sağlık bilgisi 2

SAĞLIK BİLGİSİ2

ANKARA 2015

YAZAR

Oğuzhan ÜSTÜNEL

DERS NOTU

T.C.

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI

(AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ)

MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI

AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ

Copyright © MEB Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin

alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Yazar : Oğuzhan ÜSTÜNEL

Grafik : Hatice DEMİRER

Kapak : Güler ALTUNÖZ

İÇİNDEKİLER

1. ÜNİTE

AİLE HAYATI VE ANA ÇOCUK SAĞLIĞI

1.1 AİLE KAvRAmı vE AİLENİN TOpLUm İçİN ÖNEmİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 12

1.2 AİLE HAYATıNA ETKİ EDEN FAKTÖRLER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 15

1.3 ANA-BABA OLmANıN TOpLUmSAL vE YASAL KOşULLARı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 19

1.4 AİLE pLANLAmASı vE NÜFUS pLANLAmASı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 24

1.5 AİLE pLANLAmASı YÖNTEmLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 26

1.5.1 Gebeliği Önleyici Yöntemler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 26

1.5.1.1 Genel Koruma Yöntemleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 27

1.6 AİLE pLANLAmASıNıN ANA-çOcUK SAğLığı vE TOpLUm SAğLığı AçıSıNDAN

ÖNEmİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 31

1.7 GEBELİK vE LOHUSALıK DÖNEmİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 32

1.7.1 Gebelik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 32

1.8 çOK vE KıSA ARALıKLARLA YApıLAN DOğUmLARıN ANNE, çOcUK vE TOpLUm

SAğLığı ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 40

1.9 ANNE SÜTÜNÜN ÖNEmİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 41

1.10 D vİTAmİNİ vE GÜNEş ışıNLARı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 43

1.11 Aşı YApTıRıLmASı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 43

ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 45

DEğERLENDİRmE SORULARı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 47

2. ÜNİTE

HASTALIKLARLA İLGİLİ TEMEL KAVRAM VE İLKELER

2.1 KANSERDE ERKEN TANı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 52

2.2 KANSERDEN KORUNmA YOLLARı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 54

2.3 şEKER (DİYABET) HASTALARıNıN UYmASı GEREKEN KURALLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55

2.4 KALp vE DAmAR HASTALıKLARı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 57

2.4.1 Nedenleri ve Türleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 57

2.5 AKDENİZ ANEmİSİ (TALASEmİA), AKDENİZ ATEşİ vE HEmOFİLİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 59

2.5.1 Akdeniz Anemisi (Talasemi) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 59

2.5.2 Akdeniz Ateşi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 60

2.5.3 Hemofili _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 60

2.6 KRONİK AKcİğER HASTALıKLARı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 61

2.6.1 Kronik Akciğer Hastalığı ve Belirtileri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 61

2.6.2 Astım, Nedenleri ve Tedavisi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 61

2.7 BULAşıcı HASTALıKLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 65

2.8 BULAşıcı HASTALıKLARıN BULAşmA YOLLARı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 67

2.8.1 Kaynağa Yönelik Önlemler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 67

2.8.2 Bulaşma Yollarına Yönelik Önlemler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 67

2.8.3 Sağlam Kişiye Yönelik Önlemler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 68

2.9 SU vE BESİNLERLE BULAşAN HASTALıKLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 68

2.10 SOLUNUm YOLU İLE BULAşAN HASTALıKLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 70

2.11 TEmAS YOLU İLE BULAşAN HASTALıKLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 72

2.12 vEKTÖRLERLE BULAşAN HASTALıKLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 73

2.13 HAYvANLARDAN İNSANLARA BULAşAN HASTALıKLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 74

2.14 cİNSEL YOLLA BULAşAN HASTALıKLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 75

2.15 AKıLcı İLAç KULLANımı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 77

2.16 vÜcUT SıcAKLığıNıN ÖLçÜmÜ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 79

2.17 EvDE HASTA BAKımı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 80

ÖZET _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 82

DEğERLENDİRmE SORULARı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 84

cEvAp ANAHTARı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 85

SÖZLÜK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 86

KAYNAKçA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 88

1. ÜNİTE

AİLE HAYATI VE ANA ÇOCUK SAĞLIĞI

İnsanoğlu tarihin başlangıcından beri sürekli olarak birlikte yaşama, beraber olma içgüdüsünü taşımıştır. Bu içgüdü, yardımlaşma, dayanışma ve güvenliği sağ-lama ihtiyacının bir sonucudur. Toplumun temel yapıtaşı olan ailenin ortaya çıkma-sındaki en önemli etkenlerden biri, işte bu içgüdüdür.

Güçlü ve sağlıklı ailelerin en önemli özelliklerinden biri nedir?

SAĞLIK BİLGİSİ 2

NELER ÖĞRENECEĞİZ?

Bu ünitenin sonunda:

ı. AİLE KAvRAmıNı vE AİLENİN TOpLUm İçİN ÖNEmİ

ıı. AİLE HAYATıNı ETKİLEYEN ETmENLER

ııı. ANA-BABA OLmANıN TOpLUmSAL vE YASAL KOşULLARı

ıv. AİLE pLANLAmASı vE NÜFUS pLANLAmASı

v. AİLE pLANLAmASı YÖNTEmLERİ

1. Gebeliği Önleyici Yöntemler

a) Genel Koruma Yöntemleri

vı. AİLE pLANLAmASıNıN ANA-çOcUK SAğLığı vE TOpLUm

SAğLığı AçıSıNDAN ÖNEmİ

vıı. GEBELİK vE LOHUSALıK DÖNEmİ

1. Gebelik

vııı. çOK vE KıSA ARALıKLARLA YApıLAN DOğUmLARıN ANNE,

çOcUK vE TOpLUm SAğLığı ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

ıX. ANNE SÜTÜNÜN ÖNEmİ

X. D vİTAmİNİ vE GÜNEş ışıNLARı

Xı. Aşı YApTıRıLmASı

11


ANAHTAR KAVRAMLAR

Aile

Aile plAnlAmAsı

AtAerkil Aile

Gebelik

sAğlıklı evlilik

lohusAlık

etkili ebeveyn

beslenme

Anne sütü

Aşı

kolostrum

Aylık iğne

enfeksiyon

erken doğum

d vitAmini

Gebelik ArAlığını

12


1 AİLE HAYATI VE ANA ÇOCUK SAĞLIĞI

1.1 AİLE KAVRAMI VE AİLENİN TOPLUM İÇİN ÖNEMİİnsanoğlu tarihin başlangıcından beri sürekli olarak birlikte yaşama, beraber

olma içgüdüsünü taşımıştır. Bu içgüdü, yardımlaşma, dayanışma ve güvenliği sağ-lama ihtiyacının bir sonucudur. Toplumun temel yapıtaşı olan ailenin ortaya çıkma-sındaki en önemli etkenlerden biri, işte bu içgüdüdür.

Aile, toplumun en önemli ve esaslı alt yapısını oluşturmakla kalmamış, bir ki-şinin toplumda yer edinebilmesi ve topluma kazandırılabilmesi açısından gerekli olan ruhî ve maddî ihtiyaçlarını karşılayan bir kurum olarak da tarihin her dönemin-de önemini korumuştur.

Sağlam bir toplum yapısının oluşması her zaman sağlıklı bir ailenin var ol-masına bağlıdır. Aileyi ihmal eden, korumayan toplumlar er veya geç çökmeğe mahkûmdurlar. Tarihe baktığımızda da, büyük devletler kurmuş olan milletlerin, ai-leye çok büyük önem verdiğini görüyoruz. Bir şaheserin meydana getirilmesinde, o eseri ortaya çıkaran kişiler ve kullanılan malzeme ne kadar önemli ise, bir milletin doğuşu ve varoluşunda da aile o derece önemli ve gereklidir.

Aile esasına dayanmayan bir toplum, malzemesi eksik olarak yapılan bir bina gibidir. Böyle bir bina nasıl kalıcı olmaz ve etrafını her zaman zarar verecek bir ka-rakter ile tehdit ederse, bu yapıdaki bir toplum da birçok değerden mahrum kalmış, dağılmaya, çökmeye mahkûm olmuş gibidir. Ailede başlayan aksaklıklar, pürüzler ve sorunlar, yavaş yavaş bütün toplumun çözülmesine yol açan bir sürecin başlangıcı demektir.

Eski Türklerde de aile, son derece önemliydi. Türk aile sisteminin esasları tüm siyasî ve sosyal kuruluşların bünyesine nüfuz ediyor ve fertlerin davranışlarına yan-sıyordu.

Bir toplumun temel taşı olan, toplumdaki dirliğin, düzenin ve barışın sağlan-masında etkin rol oynayan, toplumun gelişmesinde ve ilerlemesindeki en önemli müesseselerden birisi olan aile hususunda net bir tanımlama yapmak güçtür. Bu yüzden aileyi değişik anlamları ile tanımlamakta fayda vardır.

Görüldüğü gibi, ailenin iki ana unsuru vardır. Bunlar kadın ve erkektir. Aile, farklı cinsten iki kişinin birleşmesiyle ortaya çıkan bir kurumdur. Ataerkil toplum-larda genellikle erkek ön plândadır. Ancak, zaman zaman ikinci plana itilse de, insa-noğlunun yaratılışından bu yana kadın, hayatın iki temel direğinden biri olmuştur. Bununla beraber bazı eski toplumlarda kadın, hak ettiği değeri elde edememiştir.

Aile adı verilen ve toplumu oluşturan bu küçük sosyal ünitelerin bir ara-ya gelmesiyle de milletler ve devletler ortaya çıkmıştır.

13


çağdaş toplumlar aileye ve kadına her zaman önem vermişler ve bu hususta gerekli düzenlemeleri yapmışlardır.

Fakat medenî Kanun’un kabulünden bugüne kadar geçen süre içinde toplum-daki gelişmeler ve değişmeler karşısında bazı hükümler zamanla eskimiş ve ihtiyaç-lara cevap veremez hale gelmiştir. Bu nedenle, medenî Kanun’un pek çok yerinde ol-duğu gibi aile hukuku alanında da bazı değişiklikler yapma zarureti ortaya çıkmıştır.

Genel anlamda aile yapıları iki gruba ayrılır:

a) Çekirdek AileAnne, baba ve evlenmemiş çocuklardan oluşur. Bu aile tipi, endüstrileşme ile

gelen sosyal ve ekonomik değişimin bir sonucudur. Endüstri üretimine geçilmesiyle birlikte yeni sanayi işletmeleri kurulmuştur. Bu işletmelerin gereksinim duyduğu iş gücüne sahip genç nüfus kırsal kesimden ve geniş aileden ayrılarak endüstri mer-kezlerine göç etmiştir. Burada oluşan yeni kentsel yaşam biçimi sosyoekonomik gelişmeler doğrultusunda aile yapısını da etkilemiştir. Kent yaşamında geleneksel geniş aile yapısının sürdürülmesi mümkün olmadığından, aile küçülerek çekirdek aileye dönüşmüştür. çekirdek ailenin benimsediği değer yargıları, inanç, siyasi gö-rüş, ahlak kuralları ve yaşam biçimi üzerinde aile büyükleri ile akrabaların etkisi ge-niş aileye oranla daha azdır.

b) Geniş AileAnne, baba, dede, nine, hala, dayı, teyze, amca vb. akrabalar ile çocuklardan

oluşur. Bu aile tipinde birkaç kuşak aynı çatı altında yaşar. Aralarında toprağa bağlı üret imi amaçlayan ve ekonomik birlikteliğe dayalı bir düzen vardır. Geniş ailede bireylerin aile yapısına gösterdiği bağlılık ve sadakat onların kişisel özgürlüklerini sınırlayabilir.

Aile iki yetişkin insanın yasal ve törel bağlarla kurdukları biyolojik, ekonomik, psikolojik ve sosyolojik işlevleri olan bir kurumdur. Ailenin evrensel olarak kabul gö-ren işlevleri şunlardır:

* •Aile,yenineslingereksinimlerinikarşılarveonlarınyetişmelerinisağlar.* •Ailedeeşlerkurduklarıekonomikişbirliğiyleailebireylerininbarınma,bes-

lenme, giyinme, eğitim gibi temel gereksinimlerini karşılar. Böylece aile birli-ği ve dolayısıyla toplumsal yaşamın sürekliliği sağlanır.

* •Aile,çocuklarınsıcakvesevgidolubirortamdabüyümesinisağlar.Eşlerara-sındaki anlayış ve hoşgörü aile mutluluğunun temelidir. Anne baba arasın-

Çekirdek aile ne demektir?

14


daki mutlu ve sıcak ilişki çocukları da mutlu eder, huzurlu kılar. Huzursuz bir ortamda büyüyen çocuklar tedirgin ve mutsuzdurlar.

* •Aile,yetiştirilençocuklarınsosyalleşmesinisağlar,onlarakültüreldeğerlerikazandırır, toplumsal kuralları ve değer yargılarını öğretir.

Aile, bireye çeşitli davranışlar ve alışkanlıklar kazandırır. Toplumsal değerleri aile içinde öğrenen bireyin sosyal ve kişisel özellikleri şekillenir. Aile üyelerinin belirli rolleri ve sorumlulukları vardır. Aile yaşamı iş bölümü, iş birliği ve paylaşma temeline dayanır. Ailede baba ve anne zor olan işleri üstlenirler. çocuklar ise onlara yardımcı olurlar. İş bölümünde her üyenin yapması gereken işler, görev ve sorumluluklar var-dır. Görev ve sorumlulukların paylaşılması ve ailenin temelinin sevgiye dayanması yorgunluk, şikâyet ve üzüntüleri azaltır, mutluluğu çoğaltır.

Aile, yasal olarak evlenme yoluyla oluşan bir kurumdur. Ailenin mutluluğu çift-lerin evlenirken içinde bulunduğu koşullarla direkt ilgilidir. Evlenmeye karar verilir-ken bu koşullar dikkate alınmalıdır.

Evlilik, eşlerin birbirine karşı sorumluluklarının olduğu bir beraberliktir. Evle-necek kişilerin, bu sorumluluklarını yerine getirebilmeleri için fiziksel, duygusal ve sosyal yönden belirli bir gelişim ve olgunlukta olmaları gerekir. Türk medeni Yasası bu olgunluk ve gelişim düzeyini 18 yaş olarak belirlemiştir. 17 yaşındaki kişiler de anne ve babalarının izniyle evlenebilirler.

Evlenen bireylerin hoşgörü, beceri ve yetenek düzeyi tam olarak gelişmemiş, geleceğe yönelik amaçları şekillenmemiş ise bu evliliklerin uzun ömürlü olma ola-sılığı düşüktür. Bu nedenlerden dolayı fiziksel, duygusal, ekonomik, sosyal olgunluk ve yaş bakımından evliliğe hazır olmak gerekir.

Evliliğe karar verebilmek için tarafların, ev ve aile harcamalarını karşılayacak düzeyde gelirlerinin olması gereklidir. Ayrıca taraflar, elde ettikleri geliri akıllıca kul-lanabilme yeterliliğine sahip olmalıdır. Bu nedenle evlenecek bireyler ekonomik öz-gürlüğe sahip olmak ve iş bulabilmek için öğrenimlerini tamamlamalıdır.

Erkeklerin askerlik görevini yapmış olması da çok önemlidir. çünkü eşlerin uzun süre birbirinden uzak kalması aile huzurunu bozabilir.

Evlenecek kişilerin sosyal, ekonomik ve eğitim durumlarının yanı sıra kültürel yapı ve kişilik özelliklerinin benzemesi evlilikte uyumu sağlar.

Evlilikte eşlerin birbiriyle yakın akraba olmalarının önemli sakıncaları vardır. çünkü bu tür evliliklerden doğan çocuklarda genler yoluyla geçen yarık damak ve dudak, hemofili gibi kalıtsal hastalıkların ortaya çıkma olasılığı fazladır. Bazı hastalık genlerini anne ve baba taşıdığı hâlde çocuklarda hastalık belirtileri görülmeyebilir.

Ailede huzuru bozan etmenler nelerdir?

15


Bu genler çekinik genlerdir. çekinik olan hastalık genleri yakın akraba evliliklerinden doğan çocuklarda baskın olabilir.

Her ailede bireyler arasında çatışma olabilir. Aile içi sorunlar, tartışmalar yaşa-nabilir. Sorunlara çözüm ararken eşler birbirine saygılı olmalıdırlar. çünkü çocuklar yaşamlarında anne ve babalarının davranışlarını örnek alırlar. Sağlıklı iletişimin ol-duğu ailelerin çocukları sorunlarına kolayca çözüm bulabilir. Bu durum, çocukların okuldaki başarılarını yükseltebilir.

Ailenin mutluluğunda sosyal kurumlarla olan ilişkiler de etkilidir. Okul ve iş yerinde-ki ilişkilerin niteliği aile yaşa-mına yansır. Ayrıca komşuluk ve akrabalık ilişkileri de olum-lu ya da olumsuz yönleriyle aile huzurunu etkiler. Zaman zaman tiyatro, sinema vb. yer-lere gitmek, dostları ziyaret etmek, evde konuk ağırlamak aile yaşamını renklendirir.

1.2 AİLE HAYATINA ETKİ EDEN FAKTÖRLER

a) Ailede Rol DağılımıAilede rol paylaşımı konusunda bireylerin mutluluğunu belirleyen husus, her

bireyin rolleri konusunda diğerleriyle anlaşmaya varmış olması ve rollerinden duy-duğu memnuniyettir. Sağlıklı ailelerde aile üyeleri, birbirlerinin rol beklentilerine uygun davranırlar.

çiftler evliliklerinin ilk yıllarında karşılıklı olarak rollerini belirlemeye çalışırlar. Ancak geçen yıllarla birlikte karşılarına çıkan değişik durumlar, yeni sorumluluklar ve sorunlar, rollerinde bazı değişiklikler yapmalarını gerektirebilir. Örneğin evliliğin ilk yıllarında karı koca rollerini üstlenen çiftler, ilk çocuklarının doğumuyla bu rolle-rine anne babalığı eklerler.

Hatta bu roller zaman içerisinde okul öncesi çağda çocuğu olan anne baba-lık, ilköğretim çağında çocuğu olan anne-babalık, ortaöğretim çağında çocuğu olan

Aile yaşamında mutluluğu olumlu ya da olumsuz olarak etkileyen çe-şitli faktörler vardır. Bu faktörlerden başlıcaları; aile bireylerinin ilişkileri-nin uyumlu olması, sağlık sorunları ve ekonomik sıkıntılardır.

Resim 01.01: Unutmayın! Hayatta herkes için uygun bir eş vardır. Herkes sevmeye ve sevilmeye layıktır.

16


anne-babalık, üniversite çağında çocuğu olan anne-babalık, evlenmemiş genç ye-tişkinlik çağında çocukları olan anne-babalık, yeni evli çocukları olan anne-babalık, daha sonra büyükanne ve büyük babalık, emeklilik çağında karı koca olmak, yaşlı karı koca olmak gibi, her birinde değişik görev ve sorumlulukları gerektiren deği-şimlere uğrar.

b) Hısım Akraba EvliliğimizKarı kocanın anne babaları ve her iki taraftan akrabalar, evlilik ilişkisinde ve

hayatta geniş aile gücünü ve desteğini sağlayan kaynaklar olabileceği gibi birer stres faktörü de olabilirler. Aile büyükleri ve akrabalarla kurulacak sağlıklı iletişim ve dolayısıyla oluşması arzulanan geniş aile desteği, çekirdek ailenin kendini güçlü hissetmesini sağlayan ve hayatta yalnız olma duygusunu azaltan bir nitelik taşır. Öte yandan eşin ailesiyle yaşanan anlaşmazlıklar evlilik ilişkisi üzerinde olumsuz ve hat-ta yıkıcı etkiler oluşturabilir.

Eşlerin aileleriyle ilgili anlaşmazlıklar özellikle evliliğin ilk yıllarında daha fazla sorun olabilmektedir. Ancak eşlerin her ikisinin de öncelikle kendi evliliklerinin kıy-metini bilerek ve ilişkilerine sahip çıkarak geliştirecekleri çözümcü yaklaşımlar, bu konuda yaşanan çatışmaları azaltabilir.

çoğu evlilikte, eşin ailesiyle yaşanan problemler kayınvalide-gelin üzerinde yoğunlaşır. Özellikle evin ve ailenin kontrolünün annenin elinde olduğu ailelerde, bu sınırlara yeni bir kadının girmesi, annenin, kontrolü yitireceği kaygısına kapılarak olumsuz hareketlerde bulunmasına ve farkında olmadan gelinini düşman olarak al-gılamasına sebep olabilir.

Ayrıca bazen an-nelerin oğullarını kay-betme endişesine bağlı olarak gelinleri üzerinde tahakküm kurmayı ter-cih etmeleri de gelin ile kayınvalide arasında ya-şanan problemin nedeni olabilir.

Aynı şekilde kayın-valide kavramına karşı ön yargılı bir yaklaşım

sergileyen gelinler de kayınvalide-gelin ilişkisinde sorunlara sebep olurlar. Gelinin ön yargılar nedeniyle daha baştan olumsuz tavırlar sergilemesi, kayınvalidenin ki-

Neden En Çok “Gelin Kaynana” Problemi Yaşanır?

Resim 01.02: Bazen annelerin oğullarını kaybetme endişesine bağlı olarak gelinleri üzerinde tahakküm kurmayı tercih etmeleri de

gelin ile kayınvalide arasında yaşanan problemin nedeni olabilir.

17


şiliğini kendi annesininkiyle kıyaslaması, kayınvalidesinden aşırı beklentiler içinde olması gibi durumlar, gelin kaynana çatışmalarını doğurabilir.

