdiet fil-komunità waqt l-ikla fraterna (ágape), li fiha xi nsara kienu jieklu sa jixbg˙u u o˙rajn jibqg˙u bil-©u˙. Din il-firda kienet kontrotestimonjanza g˙all-ikla ewkaristika ta’ m˙abba fil-komunità. Is-silta 1Kor 11,23-26 hi l-eqedem rakkont ta’ l-istituzzjoni ta’ l-Ewkaristija. Pawlu wkoll jitlob ordni fil-mod kif ji©u e!erçitati l-kari!mi, jew doni spiritwali tal-komunità, u juri li l-og˙la don hu l-karità (1Kor 12,31-14,1) li ming˙ajrha ma g˙andhomx sens il-kari!mi l-o˙rajn.

74

6) il-qawmien mill-imwiet (1Kor 15,1-58). Id-duttrina tal-qawmien tal-mejtin Pawlu jibniha fuq il-verità tal-qawmien ta’ Kristu, li xi w˙ud kienu qed jiddubitaw minnha. Qawmien mill-mewt g˙an-nisrani jfisser li hu ji©i trasformat fix-xbieha glorju!a ta’ Kristu.1Kor tag˙laq bi stedina biex l-insara j˙ejju offruti ©eneru!i g˙all-foqra ta’ Ìerusalemm (1Kor 16,1-4). Pawlu ippjana li jibqa’ Efesu sa G˙id il-Óamsin, imbag˙ad imur il-Maçedonja u j!ur Korintu qabel imur lura Ìerusalemm. I˙abbar ukoll li kellu f’mo˙˙u li jxandar l-Evan©elju f’Ruma (1Kor 16,5-9).

L-Ittra lill-GalatinFl-istess !mien li fih kien jinsab Efesu, fis-sena 54 w.K., Pawlu rçieva a˙barijiet mill-“Knejjes tal-Galazja”. Min˙abba li nd˙alu xi “a˙wa foloz” (Gal 2,4), li bdew jippriedkaw “Evan©elju ie˙or” (Gal 1,6-9), dawn bdew i˙awwdu l-im˙u˙. Kienu Lhud-Insara li bdew jg˙idu li, biex wie˙ed isalva, mhux bi!!ejjed li jilqa’ lil Kristu b˙ala l-unika triq tas-salvazzjoni, imma je˙tie© li joqg˙od g˙aç-çirkonçi!joni u g˙al-Li©i ta’ Mosè (Gal 2,3-5; 5,2-4; 6,12-13). Huma kienu jg˙idu li ©ew mibg˙utin minn Ìakbu (Gal 2,12) u mill-kapijiet ta’ Ìerusalemm, u li g˙alhekk kellhom awtorità fuq Pawlu u t-tag˙lim tieg˙u, li bih kien qata’ l-Knisja mir-rabta tag˙ha mar-reli©jon Lhudija. Billi Pawlu ma setax imur personalment jer©a’ j!ur il-Knejjes tal-Galazja, hu ddeçieda li jikteb Ittra iebsa lill-Galatin (1,6-10; 3,1-5; 5,7-12), li g˙alina hi dokument prezzju! u uniku dwar l-istorja tal-Knisja tal-bidu.L-ewwel taqsima ta’ l-Ittra (Gal 1,11-2,21) hi difi!a qawwija li Pawlu jag˙mel lill-ministeru apostoliku tieg˙u. “Pawlu appostlu, mhux mill-bnedmin jew permezz tal-bniedem, i!da permezz ta’ Ìesù Kristu u ta’ Alla l-Missier li qajjmu mill-imwiet” (Gal 1,1). Jitkellem dwar l-investitura ta’ appostlu li hu rçieva fit-triq ta’ Damasku, meta Alla irrivelalu lil Ibnu u

75

bag˙atu jxandru lill-pagani (Gal 1,15-16). Hekk Pawlu xandar lil Kristu msallab u l-messa©© ta’ salvazzjoni tieg˙u (Gal 3,1; 5,11). Kontra dak li kienu jsostnu l-“a˙wa foloz”, Pawlu mhux veru li a©ixxa wa˙du, imma kellu l-appo©© ta’ “Ìakbu, Kefa u Ìwanni, li kienu meqjusin b˙ala l-kolonni” (Gal 2,9) tal-Knisja ta’ Ìerusalemm. Kien min˙abba din il-verità ta’ l-Evan©elju li Pawlu waqaf lil Pietru f’wiççu fl-inçident ta’ Antjokja (Gal 2,11-14). Pawlu jxandar il-messa©© çentrali tal-fidi nisranija: “A˙na nafu li l-bniedem ma jkunx i©©ustifikat bl-opri tal-Li©i imma bil-fidi f’Ìesù Kristu” (Gal 2,16). L-Appostlu kien konvint bil-qawwa dwar li Kristu biss hu garanzija ta’ salvazzjoni: “Ng˙ix, imma mhux i!jed jien, i!da jg˙ix fija Kristu. Il-˙ajja li issa ng˙ix fil-©isem qieg˙ed ng˙ixha bil-fidi fl-Iben ta’ Alla, li ˙abbni u ta lilu nnifsu g˙alija” (Gal 2,21).Lill-Galatin Pawlu jçanfarhom fil-bidu tat-tieni taqsima: “Ja Galatin bla mo˙˙, min sa˙˙arkom bi kliemu?” (Gal 3,1) Il-Li©i ta’ Mosè ma tistax tag˙ti l-©ustifikazzjoni, imma hu biss Kristu. Hu Kristu msallab “li fdiena mis-sa˙ta tal-Li©i billi sar hu nnifsu sa˙ta g˙alina” (Gal 3,13) meta laqa’ l-mewt fuq is-salib. Hekk il-barka ta’ Abraham la˙qet lill-bnedmin kollha, u mhux biss il-poplu Lhudi. Fil-fatt, il-veru nisel ta’ Abraham mhuwiex dak skond il-©isem, li sinjal tieg˙u hi ç-çirkonçi!joni, imma hu dak skond il-fidi fi Kristu (Gal 3,7-20). “Kunu afu mela, li dawk li jg˙ixu fil-fidi, dawk huma wlied Abraham” (Gal 3,7). In-nisrani ma g˙adux i!jed ta˙t il-jasar tal-Li©i, imma ta˙t l-ubbidjenza tal-fidi u l-libertà ta’ l-Ispirtu, li jag˙milna wlied adottivi (Gal 3,21-4,31).Me˙lusin minn Kristu biex inkunu ˙ielsa (Gal 5,1) l-insara ma jistg˙ux jer©g˙u lura g˙all-jasar tad-dnub (Gal 5,1-6,10). Huma issa msej˙in biex jobdu l-Li©i ta’ Kristu (Gal 5,14; 6,2). L-Ispirtu s-Santu ja˙dem fin-nisrani biex jag˙mlu tassew ̇ ieles. “G˙aliex fi Kristu Ìesù, biç-çirkonçi!joni jew ming˙ajrha, xejn ma jkun jiswa ˙lief biss il-fidi li ta˙dem permezz ta’

76

l-im˙abba” (Gal 5,6). L-Ispirtu s-Santu j˙addem fin-nisrani l-frott tieg˙u. “Il-frott ta’ l-Ispirtu huma: l-im˙abba, l-hena, is-sliem, is-sabar, il-˙niena, it-tjieba, il-fidi, il-˙lewwa, ir-ra!an. Kontra dawn ma hemmx li©i. Dawk li huma ta’ Kristu Ìesù sallbu l-©isem bil-©ibdiet u l-passjonijiet tieg˙u. Jekk ng˙ixu bl-Ispirtu, ˙alli nimxu bl-Ispirtu” (Gal 5,22-25).Fl-a˙˙arnett Pawlu jistieden lill-insara Galati biex “jerfg˙u t-tag˙bija ta’ xulxin” (Gal 6,2) u jiddikjara: “Ng˙id g˙alija, ma jkun qatt li nifta˙ar jekk mhux bis-salib ta’ Sidna Ìesù Kristu, li bih id-dinja hi msallba g˙alija u jien g˙ad-dinja. G˙aliex, biç-çirkonçi!joni jew ming˙ajrha, xejn ma hemm ta’ siwi, ̇ lief il-˙olqien ©did” (Gal 6,14-15).

L-episodju ta’ wlied XevaIl-˙idma ta’ Pawlu f’Efesu saret hekk mag˙rufa li “Alla kien jag˙mel mirakli mhux !g˙ar permezz ta’ Pawlu; hekk li, meta kienu jie˙du mkatar jew fradal li jkunu messew mieg˙u u jqeg˙duhom fuq il-morda, dawn kienu jfiqu mill-mard tag˙hom u l-ispirti ˙!iena kienu jo˙or©u minnhom” (Atti 19,11-12). Imma xi e!orçisti Lhud ˙asbu li kien bi!!ejjed li, b˙al Pawlu, jirrepetu l-isem ta’ Ìesù fuq l-imxajtnin biex je˙ilsuhom mill-ispirti ˙!iena. Hekk g˙amlu s-seba’ wlied ta’ çertu qassis il-kbir jismu Xeva. Imma mhux biss ma rnexxielhomx jo˙or©u l-ispirtu ˙a!in, imma talli dan we©ibhom: “Lil Ìesù nafu, u lil Pawlu nafu wkoll, imma intom min intom?” (Atti 19,15). U r-ra©el imxajtan “˙ebb g˙alihom, g˙elibhom ilkoll u qabadhom b’sa˙˙tu kollha, hekk li ˙arbu minn dik id-dar imne!!g˙in u kollhom mi©ru˙a” (Atti 19,16). Ir-ri!ultat ta’ dan l-episodju kien li dawk kollha li kienu jipprattikaw il-ma©ija f’Efesu ©ew u ˙arqu l-kotba tas-s˙a˙ar tag˙hom.

L-irvell ta’ l-ar©entiera ta’ l-istatwi ta’ l-alla ArtemisAtti 19,21-22 jg˙idulna li, wara li kien ilu !mien twil f’Efesu,

77

Pawlu ddeçieda li jg˙addi mill-Maçedonja u l-Akaja, u minn hemm jirritorna Ìerusalemm, ˙alli mbag˙ad ikompli triqtu lejn Ruma (1Kor 16,5-9; Rum 1,10-15 u 16,22-32). Imma sadanittant se˙˙et ©rajja gravi ©o Efesu. Wie˙ed ar©entier jismu Demetriju, li kien jag˙mel statwi tal-fidda ta’ l-alla Artemis fit-tempju tag˙ha ta’ Efesu, laqqa’ lill-imsie˙ba mieg˙u fl-arti ta’ ar©entiera u xewwixhom kontra Pawlu l-messa©© tieg˙u: “Óbieb, intom tafu li l-g˙ana tag˙na ©ej mill-qlig˙ ta’ din is-seng˙a. Qeg˙din taraw u tisimg˙u li dan Pawlu qieg˙ed idawwar u jaqleb ˙afna nies, mhux biss f’Efesu, imma tista’ tg˙id fl-Asja kollha. Qieg˙ed jg˙idilhom li allat ma˙duma bl-idejn ma huma allat xejn. Dan hu l-bi!a’ tag˙na, li mhux biss din is-seng˙a tag˙na ma jibqg˙ux jistmawha, i!da li sa˙ansitra t-tempju ta’ Artemis il-kbira, l-alla tag˙na, ji©i fix-xejn” (Atti 19,25-27). Dan id-diskors kien bi!!ejjed biex qajjem rewwixta popolari. L-ar©entiera ˙ar©u jg˙ajjatu: “Kbira Artemis ta’ l-Efesin!” (Atti 19,28), u qajjmu ta˙wida fil-belt, g˙ax ©ew ˙afna nies jg˙ajjtu mag˙hom fl-anfitejatru. Kif ji©ri dejjem f’rewwixti popolari, “©ewwa fost il-©emg˙a kien hemm storbju s˙i˙; min kien jg˙ajjat ˙a©a u min o˙ra, u l-biçça l-kbira anqas biss kienu jafu g˙alfejn in©abru hemm” (Atti 19,32). Pawlu ried imur jikkalma l-©emg˙a, imma d-dixxipli ma ˙allewhx. Sadanittant il-©emg˙a kaxkret mag˙ha lil Gaju u lil Aristarku, s˙ab Pawlu.Il-ma©istrati nda˙lu fil-kwestjoni permezz ta’ l-uffiçjal pubbliku, li kellem lill-©emg˙a b’toni diplomatiçi. Qalilhom li ˙add ma seta’ jiç˙ad il-fatt li Artemis ta’ l-Efesini kienet alla protettriçi tal-belt mill-istatwa tag˙ha fit-tempju, “li waqg˙et mis-sema”. Ma kienx hemm g˙alfejn dak l-istorbju, l-aktar g˙ax l-ir©iel li kaxkru biex isawwtuhom ma kienu g˙amlu l-ebda delitt u qatt ma tkellmu direttament kontra l-kult lejn Artemis. Lil Demetriju u lill-ar©entiera qalilhom li, jekk kienu j˙ossuhom offi!i, kellhom jirrikorru g˙and il-ma©istrati. Dik

78

il-©emg˙a kienet illegali, u kien hemm il-periklu li ç-çittadini ji©u akku!ati b’ribelli. U hekk irnexxielu jikkalma l-folla u kul˙add re©a’ lura lejn daru (Atti 19,34-41).Pawlu jsemmi dan il-periklu li g˙adda minnu f’Efesu f’2Kor 1,8: “Ma rridkomx ma tkunux tafu, ˙uti, bit-ta˙bit li ©ie fuqna fl-Asja; konna mag˙fusin i!!ejjed li ma konniex nifil˙u u konna qtajna jiesna minn ˙ajjitna”.Ma nafux jekk wara dan l-irvell Pawlu kienx ©ie maqful il-˙abs, u hekk kellu jistenna sa ma jitlaq minn Efesu. L-opinjonijiet ta’ l-istudju!i fuq dan il-fatt ma jaqblux, ukoll jekk huma bosta dawk li ja˙sbu li Pawlu kien tassew fil-˙abs f’Efesu. L-Appostlu nnifsu jidher li jirreferi g˙al dan f’2Kor 6,5 u 11,23, fejn jg˙id li di©à kien il-˙abs aktar minn darba, u f’Rum 16,7, fejn Androniku u Ìunja jissemmew b˙ala li kienu mieg˙u fil-˙abs. Issa Pawlu mhux qed jirreferi g˙all-fatt ta’ meta qafluh il-˙abs f’Filippi, g˙ax Atti 16,25 jg˙idu espressament li sie˙bu fil-˙abs kien Sila. G˙alkemm l-Atti 16,19-40 jsemmu biss il-fatt tal-˙abs ta’ Filippi, ma ninsewx li Luqa spiss ji©bor fil-qosor il-©rajjiet li jirrakkonta. Forsi Pawlu ©ie arrestat wara r-rewwixta ta’ Demetriju. F’Atti 20,19 Pawlu jsemmi kif qeda lill-Mulej fl-Aska prokonsolari. “Intom stess tafu kif jien ©ibt ru˙i kemm domt mag˙kom minn dakinhar li rfist l-ewwel darba fl-Asja, kif qdejt lill-Mulej bl-umiltà kollha, u bid-dmug˙ u bit-ti©rib li fih sibt ru˙i min˙abba t-tnassis tal-Lhud”.

Pawlu fil-˙abs f’Efesu, jikteb l-Ittra lill-FilippinL-ipotesi ta’ !mien qasir fil-˙abs f’Efesu hu marbut mal-fatt li, waqt li kien il-˙abs, Pawlu kiteb l-Ittra lill-Filippin. Skond Missirijiet il-Knisja, l-“erba’ ittri miktubin fil-˙abs”, ji©ifieri Filippin, Kolossin, Efesin u Filemon, inkitbu f’Ruma jew Çesarija, fejn Pawlu dam !mien twil maqful f’˙absijiet (Atti 23,35; 24,23-27; 25,4.14; 28,16-30). Imma llum il-©urnata

79

l-e!e©eti huma tal-fehma li dawn l-ittri nkitbu fi !minijiet differenti, u li l-Ittra lill-Filippin inkitbet f’Efesu. L-argumenti favur din l-ipotesi jinkludu dawn li ©ejjin:1) G˙alkemm Pawlu jsemmi l-“Pretorju” (Fil 1,13) u l-“palazz ta’ Çesari” (Fil 4,22), dan ma jfissirx neçessarjament li l-ittra nkitbet f’Ruma. Il-kelma “pretorju” kienet tindika r-residenza tal-gvernatur Ruman, u r-riferiment g˙all-“palazz ta’ Çesari” jista’ jindika wkoll il-proprjetà li l-imperatur kellu kullimkien fl-imperu, li kienet immexxija mill-funzjonarji tieg˙u.2) Fl-ittri l-o˙rajn “tal-˙abs”, Pawlu jitkellem minn pri©unija twila (Efes 6,19-20), hekk li Pawlu jsejja˙ lilu nnifsu “pri©unier ta’ Kristu Ìesù” (Efes 3,1; 4,1; Film 1.10). Imma Fil 1,30 jitkellmu minn pri©unija reçenti, u li kellha tintemm malajr (Fil 1,12; 1,25-26; 2,23-24).3) Il-façilità li biha l-ittra ©iet komunikata minn Efesu g˙al Filippi (7 ijiem ta’ vja©©) hi aktar kredibbli milli kieku l-ittra inkitbet f’Ruma, li hi ˙afna aktar fil-bog˙od.

OI(195*%&'#/;+(8,*+,=*@(#191

80

4) In-nuqqas ta’ qbil fil-komunità li titkellem dwaru Fil 1,14-17 nifhmuh aktar fil-kuntest ta’ Efesu, milli f’dak ta’ Ruma, fejn il-komunità kienet aktar mag˙quda.5) B’din l-ipotesi nispjegaw a˙jar ir-relazzjoni ma’ 1Kor 1,17; 16,10, dwar il-vja©© ta’ Timotju fil-Maçedonja.L-Ittra lill-Filippin tidher mhux b˙ala kitba dottrinali, imma b˙ala ©abra ta’ diversi biljetti !g˙ar li huma mag˙qudin flimkien f’ittra, li fihom l-Appostlu jikkomunika dak li kien qieg˙ed i˙oss. Pawlu jg˙id lill-Filippin li kien i˙obbhom bl-istess im˙abba ta’ Kristu (Fil 1,1-11).Lill-Filippin l-Appostlu jg˙idilhom li, minkejja l-pri©unija tieg˙u, l-Evan©elju baqa’ jixtered, hekk li l-a˙wa kienu jippriedkaw lil Kristu bla ebda bi!a’. G˙alkemm mhux kollha kienu jippriedkaw lil Kristu b’sentimenti tajbin, g˙al Pawlu l-importanti kien li jixxandar Kristu. Dan kien g˙alih motiv ta’ fer˙. “Kristu jkun imsebba˙ fil-©isem tieg˙i, sew jekk ng˙ix u sew jekk immut. G˙ax g˙alija l-˙ajja hi Kristu u l-mewt hi reb˙” (Fil 1,20-21).Pawlu jrodd ˙ajr lill-Filippin tad-doni li bag˙atulu, imma fuq kollox irodd ˙ajr lil Alla g˙aliex huma kienu qed i©ibu ru˙hom b’mod li jaqbel ma’ l-Evan©elju, billi jikbru fi Kristu u filli jie˙du sehem fit-tbatijiet tieg˙u u jimitaw lill-Appostlu. Hekk huma setg˙u jkollhom is-sentimenti li kellu Kristu Ìesù fl-umiljazzjoni (kenosis) u l-glorifikazzjoni tieg˙u. Dan it-tag˙lim Pawlu jesprimih fl-innu kristolo©iku ta’ Fil 2,5-11, li hu wie˙ed mill-isba˙ siltiet ta’ Kristolo©ija fit-Testment il-Ìdid.Pawlu mbag˙ad jg˙addi g˙al argumenti aktar immedjati. Jg˙id lill-Filippin li kien se jibg˙atilhom lil Timotju, u li Pawlu nnifsu kellu f’mo˙˙u li j!urhom (Fil 2,24). Sadanittant kellu jibg˙atilhom lil Epafroditu, li wara li kien marad f’Efesu, kien issa fieq, u kien se jie˙u l-ittra ta’ Pawlu lill-Filippin (Fil 2,19-30).