Sağlıklı Bir Evlilikte Karı Koca…* Birbirlerine sadıktırlar.* Birbirlerinin aynı zamanda arkadaşıdırlar.* Birbirlerine hem sevgi hem de saygı duyarlar.* Birbirlerini oldukları gibi kabul etmeyi bilirler.* Geleceğe dair ortak ideallere sahiptirler.* çatışmaları çözmeyi başarırlar.* Birbirlerine duygu ve düşüncelerini net bir şekilde, korkmadan, kaygı duy-

madan ifade edebilirler.* Birbirlerine bağlılık ve güven duyarlar.* Birbirlerinin kişisel amaçlarını ve başarılarını desteklerler.* Düzenli ve sağlıklı bir cinsel hayat sürerler.* Birlikte yeterince zaman geçirirler.* Birlikte geçirdikleri zamandan zevk alırlar.* maddi konulardan kaynaklanan problemler yaşamazlar ya da problemlerini

kolay çözerler.* Birbirlerinin ailelerinden kaynaklanan çok fazla çatışma yaşamazlar.* çocukların yetiştirilmesi konusunda ortak fikirlere sahiptirler.* çocukların bakımı konusunda iş birliği içindedirler.* Tartışmalar esnasında birbirlerini incitecek kelimeler sarf etmemeye özen

gösterirler.* Birbirlerine karşı fiziksel ve sözel şiddet uygulamazlar.* Dinî ve politik görüşleri ortaktır veya en azından birbirlerinin görüşlerine say-

gı gösterirler.* Evliliklerine ait gerçekçi olmayan beklentiler taşımazlar.* Evliliklerinde güç paylaşımı konusunda anlaşmaya varmışlardır.* Birbirlerinin hatalarına karşı affedici davranırlar.* Birbirlerine karşı destekleyici bir tavır içerisindedirler.

Evliliğinizde bu özelliklerden hangileri var? Hepsi mi? Bir kısmı mı?

Yoksa çok azı mı? Çok azı bile olsa bunlar sizin avantajlı yönleriniz…

Bunları başarmış olmanız diğerlerini de gerçekleştirebileceğinizi gös-teriyor.

18


Güçlü ve sağlıklı ailelerin en önemli özelliklerinden biri, sağlıklı iletişim konu-sundaki yetenekleridir. Sağlıklı aileler birbirleriyle daha açık, daha net, daha sık ve doğrudan iletişime geçerler. Birbirlerinin söylemeye çalıştıklarını dinlerler ve birbir-lerini doğru olarak anlarlar.

İmalarda bulunmaz, birbirlerine kötü söz sarf etmezler. Birbirlerine saygılı dav-ranırlar. Başarılı bir iletişime sahip olan bir ailede aile bireyleri birbirleriyle duyguları-nı, düşüncelerini, hayallerini, korkularını, ümitlerini, acılarını, sevinçlerini, deneyim-lerini ve ihtiyaçlarını paylaşır.

Aile bireylerinin tümünün birbirleriyle kurduğu açık ve dürüst bir iletişim son derece değerlidir. çünkü birbirleriyle etkili ve sağlıklı bir iletişim kurabilmiş bireyler hayattan daha fazla zevk alabilmekte ve kendilerini daha mutlu hissetmektedirler.

İletişim denince pek çok kişinin aklına karşılıklı konuşma ve diyaloglar gel-mektedir. Oysa iletişim, ne söylendiği, nasıl söylendiği, niçin söylendiği, ne zaman söylendiği, hatta ne söylenmediğidir. İletişim ağızdan çıkanlar kadar bir şeyi söyler-ken ki;

* Yüz ifadesinin,* Jest ve mimiklerin (el, kol hareketleri ve yüzdeki ifade), * Bedenin duruşunun,* Ses tonunun ve* Andaki duygunun ne olduğudur.

Yani başkalarıyla kurulan iletişim, sözlü mesajları olduğu kadar sözsüz mesaj-ları da içerir. Her türlü aile iletişiminde sözlü ve sözsüz mesajlar sürekli olarak kulla-nılmaktadır. İletişimin en sağlıklı şekli, söylenmek isteneni imalarda bulunmadan, karşıdakinin kişiliğine saldırmadan, kendi açısından canını sıkanın ne olduğunu an-latarak kurulan, doğrudan, net ve dürüst iletişimdir. Sağlıklı aile yapılarında bu tür sağlıklı ve doğrudan iletişimleri içeren sözlü ve sözsüz mesajlar kullanılmakta, ko-nuşma becerilerine olduğu kadar dinleme becerilerine de dikkat edilmektedir. Kişi-nin sözel mesajlar kadar sözel olmayanları da tanıması, sağlıklı iletişim konusundaki başarısını arttırır, karşısındakini daha iyi anlamasını, kendisini daha iyi ifade edebil-mesini kolaylaştırır, yanlış anlaşılmaları azaltır.

Bir ailenin üyelerinin birbirleriyle kurdukları iletişimin kalitesi, aile içi ilişkilerin sağlıklı devamını sağlar. Aile içi iletişim becerileri konusunda bilgi sahibi olmak ve öğrenilenlerin uygulanması, ailenin iletişim kalitesini arttırır.

Sağlıklı bir evlilikte eşlerin özellikleri nelerdir?

19


1.3 ANA-BABA OLMANIN TOPLUMSAL VE YASAL KOŞULLARIHer anne baba, en azından 18 yaşına gelene kadar çocuğuyla ilgili bazı so-

rumluluklara sahiptir. çocuğa ihtiyaç duyduğu desteği verebilmek için, onun yaşam boyu içinden geçtiği gelişim dönemlerini ve bu dönemlerin özelliklerini iyi bilmek son derece önemlidir.

çocuğun ruh sağlığı, kişiliği, kimliği, ileride kendisinin kim olduğu konusunda vereceği karar, hatta olaylara ve hayata bakış açısı, anne babasının yaşam boyu biz-zat kendileri için alacakları kararlardan da etkilenir. mutlu ve güvenilir bir aile orta-mının bulunup bulunmaması, eşler arasındaki muhabbet veya çatışmanın derecesi, anne babanın boşanması veya bir arada olması, çocukla olan ilişkinin kalitesi, ona hayatta sunulan rehberlik ve benzeri pek çok durum, çocuğun hayatı ve gelişimi üzerinde birbirinden farklı etkilerde bulunur.

a) Ebeveynin Sorumlulukları Nelerdir?Ebeveynlik kişiye aşağıdaki sorumlulukları ve

benzerlerini yükler:* çocuğun bakımı* çocuğun korunması* çocuğun eğitimi* çocuğun ruh sağlığının zedelenmemesi* çocukla kaliteli zaman geçirme* çocuğun hayatı ve geleceği hakkında doğru kararlar alma* çocukla sağlıklı bir iletişim kurabilme* çocuğa duygusal anlamda destek verebilme* çocuğun masraflarını karşılayabilme

b) Etkili Ebeveynlik Nedir?

Her anne baba, en azından kaç yaşına gelene kadar çocuğuyla ilgili bazı sorumluluklara sahiptir?

Resim 01.03: Etkili ebeveynler işbirliği içinde hareket eder.

Etkili ebeveynlik kişinin çocuğu hakkında bilmesi gereken şeyleri bilme-si ve şu sorulara emin bir şekilde cevap verebilmesidir: “Çocuğumuzu nasıl bir tutumla yetiştirmeliyiz?”, “Çocuğumuzun sosyal, duygusal, fiziksel geli-şimi hakkında yeterince bilgi sahibi miyiz?”,

20


“çocuk büyütürken ne gibi problemlerle karşılaşabiliriz ve bunları nasıl çö-zümleyebiliriz?”, “çocuğumuzu nasıl daha sağlıklı ve mutlu yetiştirebiliriz?” vb.

Etkili ebeveynler;* Karı koca iş birliği içerisinde hareket ederler, çocuklarının bakımı ve yetiştiril-

mesinde eşit sorumluluk alırlar.* çocuklarının bakımı konusundaki iş bölümünü, günlük çalışma tempolarını

ve sorumluluklarını göz önüne alarak beraberce kararlaştırırlar, tek bir ebe-veynin üzerine yüklenmekten özenle kaçınırlar.

* çocuklarının bakımı, eğitimi, gelişimi gibi konularda bilgilerini arttırmaya ça-lışırlar.

* çocuklarını can kulağı ile etkili bir şekilde dinler ve sadece söylediklerini de-ğil söylemediklerini de duyabilmeye, hissettiklerini anlamaya çalışırlar.

* çocuklarını oldukları gibi kabul ederler. Yeteneklerinin ve gelişimlerinin üs-tünde beklentiler içine girerek çocuklarının öz güvenlerini zedelemezler.

* çocuklarının hatalarını anlayışla kabul eder, hataları bir öğrenme fırsatı ola-rak görürler.

* Her koşulda sevgi, saygı, anlayış, hoşgörü ve şefkat dolu yaklaşımlarını kay-betmemeye gayret ederler.

c) İş Birlikçi Ebeveynlik Nedir?Ebeveynlik, boşanmış bile olsalar anne baba arasında iş birliğini gerekli kılan

bir sorumluluktur. Anne babanın zaman zaman çocuklarının bakımı, eğitimi, disipli-ni, onlar hakkında verecekleri kararlar konusunda aralarında tartışmaları, yol ve yön-temler belirlemeleri gerekir.

Çocuklarının bakımı konusunda iş birliği içerisinde olan ebeveynler:

* çocuklarıyla ilgili neyin iyi olduğuna beraberce karar verirler.

* Birbirlerinin annelik ve babalık haklarına saygı duyarlar.

* çocuklarına sergileyecekleri ebeveynlik yaklaşımı konusunda hemfikirdirler.

* Birbirlerine karşı öfke ve gücenmişlik duygularını, çocuklarının bakımıyla ilgi-li görev ve sorumluluklarına yansıtmazlar.

Etkili ebeveynin özellikleri nelerdir?

21


d) Koruyucu Aile HizmetiGünümüzde sağlıklı bir toplum

ve mutlu yarınlar için çocuklara bü-yük önem verilmektedir. Kimsesiz ve korunmaya muhtaç çocuklar için ko-ruyucu aile uygulaması başlatılmıştır. Ülkemizde ilk koruyucu aile uygula-ması 1949 yılında yapılmış ve 1952 yı-lından itibaren yaygınlaştırılmıştır.

Koruyucu aile hizmeti; çeşitli nedenlerle öz ailesi yanında bakılamayan çocuk-ların, kısa veya uzun süreli olarak bakımlarını üstlenen aile ya da kişilerin yanında, devlet denetiminde yetiştirilmeleridir. Bu hizmeti veren aile ya da kişilere ise koru-yucu aile denilmektedir.

2 Eylül 1990 tarihli çocuk Hakları Sözleşmesi’nde çocuğun öncelikle ailesi ya-nında, bunun mümkün olmaması durumunda ise uygun bir aile ortamı içinde yaşa-mını sürdürmesine özel bir önem verilmektedir. Ülkemizin de imzalamış olduğu bu sözleşmeyle koruyucu aile hizmeti daha da önem kazanmıştır.

çocuk Hakları Sözleşmesi’yle vurgulanan koruyucu aile hizmetinin dayanağı Türk medeni Kanunu, Sosyal Hizmetler Kanunu, çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu ile Aile ve Sosyal politikalar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hük-münde Kararnamedir. Koruyucu aile hizmeti bu kanunları temel alarak hazırlanan Koruyucu Aile Yönetmeliği dâhilinde yürütülmektedir.

Çocuklar Neden Büyükanne ve Büyükbabalarını Çok Sever?

Siz de dedesi, ninesi, anneannesi, babaannesi olan şanslı çocuklardan mıydınız? Onları neden bu kadar çok sevdiğinizi ve yanlarındayken ne kadar huzur hissettiğinizi hatırlıyor musunuz? Onların siz küçükken size gösterdikleri koşulsuz ve karşılıksız sevgiyi anımsayabiliyor musunuz? Çocuklar ve ergenler büyükanne ve büyükbabalarını neden bu kadar çok severler biliyor musunuz? Çünkü onlar için torunları dünyanın en temiz, en tatlı, en güzel, en mucizevi varlıklarıdır. Bu duygular içerisindeki bü-yük ebeveynler, torunları ne hata yaparsa yapsın, yaşlarının da verdiği olgunlukla, anlayış ve hoşgörüyle karşılarlar. İşte büyüme çağındaki bir çocuğun tam da ihtiyacı olan şey! Hangimiz hayatta kim olursak olalım, ne hata yaparsak yapalım, ne karar alırsak alalım, aynı sevgi, anlayış ve hoşgörüyle karşılanacağımızı bilmeyi istemeyiz ki!

Resim 01.04: Siz de dedesi, ninesi, anneannesi, babaannesi olan şanslı çocuklardan mıydınız?

22


Kuşkusuz anne ve babalar çocuklarını en iyi şekilde yetiştirmek için çaba har-carlar. Ancak yaşam her zaman düşünülen gibi olmayabilir. Bazı aileler zihinsel, be-densel, psikolojik sorunlar veya ekonomik yetersizlikler, boşanma, ölüm, hükümlülük gibi sorunlar nedeniyle bütünlüklerini devam ettiremez ve çocuklarının gereksinim-lerini karşılayamaz hâle gelebilir. Böyle durumlarda çocuklara yardım etmenin en iyi yolu, öz ailesinin koşulları iyileşinceye kadar başka bir ailenin yanında bakımlarının sağlanması amacıyla onları koruyucu aile hizmetlerinden yararlandırmaktır.

Koruyucu aile çocuklara öz ailesi, okulu ve çevresiyle ilişkilerini devam ettir-melerini sağlayarak yardımcı olur. Böylece koruyucu aileler sadece çocuğa yardım etmekle kalmayıp desteğe gereksinimi olan güç durumdaki aileye de yardım etmiş olur.

Kişi ya da ailelerin koruyucu aile olabilmeleri için şu koşulları taşımaları gerek-mektedir:

* Türkiye cumhuriyeti vatandaşı olmak* Türkiye’de sürekli ikamet etmek* En az ilkokul mezunu olmak* 25-65 yaş aralığında bulunmak* Düzenli gelire sahip olmak

Koruyucu aile olmak isteyenler bu koşulları taşımaları durumunda Aile ve Sos-yal politikalar İl müdürlüklerine başvurabilirler. Gerekli inceleme ve değerlendirme sonucunda uygun bulunanlara koruyucu ailelik verilir. Koruyucu aile olarak seçilen-lerle yükümlülüklerini içeren bir sözleşme imzalanır ve valiliğin onayından sonra çocuk bir tutanakla koruyucu aileye teslim edilir. Koruyucu aile yanına aynı anda en fazla 3 çocuk yerleştirilebilir. Koruyucu aileye bu hizmetinden dolayı bakım ücreti ödenir. Koruyucu ailenin yükümlülüklerini yerine getirmemesi, çocuğa istenilen şe-kilde bakmaması ya da koruyucu aile olmaktan vazgeçmesi durumunda çocuk geri alınır.

e) Evlat EdinmeAileler kimsesiz çocukları evlat edinebilirler. Bir çocukla durumu evlat edin-

meye uygun bir kişi arasındaki hukuki bağlar sağlanarak çocuk ebeveyn ilişkisinin kurulmasına evlat edinme denilmektedir.

Ülkemizde evlat edinme, Türk medeni Kanunu’nun (01.01.2002 tarihinde yü-rürlüğe giren) 305-320 maddeleri ile Sosyal Hizmetler çocuk Esirgeme Kurumu Ge-nel müdürlüğünce hazırlanan 01.08.2002 tarih ve 145 sayılı Evlat Edinme Yönerge-si ve 14.1.2004 tarihinde kabul edilerek 1 Eylül 2004’te yürürlüğe giren çocukların Korunması ve Ülkelerarası Evlat Edinme Konusunda İş Birliğine Dair Sözleşmenin Onaylanmasının Uygun Bulunduğu Hakkında Kanun çerçevesinde yürütülmektedir.

23


Evlat edinebilmek için Aile ve Sosyal politikalar İl müdürlüklerine müracaat yapılma-sı gerekmektedir.

Evlatlık olarak verilecek çocuklar şunlardır:* Doğal afet, kaza, hastalık gibi nedenlerle aile ve yakınlarını kaybetmiş çocuk-

lar* Öz ya da üvey anne ve/veya babası tarafından terk edilmiş çocuklar* Evlilik dışı ilişkilerden dünyaya gelmiş çocuklar* Ensest ilişki sonucu doğmuş çocuklar

çocuğu evlat edinebilmek için ailelerde de bazı koşullar aranmaktadır.

Bu koşullar;* En az 5 yıldan beri evli veya 30 yaşını doldurmuş, evli ya da bekâr, çocuklu

veya çocuksuz olması,* Anne ve baba adayının tutarlı, dengeli, çocuğa yeterli sevgi verebilecek kişi-

lik yapısında olması,* Sosyal ilişkiler açısından toplumun norm ve değerlerine aykırı düşmeyecek

özellikler taşıması,* Evlat edinilecek çocuk ile evlat edinecek kişi arasında en az 18 yaş, en fazla 40

yaş farkın olması,* Evlat edinenin çocuğun bakım ve eğitimini sağlayabilecek yeterli gelir düze-

yine, sosyal güvenlik hakkına, uygun çevre ve yaşam koşullarına sahip olması,* Evlat edinenin çocuğun sosyokültürel gelişimini sağlayabilecek kültürel özel-

liklerde ve en az ilkokul mezunu olması,* •Evlatedineninfizikveruhsağlığıaçısındançocuğabakabilecekdurumda

olması, çocuğu toplum içinde psikososyal açıdan mağdur edecek herhangi bir özelliğinin olmaması,

* Evlat edinecek kişinin, çocuğun toplum içindeki alacağı konumu olumsuz et-kileyecek herhangi bir suçtan ve yüz kızartıcı bir suçtan ceza almamış olması gerekir.

Eşler, birlikte evlat edinebilirler. Evli olmayanlar birlikte evlat edinemezler. Eş-lerden biri, en az iki yıldan beri evli olmaları veya kendisinin 30 yaşını doldurmuş olması koşuluyla ile diğerinin çocuğunu da evlat edinebilir.

Başvuru sonrası gerekli ön inceleme yapılır. Uygun görülen ve evlat edinmek üzere çocuk verilen aile, belli süreler içerisinde izlenir ve çocuğun gelişimi gözlenir. Eğer aile ve çocuk uyum sağlamışsa bir yıllık yasal süreç sonrası ailenin çocuğu nü-fusuna kayıt yaptırabileceğine dair mahkemeye kanaat bildirilir. mahkeme gerekli değerlendirmeyi yaparak çocuğun nüfusa kaydına karar verir.

24


1.4 AİLE PLANLAMASI VE NÜFUS PLANLAMASIAilelerin istedikleri ve bakabilecekleri sayıda ve en uygun zamanda çocuk sa-

hibi olmaları veya çiftlerin ekonomik olanaklarına, kişisel isteklerine göre çocuk sa-yısını tayin etmeleri ve doğumlar arasında istedikleri aralığı sağlamalarıdır.

Her aile istediği kadar çocuk sahibi olmakta serbesttir. Bu onların doğal hak-kıdır. Aile planlamasındaki amaç; ailelerin kendi iradeleri ile istedikleri sayıda çocuk sahibi olmalarını sağlamak, bireyleri ve aileleri üreme sağlığı konusunda eğitmek, anne ölümlerini önlemek ve sağlığını korumak, yüksek riskli ve istenilmeyen gebe-likleri önlemek, çocuk sahibi olmak isteyenlere tıbbî yardım sağlamak ve bireyleri aile planlaması yöntemleri konusunda eğitmektir.

Aile planlamasının temel amacı; çok ve sık gebelik ve doğuma bağlı anne ve çocuk sağlığına olabilecek olumsuz etkileri önlemek, oluşan olumsuz etkilerin gide-rilmesine yardım etmek ve çocuğu olmayan ailelerin çocuk sahibi olmalarını sağla-maktır.

çağlar boyunca insanlar istenmeyen gebelikleri ya da doğumları önlemek amacıyla çeşitli yöntemlere başvurmuşlardır. Bunların birçoğu zaman zaman anne-nin ve çocuğun yaşamına mal olmuştur. Özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında bilimsel çalışmalar sonucu geliştirilen yöntemler, eski yöntemlerin yerini almaya başlamıştır. Günümüzde hem kadınlar hem de erkekler için geliştirilmiş son derece güvenilir ve etkili metotlar mevcuttur.

Günümüzde dünya nüfusunun %75’i gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerde yaşamakta ve tüm doğumların %85’i, tüm anne ölümlerinin %99’u, tüm bebek ve çocuk ölümlerinin %95’i bu bölgelerde olmaktadır.

Ölüm oranlarının bu kadar yüksek olmasının nedeni bu ülkelerde tıbbî yardı-mın yetersiz olması, korunma yöntemleri konusunda bilgi sahibi olunmaması nede-niyle modern ve etkili yöntemleri kullanamama ve ihmaldir.

Ülkemizde ise hala çiftlerin büyük bir kısmı geleneksel, güvenirliliği düşük, sağlık açısından sakıncalı doğum kontrolü yöntemlerini uygulamaya çalışmaktadır. Bu duruma neden olan faktörler ise; çiftlerin doğum kontrolü yöntemleri hakkında yetersiz ve yanlış bilgiye sahip olmaları, tıbbî destekten yeterince yararlanılmaması ve bu konuda gerekli eğitimin sağlanamamasıdır.

İstenmeyen Gebelikleri Önlemek:İstenmeyen gebelikler çoğu kez, isteyerek yapılan düşükle sonlanarak kadın

sağlığını olumsuz yönde etkileyen sonuçlara yol açabilir.

Sizce aile planlaması neden gereklidir?

25


Aşırı Doğurganlığı Önlemek:çok sayıda doğum yapmak anne sağlığını bozar. Üçüncü doğumdan sonra

gebelik ve doğumla ilgili tehlikeler artmaktadır. Özellikle beşinci doğumdan sonra anne ve bebeğin ölüm riski belirgin olarak artar.

Gebelik Aralığını Ayarlamak:Sık doğum yapmak annenin sağlığını bozar. Sağlıklı anne için iki doğum ara-

sında en az 2-3 yıllık bir süre olmalıdır. Bu süre annenin geçirdiği gebeliğin sağlığını olumsuz olarak etkileyen etkilerinden kurtulması için gereken süredir.

Doğum Yaşını Ayarlamak:20 yaşından önce ve 35 yaşından sonra yapılan doğumlar, anne ve çocuk

ölümlerini önemli ölçüde artırmaktadır.