81

Mill-©did Pawlu jwissi lill-Filippin biex jitbieg˙du minn dawk li riedu jippriedkaw iç-çirkonçi!joni b˙ala mezz ta’ salvazzjoni. “G˙ax dawk li tassew g˙andhom iç-çirkonçi!joni huma a˙na; a˙na li qeg˙din naqdu lil Alla fl-Ispirtu u nifta˙ru fi Kristu Ìesù; a˙na li ma nqeg˙dux il-fiduçja tag˙na fil-©isem” (Fil 3,3). Pawlu jtemm l-Ittra bit-tislijiet tieg˙u u billi jirringrazzja lill-Filippin ta’ l-g˙ajnuna materjali li kienu tawh.

It-2 Ittra lill-KorintinQabel ma Pawlu rnexxielu j˙alli Efesu, re©a’ sar jaf bl-inkwiet kbir li kien hemm fil-Knisja ta’ Korintu. Kien g˙alhekk li hu bag˙at ittra permezz ta’ Titu. Lill-Korintin jg˙idilhom: “Iva, jien ktibtilkom b’g˙afsa ta’ qalb u bid-dmug˙” (2Kor 2,4). F’Korintu xi ˙add kien offenda lil Pawlu u lill-komunità Kristjana bil-goff. Hu jg˙id lill-Korintin: “Issa intom g˙andkom t˙ennu g˙alih u tfarr©uh, li ma jmurx jaqta’ jiesu ta˙t it-toqol tan-niket” (2Kor 2,7). Din l-ittra hi mitlufa, inkella sabet postha fil-kuntest tat-2 Ittra lill-Korintin kif nafuha llum.Wara li bag˙at din l-ittra, Pawlu telaq minn Efesu lejn Troas, minn fejn salpa g˙all-Maçedonja. Fi Troas kellu jiltaqa’ ma’ Titu, biex dan jag˙tih aktar informazzjoni dwar il-Knisja ta’ Korintu. Billi dam ma wasal, Pawlu kompla triqtu lejn il-Maçedonja (2Kor 2,12-13) u sab lil Titu f’Filippi. Dan tah a˙barijiet tajbin, hekk li Pawlu g˙amel il-qalb biex imur Korintu. Biex i˙ejji g˙all-wasla tieg˙u kiteb it-2 Ittra lill-Korintin u re©a’ bag˙atha permezz ta’ Titu (2Kor 7,5-13; 8,6.16-17).Pawlu jibda l-ittra billi jbierek u jfa˙˙ar lil Alla “li jfarra©na fil-hemm kollu tag˙na” (2Kor 1,4). L-Appostlu jiddefendi ru˙u quddiem il-Korintin, billi jg˙id li hu dejjem ˙adem g˙all-©id tag˙hom bil-qdusija u s-sinçerità (2Kor 1,12). L-o©©ett tal-predikazzjoni tieg˙u kien dejjem Kristu, l-“iva” tal-Missier (2Kor 1,17-22). Quddiem il-Korintin Pawlu ma kellux b!onn

82

ittri ta’ rakkomandazzjoni. “L-ittra tag˙na hi intom, miktuba fuq qlubna, mag˙rufa u moqrija minn kul˙add” (2Kor 3,2).Fl-ittra Pawlu jiddefendi l-ministeru apostoliku tieg˙u. L-appostli huma “ministri tal-patt il-©did, il-patt mhux ta’ l-ittra imma ta’ l-Ispirtu; g˙ax l-ittra toqtol, imma l-Ispirtu jag˙ti l-˙ajja” (2Kor 3,6). L-appostli ma jippriedkawx lilhom infushom, imma lil Kristu Ìesù, li jiddi fi qlubhom bil-ministeru apostoliku, biex juri l-qawwa tad-dija tal-glorja ta’ Alla, li tiddi fil-wiçç ta’ Kristu (2Kor 4,1-6). Dan g˙alkemm l-appostli huma fra©li b˙all-©arar tal-fu˙˙ar (2Kor 4,7). F’2Kor 5,11-21 Pawlu jag˙mel stedina insistenti g˙all-konver!joni. “A˙na ambaxxaturi ta’ Kristu b˙allikieku Alla stess qieg˙ed isejj˙ilkom permezz tag˙na. Nitlobkom f’©ie˙ Kristu, ̇ allu lil Alla j˙abbibkom mieg˙u” (2Kor 5,20).Pawlu mbag˙ad jirrikmanda lill-Korintin biex jimpenjaw ru˙hom bil-˙e©©a ˙alli jikkontribwixxu fil-©abra li hu kien qieg˙ed jag˙mel g˙all-“foqra ta’ Ìerusalemm” (2Kor 8-9). Jistedinhom biex jimitaw lil Kristu. “Intom tafu l-grazzja ta’ Sidna Ìesù Kristu, li g˙ad li kien g˙ani, ftaqar min˙abba fikom, sabiex intom tistag˙nu permezz tal-faqar tieg˙u” (2Kor 8,9).L-a˙˙ar taqsima ta’ l-Ittra (2Kor 10-13) hi riservata g˙al difi!a qawwija ta’ Pawlu kontra l-avversarji tieg˙u. Hu jiddefendi ru˙u mill-akku!a li kien dg˙ajjef meta jkun qrib il-Korintin u qawwi meta jkun bog˙od minnhom (2Kor 10,7-11). Pawlu hu konvint li hu mhux “inqas minn dawn l-appostli kbar” (2Kor 11,5), jew super-appostli, li kienu jippretendu li ˙admu aktar minnu. “Imma – biex nitkellem ta’ iblah – f’dak li ˙addie˙or jag˙mel wiççu, nag˙mel wiççi jiena wkoll. Huma Lhud? Jiena wkoll. Huma Israelin? Jiena wkoll. Huma nisel Abraham? Jiena wkoll. Huma ministri ta’ Kristu? Jiena - ˙a nitkellem ta’ iblah! – jiena aktar minnhom. Óafna aktar minnhom fit-ta˙bit, ˙afna aktar minnhom fil-˙absijiet, aktar u aktar minnhom fis-

83

swat...” (2Kor 11,21-29). U l-Appostlu jkompli jag˙ti lista ta’ provi li g˙adda minnhom fil-˙ajja twila ta’ ministeru tieg˙u, imma jispiçça billi jg˙id: “Jekk g˙andi nifta˙ar, nifta˙ar b’dak li hu dg˙ajjef fija” (2Kor 11,30). Fil-fatt, Pawlu seta’ jifta˙ar ukoll bir-rivelazzjonijiet (2Kor 2,1-10), imma hu konvint li fid-dg˙ufija tieg˙u tg˙ammar fih il-qawwa ta’ Kristu.Pawlu jispiçça l-Ittra billi j˙e©©e© lill-Korintin g˙all-g˙aqda fl-im˙abba, imma jag˙tihom twissija iebsa: “Nib!a’ li meta ner©a ni©i g˙andkom ... nsib ©lied, g˙ira, korla, partiti, tqassis, qlajja’, tag˙jir, u ta˙wid. Nib!a’ li meta ner©a’ ni©i g˙andkom, Alla tieg˙i jçekkinni min˙abba fikom, u nibki min˙abba ˙afna minnkom li dinbu u ma kkonvertewx mill-fa˙x u !-!ina u t-tba˙rid li g˙amlu. Din hi t-tielet darba li ©ej g˙andkom ... G˙idtulkom minn qabel u ner©a’ ng˙idulkom ... li jekk ner©a’ ni©i ma na˙frilkomx” (2Kor 12,20-13,2).Imma mbag˙ad Pawlu jispiçça b’nota ta’ tama. “Mill-bqija, ˙uti, ifir˙u, ˙abirku g˙all-perfezzjoni, isimg˙u milli wie˙ed jg˙idilkom, kunu ta’ fehma wa˙da, !ommu s-sliem, u Alla ta’ l-im˙abba u s-sliem ikun mag˙kom” (2Kor 13,11).

Pawlu fil-Maçedonja u l-Akaja. L-Ittra lir-RumaniWara li Pawlu !ar il-komunitajiet ta’ Filippi, Tessalonika u Berija, huwa baqa’ “g˙addej minn dawk l-in˙awi u kien i˙e©©e© lid-dixxipli b’˙afna kliem” (Atti 20,2). Hawn min ja˙seb li f’dan i!-!mien Pawlu mar jevan©elizza wkoll l-Illirja (Rum 15,19) u Nikopoli fl-Epiru (Tit 3,12). L-Atti juru lil Pawlu li jmur fil-Greçja u preçi!ament f’Korintu, fejn dam it-tliet xhur tax-xitwa jistenna sa ma jmur lura fis-Sirja bil-ba˙ar. Kien f’dan il-perjodu tax-xitwa tas-sena 57-58 li Pawlu kiteb l-Ittra lir-Rumani.L-Ittra lir-Rumani tifta˙ bi prologu solenni (Rum 1,1-7), li fih Pawlu jippre!enta ru˙u b˙ala “qaddej ta’ Kristu Ìesù, msejja˙ biex ikun appostlu, ma˙tur g˙all-Evan©elju ta’ Alla”.

84

Dan l-Evan©elju kien imwieg˙ed fil-Kotba Mqaddsa tat-Testment il-Qadim, l-aktar mill-profeti, li ˙abbru t-tnissil ta’ Ìesù Kristu mill-familja ta’ David skond il-©isem. Ìesù Kristu ©ie ma˙tur Iben ta’ Alla skond l-Ispirtu s-Santu li qajjmu mill-imwiet. Din il-bxara t-tajba titwassal mill-appostli lill-bnedmin kollha, sabiex dawn jaslu g˙all-“ubbidjenza tal-fidi”. L-Evan©elju hu l-qawwa ta’ Alla g˙as-salvazzjoni tal-bnedmin kollha (Rum 1,18-11,36). Il-pagani jridu jikkonverti mid-dnub ta’ l-idolatrija, li bih ma g˙arfux lil Alla ˙allieq permezz tar-ra©uni, u intelqu g˙al ˙ajja bla l©iem. Il-Lhud ukoll iridu jikkonvertu, g˙aliex g˙alkemm irçevew il-Li©i u ç-çirkonçi!joni, dawn ma ˙arsuhomx, u kellhom b!onn taç-çirkonçi!joni vera, dik tal-qalb (Rum 2,1-29).Imbag˙ad l-Appostlu jintroduçi t-tema çentrali ta’ l-Ittra: il-fidi u l-©ustifikazzjoni. “Issa l-©ustizzja ta’ Alla dehret ming˙ajr il-Li©i, g˙ad li l-Li©i u l-profeti jixhdu g˙aliha. U din hi l-©ustizzja ta’ Alla u li Alla jag˙ti permezz tal-fidi f’Ìesù Kristu lil dawk li jemmnu, bla ma jag˙!el bejniethom. Il-bnedmin kollha dinbu u çça˙˙du mill-glorja ta’ Alla; g˙alhekk issa huma jkunu ©©ustifikati bil-grazzja tieg˙u li jag˙tihom minn rajh permezz tal-fidwa li hemm fi Kristu Ìesù” (Rum 3,21-24) kostitwit vittma ta’ espjazzjoni fuq is-salib. B˙ala e!empju tal-vera fidi Pawlu j©ib dak ta’ Abraham (Rum 4,1-25), li Alla riedu jkun “missier ta’ dawk kollha li jemmnu” (Rum 4,11). “Meta ma kellu ebda tama, Abraham ittama u emmen; u hekk sar missier ta’ kotra kbira ta’ ©nus” (Rum 4,18). In-nisrani jrid ikollu l-fidi b˙al Abraham, biex hekk ikun i©©ustifikat g˙ax jemmen “f’dak li qajjem mill-imwiet lil Ìesù Sidna, li kien mog˙ti g˙all-mewt g˙al dnubietna, u mqajjem g˙all-©ustifikazzjoni tag˙na” (Rum 4,24-25).Din il-©ustifikazzjoni hi r-rahan tas-salvazzjoni tag˙na, “g˙ax l-im˙abba ta’ Alla ssawbet fi qlubna permezz ta’ l-Ispirtu s-Santu li kien mog˙ti lilna” (Rum 5,5). Il-prova ta’ dan tinsab

85

fil-fatt li, meta a˙na konna g˙adna midinbin, Kristu miet g˙alina (Rum 5,8). F’Rum 5,12 Pawlu jitkellem dwar id-dnub tan-nisel: “permezz ta’ bniedem wie˙ed fid-dinja da˙al id-dnub, u permezz tad-dnub il-mewt, u hekk il-mewt la˙qet il-bnedmin kollha”. Imma jekk a˙na twelidna fis-solidarjetà mad-di!ubbidjenza ta’ Adam, Kristu, Adam il-©did, ˙elisna u i©©ustifikana bl-ubbidjenza tieg˙u sal-mewt tas-salib. “Il-Li©i da˙let, biex kotru d-dnubiet; fejn kotor id-dnub, kotrot fuq li kotrot il-grazzja ... permezz tal-©ustizzja g˙all-˙ajja ta’ dejjem bis-sa˙˙a ta’ Ìesù Kristu Sidna” (Rum 5,20-21).In-nisrani jmut g˙ad-dnub u jg˙ix f’˙ajja ©dida permezz tal-mag˙mudija (Rum 6,1-23), li fiha mmutu ma’ Kristu biex ng˙ixu mieg˙u g˙al dejjem.Il-˙elsien tan-nisrani mid-dnub ma jistax ikun s˙i˙ jekk ma jkunx ukoll ̇ elsien mil-Li©i. Il-Li©i mhijiex ̇ a!ina fiha nnifisha, imma hi mhix kapaçi tifdi mid-dnub u mill-mewt (Rum 7,1-25). Hu biss Kristu li ˙elisna mill-jasar tal-Li©i, billi tana l-li©i l-©dida ta’ l-Ispirtu li jag˙ti l-˙ajja. Hu l-Ispirtu s-Santu (Rum 8,1-39) li ˙elisna mil-Li©i tad-dnub u l-mewt. “Jekk l-Ispirtu ta’ dak li qajjem lil Ìesù mill-imwiet jg˙ammar fikom, Alla stess li qajjem lil Kristu mill-imwiet iqajjem g˙all-˙ajja wkoll il-©isem mejjet tag˙kom, bis-sa˙˙a ta’ l-Ispirtu li jg˙ammar fikom” (Rum 8,11-12). L-Ispirtu jg˙ammar fina biex jag˙milna ulied adottivi li ng˙ajjtu lil Alla: “Abba! Missier!” (Rum 8,15). L-istess ˙olqien jixxennaq biex jid˙ol f’din il-fidwa u l-˙elsien ta’ wlied Alla (Rum 8,18-25). L-Ispirtu jitlob fina u g˙alina “bi tnehid li ma jistax jitfisser bil-kliem” (Rum 8,26-27).F’Rum 9,1-11 Pawlu jitkellem dwar il-pjan ta’ salvazzjoni li Alla g˙andu g˙all-poplu Lhudi. G˙alkemm imdawwar minn ˙afna privile©©i – adozzjoni, glorja, pattijiet, li©i, kult, weg˙diet (Rum 9,4) -, il-poplu ta’ Israel ça˙ad dan kollu meta ça˙ad lil Kristu. Imma dan il-pjan ta’ Alla hu provvi!orju, g˙ax in-

86

nuqqas ta’ fidi tal-poplu Lhudi kienet tfisser li l-popli l-o˙rajn kollha setg˙u jilqg˙u l-fidi u jsalvaw, sa ma wlied Israel ukoll jid˙lu fil-©emg˙a ta’ dawk li jilqg˙u s-salvazzjoni ta’ Kristu.L-a˙˙ar taqsima ta’ l-Ittra (Rum 12-15) Pawlu jiddedikaha l-aktar biex i˙e©©e© lill-insara ta’ Ruma biex joffru ru˙hom b˙ala sagrifiççju ˙aj li jog˙©ob lil Alla, permezz tat-t˙addim tal-kari!mi pesonali g˙all-©id tal-komunità u permezz ta’ ˙ajja ta’ karità sinçiera (Rum 12,3-9), ubbidjenza lejn l-awtorità u m˙abba sa˙ansitra lejn l-g˙edewwa (Rum 12,9-13,7). L-im˙abba hi l-milja tal-li©i (Rum 13,8-10).Fl-epiolgu ta’ l-Ittra (Rum 15,14-16,27) Pawlu jtenni li jixtieq i!ur lill-insara ta’ Ruma, u li minn hemm imbag˙ad jixtieq jevan©elizza Spanja (Rum 15,22-24). Sadanittant hu kellu j˙alli l-Maçedonja biex imur Ìerusalemm bl-offerta lejn l-insara foqra ta’ dik il-komunità. Fl-a˙˙arnett Pawlu jsellem lill-kollaboraturi tieg˙u fil-ministeru apostoliku (Rum 16,1-23).

Minn Korintu sa MiletuFir-rebbieg˙a tas-sena 58 Pawlu kien lest biex jimbarka mill-port ta’ Kenkri biex iba˙˙ar lejn is-Sirja. Imma sar jaf li l-Lhud kienu qed jonsbuh. G˙alhekk jiddeçiedi li jmur lura lejn il-Maçedonja u Filippi, fejn iççelebra l-G˙id (Atti 20,5). Minn hemm qasam il-Ba˙ar E©ew lejn Troas, fejn sab jistennew il-kollaboraturi Sopatru minn Berija (Rum 16,21), Aristarku (Atti 19,29; 27,2; Kol 4,10; Film 24) u Sekundu minn Tessalonika, Gaju minn Derbe (Atti 19,29) u Timotju, u Tikiku (Efes 6,21; Kol 4,7; 2Tim 4,12; Tit 3,12) u Trofimu (Atti 21,29; 2Tim 4,20) mill-Asja, li kienu intbag˙tu fil-Knejjes biex ji©bru l-offerta g˙all-insara foqra ta’ Ìerusalemm.Fi Troas Pawlu wasal flimkien ma’ Luqa, u dam hemm sebat ijiem. Fl-a˙˙ar jum, li kien il-lejl tal-Óadd, il-komunità ltaqg˙et biex jaqsmu l-˙ob! flimkien, ji©ifieri biex jiççelebraw

87

l-ágape u ç-çena ewkaristika. Il-litur©ija twalet, g˙ax Pawlu dam jg˙allem, u wara nofs il-lejl wie˙ed tfajjel jismu Ewtiku, li kien bilqieg˙da fuq ˙o©or ta’ tieqa, ˙adu n-ng˙as u waqa’ g˙al isfel. Imma Pawlu ni!el ˙dejh u re©©g˙u lura f’sa˙˙tu, u kompla jiççelebra l-kult sa l-g˙ada filg˙odu kmieni, meta telaq minn Troas.Ma nafux g˙aliex, Pawlu mar bil-mixi sa Assos, xi 40 km bog˙od minn Troas. Hemm sab jistennewh lill-kollaboraturi tieg˙u u imbarka mag˙hom. G˙addew minn Mitileni, il-belt ewlenija tal-g!ira ta’ Lesbos, imbag˙ad komplew lejn il-g!ejjer ta’ Kijos u Samos, sa ma waslu Miletu, il-kapitali antika tal-Jonja fuq ix-xmara Meandru, xi 60 km bog˙od minn Efesu. Pawlu ma riedx jg˙addi Efesu, biex hekk ma je˙ilx fl-Asja, g˙ax ried ikun Ìerusalem g˙al G˙id il-Óamsin (Atti 20,13-16).

Id-diskors ta’ Pawlu lill-presbiteri ta’ Efesu f’Miletu“Minn Miletu Pawlu bag˙at isejja˙ lill-presbiteri tal-Knisja ta’ Efesu” (Atti 20,17). Id-diskors lill-presbiteri ta’ Efesu (Atti 20,17-38) hu t-tielet diskors ta’ Pawlu fl-Atti, wara dak f’Antjokja ta’ Pisidja (Atti 13,16-41) u dak fl-Arjopagu ta’ Ateni (Atti 17,22-34). Diskors ta’ ton personali u kunfidenzjali, li jg˙inna nifhmu l-umanità kbira ta’ Pawlu. Hu jsemmi l-˙idma u t-tbatija tieg˙u fl-Asja prokonsolari, biex jikkonvinçi Lhud u pagani biex jemmnu fi Kristu (Atti 20,18-21). Jg˙idilhom li l-Ispirtu s-Santu ˙abbarlu li f’Ìerusalemm kellu jispiçça fil-ktajjen u jsofri ̇ afna, imma li hu kien deçi! li jwassal sat-tmiem il-missjoni li kien imsejja˙ g˙aliha favur l-Evan©elju (Atti 20,22-24). Jg˙idilhom li ma kellhomx jarawlu i!jed wiççu, u g˙alhekk i˙allilhom testment spiritwali, biex ikunu rag˙ajja li jie˙du ̇ sieb il-mer˙la fdata lilhom, biex jirg˙u l-Knisja ta’ Alla mifdija bid-demm ta’ Kristu. Dan g˙aliex lpup ̇ attafa kellhom jippruvaw i˙arbtu l-mer˙la. G˙alhekk Pawlu jafdahom fil-

88

qawwa tal-Kelma li biha setg˙u jkollhom garanzija li jaqdu l-ministeru tag˙hom bil-fedeltà. “Kif temm jg˙id dan, ni!el g˙arkubbtejh jitlob mag˙hom ilkoll. Mbag˙ad infexxew ilkoll f’bikja kbira u bdew jg˙annqu lil Pawlu u jbusuh. L-aktar li ˙assew g˙ax qalilhom li qatt aktar ma kienu se jer©g˙u jaraw wiççu. Mbag˙ad wassluh sal-©ifen” (Atti 20,36-38).

Minn Miletu lejn ÌerusalemmPawlu, Trofimu, Aristarku u Luqa komplew il-vja©© (Atti 21,1-16) fuq ©ifen li minn Miletu ba˙˙ar qrib il-kosta ta’ l-Asja Minuri, biex mess il-g!ejjer ta’ Kos u Rodi. Minn hemm komplew lejn Patara, l-aktar port importanti tal-Liçja. Minn hawnhekk kellhom jaqsmu l-ba˙ar miftu˙, b’©ifen apposta li kien sejjer il-Feniçja. Salpaw u ©ibdu direttament lejn Tir fuq il-kosta tal-Libanu, filwaqt li ˙allew il-g!ira ta’ Çipru fuq ix-xellug tag˙hom. Malli waslu Tir ©ew milqug˙in mill-insara g˙al sebat ijiem. Xi dixxipli, “imnebb˙in mill-Ispirtu s-Santu, qalu lil Pawlu biex ma jitlax Ìerusalemm” (Atti 21,4). Imma hu kompla fi triqtu, u wara li l-insara akkumpanjawh fuq ix-xtajta u ni!lu lkoll jitolbu flimkien, Pawlu kompla triqtu bil-ba˙ar u wasal Ptolemajs (Akri, jew Akko), fejn il-©ifen kellu j˙ott il-merkanzija, u fejn Pawlu dam ©urnata mad-dixxipli. Minn hawn Pawlu u s˙abu komplew il-vja©© tag˙hom fuq l-art u waslu fil-port ta’ Çesarija Marittima, fejn laqag˙hom g˙andu d-djaknu Filippu (Atti 6,5; 8,5-40), li kellu erba’ xebbiet li kellhom id-don tal-profezija. Kien fid-dar ta’ Filippu li da˙al wie˙ed profeta mil-Lhudija jismu Agabu (Atti 11,28), li wettaq ©est profetiku simboliku. “Qabad il-˙!iem ta’ Pawlu, rabat bih ri©lejh u jdejh u qal: ‘Dan jg˙id l-Ispirtu s-Santu: Hekk ghad jorbtuh il-Lhud f’Ìerusalemm lir-ra©el li tieg˙u hu dan il-˙!iem, u jag˙tuh f’idejn il-pagani’” (Atti 21,11). S˙ab Pawlu riedu j!ommuh milli jitla’ Ìerusalemm, imma l-Appostlu baqa’ determinat: “Jiena lest biex, g˙all-isem tal-Mulej Ìesù, mhux

89

biss jorbtuni f’Ìerusalemm, imma wkoll jag˙tuni l-mewt” (Atti 21,13). Quddiem din id-determinazzjoni, kellhom biss jaççettaw li sse˙˙ fih ir-rieda tal-Mulej.Hekk Pawlu beda tiela’ Ìerusalemm, fejn Pawlu da˙al joqg˙od g˙and Mnason, dixxiplu minn Çipru (Atti 21,16).

90

91

Kapitlu 9MINN ÇESARIJA SA RUMA:

PAWLU PRIÌUNIER TA’ KRISTU

F’Ìerusalemm Pawlu jiltaqa’ ma’ Ìakbu u l-anzjani“Meta wasalna Ìerusalemm, l-a˙wa laqg˙una bil-fer˙. L-g˙ada Pawlu mar mag˙na g˙and Ìakbu u kien hemm il-presbiteri kollha” (Atti 21,17-18). Il-laqg˙a ta’ Ìakbu kienet prudenti u diplomatika. Flimkien mal-presbiteri qag˙ad jisma’ lil Pawlu jirrakkonta l-©rajjiet tal-vja©©i apostoliçi tieg˙u. Imbag˙ad il-mexxejja tal-Knisja ta’ Ìerusalemm qalulu li kienu preokkupati mill-fatt li tant Lhud kienu saru Kristjani, imma baqg˙u josservaw il-Li©i ta’ Mosè. Issa kien jing˙ad li Pawlu kien qed jippriedka li ma kienx hemm b!onn taç-çirkonçi!joni. G˙aldaqstant, biex hu jkun milqug˙ mil-Lhud-Insara ta’ Ìerusalemm, tawh il-parir biex imur fit-tempju biex i˙allas weg˙da ta’ erbat ir©iel na!rin, ˙alli b’hekk jidher çar li Pawlu kien ukoll josserva l-Li©i ta’ Mosè (Atti 21,20-25). Dawn l-akku!i x’aktarx kienu in©usti, g˙ax Pawlu nnifsu kien temm weg˙da ta’ na!îr f’Kenkri (Atti 18,18), u kien ordna li d-dixxiplu Timotju jkun çirkonçi! (Atti 16,3). Kien biss jinsisti li l-Li©i ta’ Mosè u ç-çirkonçi!joni ma kienux me˙tie©a g˙as-salvazzjoni u li ma kellhomx ji©u imposti fuq il-pagani konvertiti. Forsi biex jiffavorixxi l-karità, Pawlu aççetta li jag˙milha ta’ parrinu ta’ dawn l-erbat ir©iel na!rin.

Pawlu jmur fit-Tempju u ji©i arrestatIl-weg˙da tan-na!îr kienet ibba!ata fuq Num 6,1-21. Kienet iddum almenu 30 jum li fihom in-na!îr ma kienx jixrob xorb li jsakkar, kien i˙alli xag˙ru jikber u jevita kull kuntatt ma’ o©©etti jew persuni ritwalment impuri. Wara dan i!-!mien in-na!ir kien idum 7 ijiem fi stat ta’ purifikazzjoni, u mbag˙ad

92

kien imur fit-tempju, fejn kien joffri sagrifiççju tal-˙ruq lil Alla u jaqta’ xag˙ru. Dan is-sagrifiççju kien iqum ˙afna flus, u mhux kul˙add kien jifla˙ i˙allas g˙alih. G˙alhekk kienu jitolbu lil min jifla˙ i˙allas biex jag˙milha ta’ parrinu g˙an-na!îr. Dan hu li ©ie mitlub jag˙mel Pawlu.Kienu l-jiem tal-festa ta’ Pentekoste tal-Lhud, u Ìerusalemm kienet mimlija pellegrini li telg˙u g˙all-kult fit-tempju. Xi Lhud ©ejjin mill-Asja prokonsolari, li kienu jafu lil Pawlu u Timotju f’Efesu, inteb˙u b’Pawlu fit-tempju, u qajjmu rvell s˙i˙. Fit-tmiem is-7 ijiem ta’ purifikazzjoni tan-na!rin, dawn il-Lhud xlew lil Pawlu li kien qed jg˙allem kontra l-Li©i ta’ Mosè, u li sa˙ansitra da˙˙al pagani fit-tempju, billi da˙˙al lill-Griegi fil-“bit˙a ta’ l-Israelin” (Atti 21,27-28). Huma kienu raw lil Trofimu ta’ Efesu ma’ Pawlu f’Ìerusalemm, u ˙asbu li kien da˙˙lu fit-tempju. “Mbag˙ad il-belt kollha tqanqlet u n-nies in©abret minn kullimkien; qabdu lil Pawlu, kaxkruh ’il barra mit-tempju u g˙alqu malajr il-bibien. Fittxew li joqtluh, imma l-a˙bar waslet g˙and il-fizzjal kmandant, jew tribun, li Ìerusalemm kollha kienet rewwixta wa˙da” (Atti 21,30-31). Hekk dan mar fil-fortizza Antonja, li kienet t˙ares fuq it-tempju, ˙a mieg˙u suldati u çenturjun u ni!el fost il-folla. Arresta lil Pawlu u ordna li jda˙˙luh fil-fortizza. Imma l-vjolenza tal-folla kienet tant kbira, li s-suldati kellhom jerfg˙u lil Pawlu fuq spallejhom biex i˙arsuh mill-qilla tal-©emg˙a kbira ta’ nies li kienet miexja warajh u tg˙ajjat: “Oqtluh!”

Id-diskors ta’ Pawlu quddiem il-Lhud ta’ Ìerusalemm“Huma u de˙lin bih fil-fortizza, Pawlu qal lill-fizzjal: ‘Nista’ ng˙idlek kelma?’ Dan qallu: ‘Mela int taf bil-Grieg?’ Jaqaw int dak l-E©izzjan li dan l-a˙˙ar qajjem rewwixta u ˙a mieg˙u fid-de!ert erbat elef ra©el sikaru?’ Pawlu wie©eb: ‘Jiena Lhudi, minn Tarsu taç-Çiliçja, çittadin ta’ belt mag˙rufa. Nitolbok

93

t˙allini nkellem lill-poplu’. Il-fizzjal ˙allieh; u Pawlu wieqaf f’ras it-tara©, g˙amel sinjal b’idu lill-poplu. Waqa’ skiet kbir; u hu mbag˙ad beda jkellimhom bil-Lhudi ... Malli semg˙uh ikellimhom bil-Lhudi (bl-Aramajk), aktar qag˙du bi kwiethom” (Atti 21,37-40; 22,2).Atti 22,1-21 jag˙tuna l-ewwel diskors ta’ difi!a ta’ Pawlu, quddiem il-Lhud, nies ta’ ©ensu. Pawlu jippre!enta ru˙u: “Jiena Lhudi; twelidt f’Tarsu taç-Çiliçja, imma trabbejt f’din il-belt f’ri©lejn Gamaljel u t˙arri©t bir-reqqa fil-˙arsien tal-Li©i ta’ missirjietna” (Atti 22,3). Imbag˙ad juri kif kien ippersegwita lill-insara (“kontra min qabad din it-triq tal-Mulej”) u jag˙ti rakkont tal-konver!joni tieg˙u fit-triq ta’ Damasku. Juri kif il-Mulej Ìesù kien sejja˙lu biex ixandar l-Evan©elju lil-Lhud, bil-kliem ta’ Ananija, li hu jippre!entah sempliçement b˙ala Lhudi, “ra©el sewwa skond il-Li©i”: “Alla ta’ missirijietna g˙a!lek biex tag˙raf ir-rieda tieg˙u, tara lil dak li hu l-Ìust u tisimg˙u jkellmek b’fommu stess” (Atti 22,12.14). Ikompli billi jsemmi vi!joni li kellu fit-tempju ta’ Ìerusalemm, li fiha l-Mulej urieh li fil-belt il-qaddisa ma kienux se jilqg˙u x-xhieda tieg˙u, u g˙alhekk jg˙idlu: “Mur, g˙ax jien se nibg˙atlek ’il bog˙od, fost il-pagani” (Atti 22,21).

“Tistg˙u ssawwtu çittadin Ruman?”Malli l-poplu sema’ lil Pawlu jg˙id dawn il-kelmiet, beda jg˙ajjat u jitlob b’insistenza li g˙andu ji©i maqtul. G˙alhekk it-tribun ordna li jda˙˙lu lil Pawlu fil-fortizza Antonja u jag˙tuh is-swat ta˙t interrogatorju, ˙alli jifhem e!attament x’akku!i kienu qeg˙in i©ibu kontra tieg˙u. Imma meta kienu qeg˙din idda˙˙luh g˙all-fla©ellazzjoni, Pawlu kixef l-identità vera tieg˙u u qal liç-çenturjun: “Tistg˙u ssawwtu çittadin Ruman bla ma jsir ˙aqq minnu?” (Atti 22,25). Iç-çenturjun mar mall-ewwel g˙and it-tribun, u qallu: “Hemm x’se tag˙mel? Dan ir-ra©el çittadin Ruman!” (Atti 22,26). G˙alhekk it-tribun

94

mar jivverifika l-ka!, u staqsa lil Pawlu: “‘G˙idli: int çittadin Ruman?’ Wie©bu: ‘Iva’. Il-fizzjal qallu: ‘Biex jien ksibt din iç-çittadinanza kelli n˙allas somma kbira.’ U Pawlu qallu: ‘U jien twelidt hekk’. G˙alhekk dawk li kienu se jist˙arr©uh bis-swat warrbu malajr minn ˙dejh; u l-fizzjal stess be!a’ meta sar jaf li kien çittadin Ruman u li kien rabtu bil-ktajjen” (Atti 22,27-29).

Pawlu quddiem is-SinedrijuL-g˙ada filg˙odu, t-tribun iddeçieda li jie˙u lil Pawlu quddiem is-Sinedriju, biex jipprova jifhem x’kienet l-akku!a li l-Lhud kienu qed i©ibu kontrih. Mhux biss, imma ippermetta li Pawlu jitkellem u jiddefendi ru˙u quddiem il-qassisin il-kbar u l-membri tas-Sinedriju. Malli Pawlu ddikjara l-innoçenza tieg˙u, il-qassis il-kbir Ananija, iben Nebedew, elett fis-sena 46 u maqtul mis-sikari fis-sena 60, ordna li jsawwtu lil Pawlu fuq ˙alqu. “Mbag˙ad Pawlu qallu: ‘Din id-daqqa Alla g˙ad jag˙tiha lilek, ja ˙ajt imbajjad! Int, li qieg˙ed hemm biex tag˙mel ˙aqq minni skond il-Li©i, tordna li ni©i msawwat kontra l-Li©i?’” (Atti 23,3). Meta dawk pre!enti qalulu li dak kien il-qassis il-kbir, Pawlu wie©eb b’mod sarkastiku li ma kienx inteba˙ li kien qassis il-kbir, ji©ifieri li ma kienx jimma©ina li l-kap spiritwali tal-poplu seta’ jkun daqshekk vjolenti.Pawlu nteba˙ li kien g˙alxejn li jipprova jiddefendi ru˙u, u g˙alhekk g˙amel u!u minn tattika brillanti. In˙allu lil Luqa jirrakkonta l-©est intelli©enti ta’ Pawlu. “Issa Pawlu kien jaf li xi w˙ud kienu min-na˙a tas-Sadduçej u o˙rajn min-na˙a tal-Fari!ej. G˙alhekk g˙ajjat fis-Sinedriju: ‘Óuti, jiena Fari!ew u bin il-Fari!ej; hu g˙alhekk li qieg˙ed isir ˙aqq minni, min˙abba t-tama fil-qawmien minn bejn l-imwiet’. Kif qal hekk, qamet tilwima bejn il-Fari!ej u s-Sadduçej, u l-©emg˙a nqasmet. G˙ax is-Sadduçej jg˙idu li la hemm qawmien minn bejn l-imwiet, la an©li u lanqas spirti; waqt li l-Fari!ej jistqarru

95

dan kollu. Mbag˙ad qam storbju kbir; xi kittieba tan-na˙a tal-Fari!ej qamu u bdew je˙duha bil-qawwa kollha ma’ l-o˙rajn u jg˙idu: ‘A˙na ma nsibu xejn ˙a!in f’dan il-bniedem. Min jaf kellmux xi spirtu jew xi an©lu?’ It-tilwim aktar kiber, u g˙alhekk il-fizzjal, billi be!a’ li se jtertqu lil Pawlu, ordna lis-suldati jin!lu ja˙tfuh minn nofshom u je˙duh il-fortizza” (Atti 23,6-10).Kien f’dak il-lejl li Pawlu kellu vi!joni mill-Mulej, li qallu: “Ag˙mel il-qalb! Kif tajt xhieda g˙alija f’Ìerusalemm, hekk ukoll je˙tie© li tag˙ti xhieda f’Ruma” (Atti 23,11).