Sağlıklı çocuklardan Oluşan Sağlıklı Bir Toplum meydana Getirmek:

Ailedeki çocuk sayısı çok fazla olmaz ise aile bu çocuklara yeterince zaman ayı-rıp maddi manevi gereksinimlerini daha iyi bir biçimde karşılayabilir. Böylece daha sağlıklı çocuklardan oluşan bir toplum meydana gelir.

çocuk Sahibi Olmayan Ailelere Yardımcı Olmak:

Aile planlamasının diğer bir amacı da çocuk sahibi olamayan ailelere yardım etmek, yol göstermektir.

a) Aile Planlamasının YararlarıAnne Sağlığına Yararları:

* Sık aralıklarla çok sayıda gebelik oluşmasını önler.* Sık doğuma bağlı ortaya çıkan kadın hastalıklarını önler.* Zor doğuma bağlı tehlikeleri önler.* Erken veya geç yaştaki doğumları önler.* İstenmeyen gebelikleri ve düşükleri önler.* Annenin ruh sağlığını korur.* Sonuçta anne ölümlerini azaltır, toplumda sağlıklı anne sayısı artar.

Aile Planlamasının çocuk sağlığına yararları nelerdir?

Aile Planlamasının tanımını yapınız?

26


çocuk Sağlığına Yararları:* Erken doğmuş çocuk sayısı azalır.* Sağlıklı doğan bebek sayısı artar.* Bebekler çok kısa aralıklarla doğmayacağı için daha az hastalanır daha sağlık-

lı olurlar. Bunun sonucu bebek ölümleri azalır.* Aile yeterince ilgi gösterebileceği için çocuklar ruhsal yönden daha sağlıklı

gelişirler.* çocukların ekonomik ihtiyaçları daha iyi karşılanır, eğitim imkânlarından

daha çok yararlanırlar.

Topluma Yararları:* Toplumun oran olarak önemli bir bölümünü kadınlar ve çocuklar oluştur-

maktadır. Aile planlaması ile kadınların ve çocukların sağlıklı olması sonucu sağlıklı bir toplum oluşur.

* Etkili olarak aile planlaması uygulayan toplumlarda nüfus dengeli ve planlı bir şekilde artar; böyle ülkeler Dünya ülkeleri arasında gelişmişlik açısından daha üst sıralarda yer alırlar.

1.5 AİLE PLANLAMASI YÖNTEMLERİ

1.5.1 Gebeliği Önleyici YöntemlerGebelikten korunmak için herhangi bir yöntem kullanmadan cinsel ilişkide

bulunan kadınların % 80-90’ı bir yıl içinde gebe kalır. Bu nedenle eğer bir süre ya da bundan sonra hiç bebek istenmiyorsa mutlaka etkili bir gebelikten korunma yönte-mi kullanılmalıdır.

Aile Planlamasının topluma yararları?

Aile planlaması iki doğum arasındaki zamanı ayarlamak, arzu edilen sayıda çocuğa sahip olmaya çalışmak veya bakabileceğinden ve yetiştire-bileceğinden fazla çocuğa sahip olmamak için bazı tedbirlere başvurul-ması, nüfus planlaması ise bir ülkenin nüfus politikası ile ilgili olarak uygu-lanan tedbirlerin tümüdür. Ülke çapında devletçe veya ilgili kuruluşlarca uygulanan politikalar ve başvurulan tedbirler de bu tanıma girer. Fakat nüfus planlaması, aile planlamasının aksine yenidir. Son iki asırdan beri konuşula gelen bir meseledir.

27


1.5.1.1 Genel Koruma Yöntemleri

Hap ve Mini Hap Genel Özellikler

* Her gün düzenli alınması gerekir.* Kadında yumurtlama ve döllenmeyi engeller.* Doğru kullanıldığında çok etkilidir.* Adetin ilk beş günü içinde, tercihen ilk günü alınmaya başlanmalıdır.* Adet öncesi gerginliği ve adet sancılarını önler.* Rahim ve yumurtalık kanserlerine karşı koruyucudur.* Adet kanamalarının miktarını azalttığından bu nedenle oluşabilecek kansız-

lığa karşı koruyucu etkileri vardır.* cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlardan (Hıv/AıDS, hepatit-B, frengi, bel soğuk-

luğu, klamidya gibi) korumaz.

Hap* Kadında doğal olarak bulunan kadınlık hormonlarından ikisini (östrojen ve

progesteron) içerir.* 35 yaş ve üstünde olup, sigara içen kadınlar hapla korunacaksa sigarayı bı-

rakmalıdır.* Anne sütünün miktarını azalttığı ve yapısını değiştirdiği için emzirirken kul-

lanılmaz.

Mini HapKadında doğal olarak bulunan kadınlık hormonlarından yalnızca birini (pro-

gesteron) içerir. Anne sütünü etkilemediği için emziren kadınlar da kullanabilir.

Aylık İğne* Düzenli olarak ayda bir kez, kas içine enjeksiyonla uygulanır.* Kadında doğal olarak bulunan kadınlık hormonlarından ikisini (östrojen ve

progesteron)içerir.* Yumurtlama ve döllenmeyi engeller.* Doğru kullanıldığında çok etkilidir.* Adetin ilk yedi günü içinde tercihen ilk günü uygulanır.* 35 yaş üstünde ve sigara içen kadınlar sigarayı bıraktıklarında kullanabilirler.

Genel koruma yöntemleri nelerdir?

28


* Anne sütünün miktarını azalttığı ve yapısını değiştirdiği için emzirirken kulla-nılmaz.

* cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlardan (Hıv/AıDS, hepatit-B, frengi, bel soğuk-luğu, klamidya gibi) korumaz.

Deri Altı Kapsülleri* Kolun iç kısmına yerleştirilen ve kibrit çöpü büyüklüğünde silikon çubuklar-

dır.* Kadında doğal olarak bulunan kadınlık hormonlarından yalnızca birini (pro-

gesteron) içerir.* Yumurtlama ve döllenmeyi önler.* Türüne göre üç ya da beş yıl boyunca gebelikten korur.* çok etkilidir.* Gebelik şüphesi olmayan herhangi bir günde, tercihen adetin ilk yedi günü

içinde uygulanır.* Adet kanaması miktarında azalma, ara kanamalar ve lekelenmeye neden ola-

bilir.* Anne sütünü etkilemediği için emziren kadınlar da kullanabilir.* cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlardan (Hıv/AıDS, hepatit-B, frengi, bel soğuk-


Rahim İçi Araç* Rahim içine yerleştirilen küçük plastik bir araçtır. Bakır ve hormon içeren tip-

leri vardır.* Döllenmeyi önler.* çok etkilidir.* 10 yıla kadar koruyan bakırlı tipleri vardır.* Kadının gebe olmadığından emin olunan herhangi bir zamanda uygulanabi-

lir. Uygulama sırasında adetli olmak gerekli değildir.* çıkartıldığında hemen gebe kalınabilir.* İlk aylarda lekelenme, adet miktarında artma veya adet süresinde uzamaya,

adet sancısına neden olabilir.* Anne sütünü etkilemediği için emziren kadınlar da kullanabilir.* cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlardan (Hıv/AıDS, hepatit-B, frengi, bel soğuk-

luğu, klamidya gibi) korumaz.* Kurallarına göre uygulandığında enfeksiyona neden olmaz.

29


Kondom (Prezervatif, Kılıf, Kaput)* Erkekler tarafından kullanılmak üzere bir çeşit lastikten yapılmış çok ince ve

esnek bir kılıftır.* cinsel ilişki sırasında, meni içindeki erkek tohum hücrelerinin (sperm) kadı-

nın vajinasına geçmesini engeller.* Doğru kullanıldığında oldukça etkilidir.* Her cinsel ilişki için YENİ, KULLANıLmAmış BİR KıLıF kullanılır. Kılıf sertleşmiş

erkeklik organına, kadının vajinasına Hİç TEmAS ETmEDEN ÖNcE takılır. Bo-şalma sonrası organ gevşemeden çıkartılmalıdır.

* cİNSEL YOLLA BULAşAN ENFEKSİYONLARDAN (Hıv/AıDS, HEpATİT-B, FRENGİ, BEL SOğUKLUğU, KLAmİDYA GİBİ) KORUR.

* Hiçbir yan etkisi yoktur.

Diyafram* İnce lastikten yapılmış, rahim ağzını örten kubbe şeklinde bir araçtır.* Erkek tohum hücrelerinin (sperm) hazneden (vajinadan, döl yolundan) rah-

me geçmesini engeller.* Doğru kullanıldığında oldukça etkilidir.* cinsel ilişkiden önce yerleştirilir ve ilişkiden en erken altı saat sonra çıkarılır.* Doğru kullanılırsa, aynı diyafram yıkanıp kurulanarak iki yıl süreyle kullanıla-

bilir.* Anne sütünü etkilemediği için emziren kadınlar da kullanabilir.* Bazı cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlara karşı koruyucudur.

Kadın Kondomu* İnce, şeffaf, yumuşak plastikten yapılmış, uçları halka ile gerilmiş kılıf şeklinde

bir araçtır.* cinsel ilişki öncesinde, kadının vajinasına yerleştirilir.* cinsel ilişki sırasında, meni içindeki spermlerin kadının vajinasına dökülme-

sini engeller.* Spermisitle birlikte ve doğru kullanıldığında oldukça etkilidir.* Her cinsel ilişkide yeni bir kadın kondomu kullanılmalıdır.* Anne sütünü etkilemediği için emziren kadınlar da kullanabilir.* cİNSEL YOLLA BULAşAN ENFEKSİYONLARDAN (Hıv/AıDS, HEpATİT-B, FREN-

Gİ, BEL SOğUKLUğU, KLAmİDYA GİBİ) KORUR.* Hiçbir yan etkisi yoktur.

30


Spermisitler (Sperm Yok Ediciler)* Kadının vajinasına konularak uygulanan jel, fitil ve köpüren tabletlerdir. Tab-

letlerin erimesi için cinsel ilişkiden 10 – 15 dakika önce vajinanın derinine uygulanmaları gerekir. Etkisini tam gösterebilmesi için cinsel ilişkiden sonra da en az 6 saat vajina hiçbir sebeple yıkanmamalıdır. vajinanın doktor tara-fından önerilmedikçe, herhangi bir sebepten yıkanması doğal korunmasını bozarak enfeksiyonların oluşma riskini artıracağından kesinlikle önerilmez.

* Erkek tohum hücrelerini vajina içinde etkisiz hale getirerek gebeliği önler.* Doğru kullanıldığında oldukça etkilidir.* Her cinsel ilişki için uygulama tekrarlanmalıdır.* Anne sütünü etkilemediği için emziren kadınlar da kullanabilir.* Bazı cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlara karşı koruyucudur.

Kadında Tüplerin Bağlanması (Tüp Ligasyonu)* Artık çocuk istemeyen çiftlerde, kadınların yumurtalık kanallarının/tüplerin

ameliyatla bağlanmasıdır.* Tüpler bağlandığı için yumurta, erkek tohum hücresi (sperm) ile karşılaşmaz.

Böylece döllenme engellenir.* Gebelik şüphesi olmayan herhangi bir zamanda, kadın evli ise kendisinin ve

eşinin yazılı onayı ile yapılır.* çok etkilidir.* cinsel arzu, yeterlilik ve doyumda, adet kanamalarında hiçbir değişikliğe yol

açmaz.* Hastanede yatmayı gerektirmez.* cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlardan (Hıv/AıDS, hepatit-B, frengi, bel soğuk-


Erkekte Kanalların Bağlanması (Vazektomi)* Artık çocuk istemeyen çiftlerde, erkeklerin tohum (sperm) kanallarının bağ-

lanmasıdır.* Kanallar bağlandığı için erkek tohum hücreleri (spermler) boşalma sıvısına

geçmez. Böylece döllenme engellenir.* Koruyuculuğun başlaması hemen gerçekleşmez. İlk 20 boşalmada ya da yak-

laşık 3 ay süreyle kondom (prezervatif, kılıf ) gibi ek bir yöntem kullanılmalıdır. çok etkilidir.

* cinsel arzu, yeterlilik ve doyumda, erkeklik organının sertleşmesinde hiçbir değişikliğe yol açmaz.

* Erkek evli ise kendisinin ve eşinin yazılı onayı ile yapılır.

31


* cilt kesilmeden ve dikişsiz olarak yapılabilir. Hastanede yatmayı gerektirmez.* cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlardan (Hıv/AıDS, hepatit-B, frengi, bel soğuk-


1.6 AİLE PLANLAMASININ ANA-ÇOCUK SAĞLIĞI VE TOPLUM SAĞLIĞI AÇISINDAN ÖNEMİ

Aile planlaması çocuk sayısını kısıtlamak demek değildir. Aile planlaması çalış-maların temel amacı ailenin sağlığını korumak ve onların mutlu yaşamalarını sağla-maktır.

çok sık gebelikleri önlemek, bu tür doğumların anne ve çocuk sağlığına olan olumsuz etkilerini gidermek, istenmeyen gebeliklerde tehlikeli yollarla yapılan dü-şükleri önlemek, çocuğu olmayan ailelere çocuk sahibi olmaları için yol göstermek, ailelere gebelikten korunmanın modern ve tıbbi yollarını öğreterek, ana ve çocuk sağlığı düzeyini yükseltmek hedeflenir. Bu hizmet, ailedeki kişi sayısını sınırlandırma anlamı taşımaz.

Anne ölümlerinin çoğu, sık aralıklarla, çok sayıda (4’ten fazla), 18 yaşından küçük ve 35 yaşından büyük annelerin yaptığı doğumlarda görülmektedir. Her yıl dünyada yarım milyondan fazla kadın gebelik ve doğumla ilgili sorunlar yüzünden ölmekte ve geride bir milyondan fazla anasız çocuk bırakmaktadır.

Aile planlaması hizmeti yüksek riskli gebelikleri önleyerek anne ve bebek

Aile planlaması yöntemlerinin toplum sağlığı açısından önemi nedir?

Aile planlaması, ailelerin ekonomik olanaklarına ve kişisel isteklerine göre istedikleri sayıda, istedikleri zamanda ve sağlıklı aralıklarla, bakabi-lecekleri kadar çocuk sahibi olmaları demektir.

Resim 01.05: Aile planlaması çalışmaların temel amacı ailenin sağlığını korumak ve onların mutlu yaşamalarını sağlamaktır.

32


ölümlerini azaltır. Aile planlaması hizmeti ile doğurganlık azaltılırken, anne sağlığı, çocuk sağlığı iyileştirilmiş, dolayısıyla toplumsal ve ekonomik alanlarda da iyileştiril-meler sağlanmış olacaktır.

Türkiye’de aile planlaması hizmetleri; Sağlık Bakanlığı’na bağlı olan sağlık ocakları, ana-çocuk sağlığı ve aile planlaması merkezleri ve hastanelerin yanında üniversite ve diğer kamu kuruluşlarının hastaneleri ve özel sağlık merkezlerinde ve-rilmektedir. Kamu kuruluşlarında, kondom ve doğum kontrol hapları ücretsiz dağı-tılmakta, rahim içi araç (RİA) ücretsiz ya da çok düşük bir ücret karşılığında uygulan-maktadır.

Ülkemizde genel sağlık göstergelerimizin istenen düzeyde olabilmesi için anne ve çocuk sağlığı düzeylerini yükseltmek, aşırı doğurganlığın olumsuz etkilerini azaltmak ve nüfus artışını ekonomik gelişmemizi engellemeyecek düzeyde tutabil-mek amacıyla aile planlaması hizmetlerine ağırlık ve öncelik verilmesi ayrı bir önem taşımaktadır.

Ülkemizde yıllara göre bebek-çocuk ve anne ölüm hızındaki düşüşler dikkate alındığında, giderek düzelen bir gelişme süreci içinde olduğumuz bir gerçektir.

1.7 GEBELİK VE LOHUSALIK DÖNEMİ

1.7.1 GebelikErkeklerin üreme sisteminde sperm adı verilen üreme hücresi, kadınların üre-

me sisteminde ise yumurta adı verilen üreme hücresi bulunur.

Kadın üreme organında yumurta ile spermin birleşmesine döllenme denir. Döllenme ile başlayan ve bebeğin doğumuna kadar geçen süre gebelik adını alır.

Kadınlarda her ay genellikle bir yumurta hücresi olgunlaşır. Yumurtalıktan ser-best bırakılan bu hücre yaklaşık 24 saat hayatta kalır. Gebe kalma olasılığı da âdet kanamasının başlangıcından sonraki 12.-14. günlerde daha yüksektir. Yumurtanın

olgunlaşması ve atılması bir dön-gü takip ettiğinden âdet kana-masından sonra yeni yumurta hücresinin atılımı genellikle bu günlere rastlar.

Bu dönemde yumurtanın spermle karşılaşması gebeliğin başlangıcıdır. Bir sperm hücre-sinin dölleme yeteneği ise dişi vücuduna bırakıldıktan sonra 72 saat boyunca korunur. Yumurta-

nın atıldığı ve canlılığını korudu-Resim 01.06: Ovum (yumurta hücresi) ile sperm

hücresinin birleşmesi

33


ğu bu günlerde yumurta, sperm tarafından döllenmiş ise meydana gelen bu hücre zigot adını alır.

Hem annenin hem babanın kalıtsal özelliklerini taşıyan zigot hemen bölün-meye başlar.

Zigot önce iki hücreye bölünür ve bölünmeler ikiye katlanarak devam eder. Yaklaşık 5-7 gün sonra çok sayıda hücre taşıyan bu yapı yani embriyo annenin rahim iç duvarına tutunur.

Doğuma kadar embriyonun anne ile bağlantısını, beslenmesi ve korunmasını sağlayan plasenta oluşur.

Normal gebelik süresi ortalama 280 gündür ( 40 haftadır.). Özellikle ilk üç ay gebeliğin en riskli dönemidir. Bu dönemde embriyoda gelişim hızlıdır ve dışarıdan gelecek etkenlere duyarlıdır. Düşüğün ortaya çıkma olasılığı ilk üç ayda yüksektir.

Düşük, gebeliğin 20. haftadan önce sona ermesidir. Düşüğün nedenleri ara-sında gelişim anormallikleri, hastalıklar, rahimdeki kusurlar sayılabilir.

Anne baba tarafından istenmeyen gebeliklerin 10. haftaya kadar, hekimler tarafından sonlandırılması yasal olarak mümkündür. Anne sağlığı açısından isten-meyen gebeliklerle karşılaşmamak için aile planlaması yöntemlerinden yararlanıl-malıdır.

a) Gebelik BelirtileriBazı belirti ve bulgular size bu sorunun cevabının “evet” olma ihtimalinin yük-

sek olduğunu gösterir. Bunlar: * Beklenen adetin başlamaması* Görülen adetin niteliklerinin normalden farklı olması (miktarın, adet gör-

me zamanının, beraberinde oluşan belirtilerin, öncesinde oluşan belirtilerin farklı olması)

* memelerde dolgunluk, hassasiyet, meme ucunda koyulaşma, meme başında karıncalanma hissi

* Karnın alt kısmında dolgunluk, şişkinlik ve bazen hassasiyet * Bulantı ve bazen kusma* Yorgunluk, uykuya eğilim, baş dönmesi * Sık idrara çıkma * vajina salgılarının artması

Bu belirtiler muhtemel bir gebeliğin habercisidir. Kesin bir gebelik varlığını göstermezler, zira başka durumlara bağlı da ortaya çıkabilirler. Kesin tanı için gebe-lik testi yapılmalı ve ultrasonda gebelik gözlenmelidir.

34


Kesin cevabı Nasıl Alacaksınız?

b) Gebelik Testleri Gebelik uterusta (dış gebelik durumunda tüplerde ya da karın boşluğu gibi

bir yerde) yerleştiği andan itibaren trofoblast hücreleri tarafından HcG (Human cho-rionic gonadotropin) adı verilen bir hormon salgılanmaya başlanır. Normalde kanda ve idrarda eser miktarda bulunan bu hormonun arttığının çeşitli testlerle gösteril-mesi (HcG salgılayan tümörlerin olduğu çok ender durumlar hariç) vücutta bir ge-belik olduğunun kesin kanıtıdır.

c) İdrar TestleriEczanelerde ya da evlerde hazır test kitleri yardımıyla uygulanan idrarda ge-

belik testlerinin güvenilirliği üretici firma tarafından her ne kadar % 99 olarak belir-tilse de yapılan çalışmalar özellikle adet gecikmesinin 10 günden daha az olduğu durumlarda hata oranının % 50”lerde olabileceğini göstermektedir (“Hata” genellik-le testin hassasiyetinin düşük olması nedeniyle var olan bir gebeliği saptayamaması şeklinde olmaktadır. Ancak tam tersi de mümkündür).

Laboratuvarda uygulanan idrarda gebelik testleri ise adet gecikmesinin beşin-ci gününden itibaren güvenilir sonuç verebilmektedir. Bu testler daha düşük hor-mon seviyelerini tanıyabilen ve bu yüzden de hazır test kitlerine göre daha hassas olan testlerdir.

c) Kan Testi (Beta HCG) İdrar testleri ß-HcG’nin varlığını ya da yokluğunu saptayabilirken kan testleri

ß-HcG’nin kandaki seviyesini saptarlar. Böylece hormon salgısının başladığı en erken dönemlerde, henüz adet gecikmesi bile olmadan kanda ß-HcG seviyesi saptanarak gebeliğin tanısı konabilir, ya da gebelik oluşmadığı yönünde kesin karar verilebilir.

d) Ultrasonla Gebelik Tanısı Adet gecikmesi bir haftayı geçtiğinde gebelik testi yapılmaksızın vajinal ult-

rasonla gebelik tanısı konabilir. Abdominal (karından bakılan) ultrasonla ise adet gecikmesi en az 10 gün olmalıdır.

e) Gebelik Döneminde BakımGebelik ve emziklilik, doğurganlık çağındaki her kadın için doğal bir olaydır.

Bu dönemlerde anne ve bebek sağlığını etkileyen birçok etmen vardır. Bunlar; an-nenin yaşı (18 yaş altı veya 35 yaş üstü doğumlar), gebelik sayısı/çoğul gebelikler, son iki gebelik arasındaki süre, kronik hastalıklar, ilaç kullanımı, genetik yapı ve en önemlisi yeterli ve dengeli beslenmesidir.