Kon©ura tal-Lhud u trasferiment ta’ Pawlu f’Çesarija MarittimaIl-Lhud xorta ma qag˙dux bi kwiethom. Xi w˙ud minnhom iltaqg˙u u ˙alfu li la jieklu u lanqas jixorbu sa ma joqtlu lil Pawlu. G˙aldaqstant talbu lill-qassisin tat-tempju biex jikkonvinçu lit-tribun ˙alli jer©a’ j©ib lil Pawlu quddiemhom, bl-isku!a li jist˙arr©uh aktar, u hekk ikunu jistg˙u jag˙mlu nasba u joqtluh. Imma sar jaf bil-kon©ura n-neputi ta’ Pawlu, li mar ji©ri jag˙ti l-a˙bar lil Pawlu. Dan bag˙atu g˙and it-tribun, u dan sema’ minn fomm it-tfajjel dwar il-komplott kontra Pawlu. G˙aldaqstant bag˙at lit-tfajjel bl-ordni li ˙add ma jkun jaf bil-laqg˙a tag˙hom (Atti 23,12-22).It-tribun imbag˙ad kiteb l-elogium, jew litterae dimissoriae, lill-gvernatur Feliç, u ordna lil !ew© çenturjuni biex jie˙du s-suldati u bil-lejl jeskortaw lil Pawlu minn Ìerusalemm lejn Çesarija Marittima, ir-residenza tal-gvernatur Ruman. Fl-ittra li kiteb lil Feliç it-tribun ma semmiex li kien rabat bil-ktajjen lil Pawlu, li kien çittadin Ruman, anzi jg˙id li kien hu li ˙elsu mill-qilla tal-Lhud li riedu joqtluh. Billi sar jaf li kien hemm komplott kontra tieg˙u, iddeçieda li jibg˙at lil Pawlu Çesarija, u mbag˙ad jekk il-Lhud riedu jkomplu jinsistu li jixluh kellhom jirrikorru g˙and il-gvernatur innifsu (Atti 23,23-30).

96

Il-vja©© sar bil-lejl. Is-suldati waslu Antipatris, il-belt antika ta’ Afek (1Sam 4,1), li kien kabbarha Erodi l-Kbir u ta l-isem Antipatride. Minn hemm re©g˙u lura, u ˙allew lil Pawlu ji©i eskortat biss mill-kavallieri. Dawn waslu Çesarija Marittima u taw l-ittra lill-gvernatur Feliç u ippre!entawlu lil Pawlu.Il-belt ta’ Çesarija Marittima kienet inbniet fis-seklu 4 q.K. minn Strato, li kien jew ©eneral ta’ Tolomeo Filadelfo jew inkella ’Abd-Ashtrat, re ta’ Sidon. Kienet mag˙rufa b˙ala Torri ta’ Strato. Fis-sena 103 q.K. waqg˙et f’idejn Alessandru Jannew, u ta˙t il-˙akma ta’ l-Asmonej. Kien Erodi l-Kbir li re©a’ bnieha lejn tmiem l-1 seklu q.K. u g˙amilha port internazzjonali fuq il-kosta tal-Palestina, u ta l-isem ta’ Çesarija, ad unur ta’ l-imperatur Awgustu. Fi !mien Pawlu Çesarija kienet is-sede tal-prokuratur Ruman. Fil-fatt, kien fl-anfitejatru ta’ Çesarija li nstabet l-iskrizzjoni li ssemmi lill-prokuratur Ruman Ponzju Pilatu, u li hi l-akbar xhieda ta’ l-e!istenza storika tieg˙u.Skond l-istoriku Lhudi Josephus Flavius, Feliç kien prokuratur

@(1,<&/,*:,<&++&7,*$*4)V+(/,+<9

97

Ruman tal-Lhudija mis-sena 52 sas-sena 59-60. Kien funzjonarju fi !mien Neruni u Klawdju, u kien a˙rax u krudil kontra s-sikari u !-!eloti, u qatel ukoll lill-qassis il-kbir Ìonata. Kien bniedem superstizzju! u kien jg˙ix ma’ Drusilla, mart Azisus, re ta’ Emesa fis-Sirja.Malli Feliç qara l-elogium tat-tribun, u sar jaf li Pawlu kien ©ej miç-Çiliçja, hu ordna li jin!amm ta˙t kustodja fil-“pretorju ta’ Erodi”, sa ma jaslu l-Lhud minn Ìerusalemm biex jidher quddiemhom u jiddefendi ru˙u. Il-prokuratur Ruman kien igawdi minn poter politiku u ©udizjarju.

Id-diskors ta’ Pawlu quddiem il-gvernatur FeliçÓamest ijiem wara li Pawlu wasal Çesarija, waslu l-qassis il-kbir Ananija, xi anzjani tas-Sinedriju u avvukat jismu Tertullu. Huma kellhom jikkostitwixxu ru˙hom b˙ala akku!aturi ta’ Pawlu. Feliç laqag˙hom u ordna li jin©ieb Pawlu. Tertullu beda l-akku!a kontra l-Appostlu b’elo©ju lil Feliç, ta˙t forma ta’ captatio benevolentiae (Atti 24,2-4). Imbag˙ad beda jixli lil Pawlu li kien “bniedem mill-ag˙ar, u li qieg˙ed iqajjem it-tixwix fost il-Lhud kollha mxerrda mad-dinja u wie˙ed mill-mexxejja tas-setta ta’ Na!rin” (Atti 24,5). Akku!a lil Pawlu li ried jipprofana t-tempju, u qal li l-Lhud qabduh u ˙aduh quddiem l-awtoritajiet kompetenti, ˙a©a li çertament ma

"18<&JJ/;)&*'#$&1(7*+,=*>;)J/9*>&#,+9*.(1,<&/,*:,<&++&7,

98

kienetx tikkorrispondi g˙all-verità tal-fatti. Il-Lhud pre!enti mbag˙ad ikkonfermaw dak li qal Tertullu.Wara li qag˙ad jismag˙hom, Feliç ta l-permess lil Pawlu biex jitkellem. Atti 24,10-21 jikkostitwixxi d-difi!a tieg˙u quddiem il-gvernatur Ruman mill-akku!i li ©abu kontrih il-kapijiet Lhud. Pawlu wkoll beda l-apologia tieg˙u b’captatio benevolentiae qasira u prudenti (Atti 24,10). Imbag˙ad mall-ewwel ça˙ad l-akku!a li hu kien xewwiex tal-poplu. Qal li kien ilu Ìerusalemm biss tnax-il ©urnata, u li hemm ma qala’ nkwiet imkien, la fit-tempju, la fis-sinagogi u lanqas fil-belt. Imbag˙ad jiddefendi ru˙u mill-akku!a li kien parti mis-setta tan-Na!rin, u jg˙id: “Jien dan nistqarrlek; skond it-Triq tal-Mulej, li huma jg˙idulha setta, jiena naqdi lil Alla ta’ missirijietna u nemmen dak kollu li hemm fil-Li©i u l-Profeti” (Atti 24,14) u jer©a’ jinsisti li jemmen fil-qawmien mill-imwiet. B’hekk Pawlu juri li l-akku!i kontrih ma kienux ta’ natura soçjo-politika, imma biss reli©ju!a. Juri wkoll li l-Kristjane!imu ma kienx reli©jon kontrarja g˙al dik Lhudija, g˙ax flimkien mal-partit tal-Fari!ej l-Insara kienu jittamaw fil-qawmien mill-imwiet. Pawlu mbag˙ad jispjega l-motiv g˙aliex kien mar Ìerusalemm, ji©ifieri biex i©ib offerti ta’ karità lill-foqra Lhud, u offerti g˙as-sagrifiççji fit-tempju. Kien g˙alhekk li sabuh fit-tempju waqt ir-rit tal-purifikazzjoni. Fuq kollox kienu Lhud mill-Asja li kienu qabduh, u dawn kellhom ji©u jakku!awh jekk tassew hu kien g˙amel xi ˙a©a ˙a!ina fit-tempju. Mill-©did Pawlu jtemm id-diskors bl-affermazzjoni ta’ Fari!ew konvint: “Óa©a wa˙da jistg˙u jg˙idu fija: li jien, meta dhert quddiemhom, g˙ajjatt, ‘Min˙abba l-qawmien mill-imwiet qeg˙din tag˙mlu ˙aqq minni llum’” (Atti 24,21).Feliç inteba˙ li din kienet ©lieda bejn !ew© partiti reli©ju!i Lhud, u ma riedx jie˙u deçi!joni qabel ma jikkonsulta personalment lill-fizzjal Lisja. Bag˙at lura Ìerusalemm lill-akku!aturi, u lil Pawlu qieg˙du ta˙t custodia militaris, ji©ifieri

99

li kien jista’ jmur mill-fortizza li fiha jkun mag˙luq lejn id-dar tieg˙u privata, imma dejjem marbut b’katina wa˙da ma’ id suldat li kien jakkumpanjah dejjem. Feliç ma tax il-˙elsien lil Pawlu, sempliçement g˙ax ma riedx jurta lill-mexxejja Lhud. Mhux biss, imma skond l-Atti, “ftit jiem wara ©ie Feliç ma’ martu Drusilla, li kienet Lhudija. Bag˙at g˙al Pawlu u qag˙ad jisimg˙u jitkellem fuq il-fidi f’Ìesù Kristu. Pawlu beda jiddiskuti mieg˙u fuq il-©ustizzja, fuq it-tra!!in tal-passjonijiet u fuq il-©udizzju li g˙ad irid ji©i” (Atti 24,24-25). Feliç, li kien superstizzju!, ˙abat jib!a’, u re©a’ bag˙at lura lil Pawlu. Ta’ ra©el rg˙ib li kien, ta’ spiss kien joqg˙od jibg˙at g˙al Pawlu, g˙ax ˙aseb li dan kien se joffrilu xi flus. Sadanittant g˙addew sentejn, li warajhom, skond il-li©i Rumana, l-akku!at kellu jit˙alla ˙ieles jekk ma jsirx ˙aqq minnu. Imma Feliç g˙amel in©ustizzja ma’ Pawlu. “G˙addew sentejn, u Porçjus Festus la˙aq flok Feliç. Imma biex jog˙©ob lil-Lhud, Feliç ˙alla lil Pawlu fil-˙abs” (Atti 24,27).

Pawlu jidher quddiem Porçjus Festus u jappella g˙al quddiem ÇesariPorçjus Festus kien prokuratur tal-Lhudija fis-snin 59-62 w.K. B’differenza minn Feliç kien ra©el rett u kuxjenzju!. Miet fis-sena 62 meta kien g˙adu prokuratur. “Tlitt ijiem wara li wasal fil-provinçja tieg˙u, Festu tela’ Ìerusalemm minn Çesarija. Il-qassisin il-kbar u l-kbarat tal-Lhud resqu quddiemu biex jakku!aw lil Pawlu u bdew jitolbuh ˙afna biex jag˙mlilhom pjaçir u jibg˙atulhom Ìerusalemm, g˙ax kienu g˙amlu komplott li joqtluh fit-triq. Imma Festu we©ibhom li Pawlu kellu jibqa’ fil-˙abs f’Çesarija g˙ax hu stess kellu jmur hemm malajr. U !ied jg˙idilhom: ‘Dawk fostkom li g˙andhom xi awtorità jin!lu mieg˙i, u jekk dan ir-ra©el g˙andu xi ˙tija jakku!awh’” (Atti 25,1-5).Mill-©did il-kapijiet Lhud marru Çesarija g˙and il-prokuratur,

100

li ˙a postu fit-tribunal u ©ab lil Pawlu. Il-Lhud re©g˙u akku!awh b˙ad-darba ta’ qabel. Pawlu re©a’ ddefenda ru˙u b’dinjità u deçi!joni: “Jien ma nqast xejn, la kontra l-li©i tal-Lhud, la kontra t-tempju u lanqas kontra Çesari” (Atti 25,8). Forsi l-Lhud kienu akku!aw lil Pawlu sa˙ansitra bil-crimen lesae maiestatis, g˙ax kien ippriedka li Ìesù hu re. Imma l-prokuratur inteba˙ li din kienet kwestjoni reli©ju!a, u offra lil Pawlu l-possibilità li, jekk irid, imur Ìerusalemm u hemmhekk, quddiem Porçjus innifsu, jsir ˙aqq minnu. Imma Pawlu kien jaf li, jekk jitla’ Ìerusalemm, il-Lhud kienu qed jonsbuh biex jeqirduh, u b’©est ta’ diplomazija u kura©© appella g˙aç-çittadinanza Rumana tieg˙u. “Jien ninsab quddiem il-qorti ta’ Çesari; hawn g˙andu jsir ˙aqq minni. Jien lil-Lhud ma g˙amiltilhom xejn ˙a!in, kif inti stess taf sewwa. Jekk imbag˙ad jiena ˙ati, jekk g˙amilt xi ˙a©a li g˙aliha tist˙oqqli l-mewt, ma nfittixx li na˙rab mill-mewt. Imma jekk ma hemm xejn minn dak li fuqu qeg˙din jixluni, ˙add ma jista’ jer˙ini f’idejhom. Nappella g˙al quddiem Çesari!” (Atti 24,10-11). Festu tkellem mal-kunsill tieg˙u, u aççetta t-talba ta’ Pawlu: “Int appellajt g˙al quddiem Çesari, u quddiem Çesari tmur” (Atti 24,12). Minn dak il-˙in it-tribunal tal-prokuratur sar inkompetenti li jipproçessa lil Pawlu. L-Appostlu beda jistenna !-!mien li fih ikun jista’ jintbag˙at Ruma.

Id-diskors ta’ Pawlu quddiem ir-re AgrippaF’dawk il-©ranet ©ew i!uru lil Porçjus ir-re Agrippa II u Bereniçi. Marco Giulio Agrippa kien iben Agrippa I. Twieled Ruma. Fis-sena 50 w.K. l-imperatur Klawdju ˙atru re ta’ Kalçide, u mbag˙ad sar “kustodju” tat-tempju u t-te!ori tieg˙u, u kien ja˙tar hu l-qassisin il-kbar. Fis-sena 53 sar re tat-tetrarkija ta’ Filippu, Batanea u Abilene. Fis-sena 54 l-imperatur Neruni ta˙ il-Galilija u l-Perea. Miet qrib is-sena 100 u kien jg˙ix ma’ o˙tu Bereniçi, li mag˙ha jidher li kellu relazzjoni ta’ inçest. Giulia

101

Bereniçi kienet bint Erodi Agrippa I u o˙t Drusilla, mart Feliç. Wara li !!ew©et darbtejn, lil Lisimaku, u lil Erodi ta’ Kalçide, zijuha, wara li dan miet marret tg˙ix ma’ ˙uha Agrippa II.Porçjus Festus tkellem ma’ Agrippa dwar Pawlu, bit-tama li ji©i mdawwal minnu dwar il-kwestjonijiet reli©ju!i Lhud li g˙alihom Pawlu kien akku!at. Lil Agrippa jg˙idlu li l-akku!i kontra Pawlu ma kienux ta’ tip kriminali. “Kellhom biss xi kwestjonijiet mieg˙u dwar ir-reli©jon tag˙hom u dwar çertu Ìesù, li hu mejjet, imma Pawlu jg˙id li hu ˙aj” (Atti 25,19). U stieden lil Agrippa jisma’ lil Pawlu. Biex juri l-evidenza ta’ l-innoçenza ta’ l-Appostlu Luqa jintroduçi r-rakkont tal-laqg˙a ta’ Pawlu ma’ Agrippa u Bereniçi, li tikkostitwixxi l-a˙˙ar diskors ta’ difi!a personali ta’ l-Appostlu, din id-darba quddiem is-slaten. Wara s-soltu captatio benevolentiae (Atti 26,2-3) Pawlu beda jiddeskrivi l-˙ajja tieg˙u ta’ Lhudi m˙e©©e© g˙al-Li©i u g˙at-tradizzjonijiet tal-Fari!ej. Jiddeskrivi, g˙at-tieni darba, l-©rajja

>;<+*+,=*.(1,<&/,*:,<&++&7,5*1(E(*+,#$><;89<,+9<*G97,)

102

tal-konver!joni tieg˙u fit-triq ta’ Damasku (Atti 26,9-18), u jg˙id li Ìesù nnifsu kellmu u qallu: “G˙alhekk dhertlek, biex nag˙mlek ministru u xhud tad-dehra li fiha rajtni u ta’ dawk li fihom g˙ad nidhirlek. Ne˙ilsek mill-poplu u mill-©nus pagani li g˙andhom qieg˙ed nibg˙atek, biex tift˙ilhom g˙ajnejhom ˙alli jer©g˙u lura mid-dlam g˙ad-dawl u mis-setg˙a tax-xitan u jduru lejn Alla” (Atti 26,16-18). Kien min˙abba din il-˙idma missjunarja li l-Lhud qabduh fit-tempju u riedu joqtluh. Imma Pawlu jg˙id li ma kienx jg˙allem ˙lief dak li kienu g˙allmu Mosè u l-Profeti dwar li l-Messija kellu jqum mill-imwiet u jkun dawl kemm g˙all-poplu ta’ Israel kif ukoll g˙all-pagani.Festus ammira l-g˙erf ta’ Pawlu fir-reli©jon Lhudija u qallu: “Int mi©nun, Pawlu! L-g˙erf kbir tieg˙ek qieg˙ed i©ennek!” (Atti 26,24). Pawlu wie©bu b’diplomazija li hu ma kienx mi©nun, imma li Agrippa çertament kellu kompetenza biex jifhem a˙jar fuq xiex kien qed jitkellem, g˙ax hu kien Lhudi li kien jemmen fil-Profeti. Mhux biss, imma jdur fuq Agrippa u jistaqsih jekk

:9E(##*+,+$T(7F/9*+,=*!(<91,#(77

103

kienx veru dan kollu. Agrippa inteba˙ li, kieku jwie©bu iva, kien ifisser li l-Iskrittura kienet tabil˙aqq tikkonferma l-messa©© Kristjan li kien qed ixandar Pawlu, u ipprefera jwie©eb b’mod ironiku: “Ftit jonqsok biex tipperswadini u tag˙milni nisrani!” (Atti 26,28). U Pawlu mill-©did, b’˙afna diplomazija, wie©bu: “Nitlob ’l Alla li, bil-ftit jew bil-wisq, mhux inti biss, imma dawk kollha li llum qeg˙din jisimg˙uni jkunu b˙ali, barra mill-irbit ta’ dawn il-ktajjen” (Atti 26,29).Kien hawnhekk li l-udjenza waslet fit-tmiem. Porçjus u Agrippa qablu bejniethom li Pawlu ma kien ˙ati la ta’ mewt u lanqas tal-ktajjen. Mhux biss, imma Agrippa qal lil Festu: “Li ma appellax g˙al quddiem Çesari lil dan ir-ra©el kont tista’ titilqu” (Atti 26,31).Ma kien fadal xejn i!jed issa ˙lief li Pawlu jistenna f’Çesarija Marittima. Fuq ix-xefaq tal-punent kienet tinfeta˙ it-triq bil-ba˙ar lejn Ruma. Imma sa ma wasal hemm, Pawlu kellu missjoni o˙ra provvidenzjali x’jaqdi.