Gebelik Belirtileri nelerdir?

35


Sağlıklı bir toplumun temelini sağlıklı nesiller oluşturmaktadır. çocukların sağlıklı olarak dünyaya gelmesi için ve gelişimleri için annelerin, gebe ve emzikli-lik döneminde; bebeğin gelişimi, anne sütünün yapımı/emzirme, besinlere olan gereksinmelerinin artması ve buna bağlı olarak yeterli ve dengeli beslenmeleri ve sağlıklarını korumaları konusunda bilinçlendirilmeleri gerekmektedir. Gebe kadının beslenmesi ile anne karnındaki bebeğin sağlığı arasında önemli bir ilişki bulunmak-tadır. Anne karnındaki bebeğin bedensel ve zihinsel olarak büyümesi ve gelişmesi annenin gebeliği süresince yeterli ve dengeli beslenmesi ile mümkündür.

f) Gebelikte Beslenmenin ÖnemiBesinler, yaşam ve büyüme için elzemdir. vücudun gereksinimi kadar besin

ve besin öğelerinin alınmaması durumunda organizma normal büyüme ve gelişme gösteremez. Hatta ölüme bile neden olabilir.

Sağlıklı olmanın temel koşullarından biri yeterli ve dengeli beslenmektir. Be-bek anne karnında beslenirken annenin kaynaklarını kullanır. Bu nedenle gebelikte doğru beslenme hem bebeğin iyi gelişmesi hem de annenin sağlığı açısından haya-ti önem taşır.

Gebelik dönemindeki beslenme, bebeğin beyin gelişimi ve sağlığı açı-sından çok önemlidir. Türkiye’de her yıl 154.000 (yüz elli dört bin) bebeğin dü-şük doğum ağırlığı ile dünyaya gelme-sinin nedenlerinden biri de gebe kadın-larda görülen beslenme bozukluklarıdır. Gebelik döneminde gebe kadının enerji ve besin öğeleri ihtiyacı artmaktadır.

Bu ihtiyaç zamanında ve yeter-li miktarda karşılanmadığında bebek büyümek ve gelişmek için anne doku-

larından ihtiyacını karşılar. Bunun sonucunda da annede çeşitli problemler ortaya çıkar ve annenin enfeksiyonlara karşı direnci azalır.

Gebelik döneminde annenin yetersiz ve dengesiz beslenmesi annede kan-sızlık, tansiyon problemleri, vücutta su tutulması, yorgunluk, diş kayıpları ve kemik problemleri, bebeklerde ise ölü doğum, erken doğum, düşük ağırlıklı doğum, fizik-sel ve zihinsel gelişim geriliği görülmesine yol açar.

Sağlıklı ve kaliteli bir gebelik dönemi geçirmek, gebeliğe özgü belirtileri ya-şamamak ya da daha az yaşamak, bebeğinizin potansiyeli olan kiloya ulaşmasını ve dünyaya yeterli besin depolarını oluşturmuş olarak gelmesini sağlamak, rahat bir lohusalık dönemi geçirmek, lohusalıkta bebeğinize vereceğiniz sütünüzün kaliteli olmasını sağlamak için gebelik öncesinden gelen beslenme alışkanlıkları gebelikte tekrar gözden geçirilmelidir.

Resim 01.07: Zamanından önce, erken doğum (prematüre)

36


g) Gebelik Döneminde Görülen SorunlarGebelikte yetersiz ve dengesiz beslenme; anne ve bebek sağlığını olumsuz

etkilemekte ve beslenmeye bağlı bazı sağlık sorunlarını ortaya çıkarmaktadır.

Bunlar:

1. Kansızlık (Anemi)

Gebelikte artan demir gerek-sinmesinin karşılanamaması, kan hacminin artması, sık doğumlar (2 yıldan daha az aralıklar) ve dü-şüklerle demir depolarının azalmış olması, besinlerle alınan demirin (daha çok bitkisel kaynaklı demir) vücutta kullanımının düşük olması ve toprak, kâğıt, kireç gibi besin ol-mayan kaynakların yenmesi (pika) kansızlığın başlıca nedenleridir. Gebe kadınlarda kansızlık (anemi); taşikardi, yorgunluk, baş dönmesi, düşük doğum ağırlıklı bebek do-ğumu ve hatta bebek ölümlerine neden olabilmektedir.

Gebe kadınlarda kansızlık (anemi); taşikardi, yorgunluk, baş dönmesi, düşük doğum ağırlıklı bebek doğumu ve hatta bebek ölümlerine neden olabilmektedir.

Gebelik süresince annenin kan hacmindeki artışla birlikte hemoglobin mik-tarı azalmaktadır. Kanın bir bileşeni olan hemoglobinin yapımı için demir elzemdir. Hemoglobin, gelişen bebeğe plasenta ile oksijen taşınmasında görev almaktadır. Hemoglobin düzeyinin 11-12 g/dl olması sağlıklı bir doğum için yeterlidir.

Gebelikteki demir ihtiyacını karşılamak için besinlerle yeterli miktarda demir alımı zor olabilir (demir kaynaklarından emilimin yetersizliği, demirden zengin besin tüketiminin az olması). Bu nedenle, doktorunuz ve diyetisyeniniz demirden zengin bir diyete (kırmızı et, kümes hayvanları, kuru baklagiller, tam tahıl ve zenginleştiril-

Kansızlık(anemi)nin nedenleri nelerdir?

Gebe kadınlarda kansızlık (anemi)hangi sorunlara sebep olur?

Gebenin yeterli ve dengeli beslenmesi, bebeğin fiziksel ve zihinsel geli-şimi için çok önemlidir.

Resim 01.08: Kan hemoglobin (Hb) değerinin normalin altına düşmesi olarak tanımlanan anemi

hamilelik dışında kadınlarda sıkça görülür.

37


miş tahıl ürünleri gibi demirden zengin besinler) ek olarak demir ilaçları (supleman) önerebilir.

Bu ilaçların aç karnına veya taze meyve suları ile birlikte alınması demirin vü-cutta kullanımını artırmaktadır. Ayrıca her öğünde sebze ve meyve gibi c vitamini kaynağı besinlerin tüketilmesi, besinlerde bulunan demirin vücutta emilmesine yar-dımcı olur.

Yemeklerle birlikte çay ve kahve alımının demir emilimini azaltarak kansızlığa neden olduğunu unutmayınız.

2. Ödem

Özellikle gebeliğin son üç ayında görülen ödem doğal bir olay olmasına karşın ödemin vücuttaki miktarı ve yaygınlığı önemlidir. Tedavi edilmeyen preslemesi hem anne hem de bebeğin yaşamını tehlikeye sokar ve bu durum gebeliğin sonlarına doğru daha da tehlikeli olabilir.

3. Osteomalasia (kemik dokusu harabiyeti)

Gebelikte, kemik dokusunun yapımı ve sağlığı için gerekli olan kalsiyum, fos-for gibi minerallerin yetersiz tüketimi ve D vitamini kaynağı olan güneş ışınlarından yeterli düzeyde yararlanamama, anne kemiklerinden kalsiyum, fosfor çekilmesine, dolayısıyla kemiklerinin yumuşamasına ve kemik dokusunun bozulmasına (osteo-malasia) neden olur. Gebelik süresince kemik yapısını oluşturan kalsiyumun yeterli miktarda alımı, bebeğin iskelet yapısının gelişmesine ve annenin kemik kitlesinin korunmasına yardımcıdır.

4. Gebelik zehirlenmesi (Toksemi)

Yetersiz beslenmenin de içinde bulunduğu birçok nedene bağlı olarak gebe-liğin son döneminde, kan basıncının (hipertansiyon) artması, idrarla protein kaybı sonucu el ve ayaklarda ağır ödemlerle ortaya çıkmaktadır. plasenta dolaşımı iyi ol-madığı için bebek iyi beslenemez, bebek ölümleri görülebilir. Kronik hastalığı olan (böbrek, kalp hastası, diyabetik) gebelerde, ileri yaş (35 yaş üzeri) gebeliklerde, çok ve sık aralıklı doğum yapan kadınlarda, sıklıkla ortaya çıkabilir.

5. Gebelikte Görülen mide-Barsak Rahatsızlıkları

Gebelikteki hormonal değişikliklere bağlı olarak görülen mide-barsak rahat-sızlıkları; sabah bulantıları, kabızlık, mide ekşimesi ve şişkinliktir. Bu rahatsızlıklar beslenmenizde yapacağınız küçük değişikliklerle hafifletilebilir.

Gebelikte neden daha fazla demire gereksiniminiz var?

38


6. Bulantılar

Daha çok gebeliğin ilk üç ayında görülen bulantılar, hormonal değişikliklerin, özellikle östrojen düzeylerindeki artış ile ortaya çıkmaktadır. Bazı gebeler için sa-bah bulantıları geçici iken bazıları için bu durum sürekli olabilir. Gebe kadınlarda ağırlık ve su/elektrolit kaybına (dehidratasyon) neden olabilecek düzeyde ağır mide bulantısı/aşırı kusma görülebilir. Beslenmenizde yapacağınız küçük değişikliklerle bulantılarınızı hafifletebilirsiniz.

7. Kabızlık

Gebelikte oluşan hormonal değişiklikler, barsak kaslarınızın gevşemesine ve barsak hareketlerinizin yavaşlamasına neden olur. Bu durum, kabızlığın oluşması ile sonuçlanabilir. Kullanılan demir suplemanları(destekleri), kabızlığı daha da ağırlaş-tırabilmektedir. Kabızlığı beslenmenizde yapacağınız değişikliklerle önleyebilir veya hafifletebilirsiniz.

8. mide Yanması/Ekşimesi

Daha çok gebeliğin son üç ayında görülen mide ekşimesi, bebeğin sindirim organları üzerine baskıda bulunması sonucu oluşmaktadır.

9. Aşerme

Gebelik döneminde hormonal değişikliklerle ortaya çıkan aşerme; bazı besin-lere karşı şiddetli bir istek veya aşırı bir isteksizlik (tiksinti) durumu olarak tanımlan-maktadır. Tat değişiklikleri genellikle hormonal değişimlerin bir sonucu olup çoğun-lukla gebeliğin ilk ayından sonra (veya nadiren doğumdan sonra ) düzelmektedir. Besin alımında çok fazla isteksizlik ve buna bağlı olarak bazı besin gruplarının yeter-siz tüketimi dışında aşerme durumu zararsızdır.

10. Gebelik ve Diyabet ( Gestasyonel diyabet)

Ailesinde diyabet geçmişi olan, şişman, daha önceden sorunlu gebelik geçir-miş, 35 yaş sonrası gebe kadınlarda diyabet görülme riski daha fazladır. Bir önlem olması açısından çoğu gebe kadının rutin olarak gestasyonel diyabet testi yaptır-ması erken müdahale açısından önemlidir. Gebelik süresince görülen diyabet, kan basıncını yükselmesine (hipertansiyon) ve iri bebek (doğumda güçlük yaratacak de-recede 4500 gramın üzerinde) doğmasına, bebekte ve annede bazı sorunlara neden olmaktadır. Bu nedenle gestasyonel diyabet tanısı ve doğru tedavi yöntemi önemli-dir. Diyetisyen tarafından kan şeker düzeyini kontrol altına alabilecek bir beslenme programı tedavinin temelini oluşturmaktadır. Gestasyonel diyabet, çoğunlukla do-ğumdan sonra geçen bir durumdur.

Gebelik döneminde görülen sorunlar nelerdir?

39


h) Lohusalık DönemiDoğum eylemi bittikten sonra plasenta ve zarlarının ayrılmasından sonraki

dönemdir. 6-8 (42 gün)haftayı kapsar. Bu dönemin sonunda gebelikte oluşan tüm değişiklikler gebelik öncesine döner. Bu dönemde anne ve bebeğin hastalıklardan korunması için özenli bir bakım gereksinimi vardır.

Emziklilik döneminde meme başı çatlakların, meme iltihabı, tıkanma gibi sorunlarla karşılaşılabilir. Düzenli emzirmek, sütün boşalmasını sağlamak genelde sorunların kendiliğinden kaybolmasını sağlar. ciddi durumlarda ise hekimin uyan-larına uyulmalıdır. Sıkça karşılaşılan meme başı çatlaklarında emzirmeden önce kay-natılıp soğutulmuş suyla meme başlarını silmek yararlı olacaktır. Genelde anne sütü çatlamayı önleyecek yumuşaklığı sağlar.

Bazen de meme başı çatlaklarından giren bakteriler iltihaplara yol açabilir. me-menin bir bölümü kızarır, sert ve sıcaktır. Hekim önerisi olmadan göğüslere merhem sürülmemelidir.

Doğum sırasında kullanılan aletlerin temiz olmaması, doğum sonrasında te-mizlik kurallarına dikkat edilmemesi doğum yolu ya da rahimde enfeksiyonlara ne-den olabilir. Lohusa humması (al basması) olarak bilinen mikrobik hastalık sırasında yüksek ateş, karın ağrısı, bulantı, kusma gibi belirtiler görülür. şok ve ölüme yol aça-bileceğinden hekime başvurulmalıdır.

Lohusa hummasının, halk arasında uygulanan kurdele bağlama, şerbet içirme gibi inanışlarla düzelmeyeceği bilinmelidir.

Lohusalık ve emziklilik döneminde anne yeterli ve dengeli beslenmeli, bol su içmelidir. Lohusalığın ilk günlerinde anneye su vermemek yanlış bir alışkanlıktır.

i) Doğum Sonrası Hijyen* Eller sık yıkanmalıdır* Dikişlere pansuman için (baticon solüsyonu) ilaçlı su kullanılır. Temizlik ön-

den arkaya doğru tuvalet kâğıdı ile yapılmalıdır.* Kullanılan pedler emici, yumuşak, temiz, renksiz ve kokusuz olmalıdır.* pedler sık sık değiştirilmeli pamuklu iç çamaşırı tercih edilmelidir.* Dikişli doğumlarda ilk birkaç gün bölgede şişlik, gerginlik ve rahatsızlık ola-

bilir, oturmada güçlük yaşanabilir. Dikiş ipleri alınmaz, kendiliğinden düşer. Temiz tutulduğunda yara 1-2 hafta içinde iyileşir.

40


k) Beslenme* Her tür besinden yeterince ve öğün atlanmadan alınmalıdır.* Unlu, yağlı ve kızartma türü besinlerden kaçınmalıdır. Sulu gıdalara ağırlık

verilmelidir.* Sigara, alkol gibi maddeler kullanılmamalı, çay ve kahve tüketmekten kaçın-

malıdır.* Acılı, eksili, baharatlı ve gaz yapıcı gıdalar sütle bebeğe geçeceği düşünüle-

rek dikkatli olunmalıdır.

l) Kan UyuşmazlığıKan uyuşmazlığı anne ile karnındaki bebeği arasında söz konusu olabilen nor-

mal dışı bir durumdur. Kan uyuşmazlığını anlatmaya başlamadan önce kan prote-inlerinden kısaca bahsetmek faydalı olacaktır. Kanımızda oksijen taşımakla görevli olan eritrositlerin (alyuvar) üzerindeki proteinler esas alındığında A, B, AB ve 0 kan grubu olmak üzere 4 ana kan grubu ve bir de D proteini (Rh)tanımlanır. Rh faktörü Rhesus (rezüs) maymununun kanındaki antikorların var olup olmaması anlamına gelir. D proteini mevcutsa Rh(+), D proteini yoksa Rh(-) olarak belirtilir. Rh(-) bir hasta için D proteini vücudun bağışıklık sistemi için tamamen yabancı bir maddedir.

Kan uyuşmazlığı açısından kendisi Rh(-) kan grubu, eşi ise Rh(+) kan grubuna sahip olan anne adaylarının dikkatli olması gerekir. Anne ve eşi Rh(-) kan grubuna sahipse genetik olarak bebekleri Rh(+) kan grubuna sahip olamaz. Anne Rh(-), eşi Rh(+) olduğu durumlarda doğacak bebeğin kan grubu Rh(-) veya Rh(+) olabilir. Bu yüzden bu konuda uyanık olunmalı doğan bebeğin hemen kan grubu araştırılma-lıdır. Anne Rh(-), bebek Rh(-) olduğunda kan uyuşmazlığı yoktur. Anneye anti D im-mun globulin verilmesi gerekmez.

1.8 ÇOK VE KISA ARALIKLARLA YAPILAN DOĞUMLARIN ANNE, ÇOCUK VE TOPLUM SAĞLIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİDoğum öncesi ya da sonrası her dönemde ana-çocuk sağlığını etkileyen risk-

lerin bir kısmı önceden fark edilip önlenebilir. Örneğin, annenin çok sık aralarla do-ğum yapmaması ya da istediğinden fazla sayıda çocuk sahibi olmaması için gebelik-ten korunma yöntemlerinden yararlanması sağlanabilir.

Doğumun bilgili ve deneyimli bir sağlık personeli tarafından yaptırılması ile hem annenin yaşamı tehlikeye girmez hem de bebeğin enfeksiyon alması, doğum-da oksijensiz kalıp zekâsının etkilenmesi gibi risklerle karşılaşılmaz.

İki yıldan kısa aralıklarda ve çok sayıda doğum yapan kadınlarda; gebelik, düşük ve doğuma bağlı anne ölümleri artar. Üreme sistemi hastalıkları görülebilir. çocuk sayısının ailenin bakabileceğinden fazla olması nedeniyle istenmeyen gebe-likleri sonlandırmaya yönelik olarak düşük ve kürtaj sayısı artar. Gebelik, annenin

41


vücudunda birtakım değişikliklerin olduğu ve bazı besin maddelerinin tüketildiği bir dönemdir. çok ve kısa aralıklarla doğum yapan kadınlarda kansızlık ve beslenme bozuklukları ortaya çıkar. Sadece beden sağlığı etkilenmez. Gebe kalma korkusu, sorumluluklarla baş etme zorluğu gibi nedenlerle annenin ruh sağlığı bozulabilir. Bu durum aile hayatını da olumsuz etkiler.

çok ve kısa aralıklarla yapılan doğumların anne ve çocuklar üzerindeki olum-suz etkileri toplumun geneline de yansır. Toplumda hasta anne ve çocuk sayısı artar. Hızlı nüfus artışı, işsizliğe ve beslenme, konut, eğitim gibi alanlarda yetersizliğe yol açar.

1.9 ANNE SÜTÜNÜN ÖNEMİ

a) Süt Çocuğunun Sindirim Sistemi ÖzellikleriAğız; çiğneme ve tükürük içindeki enzimlerle karışarak besinlerin sindiriminin

başlangıç yeridir. Oysa yeni doğanda ilk 4 ay ağızda sadece emme ve yutma işlevi gelişmiştir. Ayrıca; tükürük içindeki amilaz enzimi de yetişkinin 1/4’ü kadardır. Bu nedenlerle yeni doğanda ilk 4 ayda ağız sindiriminden söz edilemez.

çocuk büyüdükçe (4-6 ayda) ağzında hafif pütürlü besinleri çevirebilir, 6-12 ayda ise çiğneme işlevi gelişir. mide duvarının besinleri kavrama hareketi zayıftır. Bu nedenle biberonla hızlı emme kusmaya neden olur. midenin peristaltik ve boşalma işlevleri de zayıftır.

b) Anne Sütünün Önemi

Bebekler doğar doğmaz emzirilmelidir ve en az bir yıl anne sütüyle beslen-melidir. çünkü anne sütü bebeğin en iyi besin kaynağıdır. İnek sütü ile anne sütü-nün besleyici değeri karşılaştırıldığında yağ oranı itibarıyla fazla bir fark olmadığı görülür. Elzem yağ asitleri bakımından ise anne sütü inek sütünden 5 kat daha zen-gindir. Anne sütü önemli bazı amino asitler içerir. İnek sütünden daha fazla laktoz bulundurdu¬ğundan daha tatlıdır.

Bol antikor içerir. Ağız ya da kolostrum adı verilen, doğumdan sonra gelen ilk süt antikor bakımından çok zengindir ve mutlaka bebeğe verilmelidir. Her zaman hazır ve temiz olan anne sütü aynı zamanda ekonomiktir. pişirilmesi ya da ısıtılma-sı gerekmez. Bebeği alerjik reaksiyonlardan ve bağırsak enfeksiyonlarından korur. Emzirme anne ile bebek arasında duygusal bir bağ oluşturur. Emzirme doğumun

Doğum sonrasında anneye bebek bakımı konusunda bilgi verilmesi, anne sütünün bebek için öneminin anlatılması ve ilk 4-6 ay bebeğe anne sütü dışında hiçbir şey verilmemesinin sağlanmasıyla bebeğin sağlığı da büyük oranda korunmuş olur.

42


hemen ardından bebek her ağladığında daha sonra 3-4 saatte bir olmalıdır.

Anne sütü yeterli ise bebeğin idrarı düzenli, uykusu sakin ve iyi, gelişmesi nor-maldir. Annenin iyi beslenmesi, stresten uzak durması ve bol sıvı alması süt salgısını artırır. Buna karşın doğru emzirme tekniğini bilmemek süt salgısını azaltır, bebeğin az emmesine ve gelişiminin yavaş olmasına yol açar. Gelişim geriliğinden dolayı be-beğin ek gıdalara geçişi gecikir.

Doğru emzirme tekniğinde anne, sırtını rahatça dayayabileceği bir yere otur-malıdır. Anne normal durumlarda her emzirmeden önce meme başını yıkamalıdır. Bebeğin ağzında pamukçuk oluşmuşsa meme başı karbonatlı suyla temizlenmelidir. Bebek kucakta, baş kısmı biraz yüksekte ve hafif eğimli olarak tutulmalıdır. meme-nin baş tarafı işaret parmağı ile orta parmak arasında tutulmalı, çevresindeki renkli bölgenin bir kısmı da bebeğin ağzına verilmelidir. Böylece emme sırasında süt salgı-lanmasını sağlayan sinir uçları uyarılır.