104

105

Kapitlu 10MINN ÇESARIJA SA RUMA:

IN-NAWFRAÌJU TA’ PAWLU F’MALTA

Il-vja©© minn Çesarija lejn RumaKienet riesqa l-˙arifa tas-sena 59 jew 60 meta Festus iddeçieda li jibg˙at lil Pawlu f’Ruma flimkien maç-çenturjun Ìulju u stakkament ta’ suldati tal-cohors Sebastena jew Awgusta. Id-data tas-sena 59, aççettata mill-ma©©oranza ta’ l-istudju!i, tfisser li dik is-sena l-Yom Kippur (Jum ta’ l-Espjazzjoni) ˙abat fil-5 ta’ Ottubru. Skond Atti 27,9 it-tluq minn Portijiet is-Sbie˙ fi Kreta se˙˙ wara din id-data, li kienet timmarka t-tmiem ta’ l-ista©un tan-navigazzjoni. Dik is-sena l-festa ˙abtet kmieni u x’aktarx li ma kienx ikun daqshekk perikolu! li jittantaw jaqsmu l-Mediterran miftu˙. Imma fis-sena 60 il-Yom Kippur ˙abat fl-24 ta’ Ottubru, u g˙alhekk jidher li l-periklu ta’ tempesti kien ˙afna akbar. G˙al din ir-ra©uni hemm min ja˙seb li s-sena 60 hi aktar e!atta g˙ad-data tal-vja©© lejn Ruma.Flimkien ma’ Pawlu telqu l-kollaboraturi tieg˙u Luqa u Aristarku ta’ Tessalonika. Il-vja©© lejn Ruma hu deskritt b’dettalji mill-aktar çari u e!atti mill-awtur ta’ l-Atti. Ir-rakkont juri li sar minn xi ˙add li kien pre!enti g˙all-©rajja, bniedem istruwit u li josserva d-dettalji. Fil-fatt diversi studju!i jqisu Atti 27,1-28,15 b˙ala wie˙ed mill-aktar dokumenti importanti ta’ l-antikità li jiddeskrivu s-seng˙a tat-tba˙˙ir ta’ l-era Griega-Rumana, hekk li ta’ spiss jag˙ti l-impressjoni li hu “djarju ta’ vja©©”.Telg˙u fuq ©ifen ta’ Andramitti, post fl-Asja Minuri ’l isfel minn Troas, illum jismu Karatash. Dan il-©ifen kellu jmur lejn l-Asja prokonsolari. Minn Çesarija ba˙˙ru max-xatt tal-Palestina u l-Feniçja sa ma waslu f’Sidon. Sidon, illum

106

"#$P/,QQ*+,=*2,)*>,?#*#(/)*G97,

107

Saida fil-Libanu, kienet wa˙da mill-eqdem bliet tal-Feniçja. Tissemma’, flimkien mal-belt ta’ Tir, di©à fis-sena 1345 q.K. Kienet ma˙kuma mill-Assiri, Babiloni!i u Persjani. Fis-sena 333 q.K. intreb˙et minn Alessandru l-Kbir u saret parti mis-saltna tas-Selewçidi. Fis-sena 64 q.K. g˙addiet f’idejn ir-Rumani, li inkorporawha mal-Provinçja tas-Sirja. F’Sidon iç-çenturjun Ìulju ta’ permess lil Pawlu biex i!ur lill-a˙wa Kristjani tal-belt. Iç-çenturjun applika l-li©i tal-custodia militaris lil Pawlu, li kienet tippermetti li hu j!ur lil ˙biebu fejn imur, dejjem akkumpanjat mis-suldat li jkun marbut mieg˙u. Luqa jinsisti fuq is-sentimenti nobbli ta’ tjieba li biha ç-çenturjun kien jitratta lil Pawlu waqt il-vja©©.Minn Sidon komplew triqthom lejn Çipru, imma ma g˙addewx ma©enb il-kosta tan-nofsinhar tal-g!ira, “g˙ax l-irjie˙ kienu kontrina” (Atti 27,4), imma daru mal-penisola tal-Karpasia quddiem il-ponta Andréas u l-g!ejjer Kidhes, biex da˙lu fil-Ba˙ar taç-Çiliçja u tal-Panfilja “g˙all-irdoss ta’ Çipru”. B’hekk waslu fil-port ta’ Mira fil-Liçja, illum Derme. Din kienet l-aktar belt importanti tal-Liçja, li kellha tempju lil Apollo. Kellha ssir famu!a aktar tard b˙ala l-belt li fiha kien g˙ex l-isqof San Nikola.F’Mira bidlu l-©ifen, billi telg˙u fuq ©ifen minn Lixandra li kien se jaqsam il-Mediterran lejn l-Italja. Min˙abba l-irjie˙ qawwija komplew iba˙˙ru mal-kosta tat-Turkija sa ma b’diffikultà waslu Knidos. Skond Erodotus din il-belt inbniet mill-Ispartani u kienet parti mill-Hexapolis tad-Doriçi, fejn kien hemm is-santwarju ta’ Apollo Triopaio. Baqg˙et famu!a g˙all-istatwa ta’ Venere ta’ Knidos u g˙ax fiha twieled Sostratos, l-arkitett tal-fanal ta’ Lixandra, wie˙ed mill-meravilji tad-dinja klassika. Qrib is-sena 129 q.K. ir-Rumani ˙akmu lil Knidos u g˙aqqduha mal-Provinçja imperjali ta’ l-Asja.Minn Knidos ©ibdu lejn in-nofsinhar, qasmu l-Ba˙ar E©ew u waslu quddiem il-g!ira ta’ Kreta, li ba˙˙ru madwar il-kosta

108

tag˙ha fil-parti ta’ Salmoni, mil-lvant g˙an-nofsinhar, fejn setg˙u jid˙lu g˙all-kenn tal-Portijiet Sbie˙ ˙dejn il-belt ta’ Lasaja (Atti 27,1-8). Ma nafux e!attament fejn kienu jinsabu dawn i!-!ew© postijiet imsemmijin, u ma jidhirx li Portijiet Sbie˙ kien, fil-fatt, port kenni, jekk ippruvaw jie˙du l-©ifen biex jg˙addi x-xitwa g˙all-kenn tal-port ta’ Feniçi. X’aktarx li dawn il-postijiet kienu jinsabu qrib ir-ra˙al ta’ Matala, ˙dejn Akra Lithinos. Kreta hi l-akbar g!ira ta’ l-arçipelagu tal-Greçja (8393 km kwadri). Kien fi Kreta li twieldet wa˙da mill-eqdem çiviltajiet tal-Mediterran, dik ta’ Minos (1700-1450 q.K.). Hi deskritta g˙as-sbu˙ija tag˙ha minn Omero fid-9 seklu q.K. Fis-seklu 11 q.K. ©iet ma˙kuma mid-Doriçi. Ir-Rumani akkwistawha fis-sena 66 q.K.Pawlu, li kien imdorri jivvja©©a bil-ba˙ar u kien espert min-navigazzjoni, ta parir li ma jkomplux fi triqthom lejn Ruma, g˙ax minn Kreta kellhom bilfors jo˙or©u f’ba˙ar miftu˙ sa Sqallija, u “Jum is-Sawm” (Atti 27,9), ji©ifieri l-festa ta’ l-Espjazzjoni (Yom Kippur) kien g˙adda. Imma ç-çenturjun aktar ta widen g˙all-kaptan tal-©ifen u g˙all-pilota milli g˙al kliem Pawlu. Il-ma©©oranza kienu tal-fehma li jo˙or©u minn dak il-port mhux adatt g˙ax-xitwa, u jba˙˙ru max-xatt ta’ Kreta sa ma jaslu fil-port ta’ Feniçi, x’aktarx fejn illum hemm il-port ta’ Plakias, li kien miftu˙ g˙al-lbiç u l-majjistral, u hemm jg˙addu x-xhur tax-xitwa. Malli qam ri˙ ˙afif min-nofsinhar ˙ar©u minn Portijiet Sbie˙ u bdew telg˙in lejn il-majjistral mal-kosta ta’ Kreta. Imma mill-g!ira qam riefnu mill-grigal, imsejja˙ “Euroaquilo”. Il-©ifen b’hekk ©ie mitfu˙ ’il barra fil-ba˙ar miftu˙. L-awtur tad-djarju tal-vja©© jikteb: “B’©irja wa˙da g˙addejna ta˙t ir-ri˙ ta’ daqsxejn ta’ g!ira jisimha Kawda” (Atti 27,16). Din hi g!ira çkejkna lejn in-nofsinhar ta’ Kreta, illum jisimha Gavdos. Mitluqin g˙all-qawwa tar-ri˙ u tal-mew©, tilfu kull kontroll fuq il-©ifen. “Bilkemm stajna n!ommu d-dg˙ajsa warajna, u g˙alhekk tellg˙uha mill-ba˙ar. Mbag˙ad qabdu l-armar u

109

rabtu l-©ifen dawramejt biç-çimi, ni!!lu l-qlug˙ g˙ax be!g˙u li ninkaljaw fuq is-Sirti” (Atti 27,17). Fil-fatt, id-direzzjoni tar-riefnu mill-grigal suppost li kellha tix˙et il-©ifen lejn l-in˙awi tal-kosta taç-Çirenajka, fl-Afrika ta’ fuq, u lejn il-golf tas-Sirti fil-Libja. Jidher li d-direzzjoni li ˙a l-©ifen inbidlet xi ftit, forsi g˙ax ir-riefnu kien x’aktarx grigal il-lvant, li g˙alhekk ©arr il-©ifen mhux lejn l-Afrika, imma lejn il-punent, fil-ba˙ar miftu˙ bejn l-Afrika u Sqallija.Mitluqin ’l hawn u ’l hinn g˙all-qilla tal-mew©, il-ba˙rin ̇ asbu biex i˙effu l-©ifen, u waddbu l-ba˙ar il-merkanzija u fit-tielet jum it-tag˙mir tal-©ifen. G˙al bosta jiem la raw xemx u lanqas kwiekeb, u g˙alhekk ma kellhom l-ebda indikazzjoni g˙an-navigazzjoni. Pawlu, i!da, qajjem it-tama ta’ s˙abu fuq il-©ifen, wara li çanfarhom talli ma semg˙ux minnu u telqu minn Kreta. Hu qalilhom li kellu vi!joni ta’ Alla li fih kien jemmen, li !gurah li ̇ add ma kien se jintilef, ̇ lief il-©ifen. U !ied jg˙id: “Je˙tie©, i!da, li na˙btu ma’ g!ira” (Atti 27,26).

UC&<,*+,=*23*>,?#

110

“Meta wasal l-erbatax-il lejl, konna ninsabu mitfug˙in ’l hawn u ’l hinn fil-ba˙ar ta’ Adrija” (Atti 27,27). L-isem tal-ba˙ar ma jinkludix biss l-Adrijatiku kif nafuh illum (li ˙a ismu mill-belt ta’ Adria, fl-Italja ta’ fuq, ˙dejn Venezia), imma !-!ona kollha taç-çentru tal-Mediterran bejn Sqallija u l-Afrika ta’ fuq, u bejn Kreta u t-Tune!ija. G˙ar-Rumani dan kien il-ba˙ar fuq ix-xaqliba tal-lvant ta’ l-Italja, li kien jifred il-penisola Taljana mill-Balkani, mill-Greçja u mill-Afrika, u li mela kien jinkludi l-Ba˙ar Joniku. Fuq ix-xaqliba tal-punent kien hemm dak li sallum hu mag˙ruf b˙ala l-Ba˙ar Tirrenu, çirkoskritt mill-kosta tal-punent tal-penisola Taljana, u l-g!ejjer ta’ Korsika, Sardinja u l-kosta tat-tramuntana ta’ Sqallija. Il-ba˙rin, qrib nofs il-lejl, ˙assew li kienu resqin qrib xi art. Skandaljaw u sabu g˙oxrin qama (ekwivalenti g˙al 37 metri). Wara ftit sabu ˙mistax-il qama (27 metri). Bdew jib!g˙u li l-©ifen se jinkalja fuq xi blat, u g˙alhekk ni!!lu l-ankri biex jag˙tu stabilità lill-©ifen. B’intenzjoni qarrieqa, g˙ax riedu ja˙arbu bil-g˙awm, ni!!lu d-dg˙ajsa bl-isku!a li riedu jdendlu xi ankri mill-pruwa. “I!da Pawlu qal liç-çenturjun u lis-suldati: ‘Jekk dawn ma jibqg˙ux fuq il-©ifen, intom ma tistg˙ux issalvaw’. Mbag˙ad is-suldati qaççtu l-˙bula tad-dg˙ajsa u ˙allewha tmur g˙al ri˙ha” (Atti 27,31-32).Filg˙odu kmieni mas-seb˙ Pawlu beda j˙e©©e© lill-ekwipa©© kollu biex jitrejjaq b’xi ˙a©a ta’ l-ikel, ˙alli jie˙du sa˙˙ithom. Hu nnifsu radd ˙ajr lil Alla, qasam il-˙ob! u beda jiekol. Il-©est hu simili g˙al dawk ewkaristiku, ukoll jekk ma jindikax l-ewkaristija, imma l-u!anza Lhudija tat-talb ta’ barka u l-qsim tal-˙ob! qabel l-ikel. Hekk kul˙add g˙amel il-qalb u bdew jieklu, l-aktar wara li Pawlu re©a’ !gurahom li ˙add minnhom ma kien se jitlef ̇ ajtu. Luqa jag˙tina n-numru e!att tal-persuni kollha li kien hemm fuq il-©ifen. Kienu b’kollox 276 persuni, inklu!i ç-çenturjun u s-suldati, il-pri©unieri (fosthom Pawlu), il-kaptan u l-pilota, il-ba˙rin, u persuni o˙rajn li ma nafux min

111

kienu, imma li forsi kienu qed jaqsmu l-ba˙ar bil-merkanzija li kien i©orr il-©ifen. Imma biex i˙effu l-©ifen kellhom iwaddbu l-qam˙ kollu fil-ba˙ar.Malli seba˙ raw quddiemhom l-art, imma ma g˙arfuhiex. “Lem˙u biss bajja bi xtajta fiha, u qatg˙uha li, jekk jistg˙u, jitfg˙u l-©ifen fuqha” (Atti 27,39). Liema kienet din ix-xtajta hu diffiçli nkunu nafu. Nistg˙u biss nag˙mlu kon©etturi. Il-©ifen kien riesaq lejn Malta mil-lvant, u kien qed i©orru l-grigal, li ja˙kem bil-qawwa fuq il-kosta kollha tal-g!ira li t˙ares lejn Sqallija, mill-A˙rax tal-Mellie˙a sal-ponta ta!-Ûonqor. Xtajtiet fuq din il-kosta hemm diversi, barra l-Port il-Kbir u l-Port ta’ Marsamxett. Mill-ponta ta’ l-A˙rax nistg˙u ng˙oddu dawn il-bajjiet: il-bajja tal-Mellie˙a, li hi l-akbar wa˙da u li fiha çertament hemm xtajta li tidher sewwa mill-ba˙ar miftu˙. Lejn nofs il-bajja, fi ©ranet li fihom ikun hemm mew© qawwi, jidher li hemm sikka ta˙t l-ilma (“reef”). Il-bajja ta’ San Pawl fiha wkoll xtajta, u minn barra tidher miftu˙a sewwa g˙all-grigal. Il-bajja tas-Salini, li llum ma g˙andhiex xtajta, forsi kellha dak i!-!mien meta !-!ona ma kienetx !viluppata. Il-kosta mis-Salini sa San Ìiljan hi kollha blat u ftit fiha xtajtiet, ˙lief il-bajja ta’ Qalet Marku ̇ dejn il-blat ta’ l-G˙allis, u l-bajja ta’ San Ìor© u dik ta’ San Ìiljan. Mill-Port il-Kbir sal-ponta ta!-Ûonqor il-kosta tax-Xg˙ajra ta’ Óa!-Ûabbar hi kollha blat u ma hemmx xtajtiet.Biex nifhmu fejn seta’ ˙abat il-©ifen ta’ Pawlu rridu nkomplu nsegwu l-Atti. “R˙ew l-ankri u telquhom il-ba˙ar, u ˙allew ukoll l-irbit tat-tmun. Mbag˙ad tellg˙u l-qala’ !-!g˙ir ta’ quddiem g˙ar-ri˙ u r˙ewlha lejn ix-xtjata. I!da ˙batna ma’ sikka bejn !ew© kurrenti, u l-ba˙rin wa˙˙lu l-©ifen fuqha. Il-pruwa baqg˙et imwa˙˙la sewwa fil-post u ma t˙arrkitx i!jed, imma l-poppa bdiet titfarrak bil-qilla tal-mew©” (Atti 27,40-41). L-espressjoni Griega li ju!a Luqa hi: topos dithalassos; din bil-Malti hi tradotta “sikka bejn !ew© kurrenti”. Meta wie˙ed

112

je!amina l-istess kosta tat-tramuntana ta’ Malta u jipprova jfittex din is-“sikka bejn !ew© kurrenti”, ma tantx jasal g˙al konklu!joni façli. Çertament l-aktar post indikat, li da˙al fit-tradizzjoni Kristjana b˙ala l-post tan-nawfra©ju, hu l-g!ira (mhux g!ejjer) ta’ Selmunett, mag˙rufa popolarment b˙ala ta’ San Pawl. Il-quççata tal-g!ira fiha statwa ta’ San Pawl, skolpita minn Sigismondo u Salvatore Dimech u mqieg˙da fil-post minn Salvatore Borg fl-1845. Fil-fatt, Selmunett hi sikka mdaqqsa (1180 metri twila), li nistg˙u nsej˙ulha g!ira, to˙ro© mill-promontorju ta’ Selmun f’direzzjoni tal-grigal fid-da˙la tal-bajja ta’ San Pawl, u tassew tifred il-kurrenti tal-ba˙ar ta’ barra minn dawk ta’ ©ewwa l-bajja. Fl-istess bajja ta’ San Pawl, ˙afna aktar qrib l-art, hekk li l-g˙awma kif deskritta fl-Atti tidher xi ftit esa©erata, hemm is-sikka ta’ l-G˙asselin, li xi w˙ud jaççettawha b˙ala l-post tan-nawfra©ju min˙abba assonanzi dubju!i lingwistiçi mal-kelma Griega dithalasson, li bil-Malti inbidlet fil-kelma “ta’ l-G˙asselin”. Post ie˙or indikat