Emzirme 15-20 dakika kadar sürmelidir. Her bir meme için onar dakika ayrıl-malıdır. Bebek emme sırasında sütle birlikte hava da yuta

Eğer yutulan hava emzirmeden sonra çıkarılmazsa karın ağrısına ve kusmaya yol açar. Bunun için gazı çıkaracak kişi omzuna temiz bir bez koyar. Bebeği kolu ile tutar ve başını omzuna yaslar. Bir eliyle bebeğin sırtına hafifçe vurup, sıvazlayarak geğirmesini sağlar. Bu şekilde bebeğin gazı çıkarılmış olur.

Emzirme doğumun hemen ardından bebek her ağladığında daha sonra kaç saate bir olmalıdır?

Anne sütünün bebeğin gelişimine katkıları nelerdir?

Resim 01.09: Doğru emzirme tekniği

43


1.10 D VİTAMİNİ VE GÜNEŞ IŞINLARI

Özellikle bebeklerin, sağlıklı kemik gelişiminin sağlanması için ışınların dik gelmediği saatlerde direkt tenine gelecek şekilde gümüşlendirilmesi gereklidir. Bu sırada bebeklere şapka veya güneş gözlüğü takılmalıdır. Bu nedenle besin ögelerine olan ihtiyaçları yetişkinlere göre daha fazladır. Anne sütü 6. aydan sonra bebeğin beslenmesinde yetersiz kalır. Bu nedenle 6. aydan sonra ek gıdalara başlanır. Ek be-sinler bebeğe azar azar ve vücudunun tepkileri gözlenerek verilmelidir.

Hiçbir ek gıda anne sütünün yerini tutamayacağından zorunlu sebeplerle anne sütü verilemediğinde çocuğun nasıl beslenmesi gerektiği konusunda sağlık personelinden yardım alınmalıdır.

1.11 AŞI YAPTIRILMASIçocukluk dönemi hastalıklarını önlemek için aşı yaptırılmalıdır. Aşı, birtakım

hastalıklara karşı organizmada bağışıklık sağlamak için yapılır. vücuda verilen bu eriyik, hastalığın ölü ya da zayıflatılmış mikrobuyla veya bunun toksiniyle hazırlanır. Aşılama sonrasında vücut bağışıklık kazanır. Aşısı yapılan hastalık etkeniyle karşılaş-tığında onu tanıyarak hastalık yapmasını engeller. Bağışıklık, hastalığı geçirerek de kazanılabilir.

Günümüzde birçok bulaşıcı hastalığa karşı aşı üretilmiştir. Difteri, boğmaca, tetanos, kızamık, çocuk felci ve verem bunlardan bazılarıdır. Bu aşılar ülkemizde Sağlık Bakanlığınca düzenli, zorunlu ve ücretsiz olarak yapılmaktadır.

çocukların Güvenli Aşılanması İçin Anne-Babaların Dikkat Etmesi Gereken Önemli Noktalar

Sağlık Bakanlığı aşı takvimi dışında, hekim önerisi ile yapılacak aşılar ecza-neden alınıp, aşıyı uygulayacak sağlık personeline buz aküsü bulunan bir kapta ulaştırılmalıdır. çocuklar, aşı ile korunulabilen hastalık geçirmiş olsalar bile Sağlık Bakanlığı aşı takvimine uygun olarak mutlaka aşılanmalıdır. Gebelere tetanos aşısı (gebeliğin 4. ayında 1. aşı, birinci aşıdan en az 4 hafta sonra 2. aşı, ikinci aşıdan 6 ay sonra 3. aşı) yaptırılmalıdır.

çocukların tüm aşılarının kaydedildiği aşı kartı (okul aşıları dâhil) velileri tara-fından saklanmalı, gerektiğinde sağlık personeline bilgi verilmelidir.

D vitamini, kalsiyumun kemiklere taşınmasını sağlar. Ancak vücuda alınan D vitamini vücutta güneş ışınlarıyla aktifleşir.

44


Günümüzde birçok bulaşıcı hastalığa karşı aşı üretilmiştir. Difteri, boğmaca, tetanos, kızamık, çocuk felci ve verem bunlardan bazılarıdır. Bu aşılar ülkemizde Sağlık Bakanlığınca düzenli, zorunlu ve ücretsiz olarak yapılmaktadır.

Tablo 01.01: Aşı Takvimi

45


ÖZETİnsanoğlu tarihin başlangıcından beri sürekli olarak birlikte yaşama, beraber

olma içgüdüsünü taşımıştır. Bu içgüdü, yardımlaşma, dayanışma ve güvenliği sağ-lama ihtiyacının bir sonucudur. Toplumun temel yapıtaşı olan ailenin ortaya çıkma-sındaki en önemli etkenlerden biri, işte bu içgüdüdür.

çağdaş toplumlar aileye ve kadına her zaman önem vermişler ve bu hususta gerekli düzenlemeleri yapmışlardır.

Fakat medenî Kanun’un kabulünden bugüne kadar geçen süre içinde toplum-daki gelişmeler ve değişmeler karşısında bazı hükümler zamanla eskimiş ve ihtiyaç-lara cevap veremez hale gelmiştir. Bu nedenle, medenî Kanun’un pek çok yerinde ol-duğu gibi aile hukuku alanında da bazı değişiklikler yapma zarureti ortaya çıkmıştır.

Her anne baba, en azından 18 yaşına gelene kadar çocuğuyla ilgili bazı so-rumluluklara sahiptir. çocuğa ihtiyaç duyduğu desteği verebilmek için, onun yaşam boyu içinden geçtiği gelişim dönemlerini ve bu dönemlerin özelliklerini iyi bilmek son derece önemlidir.

Temel sağlık hizmetlerinden birisi olan aile planlaması hizmetleri, ailelerin kendi koşulları ve tercihleri için en uygun aile planlaması yöntemini seçebilmelerini sağlayacak bilgiye sahip olmalarını sağlamayı amaçlar.

Gebelikten korunmak için herhangi bir yöntem kullanmadan cinsel ilişkide bulunan kadınların % 80-90’ı bir yıl içinde gebe kalır. Bu nedenle eğer bir süre ya da bundan sonra hiç bebek istenmiyorsa mutlaka etkili bir gebelikten korunma yönte-mi kullanılmalıdır.

Erkeklerin üreme sisteminde sperm adı verilen üreme hücresi, kadınların üre-me sisteminde ise yumurta adı verilen üreme hücresi oluşturulur.

Kadın üreme organında yumurta ile spermin birleşmesine döllenme denir. Döllenme ile başlayan ve bebeğin doğumuna kadar geçen süre gebelik adını alır.

Doğum eylemi bittikten sonra plasenta ve zarlarının ayrılmasından sonraki dönemdir. 6-8 (42 gün)haftayı kapsar.

Doğum eylemi bittikten sonra plasenta ve zarlarının ayrılmasından sonraki dönemdir. 6-8 (42 gün)haftayı kapsar. Bu dönemin sonunda gebelikte oluşan tüm değişiklikler gebelik öncesine döner. Bu dönemde anne ve bebeğin hastalıklardan korunması için özenli bir bakım gereksinimi vardır.

Emziklilik döneminde meme başı çatlakların, meme iltihabı, tıkanma gibi sorunlarla karşılaşılabilir. Düzenli emzirmek, sütün boşalmasını sağlamak genelde sorunların kendiliğinden kaybolmasını sağlar. ciddi durumlarda ise hekimin uyan-larına uyulmalıdır. Sıkça karşılaşılan meme başı çatlaklarında emzirmeden önce kay-

46


natılıp soğutulmuş suyla meme başlarını silmek yararlı olacaktır. Genelde anne sütü çatlamayı önleyecek yumuşaklığı sağlar.

Bebekler doğar doğmaz emzirilmelidir ve en az bir yıl anne sütüyle beslenme-lidir. çünkü anne sütü bebeğin en iyi besin kaynağıdır. İnek sütü ile anne sütünün besleyici değeri karşılaştırıldığında yağ oranı itibarıyla fazla bir fark olmadığı görü-lür.

D vitamini, kalsiyumun kemiklere taşınmasını sağlar. Ancak vücuda alınan D vitamini vücutta güneş ışınlarıyla aktifleşir. Özellikle bebeklerin, sağlıklı kemik geli-şiminin sağlanması için ışınların dik gelmediği saatlerde direkt tenine gelecek şekil-de gümüşlendirilmesi gereklidir.

47


DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Güçlü ve sağlıklı ailelerin en önemli özelliklerinden biri nedir?

A. Sağlıklı iletişimB. Beslenmec. ağlıkD. psikolojik bağımlılık

2. Her anne baba, en azından kaç yaşına gelene kadar çocuğuyla ilgili bazı so-rumluluklara sahiptir?

A. 16B. 17c. 18D. 19

3. Temel sağlık hizmetlerinden birisi olan …….. ………. ailelerin kendi koşulları ve tercihleri için en uygun aile planlaması yöntemini seçebilmelerini sağlaya-cak bilgiye sahip olmalarını sağlamayı amaçlar.

A. çoğul gebelikB. Aile planlamasıc. Aile hekimliğiD. Geleneksel yöntemler

4. Bebekler doğar doğmaz emzirilmelidir ve ne kadar süre anne sütüyle beslen-melidir?

A. 3 ayB. 6 ayc. 9 ayD. 1 yıl

5. vücuda alınan D vitamini vücutta ……… ………. İle aktifleşir.

Yukarıdaki noktalı yerlere hangi ifade gelmelidirA. vitamin HapıB. Güneş ışığıc. vitamin şurubuD. Aşı ile

2. ÜNİTE

HASTALIKLARLA İLGİLİ TEMEL

KAVRAM VE İLKELER

Bilindiği gibi yaşam standardının yükselmesi ve sağlık hizmetlerinin yaygın-laşması, modernleşmesi sayesinde ortalama ömür artmaktadır. 65 yaş üzerindeki bireylerin artışı ile beraber bu yaş grubunda bazı hastalıklar daha sık görülmektedir.

Sizce ölümcül bir hastalık olarak tarif edilen kanser, erken evrede teşhis edildiğinde tedavi başarısı yüksek midir?

50


NELER ÖĞRENECEĞİZ?

Bu ünitenin sonunda:

ı. KANSERDE ERKEN TANııı. KANSERDEN KORUNmA YOLLARıııı. şEKER(DİYABET) HASTALARıNıN UYmASı GEREKEN KURALLARıv. KALp vE DAmAR HASTALıKLARı1. Nedenleri ve Türleri

v. AKDENİZ ANEmİSİ (TALASEmİA), AKDENİZ ATEşİ vE HEmOFİLİ1. Akdeniz anemisi (Talasemi)

2. Akdeniz Ateşi

3. Hemofili

vı. KRONİK AKcİğER HASTALıKLARı

1. Kronik Akciğer Hastalığı ve Belirtileri

2. Astım, Nedenleri ve Tedavisi

vıı. BULAşıcı HASTALıKLAR

vııı. BULAşıcı HASTALıKLARıN BULAşmA YOLLARı

1. Kaynağa Yönelik Önlemler

2. Bulaşma Yollarına Yönelik Önlemler

3. Sağlam Kişiye Yönelik Önlemler

ıX. SU vE BESİNLERLE BULAşAN HASTALıKLAR

X. SOLUNUm YOLU İLE BULAşAN HASTALıKLAR

Xı. TEmAS YOLU İLE BULAşAN HASTALıKLAR

Xıı. vEKTÖRLERLE BULAşAN HASTALıKLAR

Xııı. HAYvANLARDAN İNSANLARA BULAşAN HASTALıKLAR

Xıv. cİNSEL YOLLA BULAşAN HASTALıKLAR

Xv. AKıLcı İLAç KULLANımı

Xvı. vÜcUT SıcAKLığıNıN ÖLçÜmÜ

Xvıı. EvDE HASTA BAKımı

51


ANAHTAR KAVRAMLAR

diyAbet

tAlAsemi mAjör

kAnser

kolesterol

rAfine besinlerin

Akdeniz Ateşi

hipertAnsiyon

hemofili

koAh

frenGi

Astım

bel soğukluğu

vektörler

Aıds

nezle

hepAtit b

52


2 HASTALIKLARLA İLGİLİ TEMEL KAVRAM VE İLKELER

2.1 KANSERDE ERKEN TANI

Bu nedenle pek çok kanser uz-manı hep şu slogan dillendirir: “Kan-serden korkma, geç kalmaktan kork!” Kanseri erken fark etmek önemlidir. Kanser ne kadar erken fark edilirse te-davi edilme ihtimali de o kadar artar.

Bu nedenle kanser belirtilerinin bilinmesi ve zamanında fark edilerek hekime gidilmesi tedavi başarısını

önemli oranda arttırmaktadır.

pek çok kanser türünün belirtileri çok açıktır ve dikkatli bir değerlendirme ile kişilerin kendileri tarafından bile kolayca tahmin edilebilir. Özellikle belli risk faktör-lerine sahip olanlar (ailesinde kanser hastası olanlar, sigara içenler, elli yaşını geçmiş olanlar vs), bazı temel belirtileri iyi öğrenerek ve düzenli kontrole giderek erken dö-nemde hastalıklarını tespit edebilir ve çok başarılı bir tedavi süreci yaşayabilirler.

a) Kanser, Türleri ve NedenleriKanser, vücuttaki dokulardan birine ait bir veya birkaç hücrenin normal özel-

liklerinin dışında bir değişim göstermesi ve kontrolsüz çoğalması ile meydana ge-len, genellikle tümör (ur) oluşmasına yol açan, çağımızın en önemli hastalıklarından biridir.

vücutta çeşitli doku ve organlarda meydana gelebilen tümörler yani urlar iyi huylu (selim) ve kötü huylu (habis) olmak üzere iki türlüdür. Kötü huylu tümörlerin epitel dokuda gelişen türlerine kanser, bağ dokusunda gelişen türlerine ise sarkom adı verilmektedir.

İnsanlarda en çok görülen kanser türleri erkeklerde akciğer, mide ve bağırsak; kadınlarda meme ve rahim kanserleridir. çocuklarda ve gençlerde ise en çok kan,

Ölümcül bir hastalık olarak tarif edilen kanser, erken evrede teşhis edil-diğinde tedavi başarısı çok yüksektir. Günümüzde özellikle bazı kanser türlerinde erken teşhis ile hastaların önemli bir kısmı tamamen iyileşmek-tedir.

Resim 02.01: Erken teşhis hayat kurtarır.

Erken teşhis kanserde neden önemlidir?

53


böbrek ve kemik kanserine rastlanır.

Kanser hemen her yaşta görülmesine rağmen en çok 40 yaşın üzerinde rast-lanılmaktadır. Kişi yaşlandıkça kansere yakalanma ihtimali artmaktadır. Kanser çok eski çağlardan beri bilinmekte ise de 20. yüzyılda dikkatleri üzerine çekmiş ve çağı-mız insanlarının en çok çekindiği bir hastalık olmuştur.

Kanserin sebebi henüz kesin olarak bilinmemektedir. Kanser hastalığı için iki grup risk faktörü vardır. Bu risk faktörlerinden biri kişiseldir. Kişisel risk faktörü insan-ların yaşam şekillerine, yaşa, cinsiyete ve aile öykülerine bağlı olarak değişmektedir. Diğer risk grubu ise çevresel faktörlerdir.

Kanserin oluşmasında çeşitli nedenler vardır. Bunlardan bazıları şunlardır:* “Sağlığa Zararlı Alışkanlıklar” ünitesinde de belirtildiği gibi sigara ve alkol kul-

lanımı* Uzun süreli ve güneş ışınlarının çok etkili olduğu saatlerde güneş altında kal-

ma* Aşırı dozda röntgen ışınına maruz kalma* Bazı kimyasal maddelerin (katran, benzin, boya maddeleri, asbest vb.) bulun-

duğu çalışma ortamı* Bazı virüslerin vücuda girmesi* Hava kirliliği* Radyasyona maruz kalma* Kötü beslenme alışkanlığı

b) Kanserin Belirtileri ve Erken Tanının ÖnemiKanserin belirti ve bulguları köken aldığı doku ve organlara göre değişmek-

tedir. Hatta bazen hiç belirti ve bulgu vermemekte, kontrol amaçlı muayenelerde kanser tanısı konulabilmektedir.

Kanser belirtilerinden bazıları şunlardır:* •Uzunsüreiyileşmeyenyaralar* •Rahimvemakattangelennormalolmayanbirkanamaveyaakıntı* •Memedeveyavücudunherhangibiryerindeortayaçıkanşişlikvesertlikler* •Uzunsüreliseskısıklığıveöksürük* •Yutkunmagüçlüğüvehazımsızlık* •Büyükveküçüktuvaletihtiyacındakideğişiklikler* •Benvesiğillerdemeydanagelenbüyüme,kanama,renkdeğişikliğiveyara

oluşması

Bu değişiklik ve belirtiler görüldüğünde hemen bir doktora başvurulmalı, ih-mal edilmemelidir. Bu hastalıkta öncelikle korkmamayı öğrenmek gerekmektedir.

54


Korku, hekime gitmeyi önler ve hastalığın iyileştirilmesini engeller. Hastalığın belir-tilerini yorumlamak yalnızca hekimlerin görevidir.

Kanser belirtilerinden herhangi biri hissedildiğinde zaman kaybedilmeden hekime başvurmak şarttır. Hiç rahatsızlık duyulmasa bile yılda bir kez mutlaka genel kontrolden geçilmelidir. Kanserin tedavi edilebilir bir hastalık olduğu unutulmama-lıdır. İyileşme oranı kanserin erken teşhisi ile doğru orantılıdır. Kanserde erken tanı hayat kurtarır.

Kanserde erken tanı;* Tedavi şansını artırır.* Tedaviyi kolaylaştırır.* Tedavi giderlerini azaltır.* Doku ve organ kaybını önler.* Sakatlık bırakmaz.

Günümüzde milyonlarca insan kanserli ya da kanseri tedavi edilmiş olarak ya-şamaktadır. Kanser tanısı ne kadar erken konursa tedavisine de o kadar erken başla-nır ve iyileşme şansı yüksek olur.

2.2 KANSERDEN KORUNMA YOLLARIKanserden korunmaya yönelik alınması gereken önlemlerden bazıları şunlar-

dır:* “Sağlığın Geliştirilmesi ve Korunması” ünitesinde de belirtildiği gibi günlük

fiziksel aktiviteler artırılarak enerji alımına dikkat edilmeli, vücut ağırlığı ideal kilo aralığı içinde sabit tutulmalıdır.

* Haftada 3 gün en az 30 dakika yürüyüş, yüzme, bisiklete binme, step gibi egzersizler yapılmalı ve bu etkinlikler yaşam boyu sürdürülmelidir.

* Yeterli ve dengeli beslenilmeli ve besin çeşitliliğine dikkat edilmelidir.* Yağ tüketimi azaltılmalı, yağlı etlerden mümkün olduğunca uzak durulmalı-

dır. Alınan yağların, toplam günlük kalorinin % 30’unu geçmemesine dikkat edilmelidir. Doymamış yağ asidi içeren yağlar (soya, zeytinyağı, mısırözü, ay-çiçeği ve bir balık yağı olan omega-3) tercih edilmelidir.

* Fazla yağlı kırmızı etler yerine tavuk ve balıketi tercih edilmelidir.* Aşırı tuzdan kaçınılmalı, günlük tuz tüketimi 5-6 gramı geçmemelidir.* Günlük 25-30 gram posa (tam tahıl ürünleri, meyve, sebze, kuru baklagiller,

yağlı tohumlar) tüketilmelidir.* Günde en az 3-5 porsiyon sebze ve meyve, koyu yeşil yapraklı ve sarı renkli

Kanserde erken başvuru gerektiren belirtiler nelerdir?

55


sebzeler tüketmeye özen gösterilmelidir. Brüksel lahanası, brokoli, karnaba-har ve lahana tüketilmeye çalışılmalıdır.

* Sarımsak ve soğan çiğ olarak tüketilmelidir.* Ekmeğin kepekli olanı tercih edilmelidir.* Kalsiyum bakımından zengin olan gıdalardan az yağlı olanlar tercih edilmeli,

günde 2-3 bardak yağı azaltılmış süt veya süt ürünleri tüketilmelidir.* A, c, D, E vitaminleri, ribloflavin, tiamin, folik asit, pantotenik asit ile çinko,

iyot, kalsiyum, demir, selenyum ve molibden gibi mineraller içeren gıdalar-dan yeterli miktarda alınmalıdır.

* Kimyasal koruyuculu hazır yiyecekler yerine doğal besinlerle beslenme ter-cih edilmeli, besinlerin saklama koşullarına dikkat edilmelidir.

* Yiyecekleri hazırlarken kızartma, kavurma, tütsüleme yerine ızgara, fırında buğulama, haşlama gibi pişirme yöntemleri kullanılmalıdır.

* mutlaka kızartma yöntemi gerekiyorsa 150 derecenin altında ve çok az yağ kullanılarak yapılmalıdır.

* Alkol kullanılmamalıdır.* Tütün ve tütün ürünleri kullanılmamalı, sigara içilen ortamlardan uzak durul-

malıdır.* Sebze ve meyveler çok iyi yıkanmalıdır.* şişmanlamamaya yönelik tedbirler alınmalıdır.* Güneşten korunmalıdır.* çevre temizliğine özen gösterilmelidir.

2.3 ŞEKER (DİYABET) HASTALARININ UYMASI GEREKEN KURALLAR

* Rutin olarak kontrollerini yaptırmalı ve insülin iğnesini düzenli olarak kullan-malı ayrıca verilen diyete uymalıdırlar.

* Yılda en az bir kez göz ve böbrek muayenesi, 6 ayda bir diş muayenesini yap-tırmalıdırlar.

* Ayaklarını her gün ılık su ile yıkamalı ve kurulamalıdırlar.* cilt kuruluğu sebebiyle nemlendirici krem kullanmalıdırlar.* çıplak ayakla dolaşmamalı, yaz mevsiminde de çorap giymeli, çorap seçimin-

de pamuklu olanları tercih etmeli, bacağı sıkmayan ve iz bırakamayan çorap-lar giymelidirler.

* Ayaklarında nasır oluşumu başladığında mutlaka cildiyeye gitmeli ve tedavi olmalıdırlar.

* Ayağa tam oturan, ayağı sıkmayan ve vurmayan ayakkabılar tercih etmelidir-ler.