"#$UC&<,*+,=*2,)*>,?#*D2(#79)(++H

113

hu l-ilsien ta’ art li jo˙ro© fil-ba˙ar fid-da˙la tal-bajja tas-Salini, fil-post jismu l-Qawra. G˙alkemm mhux proprjament sikka maqtug˙a mill-art, imma jikkorrispondi ˙afna g˙ad-deskrizzjoni, u forsi jista’ jkun kredibbli jekk wie˙ed jaççetta l-possibilità, mhux storikament ippruvata, li l-fdalijiet Rumani ta’ San Pawl Milqg˙i, ftit ’il ©ewwa mis-Salini, huma s-sit tal-villa ta’ Publju, li laqa’ g˙andu lin-nawfra©i. Çertament ta’ min ifakkar li kien aktar probabbli li Malta kienet abitata f’dawn l-in˙awi, milli fl-in˙awi tal-Mistra jew tal-bajja tal-Mellie˙a, li qatt ma kienu abitati ˙afna sa !minijiet reçenti, meta ©ew !viluppati g˙al skopijiet turistiçi. L-a˙˙ar possibilità ta’ sikka tista’ tkun dik tal-blata ta’ l-G˙allis, fuq il-kosta quddiem il-Mag˙tab. Imma hawn ukoll id-distanza sa l-art hi !g˙ira ̇ afna u ma hemm l-ebda xtajta, ̇ lief dik ta’ Qalet Marku. Naturalment dan kollu ma jnaqqasx il-valur tat-tradizzjoni Kristjana lokali dwar il-g!ira ta’ San Pawl, g˙alkemm ikollna nammettu li ma g˙andna l-ebda tradizzjoni tal-post e!att tan-nawfra©ju li tmur lura g˙all-ewwel sekli tal-Kristjane!imu f’pajji!na.1

Malli ˙abtu mas-sikka l-©ifen beda jitfarrak fin-na˙a tal-poppa. G˙alkemm is-suldati riedu joqtlu l-pri©unieri, biex dawn ma ja˙arbux bil-g˙awm, iç-çenturjun mill-©did juri ©est ta’ kortesija lejn Pawlu, u jordna li kul˙add jil˙aq l-art bil-g˙awm, u li min ma kienx jaf jg˙um jag˙mel u!u minn bçejjeç imkissra tal-©ifen u twavel. Hekk kul˙add wasal qawwi u s˙i˙ l-art.

" Cfr. M. BUHAGIAR, “The St. Paul Shipwreck Controversy. An Assess-ment of the Source Material”, in Melita Historica, Proceedings of History Week (1993), The Malta Historical Society 1997, 181-213, partikolarment pa©ni 197-200. F’pa©ni 186-192 l-awtur jiddiskuti d-diversi teoriji tal-postijiet li huma indikati fl-istorja b˙ala g!ejjer li fuqhom sar in-nawfra©ju: Malta, Meleda, jew Cephallenia. F’pa©ni 200-210 l-awtur jitkellem dwar tradizzjonijiet u kult lejn San Pawl u dwar postijiet venerati b’tifkira ta’ l-Appostlu, l-aktar dik li hi mag˙rufa b˙ala “Grotta ta’ San Pawl” fir-Rabat.

114

Pawlu f’Malta“Meta ̇ lisna mill-g˙arqa, sirna nafu li l-g!ira kien jisimha Mal-ta” (Atti 28,1). G˙alkemm illum il-ma©©oranza ta’ l-istudju!i jaqblu li Malta kienet tassew il-g!ira li fiha ©ie Pawlu, kien hemm !mien meta l-attribuzzjoni g˙al Malta kienet dubju!a. Il-kontroversja xeg˙let fis-sena 950, meta l-imperatur ta’ Bi!anzju Kostantinu VII Porphyrogenitus, fl-opra tieg˙u De Administrando Imperio, beda jg˙id li l-g!ira ta’ Melita li jsem-mi Luqa fl-Atti kienet Meleda, g!ira fl-Adrijatiku, illum Mljet, g!ira ftit barra minn Dubrovnik (Kroazja). Din it-te!i saret kontroversja li tqajjmet bil-kbir wara l-1730 meta ©ie pubb-likat studju ta’ Ignazio Georgi, abbati Benedittin tal-monasteru ta’ Veliko Jezero fuq Meleda li ssostni li r-riefnu li ©arr il-©ifen ta’ Pawlu kien ©ej mix-xlokk u mhux mill-grigal, u li g˙alhekk il-©ifen in©arr fil-Ba˙ar Adrijatiku. Imma l-Atti jitkellmu mill-“Euroaquilo”, li jikkorrispondi g˙ar-riefnu tipiku tal-grigal-lvant li a˙na mdorrijin bih fiç-çentru tal-Mediterran. Biex il-©ifen ta’ Pawlu jid˙ol fl-Adrijatiku, r-riefnu kien ikollu x’aktarx ikun min-nofsinhar ix-xlokk, u hu diffiçli nifhmu kif kienu mitfug˙in ’l hawn u ’l hemm f’ba˙ar mhux tant wiesg˙a, u li d-da˙la g˙alih hi pjuttost dejqa (Stretti di Otranto).Atti 28,1-10 jippre!enta l-konklu!joni tal-blokk narrattiv ta’ Atti 27,1-28,10. “Meta ˙lisna mill-g˙arqa, sirna nafu li l-g!ira kien jisimha Malta. In-nies tag˙ha ©iebu ru˙hom mag˙na bi ˙lewwa liema b˙alha. Laqg˙una tajjeb lilna lkoll u qabbdulna ˙u©©ie©a, g˙ax kienet bdiet nie!la x-xita u kien il-bard. Mela Pawlu qabad qabda zkuk niexfa u tefag˙hom fin-nar. Fiz-zkuk kien hemm lifg˙a li, malli ˙asset is-s˙ana, ˙ar©et u qabdet ma’ id Pawlu. In-nies tal-g!ira, kif raw il-lifg˙a mdendla ma’ idu, bdew jg˙idu wie˙ed lil ie˙or: “Dan ir-ra©el !gur xi qattiel, ghax g˙ad li ˙elisha mill-ba˙ar, il-Ìustizzja ma ˙allitux jg˙ix!” Imma hu farfar il-lifg˙a ©on-nar u ma ©ralu xejn. Huma stennew li se jarawh jintefa˙ jew jaqa’ u jmut f’daqqa.

115

Wara li damu jistennew ˙afna u raw li ma ©ralu ebda deni, biddlu l-˙sieb u bdew jg˙idu li kien xi alla. F’dawk l-in˙awi kien hemm l-oqsma tal-prinçep tal-g!ira, li kien jismu Publju. Dan laqag˙na u bil-qalb kollha !ammna g˙andu tlitt ijiem. Missier Publju inzerta mix˙ut, marid bid-deni u d-disenterija. Pawlu da˙al ˙dejh, g˙amel talba, qieg˙ed idejh

fuqu u fejjqu. Wara dan imbag˙ad bdew ukoll jersqu g˙andu l-morda l-o˙ra tal-g!ira, u hu fejjaqhom. Wrewna ©ie˙ kbir, u meta ©ejna biex nitilqu, g˙abbew fuq il-©ifen kull ma konna ne˙tie©u”.Il-kompo!izzjoni redazzjonali tas-silta ta’ Luqa hi mag˙mula minn: (1) 28,1-2a – l-introduzzjoni; (2) 28,2b-6 – ir-rakkont tal-lifg˙a li taqbad ma’ id Pawlu u l-venerazzjoni ta’ l-abitanti tal-g!ira lejn Pawlu; (3) 28,7-8 – Pawlu jfejjaq lil missier Publju u lill-morda o˙ra tal-g!ira. In-nies tal-g!ira huma indikati minn Luqa b˙ala oi de barbaroi, ji©ifieri nies li ma kienux jitkellmu l-Grieg, appuntu “barbari”, g˙ax kienu jitkellmu djalett neo-Puniku, minkejja li Malta kienet ma˙kuma mir-Rumani. Il-fatt li Luqa jindika li kienet ix-xita u kien il-bard jurina li !-!mien tas-sena li fih Pawlu wasal Malta kien fl-ista©un tal-maltemp u tal-bard, ji©ifieri bejn Novembru u Frar. Issa, jekk kif g˙idna aktar, ’il fuq, x’aktarx li fis-sena 60 l-Yom Kippur ˙abat fl-24 ta’ Ottubru, u li Pawlu telaq minn Kreta meta kienet

"#$U<;++,*+,=*23*>,?#5*G,',+

116

di©à g˙addiet din il-festa, u l-©ifen dam jit˙abat mat-tempesta almenu ©img˙atejn, allura ni©u lo©ikament g˙all-perjodu bejn in-nofs u tmiem Novembru tas-sena 60. Il-klima xitwija deskritta mill-Atti f’Malta tibda bejn wie˙ed u ie˙or f’dan i!-!mien tas-sena, u l-irwiefen tal-grigal huma l-aktar komuni f’dan il-perjodu, bejn Novembru u Diçembru. Il-grigal jista’ jasal g˙al riefnu ta’ forza 8-10 (b˙al fil-ka! tar-riefnu ta’ l-24 ta’ Jannar 2008), u jista’ jdum jonfo˙ bejn tlieta u ̇ amest ijiem. Hu kaw!at minn kurrenti qawwija ta’ arja kies˙a mill-Ewropa çentrali li jiltaqg˙u ma’ kurrenti ta’ arja s˙una mid-de!ert Libiku.Luqa jiddeskrivi b’toni ta’ gratitudni l-ospitalità tal-Maltin lejn Pawlu u s˙abu. Luqa jrid juri li Pawlu hu l-bniedem ta’ Alla, li ji©i mag˙!ul biex jag˙ti xhieda lil Kristu sat-trufijiet ta’ l-art. Proprju g˙aliex hu xhud ta’ Alla, Pawlu hu wkoll tawmaturgu, li joffri s-salvazzjoni u l-fejqan lil dawk kollha li g˙andhom b!onnhom. Mil-lat storiku Atti 28,1-10 jappartjeni çertament g˙al tradizzjonijiet ta’ min joqg˙od fuqhom li San Pawl g˙adda minn Malta. I!-!ew© episodji ta’ “rakkonti ta’ mirakli” wkoll jappartjenu g˙al tradizzjonijiet lokali, li Luqa elaborahom billi segwa mudelli mil-letteratura ellenistika. Hekk, l-episodju tal-lifg˙a li taqbad ma’ id Pawlu jfakkarna f’epigrammi funebri tal-letteratura Griega: l-epigramma ta’ Antipatru ta’ Tessalonika (1 seklu q.K.), ta’ Leonida ta’ Lixandra (1 seklu w.K.) u ta’ Satilius Flaccus (1 seklu w.K.). Dawn it-tliet epigrammi jitkellmu mill-mewt ta’ persuna©©i li, wara li ˙elsu mill-g˙arqa, gidmithom lifg˙a. Fil-ka! tag˙na, i!da, billi Luqa jrid juri li Pawlu hu m˙ares minn Alla, mhux biss jurih li ˙eles mill-g˙arqa, imma wkoll mill-gidma tal-lifg˙a. Jiddeskrivi reazzjoni fost l-indi©eni Maltin, li minn ©udizzju negattiv fuq Pawlu (“dan ir-ra©el !gur xi qattiel”) li l-Ìustizzja personifikata (diké) ma ˙allitux jg˙ix, jibdew iqisu lil Pawlu b˙ala divinità (“bdew jg˙idu li kien xi alla”). Hekk Luqa jippre!enta lil

117

Pawlu b˙ala tawmaturgu, xhud tas-salvazzjoni ta’ Alla g˙all-bnedmin kollha. Attwalment f’Malta ma je!istux lifg˙at jew sriep velenu!i. Hemm min isostni li l-lifg˙a li gidmet lil Pawlu kienet il-coronella austriaca, li tixba˙ lil-lifg˙a, imma mhijiex velenu!a. Imma l-Maltin stennew li Pawlu jmut meta raw il-lifg˙a mqabbda ma’ idu; dan ifisser li g˙alihom il-lifg˙a kienet velenu!a. Ma nistg˙ux ninsistu aktar fuq dan id-dettall, ˙lief li ng˙idu li, ukoll jekk illum f’Malta ma hemmx sriep velenu!i, dan ma jfissirx li ma kienux je!istu fl-1 seklu.It-tieni episodju ta’ fejqan hu dak assoçjat ma’ missier Publju. Luqa jsejja˙lu prôtos tis nésou, il-prinçep tal-g!ira. Ma nafux jekk kienx xi ma©istrat prinçipali jew xi bniedem nobbli ie˙or ta’ Malta. Imma ismu hemm xhieda g˙alih f’iskrizzjonijiet misjubin f’Malta, wa˙da minnhom tal-perjodu ta’ Tiberju, li ssejja˙lu wkoll prôtos Melitaíon. Skond tradizzjoni lokali dan kellu l-villa tieg˙u qrib ir-ra˙al ta’ Burmarrad, ftit bog˙od mill-bajja tas-Salini, fil-post arkeolo©iku mag˙ruf b˙ala San

"#$UC&<,*+,=*2,)*>,?#*'#$&1+,+?,*+,=*#$4FF;1+#9

118

Pawl Milqi. Hawnhekk, fis-snin 1963-1968 il-Missione Archeologica Italiana g˙amlet skavi arkeolo©içi ta˙t u madwar il-kappella ta’ San Pawl Milqi, mibnija fl-1616 fuq fdalijiet ta’ kappella o˙ra tas-seklu 15. Instabu fdalijiet ta’ villa u kumpless agrikolu tat-2 seklu q.K. Il-villa kien hemm qabilha bini Puniku, u baqg˙et wieqfa sal-˙akma G˙arbija fid-9 seklu. Kienet tikkonsisti f’kumpless residenzjali, u bini ie˙or konness ma’ l-g˙asir ta!-!ebbu©. G˙alkemm it-tradizzjoni popolari torbot ma’ dan il-post il-villa ta’ Publju, hu diffiçli li nkunu nafu jekk, fil-fatt, il-fdalijiet arkeolo©içi jistg˙ux jikkonfermaw din l-ipotesi, jew l-ipotesi l-o˙ra li l-villa kienet fil-Wardija, fejn hemm il-knisja ta’ San Ìwann “tal-Óriereb”, mibnija fuq fdalijiet Rumani, u fejn ji©i muri ˙awt tal-©ebel li jing˙ad li fih San Pawl g˙ammed lill-abitanti. Hu x’inhu, Publju g˙amel ©est ta’ ©enero!ità kbira meta laqa’ g˙andu 276 persuna g˙al tlitt ijiem. Pawlu sar jaf li misser Publju kien marid “bid-deni u d-disenterija”. Dawn is-sintomi li jiddeskrivi Luqa f’Atti 28,8, jikkorrispondu g˙ad-deni rqieq, kaw!at mill-Micrococcus Melitensis skopert fl-1887 (jissejja˙ ukoll Brucellosis Melitensis), li jinfetta l-˙alib tal-mog˙o! u jipproduçi f’min jixorbu d-deni g˙oli u d-disenterija. Pawlu fejjaq lil missier Publju bil-©est tat-tqeg˙id ta’ l-idejn. Il-fama tieg˙u malajr xterrdet mal-g!ira, u l-abitanti l-o˙rajn li kienu morda ©ew biex Pawlu jfejjaqhom billi talab u qieg˙ed idejh fuqhom. Il-Maltin, li kienu ospitali mall-ewwel, issa saru mill-aktar twajbin ma’ Pawlu u s˙abu, li damu f’Malta tul i!-!mien kollu tax-xitwa li fih kienet mag˙luqa l-possibilità tan-navigazzjoni. “Wrewna ©ie˙ kbir, u meta ©ejna biex nitilqu, g˙abbew fuq il-©ifen kull ma konna ne˙tie©u” (Atti 28,10).L-Atti ma jag˙tuna l-ebda ˙jiel dwar x’g˙amel Pawlu kemm dam f’Malta fil-perjodu tax-xitwa. It-tradizzjoni lokali tg˙id li Pawlu evan©elizza lill-Maltin u ikkonvertihom g˙all-fidi fi Kristu, ta˙t it-tmexxija ta’ Publju, l-ewwel isqof tal-g!ira.

119

Nafu li dawn l-elementi le©©endarji ma g˙andhom l-ebda ba!i storika. L-istudju!i ta’ l-istorja jg˙idulna li l-ewwel sinjali tal-Kristjane!imu f’pajji!na jmorru lura g˙as-sekli 3-4, u li l-kult lejn San Pawl mhux eqdem mis-seklu 13. Jekk, i!da, nqisu li Pawlu kien dejjem jie˙u l-opportunità li jxandar l-Evan©elju kull fejn mar, hemm probabiltà li dan ma setax jonqos f’Malta fejn dam “tliet xhur” (Atti 28,11). Aktar minn daqshekk ma nistg˙ux çertament nikkonkludu mill-materjal dokumentarju li ˙allielna Luqa fl-Atti.

Il-vja©© minn Malta sa Ruma“Wara tliet xhur tlaqna fuq ©ifen li kien g˙adda x-xitwa fil-g!ira” (Atti 28,11). Minn Malta Pawlu telaq lejn Frar-Marzu tas-sena 61. Il-©ifen li telaq bih kien minn Lixandra, u kellu x-xbieha tad-Dijoskuri fil-pruwa. Dan id-dettall hu interessanti, g˙ax jurina kif l-i©fna kien ikollhom fil-pruwa jew pittura jew skultura tax-xbihat ta’ Castore u Polluce, li kienu meqjusin b˙ala protetturi tan-navigazzjoni. L-ewwel art li waslu fiha kienet il-g!ira ta’ Sqallija. Wara Capo Passero l-ewwel port li wie˙ed jiltaqa’ mieg˙u hu Siraku!a, u hemm Pawlu ni!el u qag˙ad tlitt ijiem. Siraku!a kienet ©iet mibnija minn Archia ta’ Korintu lejn is-sena 734 q.K., u kienet saret belt Dorika mill-isba˙ ta˙t Ierone I (485-467). Fis-sena 413 ©iet assedjata minn armata minn Ateni, imma ming˙ajr suççess. Fis-sena 212 q.K. waqg˙et f’idejn ir-Rumani, u dawn sebb˙uha ˙afna, kif jixhed Çiçerun. Fi !mien Pawlu Siraku!a kienet tag˙mel parti mill-Provinçja Senatorjali ta’ Sqallija u kellha !ew© portijiet. Hemm tradizzjoni lokali f’Siraku!a li tg˙id li hemmhekk Pawlu ltaqa’ ma’ komunità Kristjana, li kienet di©à ©iet evan©elizzata minn xi missjunarji. Fis-sena 39 San Pietru kien bag˙at lil Marziano f’Siraku!a biex ixandar l-Evan©elju. Dan kien ji©bor l-ewwel komunità Kristjana fl-g˙erien Pelopie ta’ Acradina, qrib fejn kienet tg˙ix il-komunità Lhudija. Dan wassal biex il-Lhud

120

fis-sena 68 rabtu lil Marziano ma’ kolonna u ˙a©©ruh. Skond tradizzjoni lokali fil-kripta ta’ San Marziano ippriedka San Pawl meta mar Siraku!a. Din naturalment hi tradizzjoni li ma nistg˙ux nippruvawha minn dak li jg˙idu l-Atti. F’din i!-!ona ta’ Sqallija hemm xi çentri li j!ommu t-tradizzjoni tal-mawra ta’ San Pawl fl-in˙awi ta’ Siraku!a, fosthom il-port ta’

Sampieri, qrib Pozzallo, u Palazzolo Acreide, qrib Siraku!a.Minn Siraku!a l-©ifen kompla jba˙˙ar mal-kosta ta’ Sqallija, quddiem Catania u Messina. Tradizzjoni o˙ra tg˙id li evan©elizza Messina, imma din ukoll hi bla ebda fundament storiku. Wara li qasmu li Stretto di Messina waslu Reggio, belt antika Griega, illum Reggio Calabria, mibnija minn Calcide lejn is-sena 720 q.K. Fis-sena 387 q.K. ©iet meqruda minn Dijonisju II il Giovane. Biex ma taqax ta˙t il-Karta©ini!i talbet l-g˙ajnuna lir-Rumani. Wara terremot qawwi Awgustu re©a’ bnieha u semmieha Rhegium Julium.L-g˙ada li waslu Reggio qam ri˙ favorevoli min-nofsinhar. Dan kien ifisser li setg˙u jaqsmu l-Ba˙ar Tirrenu dritt lejn Pozzuoli, belt port fit-tramuntana tal-Golf ta’ Napli, imwaqqfa mill-kolonizzaturi Griegi tal-Calcide bl-isem ta’ Dicaearchia fis-7 seklu q.K.. G˙addiet ta˙t il-˙akma Rumana fis-sena 215, u kellha anfitejatru kbir. Sa ma l-imperatur Klawdju bena

2+,+?,*+,=*23*>,?#5*0;##(BB/,+,*23*>,?#5*P,##(++,

121

l-port ta’ Ostia, Pozzuoli kienet meqjusa b˙ala l-port ta’ Ruma. Skond Josephus Flavius fil-belt kien hemm pre!enti wa˙da mill-eqdem kolonji Lhud fl-Italja. Ukoll jekk ma nafux kif, meta wasal Pawlu, kien hemm di©à insara f’Pozzuoli. Fil-fatt Luqa jikteb: “Hemm sibna xi a˙wa, li stidnuna noqog˙du sebat ijiem mag˙hom” (Atti 28,14). U hekk Pawlu seta’ jitlaq lejn Ruma. Minn Pozzuoli hu segwa l-Via Appia. L-a˙wa ta’ Ruma ˙ar©u biex jiltaqg˙u ma’ Pawlu sal-Forum ta’ Appju u sat-Tliet Tvieren. It-tradizzjoni tqieg˙ed il-lokalità ta’ Tres Tabernae qrib ˙afna tal-Forum Appii, qrib Borgo Faiti u quddiem il-belt ta’ Sezze. Dawn kienu stazzjonijiet tal-posta fuq il-Via Appia. Il-lokalità tat-Tliet Tvieren setg˙et tkun xi 16-il mil bog˙od minn Ariccia (49 km minn Ruma) u 10 mili mill-Forum ta’ Appju. “Malli rahom, Pawlu radd il-˙ajr ’l Alla u qawwa qalbu” (Atti 28,15). Ma nafux jekk dan hux versett redazzjonali ta’ Luqa, billi ma kienx tant possibbli g˙al Pawlu, pri©unier, li jid˙ol trijonfalment f’Ruma, eskortat mill-komunità tal-Kristjani.“Meta d˙alna Ruma, Pawlu tawh il-permess joqg˙od g˙alih b’suldat g˙assa mieg˙u” (Atti 28,16). Dan ifisser li Pawlu kellu permess ta’ kustodja militari mhux iebsa ̇ afna, biex hekk seta’ jiççaqlaq, jg˙ix wa˙du, u jirçievi l-vi!ti ta’ dawk li jridu jarawh. Luqa aktar tard jinfurmana li “Pawlu dam joqg˙od hemm g˙al sentejn s˙a˙ fid-dar li kien kera” (Atti 28,30). Il-fatt li Pawlu kien ta˙t kustodja militari jfisser li kien jg˙ix barra mill-Castra Pretoria, imma mhux bog˙od minnha. Din kienet l-akkampament tal-Pretorjani, fix-xaqliba tal-majjistral ta’ Ruma, bejn il-Via Nomentana u l-Via Tiburtina, li kien ©ie mibni minn Tiberju fis-snin 20-23 w.K. Minn hawn Pawlu seta’ façilment ikompli l-missjoni tieg˙u ta’ evan©elizzazzjoni kemm fost il-Lhud kif ukoll fost il-pagani li kienu jg˙ixu f’Ruma.

122

123

Kapitlu 11L-APOSTOLAT TA’ PAWLU F’RUMA

Il-laqg˙a mal-LhudMalli da˙al Ruma Pawlu mar joqg˙od f’dar li kien kera. L-ewwel ˙a©a li ˙aseb li jag˙mel kienet li jsejja˙ g˙andu l-kapijiet tal-komunità Lhudija li kienet tg˙ix f’Ruma. Fi !mien Pawlu kienu jg˙ixu f’Ruma mal-50 elf Lhud, l-aktar fi!-!ona ta’ Trastevere, b’total ta’ 13-il sinagoga. Malli dawn in©abru g˙andu Pawlu beda jispjega r-ra©uni g˙aliex hu kien pri©unier, ji©ifieri min˙abba l-akku!i mhux fondati ta’ nies fanatiçi f’Ìerusalemm, billi hu ma kien ikkommetta l-ebda delitt kontra l-poplu Lhudi jew id-drawwiet tal-missirijiet. L-innoçenza tieg˙u, fil-fatt, kienet evidenti g˙aliex l-istess Rumani qatt ma rnexxielhom isibu fih xi ˙tija ta’ delitt. Imma billi l-Lhud komplew jinsistu li ji©i kkundannat, Pawlu qal li kien wasal g˙ad-deçi!joni li jappella g˙al quddiem it-tribunal ta’ Çesari, imma bl-ebda sens ta’ mrar lejn il-poplu tieg˙u. Qalilhom li kien sej˙ilhom biex huma jaraw b’g˙ajnejhom stess li hu kien i©orr il-ktajjen min˙abba t-tama ta’ Israel. It-twe©iba tal-kapijiet Lhud kienet diplomatika u prudenti. Qalulu li huma ma kienux irçevew ittri dwaru u lanqas l-ebda a˙bar kontrih. Anzi, huma kienu kuntenti li jiltaqg˙u mieg˙u ˙alli jkollhom informazzjoni dwar din id-duttrina ©dida li huma semg˙u li kienet issib oppo!izzjoni kullimkien. Hekk huma iffissaw ©urnata biex jiltaqg˙u mieg˙u (Atti 28,17-22).Fil-jum miftiehem ippre!entaw ru˙hom diversi Lhud fid-dar ta’ Pawlu, u dan esponielhom il-fidi Kristjana u ta xhieda li Ìesù kien tassew il-Messija m˙abbar minn Mosè u mill-profeti. Xi w˙ud mil-Lhud emmnu, imma o˙rajn baqg˙u jiddubitaw, hekk li Pawlu jidher li urta ru˙u u we©ibhom bil-kliem tal-profeta Isaija 6,9-10: “Mur g˙and dan il-poplu u g˙idilhom: Tisimg˙u

124

kemm tisimg˙u ma tifhmux, u t˙arsu kemm t˙arsu ma tarawx. G˙ax il-qalb ta’ dan il-poplu twebbset: kienu tqal biex jisimg˙u b’widnejhom u g˙alqu g˙ajnejhom, li ma jmorrux jaraw b’g˙ajnejhom u jisimg˙u b’widnejhom u jifhmu b’mo˙˙hom, u hekk ibiddlu ˙ajjithom u jiena nfejjaqhom”. Hekk Pawlu jiddikjara: “Kunu afu, mela, li Alla bag˙at din is-salvazzjoni tieg˙u lill-pagani; u huma jisimg˙u” (Atti 28,28).Wara din il-©rajja “Pawlu dam joqg˙od hemm g˙al sentejn s˙a˙ fid-dar li kien kera; hemm kien jilqa’ lil dawk kollha li kienu ji©u g˙andu, ixandrilhom is-Saltna ta’ Alla u jg˙allimhom fuq il-Mulej Ìesù Kristu bil-kura©© u bla tfixkil” (Atti 28,30-31). B’dan is-sommarju Luqa jag˙laq il-Ktieb ta’ l-Atti ta’ l-Appostli. Id-dmir tieg˙u b˙ala storiku tal-Knisja tal-bidu kien la˙qu: bil-predikazzjoni ta’ Pawlu f’Ruma l-pjan ta’ salvazzjoni ta’ Alla g˙all-popli kollha sat-trufijiet ta’ l-art kien intla˙aq.

L-apostolat tal-pri©unier PawluIs-sentejn li Pawlu g˙adda Ruma, skond Atti 28,30, kienu snin ta’ ˙idma apostolika intensa fi ˙dan il-komunità Kristjana rumana. Imma, b˙as-soltu, Pawlu, minkejja li kien qed ja˙dem g˙all-Knisja lokali, ma nesiex il-˙ti©ijiet tal-Knisja universali, speçjalment dawk li kienu marbutin mieg˙u b’sentimenti partikulari ta’ m˙abba u kienu laqg˙u bil-qalb il-messa©© apostoliku tieg˙u. Il-preokkupazzjoni li kellu g˙all-Knejjes kollha kienet il-˙in kollu twasslu biex ja˙seb fihom, l-aktar f’dawk il-komunitajiet li kienu mheddin mill-predikazzjoni ta’ l-a˙wa foloz Lhud u mill-predikazzjoni ta’ tip Gnostiku. Proprju min˙abba dawn ir-ra©unijiet, kemm dam pri©unier Ruma, Pawlu ddetta t-tliet ittri li fadal fil-corpus Paulinum, ji©ifieri Filemon, Kolossin u Efesin. L-ewwel wa˙da hi çertament ittra fis-sens klassiku, g˙ax titkellem fuq fatt personali; Kolossin hi ittra indirizzata lil komunità li kienet ©iet evan©elizzata mhux direttament minn Pawlu, imma

125

mid-dixxiplu tieg˙u Epafra, konvertit g˙all-Kristjane!imu minn Pawlu meta l-appostlu kien jg˙allem f’Efesu. L-Ittra lill-Efesin hi x’aktarx “ittra çirkulari”, indirizzata g˙al diversi komunitajiet ta’ l-Asja prokonsolari li kienu qrib Efesu.

L-Ittra lil FilemonL-Ittra lil Filemon hi biljett qasir ta’ natura privata, miktub skond l-epistolografija Griega-Rumana: fiha praescriptum skond l-u!u klassiku (Film 1-3), corpus qasir li fih Pawlu jid˙ol g˙al Onesimu quddiem ˙abibu Filemon (Film 4-20), postscriptum li fih hemm ukoll rikjesta (Film 21-22), tislija bejn il-˙bieb (Film 23-24), u awguri ta’ stil Kristjan (Film 25). L-Ittra, miktuba f’Ruma (skond xi w˙ud f’Çesarija jew Efesu) turi l-qalb kbira ta’ Pawlu.Onesimu kien skjav li ˙arab mid-dar ta’ sidu Filemon, li kien bniedem g˙ani minn Kolossi li kien konvertit minn Pawlu.

>&++9<,*+,=*23*>,?#*V#$8)&1/,*+,#$S#,Q(##,JJ/;)&*D2+9E&97*%&'#&W97*S<,)W&1W,)97H5*!(<91,#(77

126

Meta ˙arab Onesimu kien seraq somma flus lil sidu. Skond il-li©i rumana s-sitwazzjoni tieg˙u kienet gravi: jekk jinqabad kellu jintbag˙at g˙and sidu, li kellu d-dritt jistampalu marka bin-nar fuq ©binu li biha juri li kien ma˙rub (fugitivus), jorbtu b’katina, jag˙tih is-swat sa ma jo˙ro© id-demm, u jekk jidhirlu li l-ka! kien serju ˙afna, sa˙ansitra l-piena tal-mewt. Onesimu mar g˙and Pawlu biex jaqla’ l-ma˙fra ming˙and Filemon permezz tieg˙u. Il-kontenut tal-biljett juri, qabel xejn, il-personalità umana u mimlija affett ta’ Pawlu, li biex je˙lisha lil Onesimu jasal biex joffri lilu nnifsu b˙ala garanti li jer©a’ j˙allas lura id-deni li dan kien g˙amel lil sidu. Imbag˙ad, juri li Pawlu ma kellux l-iskop li jabolixxi d-drawwa tal-jasar, li kien l-ordinament li fuqu kienet tinbena l-ekonomija tad-dinja klassika, imma sempliçement jasal biex i˙ares lejn l-iskjav mhux b˙ala res (˙a©a) imma b˙ala bniedem b’dinjità, u li quddiem il-fidi Kristjana li ˙addan, isir liberu daqs sidu stess.

L-Ittra lill-KolossinFl-istess !mien li kiteb lil Filemon, Pawlu kiteb ittra lill-Kolossin, li hu bag˙atha permezz ta’ Tikiku (Kol 4,7-8), wara li rçieva a˙barijiet sbie˙ dwar dik il-komunità minn Epafra (Kol 1,3-8). Kolossi kienet belt tal-“Phrigia Maior”, fuq ix-xmara Lico, xi 25 km lejn ix-xlokk ta’ Laodicea. Kienet belt importanti, imma jidher li Laodicea u Gerapoli saru aktar mag˙rufin minnha g˙all-kummerç. Kolossi nqerdet minn terremot fis-sena 62 u qatt aktar ma re©g˙et ©iet mibnija. Il-komunità Kristjana kienet ©iet evan©elizzata minn Epafra, dixxiplu ta’ Pawlu.L-Ittra tibda bi praescriptum (Kol 1,1-8) fejn Pawlu jitkellem dwar l-awtorità apostolika tieg˙u u jirringrazzja lil Alla tad-don tal-fidi li ˙addnu l-Kolossin, u l-aktar ta’ l-im˙abba tag˙hom lejn il-qaddisin u t-tama fil-qawmien mill-imwiet. Isemmi lil

127

Epafra li kien evan©elizzahom u jg˙id li qatt ma kien jehda jitlob g˙alihom, biex hekk jag˙rfu dejjem a˙jar ir-rieda tal-Mulej (Kol 1,9-14).Kol 1,15-20 hu innu Kristolo©iku antik li Pawlu jda˙˙lu f’din l-ittra. Jitkellem dwar Kristu mudell tal-˙olqien kollu, il-kbir fost il-bnedmin, u l-kap tal-Knisja li hi l-©isem tieg˙u. Hu ja˙kem fuq il-Prinçipati u s-Setg˙at. Bid-demm tieg˙u mxerred fuq is-salib Kristu g˙aqqad flimkien il-˙lejjaq kollha fis-sema u fl-art.Jistieden imbag˙ad lill-Kolossin biex jibqg˙u s˙a˙ fl-Evan©elju li kien t˙abbar lilhom, u li tieg˙u Pawlu kien ministru billi ˙a sehem fit-tbatijiet ta’ Kristu b’ri!q il-©isem tieg˙u li hu l-Knisja. Fi Kristu hemm mo˙bija t-te!ori kollha ta’ l-g˙erf u tax-xjenza, u g˙alhekk l-Insara ta’ Kolossi u Laodicea kellhom i˙arsu rwie˙hom mit-tag˙lim qarrieqi ta’ l-g˙alliema foloz (Kol 1,24-25).Jistieden lill-Kolossin biex i˙arsu rwie˙hom mill-filosofija qarrieqa ta’ g˙alliema Gnostiçi li kienu jitkellmu dwar ˙lejjaq spiritwali (an©li), dwar Prinçipati u Setg˙at, li kienu o©©etti ta’ qima, u hekk jiç˙du s-sovranità ta’ Kristu fuq dak kollu li hu ma˙luq (Kol 2,16-23).L-Insara huma irxuxtati ma’ Kristu fil-mag˙mudija, u g˙alhekk g˙andhom ifittxu dak li hu tas-sema (Kol 3,1-4). Mimlijin bl-im˙abba huma jsiru litur©ija ̇ ajja lil Alla: “Intom il-mag˙!ulin ta’ Alla, il-qaddisin u l-ma˙bubin tieg˙u. Ilbsu mela sentimenti ta’ ˙niena, tjieba, umiltà, ˙lewwa u sabar. Stabru b’xulxin, u, jekk xi ˙add minnkom ikollu xi jg˙id ma’ ˙addie˙or, a˙fru lil xulxin; b˙alma l-Mulej ̇ afer lilkom, hekk ag˙mlu intom ukoll. U fuq kollox ilbsu l-im˙abba, li hi l-qofol tal-perfezzjoni. Óalli s-sliem ta’ Kristu jsaltan fi qlubkom, dak is-sliem li g˙alih kontu msej˙a biex issiru ©isem wie˙ed. U ta’ dan roddu ̇ ajr lil Alla. Óalli l-kelma ta’ Kristu tg˙ammar s˙i˙a fikom; g˙allmu bil-g˙erf kollu u widdbu lil xulxin b’salmi u innijiet u b’g˙ana

128

spiritwali, u b’radd il-˙ajr kantaw f’qalbkom innijiet lil Alla” (Kol 3,12-16).Dan il-programm ta’ ˙ajja nisranija wie˙ed g˙andu jg˙ixu f’kull stat (Kol 3,18-4,6); bejn il-mi!!ew©in, fejn il-karità ssir il-qofol tar-rabta ta’ m˙abba mibnija fuq dinjità reçiproka; bejn ©enituri u wlied, fejn l-ubbidjenza lejn l-awtorità u r-rispett reçiproku jwasslu g˙all-paçi; bejn is-sidien u l-iskjavi tag˙hom, g˙ax issa huma, fi Kristu, lkoll g˙andhom sid wie˙ed fis-sema. Jistieden fl-a˙˙arnett lill-Insara biex jipperseveraw fit-talb u fir-radd ta’ ˙ajr, fil-©entilezza u l-g˙erf li bihom huma j©ibu ru˙hom, biex is-sliem ta’ Kristu jsaltan fi qlubhom.