56


* Sigara ve alkol kullanmamalı, stres ve sıkıntıdan uzak durmalıdırlar.

şeker takibini düzenli olarak yapmalıdırlar.

Yanlarında diyabet olduklarına ilişkin kart taşımalıdırlar. Bu kartta acil durum-larda iletişime geçilecek kişilerin telefon numaraları bulunmalıdır

Gerekli kontroller yapıldıktan sonra hekim tarafından önerilen egzersiz hem sağlıklı bir yaşam hem de şekerin daha dengeli olmasını sağlar.

Diyabet hastaları ev dışına tek başla-rına çıkıyorlarsa üzerlerinde diyabet tipinin (tip 1 veya tip 2) ve acil durumlarda iletişi-me geçilecek kişilerin telefon numaralarının yazılı olduğu bir kart bulundurmalıdırlar. Bu durum diyabet hastası rahatsızlanırsa (şe-kerin düşmesi veya yükselmesi) tedavisinin daha çabuk yapılmasını sağlar.

Diyabet hastalığında erken teşhis çok önemlidir. Belli zamanlarda kan şekerinin ölçülmesi bu hastalığın teşhisini kolaylaştır-maktadır

Şeker hastalarının uymaları gereken kurallar nelerdir?

Belli zamanlarda kan şekerinin ölçülmesi bu hastalığın teşhisini neden kolaylaştırmaktadır?

Egzersiz yapmak şeker hastalarının yaşam kalitesini artırmada çok etkilidir. Diyabet hastalarında egzersiz çok önemlidir. Bu hastalar şeker oranını dengede tutmak, hızlı şeker düşmesi veya yükselmesini önlemek, kilo alımı ya da kaybını önlemek ve ideal kiloya ulaşmak için egzersiz yap-malıdırlar.

Şeker hastalarının yaşam kalitesini artırmak için neler yapmak gere-kir?

Resim 02.02: BBelli zamanlarda kan şekerinin ölçülmesi bu hastalığın teşhisini

kolaylaştırmaktadır

57


2.4 KALP VE DAMAR HASTALIKLARI

65 yaş üzerindeki bireylerin artışı ile beraber bu yaş grubunda bazı hastalıklar daha sık görülmektedir. Bu yaş grubundakilerin en sık ölüm ve hastaneye yatış ne-denleri kalp ve damar hastalıklarıdır. Bu nedenle önümüzdeki yıllarda kalp ve damar hastalıkları yaşlı popülasyonun artması nedeniyle daha sık görülür hale gelecektir. Hastalıklar oluşmadan oluşmasını geciktirmek koruyucu hekimlik olarak adlandırıl-maktadır ve hastalık oluşumu için risk oluşturan durumların ortadan kaldırılması ile koruyucu hekimlik yapılmış olur. Biz de yaşlanan toplumumuzu ilerideki hastalıklara karşı bilinçlendirir ve gerekli önlemleri alırsak gelecekte daha sağlıklı bir topluma sahip olur, sağlık harcamalarımızı da kalite yükseltmeye yönlendirebiliriz.

2.4.1 NEDENLERİ VE TÜRLERİKalp ve damar hastalıklarının oluşumunda başlıca nedenler şunlardır:

* Beslenmede doymuş yağların (katı yağlar, margarinler vb.) fazla tüketilmesi* Aşırı tuz tüketimi* Rafine besinlerin tüketiminin yüksek, diyet posası ve antioksidan ögelerin

(sebze ve meyve, tam tahıl ürünleri) tüketiminin yetersiz olması* Hareketsiz yaşam biçimi* Sigara ve alkol kullanımı* şişmanlık* Stresle baş edememe

Kalp ve damar hastalıklarının başlıcaları şunlardır:* Koroner kalp hastalığı (kalp krizi ve anjina denilen göğüsteki ağrı)* Yüksek kan basıncı (hipertansiyon)* Kan pıhtılaşması* Felç (beyindeki bir kan damarının tıkanması ya da kanaması)* Bacaklarda kan damarlarının daralması* Kan yağlarının yükselmesi

a) HipertansiyonKalp ve damar hastalıklarının en önemlilerinden birisi de yüksek kan basıncı-

dır (hipertansiyon).

Hipertansiyon kişide felç olasılığını artırır, böbrek hastalıklarına ve daha az ol-

Bilindiği gibi yaşam standardının yükselmesi ve sağlık hizmetlerinin yaygınlaşması, modernleşmesi sayesinde ortalama ömür artmaktadır.

58


mak kaydıyla kalp krizlerine yol açabilen bir hastalıktır. Tansiyon, kanın damarlara içeriden yaptığı basınçtır. Büyük ve küçük tansiyon olarak ikiye ayrılır. Kalp çarptığı andaki basınç yüksek tansiyonu oluşturur. Küçük tansiyon ise kalbin dinlendiği an-daki kuvvetidir. Bunlardan birinin yüksek olması hipertansiyon hastalığı olduğunu gösterir. Normal bir yetişkinde kan basıncı değeri 120/80 mmHg’dir. İki kere veya daha fazla yapılan ölçümlerde, 140/90 mmHg’nın üstünde çıkan rakamlar yüksek tansiyona işaret eder. Yüksek tansiyonun zamanla damar sertliğini artırması söz ko-nusudur.

Yüksek tansiyonda genetik faktörlerin rolü fazladır. Yaş ve kilo da önemli fak-törlerdendir. şişmanlığın yüksek tansiyona neden olduğu bilinmekle beraber zayıf-lama ile birlikte tansiyon da düşer. çok tuzlu ve potasyum bakımından zayıf gıdala-rın yenilmesi tansiyonun çıkmasına neden olabilir

Hipertansiyon kalp hastalıkları için ana bir risk faktörüdür. Eğer tedavi edil-mezse beyin, kalp, damar, göz ve böbrek için de ciddi sorunlar ortaya çıkarabilir. Bir kez teşhis edilip tedaviye başlanırsa artan kan basıncı düşürülebilir, kalp ve kalp dolaşım sistemindeki hastalık riski azaltılabilir.

Hipertansiyonun vücuda çeşitli zararları vardır.

Bu zararlardan bazıları şunlardır:* Damar sertliği* Beyin kanaması ve felç* Kalp krizi ve yetmezliği* Gözlerde görme kaybı* Böbrek hasarı

Hipertansiyondan korunmak için;* Tuz tüketiminin azaltılması,* İdeal kilonun korunması,* Sigara kullanılmaması,* Alkol alınmaması,* Düzenli egzersiz yapılması,* Stresten ve stresli ortamlardan uzak durulması gerekmektedir.

Bunlara uyulduğu hâlde tansiyon istenen düzeye indirilemezse hekimin teda-vi amacıyla belirleyeceği tansiyon düşürücü ilaçlar kullanılmalı ve düzenli kontroller yaptırılmalıdır.

Yüksek tansiyonda etkili faktörler nelerdir?

59


b) Kolesterol ve StresKalp ve damar hastalıklarının oluşmasında en büyük etkenler kolesterol ve

strestir. Kişide kolesterol düzeyi ne kadar yüksekse kalp hastalığı olma ihtimali de o kadar yükselir. Yağlı besinlerin azaltılması, sıvı yağların tercih edilmesi, aşırı ka-lorili yiyeceklerden kaçınılması, düzenli egzersiz yapılması, kilonun azaltılması gibi olumlu davranışlar kolesterolü normal değerlerde tutarak olabilecek kalp ve damar hastalıklarını önler. Bununla birlikte stresten uzak durmalı, stresin kalp ve damar hastalıklarının en büyük etkenlerinden biri olduğu unutulmamalıdır.

c) Kolesterolün Yükselmesinin Nedenleri Nelerdir?Kalp ve damar hastalıkları sağlıklı beslenme, yaşam tarzının değiştirilmesi ve

tıbbi tedavi ile iyileştirilebilen bir sağlık sorunudur.

2.5 AKDENİZ ANEMİSİ (TALASEMİA), AKDENİZ ATEŞİ VE HEMOFİLİ

2.5.1 AKDENİZ ANEMİSİ (TALASEMİ)

Kansızlık oluşmasına neden olan etmen, kanda alyuvarların yapısında yer alan “hemoglobin” madde-sinin yapımındaki kusur-dur

Hastalığın minör ve majör olmak üzere iki türü vardır.

Talasemi majör: Akdeniz anemisi olarak bilinir. Bebeklerde 3-4 aylıkken başla-yan, sürekli kan nakli gerektiren çok ciddi bir kan hastalığıdır. Bu hastalıkta hâlsizlik, solgunluk, iştahsızlık, huzursuzluk, karaciğer ve dalağın büyümesi sonucu karın şiş-liği, sık sık ateşlenme, kemiklerde ve yüz şeklinde değişiklik gibi belirtiler görülür.

Bu tür hastalar hayatları boyunca düzenli tedavi görmek zorundadırlar. Uygu-

Resim 02.03: ATalasemi önlenebilir bir hastalıktır.

Akdeniz ülkelerindeki ırklarda görülen, doğacak çocuğa anne ve baba-sından “beta talasemi” geniyle kalıtımsal olarak geçen bir çeşit “kansızlık” hastalığıdır.

60


lanan tedaviler zor ve pahalıdır.

Talasemi minör: Daha hafif seyreden ve kan gereksinimi daha az olan kan has-talığıdır. Hastalar sadece hâlsizlikten şikâyetçidirler. Hatta bazı hastalar evlenme iş-lemlerinde yapılan zorunlu kan testine kadar hastalıklarını bilmezler.

Akdeniz anemisi olan çocuk, doğduğunda normaldir. 5-6 aydan sonra kansız-lık belirtileri ortaya çıkar. Bu aylarda çocuklarda kansızlık en çok demir eksikliğinden kaynaklandığı için demir eksikliği anemisi zannedilir. Hastada karın büyür, iştahsızlık başlar, gelişme yavaşlar, kemiklerde değişiklikler görülür. Burun kökü çöker, elmacık kemikleri daha belirgin hâle gelir, yüz şekli değişir.

Akdeniz anemisi kan aktarımına bağlı bir hastalık olduğundan tedavisinde, 3-4 haftada bir yapılan konsantre alyuvar aktarımı ve düzenli demir bağlayıcı ilaçlar kullanılır. Birinci yıldan sonra ortaya çıkan komplikasyonların önlenmesi ve tedavisi, çeşitli uzmanlık dallarından oluşan ekip çalışmasını gerektirmektedir.

2.5.2 AKDENİZ ATEŞİAkdeniz ateşi hastalığı veya İngilizce adı “Familial mediteranean Fever” (FmF)

olarak 2500 yıllık mazisi olan antik bir hastalıktır.

Akdeniz ateşi, Akdeniz ülkelerinde görülen ve göçmenlerle birlikte Avrupa ve diğer kıtalara yayılan, çeşitli organlarda ve eklemlerde tekrarlayan iltihabı atakla-ra neden olan genetik bir hastalıktır. Ataklar genellikle 24-48 saat sürer. Hastalarda ataklar dışında hiçbir belirti yoktur. Hastalar normal insandan farksızdırlar.

Akdeniz ateşinin adından da anlaşılabileceği gibi 3 temel özelliği vardır;* Hastalığın ortaya çıkması için anne veya babasının taşıyıcı ya da hasta olması,* Sıklıkla Akdeniz Bölgesi ve civarında görülmesi (Karadeniz Bölgesi de dâhil),* Ateş atakları yapmasıdır. Atakların yanı sıra kişide karın ağrısı, eklem ağrısı ve

göğüs ağrısının da görülmesidir. Bunların dışında birçok hastalığın belirtisi olan bulantı, kusma gibi bulgular da vardır.

Hastalık genetik inceleme ile teşhis edilebilmektedir. Ancak genetik inceleme-nin pahalı olması nedeniyle çok yaygın olarak kullanılamamaktadır. Genetik incele-me olmadan da hastanın ataklar esnasında ve atak dışı zamanlarda muayene edil-mesi ve bazı laboratuvar incelemeleri ile tanı kolaylıkla konulmaktadır.

2.5.3 HEMOFİLİçoğunlukla genetik geçiş gösteren, vücutta kanın pıhtılaşma sisteminde rol

alan, faktör 8 ve 9 pıhtılaşma faktörlerinin eksikliği veya yokluğu nedeniyle ortaya

Akdeniz ateşinde teşhis nasıl konulmaktadır?

61


çıkan ve pıhtılaşma bozukluğu oluşturan bir kan hastalığıdır.

Hemofilide beyin, boyun, bo-ğaz kanamaları ile eklem, kas, doku, ağız içi ve burun içi kanamalar gö-rülür. En tehlikeli kanama türü be-yin kanamasıdır.

Zamanında teşhis çok önem-lidir. Olası beyin kanaması belirtile-ri arasında baş ağrısı, baş dönmesi, mide bulantısı, uyku hâli, denge kaybı ve görüş kaybı yer almaktadır.

Akdeniz anemisi, Akdeniz ateşi ve hemofili gibi kalıtsal hastalıklar bir kan has-talığı olup akraba evliliklerinde daha sık görülmektedir. Bu nedenle doğuştan gelen kan hastalıklarından kaynaklanan sorunların yaşanmaması için gerekli kontrol ve tedavilerin yaptırılması gerekir.

Akdeniz ateşi hastalığının tedavisi sürekli ilaç kullanmak suretiyle mümkün-dür.

Hemofili hastalığının tedavisi mümkün değildir. Sadece kanamalar ilaçlarla durdurulabilmektedir. Akdeniz anemisi hastalığının tedavisi hem zor, hem de paha-lıdır. Üniversite hastanelerinin hematoloji bölümünde tedavileri yapılabilmektedir.

Akraba evliliklerinin azaltılmasına ilişkin neler yapılabilir?

Kalıtım yolu ile geçen hastalıkların ortaya çıkması için anne veya babanın ya da her ikisinin de hastalığı belirleyen geni taşıması gerekir. Anne ya da babadan biri hastalık genini taşıyor ancak hastalık belirtisi göstermiyorsa çocuklarında hastalık oluşması ihtimali düşüktür. Bu durumda aile fertleri de taşıyıcıdır. Yakın akrabaların genleri benzerlik gösterir. Bundan dolayı her iki ebeveyn de hastalıklı gen taşıyorsa o zaman çocuklarda kalıtsal hastalık görülme ihtimali yükselir. Bu da yakın akraba evliliklerinde sık ortaya çıkan bir sorundur.

Hastalıklı çocukların doğmaması için alınacak en önemli bir tedbir, yakın akra-ba evliliklerinden kaçınmaktır.

2.6 KRONİK AKCİĞER HASTALIKLARI

2.6.1 KRONİK AKCİĞER HASTALIĞI VE BELİRTİLERİKronik akciğer hastalıkları, sıklıkla uzun yıllar sigara kullanan 50-60 yaşlarında-

ki erkeklerde görülmekle birlikte sigara içen kadınlarda da rastlanabilmektedir. çok nadiren de olsa sigara içmeyen kişilerde ve daha erken yaşlarda görülebilmektedir.

Resim 02.04: Hemofilide beyin, boyun, boğaz kanamaları ile eklem, kas, doku, ağız içi ve burun içi

kanamalar görülür.

62


Kronik akciğer hastalığında nefes darlığı, öksürük, balgam çıkarma, göğüste tıkanma, hırıltılı solunum ve morarma gibi belirtiler görülür. Bu hastalıkta yakınma-lar gelip geçici bir şekilde olmayıp aylarca, yıllarca devam eden ve giderek artan bir seyir gösterir.

Uzun yıllar sigara içmiş ve yaşı ilerlemiş bir kişide önceleri yokuş ve merdi-ven çıkarken kendini gösteren nefes alma güçlüğü başlar. Zamanla bu durum ilerler ve düz yolda da solunum sıkıntısı ortaya çıkar. Hatta istirahatte ve gece uykudan uyandıran, uyutmayan nefes darlığı görülür. Kişi, nefes darlığından dolayı tuvalete gidemez, ev içinde dolaşamaz, yemeğini yiyemez ve konuşamaz hâle gelebilir. Gün-lük işlerini kendi başına yapamaz, başkalarının destek ve bakımına muhtaç duruma düşer.

Nefes darlığının dışında öksürük ve balgam çıkarma görülür. Öksürük gündüz olduğu kadar gece de vardır ve hastanın uyumasını engeller. Ayrıca bu hastaların nefes alıp vermeleri sırasında hırıltı ve hışırtıya benzer bir ses etraftan da duyulabi-lir. Bazen balgam çıkarma sırasında kan gelebilir. Nefes darlığına bağlı olarak uyku ve beslenme düzeni bozulur ve harcanan enerji artar. Bunun sonucunda hasta kilo kaybeder ve zayıflayıp düşkün bir hâle gelebilir. İleri dönemlerde ise oksijen yeter-sizliğine bağlı morarma, aşırı yorgunluk, güçsüzlük, kalp yetersizliği ve kalpte ritim bozuklukları görülebilir.

Yağışlı, sisli ve soğuk havalar bu hastaların şikâyetlerini artırmaktadır. Kış ayla-rında, sobaların ya da kaloriferlerin yanmasıyla ortaya çıkan duman ve bu dumanın neden olduğu hava kirliliği bronşitli kişilerde krize neden olmaktadır. Yine soğuk ha-valarda kapalı mekânlarda geçirilen zamanın artması ve bu ortamlarda içilen sigara ve oluşan havasızlık, hastalığın kontrolünü zorlaştırmaktadır.

Soğuk havalarda grip, nezle gibi solunum yolu enfeksiyonlarına daha sık rast-lanır. Bunun sonucunda bronşitli hastalar, burundan nefes almak yerine ağızdan bu işlemi gerçekleştirir. Bundan dolayı hava yollarının ısı ve neminin düşmesine bağlı olarak özellikle geceleri nöbetler meydana gelir. Ayrıca soba ya da kalorifer nedeniy-le odanın havasının kuru olması, nem miktarının azalması, özellikle ağızdan nefes alıp veren kişilerde hava yollarını kurutmakta ve gece öksürüğü, nefes darlığı gibi yakınmalara neden olmaktadır.

Bütün bu olumsuzlukların meydana gelmesiyle kışın, bronşitli hastaların ço-ğunun sorunları artmakta ve uygulanan tedavi yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle

Kronik akciğer hastalığı, amfizem ve kronik bronşiti kapsayan bir has-talık grubudur. KOAH olarak adlandırılır. Bu hastalığın en sık görülen özel-liği, akciğerlere giren ve çıkan havayı nefes darlığına neden olacak dere-cede kısıtlayabilmesidir. Bu hastalığın başlaması hâlinde geriye dönüşü yoktur. Mutlaka ilerler. Hatta ölümle bile sonuçlanabilir.

63


bronşiti olan kronik akciğer hastalarının mutlaka kendilerini bu olumsuz koşullar-dan korumaları gerekmektedir. Kapalı mekânlarda sigara içilmemeli, bu yerler hava-landırılmalı eğer soba kullanılıyorsa baca ve borular mutlaka temizlenmelidir. Ayrıca oda havası nemli tutulmalı, kalabalık ortamlardan ve kirli havalarda dışarıya çıkmak-tan kaçınılmalıdır. Bu tür hastalara çevresindeki bireyler yardımcı olmalı, yaşam ka-litesini yükseltmeye yönelik önlemler almalı, zararlı olacak davranışlardan kaçınma-lıdırlar. Hastanın doğru beslenmesi, düzenli uyuması, planlı bir egzersiz programı uygulaması, sigaradan uzak ortamlarda bulunması ve hekim kontrolünü yaptırması sağlanmalıdır. Bunlara dikkat edilmesi KOAH’lı hastanın yaşam kalitesini yükseltir.

2.6.2 ASTIM, NEDENLERİ VE TEDAVİSİSolunum yollarının mikrobik olmayan iltihaplanma nedeniyle daralmasına

“astım” denir. Bu daralma, solunum yolları daralmasındaki kasların kasılmasına, mu-kozanın şişmesine ve buradaki salgının artmasına bağlıdır.

Astımın belli başlı belirtileri nelerdir; belirtileri ortaya çıkaran nedir? * Hırıltı* Öksürük* Nefes darlığı* Göğüste sıkışma hissi

Bu belirtiler genellikle nöbetler halinde gelir, egzersiz veya gülmeyle, soğuk algınlığı sırasında veya çeşitli alerjilerle maruz kalma ile artar. Astım tedavi edilme-me veya yetersiz tedavi edilirse belirtiler sürekli hale gelebilir.

Astımı başlatıcı etkenlerin bazıları çok özgündür ve bazı kişileri etkileyip, bazı-larını etkilemez. Bilinen başlatıcı etkenlerin arasında en sık görülen ev tozu, polenler ve küf mantarları gibi alerjenlerdir. Bunun dışında sigara dumanı, bazı ilaçlar ,( aspi-rin, bazı tansiyon ilaçları), yiyecekler de bulunan katkı maddeleri de astımı başlata-bilir.

Resim 02.05: : Astım tedavi edilmeme veya yetersiz tedavi edilirse belirtiler sürekli hale gelebilir.

64


Astım kalıtsal mıdır?

Evet, ailesinde astım bulunanlarda, saman nezlesi ya da egzama olanlarda daha sık görülür. Ancak astım ailede böyle bir hikâye yokken de ortaya çıkabilir.

Astımı başlatan etkenlerden nasıl kaçınılabilir?

Astımı başlatan etkenler tespit edildiğinde bunlardan kaçınmak için alınacak önlemler, yakınmaları ve ilaç gereksinimini azaltabilir. Özellikle ev alerjisi olanlarda yatak odası temizliği önemlidir. Yatak takımlarının her hafta değiştirilerek, makina-da yıkanması, yatak odasındaki halının kaldırılması, odanın havalandırılması, akar öldürücü ilaçların kullanılması yakınmaları azaltacaktır.

Sigara dumanına maruz kalmak (içici olmadan da), kalıtsal olarak astıma eğim-li olan birimde astıma neden olabilir veya mevcut astımı daha da arttırabilir. Astımlı çocuk sahibi olma riskini arttırdığından hamilelik sırasında sigaradan kaçınılmalıdır.

Ben ya da çocuğum egzersizi bırakmalı mıyız?

Astımlı insanların çoğunda egzersiz yaptıklarında belirtiler ortaya çıkabilir. An-cak astımı iyi kontrol edilen, yeterli tedavi gören astımlar normal günlük aktivitele-rini yapabildikleri gibi, çeşitli spor ve egzersizleri de yapabilirler. Öyle ki astımlı olan olimpiyat şampiyonu olmuş pek çok sporcu vardır.

Astım nasıl tedavi edilir?

Astımı tedavi etmekte kullanılan ilaçlar üç ayrı grupta toplanabilir.

1.Rahatlatıcılar: Astım belirtilerinin hemen giderilmesi sağlanır

2.Önleyiciler: Solunum yollarındaki duyarlılığı ortadan kaldıran, uzun süreli kullanımda hastalığı tedavi eden ilaçlar

3.Kurtarıcı ya da acil ilaçlar: Kötüye giden astım tedavisinde ya da bir nöbet sırasında belirtileri acilen kontrol altına almak için kullanılan ilaçlar

Hasta ya da ebeveyn olarak sizin sorumluluklarınız;* İlaçları reçetede yazıldığı gibi düzenli alınız. Astımlı çocukların aileleri için bu,

ilacın alınmasını denetleme ve doğru alınmasını sağlama anlamına gelir,* Sigara dumanı dâhil başlatıcı etkenlerden korunma,* Astım kronik bir hastalık olduğundan, düzenli aralıklarla doktorunuza görü-

nün, sizinle düzenli ilgilenen ve durumunuzu bilen aynı doktora görünme-nizde önemlidir.

* Tedavi esnasında şikâyetlerinizde astım olursa, doktorunuza planlanandan önce başvurunuz,

* Astım konusunda öğütleri, iyi niyetli arkadaşlarınız, yakınlarınız ya da kom-

65


Astım hastalığının nedenleri nelerdir?

şularınızdan değil, doktorunuzdan alınız. Herkesin astımı farklıdır. Bir kişiye uygun olan öğüt diğerine uymayabilir.

Astım ilaçları güvenli midir?

Astım ilaçları genellikle tedavi edilmemiş ya da yetersiz tedavi edilmiş astım-dan daha güvenlidir.

2.7 Bulaşıcı Hastalıklarİnsanlarda görülen sağlık sorunlarının önemli bir bölümünü bulaşıcı hastalık-

lar (enfeksiyon hastalıkları) oluşturur. Bulaşıcı hastalıklar; sık ve yaygın olarak gö-rülmesi, ölümlere ve başka hastalıklara ya da engelliliklere yol açması, iş gücü ve maddi kayıplara neden olması bakımından son derece dikkat edilmesi gereken has-talıklardır. Bulaşıcı hastalıklarla ilgili en sık rastlanan kavramlar şunlardır:

Enfeksiyon: Bir mikroorganizmanın herhangi bir yolla insan veya hayvan vü-cuduna girip yerleşerek çoğalmasına denir.

KOAH’lı hastada rehabilitasyon programlarının temel öğesidir. Hasta-ya evde devam etmek üzere, seçilen programı tamamlayan yazılı ve söz-lü rehberler verilmelidir. Düzenli aralıklarla evde veya hastanede yapılan kontroller hastayı motive eder. Hastalar özellikle ilaç ve oksijen tedavisi konusunda düzenli olarak eğitilmelidir. Tedavide kullanılan araçlar (in-halasyon veya egzersiz araçları) konusunda hasta ayrıntılı şekilde eğitil-melidir. KOAH`ın alevlenme nedenleri, beslenme şekli, hava yolu hijyeni gibi birçok konu eğitim programında yer almalıdır. Ailenin eğitimi de çok önemlidir. Hastalığın seyrini, prognozunu, hastaya nasıl yardımcı oluna-cağını aileye öğretmek yararlıdır.

Resim 02.06: Bulaşıcı hastalıklarda başlıca etken olan mikroorganizmalar bakteriler, virüsler, parazitler ve mantarlar

66


Enfeksiyon hastalığı: Hastalık yapıcı özellikteki mikroorganizmaların, herhangi bir yolla insan veya hayvan vücuduna girerek çoğalması sonucunda, mikroorganiz-manın kendisi veya toksinleri ile vücut arasındaki çatışmadan kaynaklanan ve pato-lojik belirtilerle tanımlanan, insandan insana bulaştığı gibi hayvanlardan da bulaşa-bilen hastalıklara denir.

Enfeksiyon zinciri: Enfeksiyon hastalığının oluşabilmesi, etkenin insana ulaşıp onu hasta edebilmesi için bir dizi olayın meydana gelmesi gerekir. Bu olayların tü-müne enfeksiyon zinciri denir. Bu zincir kaynak, bulaşma yolu ve sağlam kişi halka-larından oluşur.

Bulaşıcı hastalık: Özel bir enfeksiyon etkeninin veya onun toksinlerinin, bir kaynaktan duyarlı kişiye doğrudan ya da dolaylı olarak geçmesiyle oluşan hastalık-lardır. Bulaşıcı hastalıklar; hastalık yapan organizmalar, virüsler, bakteriler veya man-tarlar yoluyla bulaşabilir. Bulaşıcı hastalıklarda ateş, hâlsizlik, iştahsızlık, baş ağrısı, genel vücut ağrıları görülür.

Salgın hastalık: Bulaşıcı hastalıkların dünyanın farklı yerlerinde görülme oranı ve sıklığı değişiklik gösterir. Bulaşıcı bir hastalığın bir bölgede birden ortaya çıkıp hızla yayılarak çok sayıda insanda görülmesi epidemi (salgın) olarak adlandırılır. Epi-demide hasta sayısı kısa sürede artar. Tarih boyunca tifo, kolera, çiçek, veba vb. pek çok epideminin ortaya çıktığı bilinmektedir. Açıkta satılan besin maddeleri, sağlık kurallarına uygun olmayan kanalizasyon sistemleri vb. olumsuz çevre koşulları epi-demiye yol açabilir.

Tartışma Soruları

1. Bu çocuk neden hastalanmış olabilir?

2.Çocuğun bu hastalığa yakalanmaması için anne nelere dikkat etmeliy-di?

Bazı bulaşıcı hastalıkların belirli toplumlarda sürekli olarak bilinen oranlarda görülmesi ise endemik olarak adlandırılır. Örneğin Türkiye’de sarılık, tifo, kuduz, menenjit gibi bazı bulaşıcı hastalıklar endemik olarak görülür.

Vaka: Bir çocuklu aile iki odalı bir evde yaşamaktadır. Su ihtiyacını çeşmeden ve zaman zaman da bahçedeki kuyudan karşılamaktadır. İki gündür su kesiktir. Anne bulaşıkları, pazardan aldığı meyve ve sebzeleri kuyudan aldığı su ile yıkamaktadır. Bir gece çocuğunun kusarak uyandı-ğını ve ağladığını görmüştür. Çocuğun ateşli olduğu ve fışkırır tarzda kaka yaptığı dikkatini çekmiştir. Taksi şoförü olan kocasını hemen uyandırıp, çocuğu hastaneye götürmüşlerdir.

67


2.8 BULAŞICI HASTALIKLARIN BULAŞMA YOLLARIBulaşıcı hastalıklar aşağıdaki yollarla bulaşır;

* Su ve besinlerle,* Solunum yoluyla,* Temas yoluyla,* vektörlerle,* Hayvanlarla,* cinsel yolla bulaşır.

2.8.1 KAYNAĞA YÖNELİK ÖNLEMLERKaynak bilindiği gibi hastalık etkenini taşıyan canlı ve cansız varlıklardır. Bula-

şıcı hastalıklardan korunurken hastalığın kaynağı doğru tespit edilerek kaynağa yö-nelik önlemler alınmaktadır. Kızamık hastalığının kaynağı insandır. Hastalığın erken teşhis edilmesi ya da hasta kişinin diğerleriyle temasının kesilmesi suretiyle diğer insanlara hastalığın bulaşması önlenmiş olur.

Dizanteride bulaşıcı bir hastalık olup bulaşma yollarından biride sudur. Bu hastalığın yayılmasının önlenmesi için şehir su depolarındaki suların arıtılarak halka dağıtımının yapılması alınacak önlemlerden biridir.

* Kesin tanı koymak* İhbar (İhbarı zorunlu Hst. bildirim) yapmak.* Hastaların tedavi edilmesi* portörleri saptama ve tedavi etme* Filiasyon arama (hastalığın ilk çıkış noktasını bulma)* Enfeksiyon zoonoz ise gerekli önlem alma* Hastaların eğitimi* Enfeksiyon kaynağı cansız araç ise yok etme:(dezenfeksiyon-klorlama)

2.8.2 BULAŞMA YOLLARINA YÖNELİK ÖNLEMLER

* Hastaları ayırma (tecrit, karantina) tıbbi gözlem

Tecrit(Ayrım): Hastanın bulaştırma süresince sağlam kişilerle temasını önleme.

Gözlem: Kuluçka dönemi süresince izlemeye almak.

Hastalıkları bulaşma yollarına göre sınıflandırınız?

68


Karantina: Bulaşıcı hastalık etkeni ile karşılaştığı düşünülen insan veya hayva-nın kuluçka dönemi boyunca başkaları ile temasını önlemek.

* Dezenfekte etmek: Enfeksiyon etkeninin organizma dışında da yok etmek. Fizik ya da kimyasal yöntemlerle yapılır.

* vektör Kontrolü: Sıtma,(Anofel). Laişmanya (tatarcık)* Hayvanların kontrolü: Bulaşıcı olan hastalık zoonos ise hastalığın yayılmasını

önlemek için hayvanlar veteriner tarafından muayene ettirilir.* pastörizasyon, Kaynatma, pişirme: süt, çiğ et, fiziki çevre koşulları olumlu hale

getirilmeli, düzeltilmeli, çöpler kaldırılmalı.

2.8.3 SAĞLAM KİŞİYE YÖNELİK ÖNLEMLER

Bulaşıcı hastalıkların yayılmasında üçüncü etken sağlam kişilerdir. Sağlam ki-şinin hastalıklardan korunması için alınacak önlemler; bağışıklama (aşılama), ilaçla koruma, erken tanı, beslenme, aile planlaması, kişisel temizlik ve sağlık eğitimiyle ilgili bilgi vermekten oluşmaktadır. Bağışıklama diğer ifadeyle aşılama sağlam kişiyi hastalıklardan korumanın en iyi yoludur.

* İmmünizasyon: Aktif olarak= Aşı, pasif olarak= Serum* Dengeli ve yeterli beslenme* Kemoproflaksi: sağlamlara ilaç verme* Sağlıklı evlerde oturma:(vektör, hava, ışık yönünden).* Temiz içme ve kullanma suyun temini* Sağlamların eğitimi* Ekonomik düzeyin düzeltilmesi

2.9 SU VE BESİNLERLE BULAŞAN HASTALIKLARTüketilen besinler, su ve yenilen besinler aracılığıyla insanlara bulaşan hasta-

lıklardır. Tifo, kolera, ishal, hepatit, brusella hastalıkları su ve besinle bulaşan hasta-lıklardan bazılarıdır.

Bazı hastalıklarda hastalar neden tecrit edilmelidir?

Sağlam kişiye yönelik önlemler nelerdir?

Su ve besinlerle bulaşan hastalıklar nelerdir?

69


Su ve besinlerle bulaşan hastalıkların genel özellikleri şunlardır:* Genellikle ağız ve dışkı yoluyla bulaşır.* Sıcak, nemli havalar ve kötü hijyenik koşullarda oluşur.* Genellikle yaz aylarında görülür.

Toplumların eğitim ve genel gelişmişlik düzeyleri ile yakın ilişkisi olan hasta-lıklardır.

Su ve besinlerle bulaşan hastalıkların önlenmesi için öncelikle bulaşma yolla-rının ortadan kaldırılması yani kötü çevre koşullarının düzeltilmesi gerekmektedir. Bunun için de yeteri kadar temiz suyun sağlanması, sağlıklı tuvaletlerin yapılması ve kanalizasyon sisteminin kurulması, çöplerin usulüne uygun şekilde kapalı po-şetlerde toplanması ve yok edilmesi, açık gübreliklerin kaldırılması, kişisel temizlik alışkanlığının sağlanması gereklidir. Ayrıca gıda üretiminde çalışanların portör mu-ayenelerinin düzenli olarak yaptırılması bu hastalığın bulaşmasını önlemede bir et-kendir.

Bununla birlikte toplumun su, gıda ve atık hijyeni konusunda bilinçlendiril-mesi, aşısı olan hastalıklarda aşılama ile bağışıklığın sağlanması gereklidir. Hastanın yakın çevresi de kontrole alınarak hastalığın yayılması önlenmelidir. Ayrıca bağırsak enfeksiyonlarında hastanın sıvı kaybı giderilmeli ve sıvı elektrolit dengesi sağlan-malıdır.

Sıvı elektrolit dengesi, hücresel düzeyde sıvı kaydırmaları ve böbreklerin id-rarla vücudun gereksinimlerine göre su, elektrolit ve solüt atımını düzenlemesidir. Eğer sıvı elektrolit dengesi düzeltilmeyecek kadar bozulursa kişinin yaşamı tehlike-ye girer.

Hijyen koşullarının iyi olmadığı yerlerde hepatit A hastalığı da yaygın olarak görülmektedir. Hepatit A hastalığı, su ve besin maddelerine virüs içeren dışkının geçmesi sonucu insana bulaşmaktadır. Bu hastalıktan korunmak için hijyenik koşul-lara dikkat edilmeli, hijyen olmayan yerlerde yemek yenilmemeli, özellikle fast food

Resim 02.07: Tifo, kolera, ishal, hepatit, brusella hastalıkları su ve besinle bulaşan hastalıklardan bazılarıdır.

70


türü yiyeceklerden kaçınılmalıdır. Hepatit A’dan aşı ile korutulabilir. Kanalizasyon sisteminin iyi olmadığı yerlerde sular kaynatılarak veya dezenfekte edilerek kulla-nılmalıdır.

2.10 SOLUNUM YOLU İLE BULAŞAN HASTALIKLAR

Solunum yolu ile bulaşan hastalıkların genel özellikleri şunlardır:* Soluma yoluyla insanlara geçer.* mevsimlik özellik gösterir. Daha çok kış aylarında görülür.* Daha çok kalabalık ailelerde, insanların toplu olarak bir arada bulunduğu kış-

la, okul, sinema, tiyatro vb. yerlerde görülür. * Kolay bulaşabilmesi nedeniyle uzak mesafedeki insanlara da bulaşabilir. Grip

virüsü bunların başta gelenidir.* Organizma direncinin düşük oluşu bütün hastalıklar için bir kolaylık oluştu-

rur.* Aşılama ve ilaçla en iyi korumanın sağlandığı hastalıklardır.

Solunum yolu ile bulaşan hastalıklardan birisi de akut solunum yolu enfeksi-yonudur. Solunum yolları, burun ile akciğer arasında kalan; burun, kulak, ağız, ba-demcikler, sinüsler, boğaz, ses telleri, geniz, soluk borusu ve akciğerden oluşur. Bu organlarda aniden ortaya çıkan geçici iltihaplanmaya “akut solunum yolu enfeksi-yonu” denir.

Bu hastalıkların başlıcaları;* Nezle (soğuk algınlığı),* Grip, * verem,* Bademcik iltihabı (streptekok anjini), * Suçiçeği,* Kızamık,

Gıdaları satın alırken ve tüketirken gıda hijyeni açısından nelere dikkat etmeliyiz?

Solunum yolu hastalıkları, genellikle havadaki virüs ve bakteriler ile bulaşır. Bulaşma sonucu kişide nezle, grip, verem, kabakulak, kızamık, difteri, suçiçeği, kızıl, boğmaca gibi bulaşıcı hastalıklar ile astım, bronşit, zatürre gibi hastalıklar görülür.

71


* Kızamıkçık,* Kabakulak,* Boğmaca, Difteri (kuşpalazı), * menenjit

Akut solunum yolu enfeksiyonları çocukların en sık yakalandığı hastalıklardır. mikroorganizmalar neden olmaktadır. Kişi-lerin tükürüklerinde bulunan mikroorga-nizmalar hapşırma, öksürme, nefes, ortak kullanılan (çatal, kaşık, bardak, tabak, hav-lu, diş fırçası vb.) eşyalar ile kişiden kişiye bulaşabilir.

Akut solunum yolu enfeksiyonları hafif, orta ve ağır dereceli olmak üzere sı-nıflandırılır. Akut solunum yolu enfeksiyo-nu bireyde sadece öksürük şikâyeti varsa

hafif, öksürüğe hızlı solunum eşlik ediyorsa orta, öksürükle birlikte hızlı solunum ve göğüs çekilmesi de varsa ağır vaka olarak adlandırılır.

Akut solunum yolu enfeksiyonlarının genel belirtileri şunlardır:* Öksürük* Ateş* Burun akıntısı veya burun tıkanıklığı* Kulak ağrısı* Boğaz ağrısı* Boğazda kızarıklık* Boyun lenf bezlerinde ağrılı şişme* Hızlı solunum, solunum sırasında göğüste çekilmeler* Nefes alırken ötme sesi, nefes verirken ıslık sesi işitme* İnlemeli solunum, nefes almada duraklamalar ve morarma

Tüm solunum yolu enfeksiyonlarında mutlaka hekime başvurulmalı ve verilen ilaç tedavisi uygulanmalıdır. Ayrıca beslenmeye dikkat edilmeli, alınan sıvı miktarı artırılmalıdır.

Hastalığın ileri aşaması olan zatürreye dönüşmemesi için dikkatli olunmalı,

Akut solunum yolu enfeksiyonlarının genel belirtileri nelerdir?

Resim 02.08: Aksırma sırasında binlerce damlacık ortama yayılır.

72


enfeksiyonun yayılmaması için gerekli önlemler alınmalıdır. Solunum yolu ile bula-şan önemli hastalıklardan birisi de veremdir. verem hastalarının en sık şikâyeti 2-3 hafta süren öksürüktür. Balgam çıkarma, hâlsizlik, göğüs ve sırt ağrısı, kan tükürme, gece terlemesi, ateş, iştahsızlık, yorgunluk, kilo kaybı ve nefes darlığı veremin diğer belirtileridir.

Bu şikâyetler varsa aile hekimine veya verem Savaş Dispanserine başvurulma-sı gerekir. verem önlenebilir ve tedavi edilebilir bir hastalıktır. Erken tanı ve uygun tedavi sonucu hasta yüzde yüz iyileşir. İyileşme kalıcıdır. Tedavi edilmediği sürece, oluştuğu organda ya da organlarda hasar yapar, bu hasar giderek artar ve öldürücü olabilir.

Hastayı iyileştiren tedavi, hastanın sağlığı yanında toplum sağlığı açısından da son derece önemlidir. Tedavi, bulaşıcı bir hastalık olan veremle savaşın en önemli yöntemidir. Bu nedenle tedavinin düzenli sürdürülmesi ve tamamlanması zorunlu-dur.

verem hastasının ailesine verem basilini bulaştırma olasılığı çok yüksektir. çünkü aynı havayı en uzun süre paylaştığı kişiler aile bireyleridir. Bu nedenle verem tanısı kesinleşince bütün aile bireyleri hasta ile aynı havayı paylaşan iş yeri ya da başka ortamdaki kişiler verem savaş dispanserinde muayene için çağrılarak sağlık taramasından geçirilirler. Buna temaslı muayenesi denilir. Temaslı muayenesi, eğer hastanın yakınlarında da hastalık varsa erken tanı koymayı sağlar.

Hasta olmayan ve risk taşıyanlara da koruyucu tedavi verilir. Koruyucu tedavi eğer düzenli yapılırsa verem basili almış kişilerin hastalanması % 90 oranında önle-nir.

2.11 TEMAS YOLU İLE BULAŞAN HASTALIKLARBulaşıcı hastalıkların birçoğu tokalaşma, öpüşme, sarılma gibi yakın temas

yolu ile insanlara bulaşmaktadır. Sadece grip değil; verem, uçuk, suçiçeği, soğuk al-gınlığı gibi birçok hastalık bu yolla geçmektedir.

Temas yolu ile bulaşan hastalıklar, özellikle enfeksiyon bulguları olan kişilerle sosyal temastan bulaşmaktadır. Bu nedenle yanak yanağa öpüşme sırasında solu-num yolları salgıları ile doğrudan temas sağlandığından enfeksiyon bulguları olan kişilerin bundan kaçınması; tokalaşma, sarılma gibi yakın temas içine girmemeleri önem taşımaktadır.

Temasla bulaşan hastalıkların genel özellikleri şunlardır:* •Bulaşmagenellikleinsandaninsanadır.* •Kişiselhijyenlebağlantılıdır.Suvesabunlatemizlenmealışkanlığıilebulaş-

ma en aza indirilebilir.

73


Temas yoluyla bulaşan hastalıklardan korunmak için;* Özellikle kış aylarında grip ve soğuk algınlığı bulunan kişilerle tokalaşma, sa-

rılma ve yanak yanağa öpüşmeden kaçınılmalıdır.* Kapalı alanlarda enfeksiyon bulgusu olan kişilerle temas edilmemelidir.* Aşı yaptırılmalı ve tedavi olunmalıdır.* Kişisel hijyene gereken önem verilmelidir.

2.12 VEKTÖRLERLE BULAŞAN HASTALIKLAREnfeksiyon etkenlerinin sağlam kişilere bulaşmasında rol oynayan eklem ba-

caklılara (bit, pire, kene, sinek vb.) vektör denilmektedir.

vektörlerle bulaşan önemli hastalıklardan bazıları şunlardır:* Tifo, kolera, dizanteri, trahom (karasineklerle)* Sıtma (sivrisineklerle)* şark çıbanı, tatarcık humması (tatarcıklarla)* Tifüs, riketsiya hastalığı (bitlerle)* veba (pirelerle)* Kırım Kongo Kanamalı Ateşi (kenelerle)

vektörlerle bulaşan hastalıkların genel özellikleri şunlardır:* Bu hastalıklarda bulaşma için ara canlıya (vektör) ihtiyaç vardır.* vektörlerle bulaşan hastalıkların dağılımı bölgesel özellik gösterir. çünkü

vektörler değişik coğrafya ve iklim özelliklerinde yerleşme ve yaşama özel-liğindedir.