L-Ittra lill-EfesinFl-istess !mien li Pawlu kiteb l-Ittra lill-Kolossin, kiteb ukoll dik li hi msej˙a “lill-Efesin”. Din ukoll ˙adha Tikiku flimkien ma’ l-Ittri lil Filemon u lill-Kolossin (Efes 6,21-22). Skond Marcion, l-Ittra lill-Efesin kienet, fil-fatt, indirizzata lill-Insara ta’ Laodicea; u˙ud ma jarawx fiha ittra imma pjuttost omelija; l-ittra ©iet mibg˙uta f’Efesu, imma bi skop li tkun ittra çirkulari g˙all-Knejjes kollha ta’ l-Asja prokonsolari. Din l-a˙˙ar ipotesti hi x’aktarx l-aktar wa˙da possibbli.Wara l-praescriptum abitwali (Efes 1,1-2) l-ittra tifta˙ b’innu mill-isba˙ (Efes 1,3-14) lil Alla, Missier ta’ Ìesù Kristu, li jimliena b’kull grazzja spiritwali u barka, u jag˙!ilna biex inkunu qaddisa u bla tebg˙a quddiemu fl-im˙abba. Hu permezz ta’ Kristu li g˙andna l-ma˙fra tad-dnubiet f’demmu, permezz tal-misteru li kien mo˙bi minn dejjem u li issa ©ie rivelat lilna, ji©ifieri li fi Kristu jin©abar kollox, dak li hu fis-sema u dak li hu fl-art. L-Insara jie˙du sehem fis-salvazzjoni g˙ax laqg˙u l-Evan©elju m˙abbar lilhom, u rçevew l-Ispirtu s-Santu, li hu r-rahan tal-fidwa (Efes 1,9-14).Pawlu mbag˙ad jitlob lil Alla biex jag˙ti lill-Insara spirtu ta’ g˙arfien u rivelazzjoni ˙alli huma dejjem jaslu biex jag˙arfu

129

a˙jar il-vokazzjoni tag˙hom, u l-pjan ta’ salvazzjoni li deher fil-mewt u l-qawmien ta’ Kristu, li hu l-kap tal-Knisja u l-milja tal-˙olqien kollu (Efes 1,15-23).Kristu kien dak li ̇ abbeb flimkien il-Lhud u l-pagani. Fi Kristu a˙na lkoll sirna bniedem ©did, permezz tas-salib li fih Kristu kisser il-˙ajt tal-mibeg˙da li kien jifred Lhud minn pagani biex ˙abbeb lil kul˙add flimkien u mal-Missier. Kristu jsir is-sliem tag˙na, u a˙na nsiru tempju qaddis fil-Mulej (Efes 2,11-12).Pawlu jsejja˙ lilu nnifsu “pri©unier ta’ Kristu” (Efes 3,1) li ried juri lill-pagani l-misteru ta’ Kristu: ji©ifieri li l-©nus kollha huma msej˙in biex jirtu l-weg˙da ta’ salvazzjoni fil Kristu Ìesù. Permezz ta’ l-Ispirtu s-Santu Kristu jista’ jg˙ix fi qlubna permezz tal-fidi u l-karità, biex hekk nifhmu l-wisa’ u t-tul, il-g˙oli u l-fond, ta’ l-im˙abba tieg˙u g˙alina, li jkollna l-g˙arfien ta’ Kristu li jisboq kull g˙erf (Efes 3,1-21).Imbag˙ad l-Appostlu jistieden lill-Efesin biex i©ibu ru˙hom b’mod xieraq skond il-vokazzjoni li g˙aliha ©ew imsej˙in, bl-umiltà, sabar u karità, dejjem lesti li j˙arsu l-g˙aqda fl-Ispirtu permezz tar-rabta tas-sliem. Din tinbena fuq Alla wie˙ed, Mulej wie˙ed, fidi wa˙da, mag˙mudija wa˙da, biex hekk l-Insara jinbnew fi Kristu b˙al ©isem li tieg˙u Kristu hu r-ras, u jsiru “ra©el mag˙mul, fl-a˙jar ta’ !mienu” (Efes 4,1-16).L-Insara jridu jieqfu milli jg˙ixu kif kienu jg˙ixu meta kienu g˙adhom pagani, li jwebbsu qalbhom u jing˙ataw g˙al kull xorta ta’ immoralità. In-nisrani hu dak li jin!a’ l-bniedem il-qadim, im˙assar bix-xewqat qarrieqa, u jilbes il-bniedem il-©did, li ji©i ma˙luq minn Alla skond il-©ustizzja u l-qdusija (Efes 4,17-24). B’hekk l-Insara jsiru bnedmin ©odda, fuq l-e!empju ta’ Kristu, biex jit˙arr©u fil-karità u ma jnikktux l-Ispirtu s-Santu, juru ˙niena u ma˙fra u jimxu fl-im˙abba lejn xulxin. Huma jevitaw kull g˙emil tad-dlam biex isiru wlied id-dawl, jifhmu a˙jar ir-rieda tal-Mulej, jinsistu quddiemu fit-talb u fir-radd ta’ ˙ajr (Efes 4,17-5,20).

130

Din l-g˙aqda bejniethom tidher konkretament fis-sottomissjoni g˙al kull awtorità kostitwita, fl-im˙abba u r-rispett bejn il-mi!!ew©in, bejn il-©enituri u wliedhom, bejn is-sidien u l-iskjavi tag˙hom. In-nisa mi!!ew©in ikunu sottomessi lejn !wie©hom b˙allikieku g˙all-Mulej, u l-ir©iel mi!!ew©a g˙andhom i˙obbu lin-nisa tag˙hom kif Kristu j˙obb il-Knisja (Efes 5,21-6,9).In-nisrani fl-a˙˙arnett g˙andu jie˙u bis-serjetà l-©lieda kontra l-˙a!en, kontra s-Setg˙at, il-Qawwiet u l-Prinçpijiet u l-ispirti ˙!iena li jtellfu l-fedeltà lejn Kristu. B’hekk in-nisrani jsir b˙al suldat im˙a!!em bil-verità, bil-kurazza tal-©ustizzja, bil-˙e©©a ta’ l-Evan©elju tas-sliem, bit-tarka tal-fidi, bl-elmu tas-salvazzjoni, bix-xabla ta’ l-Ispirtu li hi l-Kelma ta’ Alla (Efes 6,10-17).Fl-a˙˙arnett Pawlu jistieden lill-Efesin biex jitolbu g˙alih u g˙all-qaddisin kollha. Isejja˙ lilu nnifsu “ambaxxatur (ta’ l-Evan©elju) fil-ktajjen” (Efes 6,20).

L-a˙˙ar snin u l-martirju ta’ PawluMa g˙andniex informazzjoni dwar x’©ara minn Pawlu wara li g˙addew is-sentejn li g˙amel pri©unier f’Ruma. G˙andna f’idejna xi ˙jiel, imma li hu storikament mhux tant ta’ min jorbot fuqu, fl-Ittri Pastorali (1 u 2 Timotju; Titu), fix-xhieda ta’ Klement Ruman, I Ittra lill-Korintin 5,5-7, u fil-Kanone ta’ Muratori.Jekk noqog˙du g˙al dak li jg˙idu l-Ittri Pastorali, wara s-sentejn li Pawlu g˙adda f’Ruma, jkollna din is-sekwenza ta’ avvenimenti: 1) il-vja©© lejn Spanja, li Pawlu kien di©à pro©ettah f’Rum 15,24 u li jag˙tuna xhieda tieg˙u Klement Ruman (“la˙aq wasal fit-truf tad-dinja fl-Oççident”), Framment ta’ Muratori, l-Atti ta’ Pietru u Pawlu, u diversi Missirijiet u kittieba tal-Knisja tal-qedem; 2) perjodu li l-Appostlu mill-©did g˙addieh f’Efesu flimkien ma’ Timotju u vja©© qasir li

131

mbag˙ad g˙amel fil-Maçedonja wara li ̇ alla lil Timotju f’Efesu (1Tim 1,3); 3) perjodu ta’ !mien li fih Pawlu g˙ex fil-g!ira ta’ Kreta fejn ˙alla b˙ala responsabbli lil Titu (Tit 1,5); 4) !jara f’Nicopolis ta’ Epiru (Tit 3,12); 5) Pawlu mill-©did pri©unier f’Ruma, minn fejn jitlob lil Timotju biex jil˙qu malajr kemm jista’ jkun, u j©iblu l-mantell u l-parçmini li kien ˙alla warajh Troas (2Tim 1,17; 4,9-21).

%,C&#&8,*2,)*>,;#;*I9;<&*#(*79<,5*G97,

132

Ming˙ajr ma niç˙du l-possibilità storika ta’ dawn l-elementi, jidhirli li kemm l-Atti kif ukoll l-Ittri Pastorali jsostnu li Pawlu ta l-a˙˙ar xhieda tieg˙u proprju f’Ruma. Dan id-dettall hu çert kemm jekk naççettaw li Pawlu ©ie martirizzat fi tmiem l-ewwel pri©unija tieg˙u f’Ruma, kif ukoll jekk nilqg˙u l-opinjoni ta’ vja©©i o˙rajn u t-tieni pri©unija f’Ruma.Dak li hu importanti, mill-lat storiku, hu li nuru r-ra©uni li ddeterminat il-kundanna u l-martirju ta’ l-Appostlu. Skond l-Atti ma hemm l-ebda ˙jiel li Pawlu ©ie martirizzat. L-awtoritajiet Rumani kienu pjuttost favorevoli g˙al Pawlu u qatt ma qiesu li l-missjoni tieg˙u kienet ille©ittima. Mhux biss, imma kemm fil-pri©unija ta’ Çesarija kif ukoll f’dik Rumana, Pawlu ji©i rispettat b˙ala çittadin Ruman, u jit˙alla f’idejn custodia militaris li kienet tag˙tih çerta awtonomija. Jekk verament Pawlu ©ie martirizzat, mela jkollna naççettaw bidla radikali ta’ l-awtoritajiet Rumani jew kontra Pawlu personalment, inkella kontra l-Kristjane!imu b˙ala tali.Xi studju!i jitkellmu minn rikjesta li Tiberju kien g˙amel quddiem is-Senat biex ir-reli©jon Kristjana ti©i meqjusa b˙ala religio licita (Tertulljanu, Apologeticum V,1ss). Forsi, wara relazzjoni li kien irçieva minn Ponzju Pilatu, fis-sena 35 l-imperatur talab lis-Senat biex jilqa’ fost id-divinitajiet tal-Pantheon ta’ Ruma lil Kristu, u b’hekk il-Kristjane!imu kien isir awtomatikament religio licita. Imma s-Senat ried iwarrab il-prepotenza ta’ Tiberju u jafferma l-indipendenza tieg˙u, u warrab din it-talba, biex hekk il-Kristjane!imu beda jitqies b˙ala religio illicita. Mhux biss, imma beda jitqies b˙ala superstitio (Taçitu, Annales, XV,44) u superstitio prava et immodica (Plinio il Giovane, Epistola X,96). Jekk dan hu minnu, mela l-Insara setg˙u ji©u kkundannati sempliçement g˙ax kienu qed isegwu reli©jon kontra l-li©i. Fil-bidu, i!da, jidher li d-digriet tas-Senat ma tantx kellu effett fl-imperu, u lanqas f’Ruma stess, fejn ftit kienu jafu dwar l-Insara, almenu sas-sena 62, meta

133

Neruni biddel il-politika tieg˙u lejn il-Kristjane!imu. Fil-fatt, Neruni g˙amel riferiment g˙al din il-le©islazzjoni meta, fis-sena 64 ta bidu g˙all-ewwel persekuzzjoni sistematika kontra l-Insara fl-Imperu Ruman.Din in-nota storika g˙alina tidher li hi interessanti ˙afna biex nistabilixxu d-data tal-martirju ta’ Pawlu. Jidhirli li l-Atti g˙andhom ra©un meta jsostnu li x-xhieda ta’ Pawlu f’Ruma damet sentejn. Fil-fatt, wara li g˙addew is-sentejn, i!-!mien jaqbel e!attament mal-perjodu li fih l-imperu biddel l-atte©©jament tieg˙u lejn l-Insara, l-aktar bil-politika ta’ Neruni. G˙alhekk jiena tal-fehma li, lejn is-sena 64 Pawlu sab ru˙u f’nofs it-taqliba li tqajjmet minn Neruni: b’hekk ©ie proçessat u mog˙ti l-mewt. Hekk, biex jag˙ti xhieda g˙al Kristu, Pawlu, g˙alkemm çittadin Ruman, l-ewwel laqa’ li ji©i fla©ellat u mbag˙ad li jaqtg˙ulu rasu. Skond it-tradizzjoni lokali Rumana l-post tal-martirju hu dak li jissejja˙ San Paolo alle Acque Silve, jew “le Tre Fontane”. Il-post fejn hu midfun l-Appostlu hu indikat b˙ala wie˙ed qrib il-post tal-martirju, fuq il-Via Ostiense, fejn imbag˙ad inbniet il-Ba!ilika ta’ San Paolo fuori le mura. Hemm min isostni li l-post li fih kien ori©inarjament midfun l-Appostlu hu l-post “ad Catacumbas” fuq il-Via Appia, ma©enb il-Ba!ilika ta’ San Sebastiano alle Catacombe.Bix-xhieda suprema tal-martirju Kristu seta’ tassew isir il-premju, il-kuruna tal-©ustizzja, il-˙ajja eterna g˙all-Appostlu tieg˙u Pawlu ta’ Tarsu.

134

Werrej

DAÓLA ..................................................................................3INTRODUZZJONI ...............................................................5 Il-problema tal-Fonti letterarji: Atti ta’ l-Appostli ...............5 Il-problema tal-Fonti letterarji: l-Ittri ta’ San Pawl ..............6 Fonti o˙rajn ..........................................................................7

Kapitlu 1: MINN TARSU SA DAMASKU .........................9 L-ambjent ta’ Tarsu ............................................................10 F’ri©lejn Gamaljel ..............................................................12 Pawlu l-Fari!ew u persekutur ta’ l-Insara ..........................14

Kapitlu 2: IL-ÌRAJJA TA’ DAMASKU ..........................17 L-interpretazzjoni tal-©rajja ta’ Damasku ..........................17 Is-sens tal-©rajja ta’ Damasku ............................................20 Il-©rajja ta’ Damasku u l-missjoni lill-©nus .......................22

Kapitlu 3: L-EWWEL APOSTOLAT ...............................25 Pawlu fid-de!ert ta’ l-G˙arabja ..........................................25 Predikazzjoni u ˙arba minn Damasku ...............................26 Pawlu jitla’ Ìerusalemm. Lura lejn Tarsu .........................26

Kapitlu 4: IL-VJAÌÌI TA’ PAWLU .................................31Kapitlu 5: L-EWWEL VJAÌÌ MISSJUNARJU ............35 Minn Antjokja Pawlu u Barnaba jintbag˙tu fil-missjoni ....35 Barnaba u Pawlu jevan©elizzaw Çipru ..............................37 F’Antjokja ta’ Pisidja .........................................................38 F’Ikonju ..............................................................................41 F’Listra ...............................................................................41 F’Derbe ..............................................................................42

Kapitlu 6: IL-KONÇILJU TA’ ÌERUSALEMM ............45 Il-©emg˙a ta’ Ìerusalemm .................................................46 L-inçident ta’ Antjokja .......................................................49

135

Kapitlu 7: IT-TIENI VJAÌÌ MISSJUNARJU................51 Pawlu fil-Knejjes tas-Sirja-Çiliçja u fil-Galazja .................53 Il-missjoni ta’ Pawlu fil-Maçedonja ...................................55 Pawlu f’Filippi ...................................................................55 Pawlu f’Tessalonika ...........................................................58 Pawlu f’Berija ....................................................................59 Il-Missjoni fl-Akaja: Pawlu f’Ateni ...................................60 Pawlu jasal Korintu ............................................................62 Pawlu jikteb lit-Tessalonkin ...............................................63 Il-˙idma apostolika ta’ Pawlu f’Korintu ............................65 Pawlu jtemm it-tieni vja©© missjunarju tieg˙u ..................66

Kapitlu 8: IT-TIELET VJAÌÌ MISSJUNARJU ............69 Pawlu f’Efesu .....................................................................69 Pawlu jikteb l-1 Ittra lill-Korintin minn Efesu ...................72 L-Ittra lill-Galatin ...............................................................74 L-episodju ta’ wlied Xeva ..................................................76 L-irvell ta’ l-ar©entiera ta’ l-istatwi ta’ l-alla Artemis ........76 Pawlu fil-˙abs f’Efesu, jikteb l-Ittra lill-Filippin ...............78 It-2 Ittra lill-Korintin ..........................................................81 Pawlu fil-Maçedonja u l-Akaja. L-Ittra lir-Rumani ..........83 Minn Korintu sa Miletu ......................................................86 Id-diskors ta’ Pawlu lill-presbiteri ta’ Efesu f’Miletu ........87 Minn Miletu lejn Ìerusalemm ...........................................88

Kapitlu 9: MINN ÇESARIJA SA RUMA: PAWLU PRIÌUNIER TA’ KRISTU ..............................91 Pawlu jmur fit-Tempju u ji©i arrestat .................................91 Id-diskors ta’ Pawlu quddiem il-Lhud ta’ Ìerusalemm .....92 “Tistg˙u ssawwtu çittadin Ruman?” ..................................93 Pawlu quddiem is-Sinedriju ...............................................94 Kon©ura tal-Lhud u trasferiment ta’ Pawlu f’Çesarija Marittima ...........................................................95 Id-diskors ta’ Pawlu quddiem il-gvernatur Feliç ................97

136

Pawlu jidher quddiem Porçjus Festus u jappella g˙al quddiem Çesari ..................................................................99 Id-diskors ta’ Pawlu quddiem ir-re Agrippa .....................100

Kapitlu 10: MINN ÇESARIJA SA RUMA: IN-NAWFRAÌJU TA’ PAWLU F’MALTA .................105 Il-vja©© minn Çesarija lejn Ruma ....................................105 Pawlu f’Malta ..................................................................113 Il-vja©© minn Malta sa Ruma ...........................................119

Kapitlu 11: L-APOSTOLAT TA’ PAWLU F’RUMA .....123 Il-laqg˙a mal-Lhud ..........................................................123 L-apostolat tal-pri©unier Pawlu .......................................124 L-Ittra lil Filemon .............................................................125 L-Ittra lill-Kolossin ..........................................................126 L-Ittra lill-Efesin ..............................................................128 L-a˙˙ar snin u l-martirju ta’ Pawlu ..................................130

WERREJ ...........................................................................134

137

138