* Sıklıkla endemik olarak bulunurlar. vektörlerin ve hastalığın mevcudiyeti de-vam ettikçe hastalık yayılmaya devam eder.

* Korunmanın en önemli ilkesi, buluşma aracı olan vektörün ortadan kaldırıl-masıdır.

vektörlerle bulaşan hastalıklardan korunma yolları şunlardır:* Özellikle kırsal kesimlerde vektörler önemli sağlık sorunlarına yol açmakta-

dır. Bölge halkına yönelik sağlık eğitimi verilerek vektörlerin hastalıkları bu-laştırmadaki rolü anlatılmalıdır. Ayrıca topluma vektörlerle savaş yöntemleri öğretilmelidir.

* Bataklıklar kurutulmalı, gübrelik ve çöplükler kontrol altına alınmalı, gıda maddeleri sağlık koşullarına uygun olarak üretilip saklanmalıdır.

* Başıboş hayvanlar kontrol altına alınmalıdır.* Aşısı olan hastalıkların aşılaması yapılmalıdır.* vektörle bulaşan hastalıkların bazıları ulusal (veba, sarıhumma, sıtma, kalaa-

74


zar), bazıları uluslararası (veba, lekeli humma, sarıhumma) bildirimi zorunlu hastalıklar olduğu için bildirimleri mutlaka yapılarak gerekli tedbirler alınma-lıdır.

* Kene ısırması durumunda müdahale mutlaka sağlık kuruluşlarında hekimler tarafından yapılmalıdır.

2.13 HAYVANLARDAN İNSANLARA BULAŞAN HASTALIKLARBesin ve güç kaynağından yararlanılan birçok hayvan, insanda çeşitli hastalık-

lara neden olabilir.

İnsan ve hayvanların ortak hastalıklarına zoonoz adı verilmektedir. Hastalık, hayvan et ve derilerine temasla, etlerin yenmesi, süt ve süt ürünlerinin kullanılma-sıyla bulaşabilmektedir. Ayrıca hayvan ısırıklarıyla da bu hastalık oluşabilmektedir.

Her zoonoza ayrı bir hayvan neden olmaktadır. Örneğin ruam’ da atlar hastalık nedeni iken brusellada sığır, koyun, keçi, domuz ve at kaynak olmaktadır. Hayvan-lardan bulaşan hastalıklardan bazıları şunlardır: Kuduz, veba, brusella, şarbon, ruam, kuş gribi, kist hidatik.

Genel olarak bulaşıcı hastalıklar için uygulanan mücadele yöntemleri, zoo-nozlar için de geçerlidir. Bunlara ek olarak hasta hayvanlar öldürülmelidir. Ayrıca hayvanlarla insanların ortak hastalıkları olması nedeniyle korunmak için yapılacak çalışmalarda veterinerlerle de iş birliği gerekmektedir.

Zoonozlarla mücadelede yapılması gereken çalışmalar şunlardır:* Bir zoonoz vakası tespit edildiğinde veterinerle iş birliği yapılarak kaynağa

yönelik çalışmalar gerçekleştirilmelidir.* Özellikle hayvancılığın yoğun olduğu bölgelerde hayvan sağlığı ile ilgili hiz-

metler aksatılmadan yürütülmelidir. Burada da veterinerlerin iş birliği gerekli ve önemlidir.

* Hastalığa maruz kalan insanlar tedavi edilmelidir.

Resim 02.09: Vektörlerle Mücadelede Bataklıklar Kurutulmalıdır.

75


* vektörler ve kemiricilerle etkin bir mücadele yapılmalı ve bunlarla temas ön-lenmelidir.

* Hayvanlara düzenli olarak kuduz ve şarbon aşısı uygulanmalıdır.* Başıboş hayvanlarla mücadele edilmeli, bu hayvanlar koruma altına alınma-

lıdır.* Hayvan sahipleri, hayvan sağlığı ve bakımı konularında bilgilendirilmelidir.* Hayvanların oluşturduğu çevre de dikkate alınarak hayvan, çevre ve insan

koşulları birlikte düşünülerek mücadele sürdürülmelidir.

2.14 CİNSEL YOLLA BULAŞAN HASTALIKLAR

Bugün için 40’tan fazla cinsel yolla bulaşan hastalık bilinmektedir. Bunlardan en fazla bilinenleri frengi, bel soğukluğu, mantar hastalıkları, genital uçuk, dış üre-me organlarının bitlenmesi, hepatit B, c ve AıDS’tir.

Dünya Sağlık Örgütünün verilerine göre her yıl yaklaşık 350 milyon kişi cinsel yolla bulaşan ve tedavi edilebilen enfeksiyonlara yakalanmakta ve bu sayı, tedavi edilemeyen virüslerin neden olduğu hastalıklarla birlikte bir milyarı geçmektedir.

cinsel aktivite içerisinde olan ve korunmasız ilişkide bulunan herkes cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlara karşı risk altındadır. Özellikle cinsel sağlıklarını koru-maya yönelik bilgilerden yoksun olan gençlerin cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlara yakalanma oranı daha yüksektir. Ayrıca bu hastalıklara yakalananların durumlarını gizleme eğilimi bulunması nedeniyle hastalık daha ciddi boyutlara ulaşabilmekte ve başkalarına da bulaştırılabilmektedirler. cinsel yolla bulaşan hastalıkların tedavisi yaptırılmadığı takdirde düşük yapma, kadın ve erkekte kısırlık, doğan çocuklarda engellilik, ölüm, rahim ağzı kanserleri gibi problemler görülebilmektedir. Ayrıca bo-şanma ve ekonomik sıkıntılar gibi sorunlar ortaya çıkabilmektedir.

cinsel yolla bulaşan hastalıklardan korunmanın en etkili yolu, bireylere cinsel eğitim verilmesidir. Bu eğitimle tek eşlilik, güvenli cinsel ilişki, prezervatif kullanma gibi tedbirlerin önemi kavratılmalıdır.

cinsel yolla bulaşan hastalıkların tedavisi mutlaka hekim kontrolünde yapıl-malıdır. Utanma ve korku gibi nedenlerle tedaviden kaçınma olasılığı düşünülerek bu hastalıkların tedavileri yetkililerce gizli tutulmaktadır. Bu, aynı zamanda özel ha-yata saygının da gereğidir. cinsel yolla bulaşan hastalıklardan bazıları şunlardır:

Üreme sağlığını etkileyen tehlikelerden birisi de cinsel yolla bulaşan hastalıklardır. Cinsel ilişkiyle, kan/kan ürünleriyle ve anneden çocuğa bu-laşabilen, başta cinsel organlar olmak üzere diğer organları da etkileye-bilen, çoğu vakada belirti göstermeden seyredebilen hastalık grubudur.

76


Frengi: Genellikle 15-40 yaşlarındaki erkeklerde görülebilen bir hastalıktır. Hastalığın etkeni bir tür bakteridir. Kuluçka süresi 1-10 haftadır. cinsel ilişki dışında nadiren cilt teması ile de bu taşabilir. Bunun yanı sıra plasenta yoluyla anneden be-beğe de geçebilir. Bu durumda bebek; hasta, sakat ya da ölü doğabilir.

Frenginin belirtilerinden bazıları, deride döküntü ve yaralar, kemik erimesi, karaciğer ve akciğer hastalıkları, eklem iltihapları, lenf bezlerinde büyüme, sinir sis-temi bozuklukları, kadın cinsel organın iç kısmında yaralardır. Hastalık hekim kont-rolünde tedavi edilmelidir. Önlem alınmazsa ölümle sonuçlanabilir.

Bel soğukluğu: Hastalığın etkeni bakterilerdir. 15-40 yaş arasındaki kadın ve erkeklerde daha fazla görülür. cinsel yolla bulaşan hastalıkların en sık rastlananı-dır. Kuluçka süresi 2-30 gündür. En çok bulaşma bu dönemde olur. Erkeklerde idrar yollarında iltihaplanma, sık idrara çıkma, bu sırada yanma ve ağrıya neden olabilir. penis ucunda kızarıklığa, beyaz sarı renkli akıntıya yol açabilir. mikroorganizma kan dolaşımı yoluyla eklemlerde enfeksiyona neden olabilir. Bel soğukluğunun kadınlar-daki belirtileri arasında sarı yeşil renkli vajinal akıntı, kasıklarda ağrı, genital organda ağrılı şişlik, anüs çevresinde kaşıntı, idrar yaparken ağrı, kanama vb. sayılabilir.

Hastalık görüldüğünde eşlerin ikisi de hekimin önerileri doğrultusunda tedavi olmalıdır. Tedavi olunmaması durumunda kısırlık ve genital organlarda hasar görü-lebilir.

AıDS: Bütün dünyayı ilgilendi-ren yaygın bir sağlık sorundur. vücu-dun başka hastalıklara karşı direncini kırarak ölüme yol açan bir hastalıktır. AıDS hastalığının nedeni bir virüstür. virüs cinsel ilişki ve kan yoluyla bula-şabilir. Ayrıca plasenta yoluyla anne-den bebeğe geçer.

AıDS hastalığının belirtileri, kişi-nin vücut direncine göre virüs bulaş-tıktan 10-15 yıl sonra da görülebilir.

Bazen bu süre daha da uzayabilir. Bu süre içerisinde virüs kan hücrelerine girerek çoğalır ve hücrelerin yapısını bozar. Böylece bağışıklık sistemi yıkıma uğrar.

Bunun sonucunda aşırı kilo kaybı, nedeni açıklanamayan yorgunluk, ağız ve deride sık tekrarlanan uçuk, ağızda mantar, nefes darlığı, ciltte yara ve lekeler, gece terlemeleri, ishal, öksürük ve lenf bezlerinin büyümesi gibi hastalık belirtileri ortaya çıkar. Bu belirtilere bağlı olarak AıDS şüphesi olanlar mutlaka hekime danışarak Eliza testi yaptırmalıdır. Eliza testi, kişinin AıDS virüsünü taşıyıp taşımadığının saptanması için yapılan kan tetkikidir.

Resim 02.10: AIDS bağışıklık sistemi yıkıma uğratan bir hastalıktır.

77


AıDS’in bulaşma riskinin en yüksek olduğu gruplar;* Güvenli cinsel ilişkisi olmayanlar,* Birden fazla kişiyle cinsel ilişkisi olanlar,* Eş cinseller,* Uyuşturucu bağımlıları,* Kan ürünleri kullanması gerekenler,* Sağlık personelidir.

AıDS hastalığına karşı alınması gereken önlemlerden bazıları şunlardır:* cinsel ilişki yoluyla bulaşmayı önlemek için birden faz la kişiyle ilişkiye giril-

memeli, tek eşlilik tercih edilmelidir. Eş cinsel ilişkiden kaçınılmalıdır. Hasta-lığın bulaşma riskinin olduğu şüpheli durumlarda mutlaka prezervatif kulla-nılmalıdır.

* Kan yoluyla bulaşmayı önlemek için iğne ve enjektörler tek kullanımlık olma-lıdır.

Hepatit B: Siroza ve karaciğer kanserine neden olabilecek sinsi bir hastalıktır. Kuluçka süresi 30-180 gün kadar olan virüs, vücuda kan ve cinsel ilişki yoluyla bula-şır. Hepatit B her yaş ve mevsim de görülebilen bir sağlık sorunudur. Hastalık, virüsü taşıyan kişilere ait ustura, jilet, manikür aletleri, diş fırçası, tarak gibi eşyaların kulla-nılması, enjektör ve cerrahi aletler yoluyla bulaşabilir. Kuruyan kan ve salya bir hafta sonra bile hastalığın bulaşmasına yol açabilir. Bu nedenle çok dikkatli olunmalıdır.

Hastalık aşırı hâlsizlik, bulantı, kusma, kabızlık ya da ishal; kas, baş ve eklem-lerde ağrı gibi belirtilerle ortaya çıkar. Hasta bazen kendi hastalık belirtilerini göster-mez ve hastalanmaz. Ancak taşıyıcı olarak yaşar.

Hepatit B için özel bir ilaç tedavisi yoktur. Hastalara yatak istirahati önerilir. protein ve karbon-hidrat yönünden zengin, yağsız diyet uygulanmalıdır. Hasta, bu-lantıya karşı az ve sık beslenmelidir.

2.15 AKILCI İLAÇ KULLANIMIHastalıkların tedavisinde, hastaya bakan kişinin ilaç kullanımındaki ilkeleri bil-

mesi gereklidir. İlaç, bir hastalığı iyi etmek veya önlemek için vücuda alınan mad-

Kişiye yönelik koruyucu sağlık hizmetlerinde aşının önemi büyüktür. Hastalıktan korunmak için aşı yaptırılmalıdır. Enjektörler tek kullanım-lık olmalı, cerrahi aletler çok iyi sterilize edilmeli, kan nakillerinde gerekli tetkiklerin yapılmasına özen gösterilmeli, temizlik kurallarına uyulmalı, başkalarına ait kişisel bakım araçları kullanılmamalı, tek eşli cinsel yaşam sürdürülmelidir.

78


dedir. İlaçların organizmanın çalışmasını zorlayıcı etkileri vardır. Bu nedenle sadece gerekli zamanlarda ilaç kullanılmalıdır. Hekimin gerekli görmesi durumunda ve re-çeteli olarak önerdiği ilaçlar söylenen zaman ve miktarda kullanılmalı, hekime da-nışılmadan ilaç kesilmemelidir. Hekimin bilgisi olmadan başka ilaçlara veya tedavi seçeneklerine başvurulmamalıdır.

Tedaviye başladıktan sonra gelişen yakınmaların ilaca bağlı olabileceği unu-tulmamalıdır. Ayrıca kullanılan ilaçlar hakkında aile bireyleri bilgilendirilmelidir.

İlaç alınmadan önce son kullanma tarihine bakılmalı, rengi bozulmuş ve tortu-laşmış olanlar tüketilmemelidir. İlaçlar amaç dışı kullanılmamalıdır. çocukların ula-şamayacağı yüksek, kapalı bir yerde, nemsiz ve serin ortamda saklanmalıdır.

İlaçların mutlaka dik ve oturur pozisyonda, bol su ile alınması, ardından en az 10 dakika yatar pozisyona geçilmemesi önemlidir.

Bu nedenle hekimin önerisi ile alınan ilaçların doğru şekilde kullanımı, tedavi programına tam uyulması iyileşme sürecine önemli katkı sağlar. İlacın aç veya tok iken alınması, başka ilaçlarla birlikte kullanımı, tedavi süresince önerilen beslenme biçimi ve kullanım süresi hekimin tavsiyesine göre yapılmalıdır.

İlaçların çoğunun mide, bağırsak ve yemek borusu üzerinde olumsuz etkileri vardır. En çok görünen sorunlar, bu bölgelerde oluşan ülserler ile bu ülserlere bağlı ağrı, yanma ve kanamalardır. İlaçların sindirim sistemine direkt ve kan yolu ile olum-suz etkilerinin yanı sıra özellikle büyük tabletlerin yemek borusuna takılarak tahriş oluşturması ve buna bağlı olarak şiddetli göğüs ağrısı, yanması ve yutma güçlüğü görülmesi sık karşılaşılan durumlardır.

Resim 02.11: İlaçlar amaç dışı kullanılmamalıdır

Hekim tavsiyesi olmadan; eş, dost, komşu, arkadaş önerisi ile alınan ilaçlar ciddi sıkıntılara neden olabilir. İlaç kullanımı deneme yanılma yön-temiyle yapılmaz. İlaç kesinlikle alınmaması gereken bir içeriğe sahip ola-bilir. Ayrıca ilacın kişiye ve hastalığına ilişkin özel doz ve kullanım süreleri-ne göre alındığı da unutulmamalıdır.

79


İlaçların hekim önerisine uyularak doğru şekilde alınması hem daha etkili ol-malarını hem de yan etkilerinin en aza indirilmesini sağlar. Ülkemizde doğru ilaç kullanımına yönelik Sağlık Bakanlığınca çalışmalar yapılmakta ve toplum bu konuda bilinçlendirilmektedir.

2.16 VÜCUT SICAKLIĞININ ÖLÇÜMÜHastanın genel durumunu takipte vücut sıcaklığının (ateşin) izlenmesi hasta-

lığın seyri, iyileşme sureci ve komplikasyon oluşumu acısından oldukça önemlidir.

Ateşli, vücudun normalin üstünde bir sıcaklık göstererek fonksiyonlarının bo-zulması durumudur.

Koltuk ve dilaltı ile kasık ve makattan vücut termometresiyle ölçülür. Normal değer koltukaltında 36,5°c, dilaltı ve makatta ise 37-37,5°c’tur.

Ateş, günümüzde dijital termometrelerle ölçülmektedir. Dijital termometre-nin uç kısmı vücut sıcaklığının ölçülebileceği bir yere (ağız, koltuk altı vb.) konulur Sıcaklık ekran da belirdiğinde alet sinyal vererek durur. 3 aylıktan daha küçük be-beklerde 38-39°c ya da üzeri ateşlerde; 3 ay - 3 yaş arası çocuklarda 24 saatten uzun sureli ateş varlığı, ateşle birlikte solunum problemleri, döküntü, ense sertliği, kusma, dalgınlık, anlamsız konuşmalar vb. görülmesi halinde zaman geçirilmeden hekime başvurmak gereklidir.

Ateşi oluşturan etken ne kadar ciddi olursa olsun ateş kendi başına zarar verici değildir.

vücut sıcaklığının normal değerin üstünde olması yüksek ateş, altında olma-sı ise düşük ateş olarak ifade edilir. vücut sıcaklığının 40°c’un üstüne çıkması ve 34,5°c’un altına düşmesi hayati tehlikeyi işaret eder.

Herhangi bir hastalık sonucu vücut sıcaklığının aşırı yükselmesi ve bu ateşin düşürülememesi durumunda ateşli havale oluşur. Ateşli havale genellikle 6 ay-6 yaş arasındaki çocuklarda ortaya çıkar.

Resim 02.12: Ateş, günümüzde dijital termometrelerle ölçülmektedir.

80


Ateşli havalede şunlar yapılır:* Hastanın giysileri çıkarılır.* musluk suyu ile havlu veya küçük bez parçaları ıslatılır. ıslatılan bezler, has-

tanın koltuk altlarına, kasıklarına, dirseklerinin iç yüzü ve avuç içlerine yer-leştirilir. Ateş bezler sık sık değiştirilerek ve aşamalı olarak yavaş yavaş dü-şürülmeye çalışılır. ıslak bezler, direkt olarak karın ve göğüs bölgesi üzerine konulmaz.

* Ateş bu yöntemle düşmüyorsa hastaya ılık su ile duş aldırılır.* Sağlık kurumuna başvurularak tıbbi yardım istenir.* Yüksek ateşin düşürülmesinde aşırı soğuk su ve alkol kullanılmamalıdır. çün-

kü soğuk su ve alkol, deri yüzeyine yakın damarların kasılarak daralmasına neden olur ve ısı kaybını engeller.

* Ayrıca soğuk su ürpertiye neden olur.

2.17 EVDE HASTA BAKIMIHastalığın durumuna göre kişilerin hastanede yatmaları her zaman mümkün

değildir. Bu hastaların bakımı evde sürdürülür. Hastalığın seyrinin ağırlaşmaması ve iyileşmenin gecikmemesi için hastaya evde bakacak kişinin temel bakım prensiple-rini bilmesi çok önemlidir.

Hastalar tedavilerinin her zaman sağlık kurumunda yapılmasını ister. Ancak her hastalığın sağlık kurumlarında tedavisi gerekmez. Günümüzde ameliyat ya da özel bakım gerektiren hastane tedavisinin dışında hastanın bakımı evde yapılabil-mektedir. Bakım hizmeti aile bireyleri tarafından yapılabildiği gibi ücret karşılığı özel kurumlarca da yapılmaktadır.

Evde hasta bakımında en önemli konulardan biri, ilaçların kullanımıdır. Her ilaç insan vücuduna yabancı bir maddedir. Bu nedenle hekim tavsiyesine göre kul-lanılması gerekmektedir.

Hastaya bakan kişi bu konuda titiz ve dikkatli olmalıdır. Hasta, yardıma ge-reksinim duyan bir kişidir. Bu nedenle evde yapılacak bakımlarda hekimin önerileri dikkate alınarak hastaya yardım edilmelidir. Bununla birlikte hastanın yatalak, yaralı, ameliyatlı vb. olması durumlarında hastaya bakanlar daha dikkatli olmalıdır.

İlaçların uygun kullanımının yanında hastanın temizliği, ateş ve nabız, solu-num, vücut ağırlığı, dışkı ve idrar ile derideki değişiklikler takip edilmelidir. Olum-suzluklar hekime bildirilmelidir. Hastanın yatak çarşafı sık aralıklarla değiştirilmeli, yatağı havalandırılmalıdır.

Evde bakım hasta bakımı, rehabilitasyon ve kişisel bakım yanında günlük ya-şam aktivitelerini yerine getirirken oluşabilecek sorunları önleyecek çok yönlü uygu-lamalar olarak düşünülmelidir. Ev ortamı hastanın aile içi yaşama katılmasını, daha fazla faaliyette bulunmasını ve çevresiyle olan iletişiminin düzenlenmesini sağlaya-

81


Ülkemizdeki evde bakım hizmetleri hakkında bilgi toplayınız.

cağından uzun süreli bakım gereken hastaya daha etkili psikolojik destek sağlar.

Evde bakımda;* Kişisel temizliğe,* İlaç kullanımına,* Enfeksiyonlara karşı önlem almaya,* Beslenme düzenine dikkat edilmelidir.

mümkün olduğu takdirde hasta ayrı bir odada yatırılmalıdır. Hasta odasının düzenli ve temiz olması hastanın sağlığı açısından olduğu kadar aynı evde yaşayan diğer kişilere bulaşmaması açısından da son derece önemlidir. Evde hasta bakımı demek, sağlıklı kişilerin hasta ile aynı evi paylaşması demektir. “Sağlığın Geliştiril-mesi ve Korunması” ünitesinde belirtildiği gibi temizlik, hastalıklara karşı alınması gereken en önemli önlemlerdendir.

Hasta odasının;* Temiz,* Aydınlık,* Düzenli,* sısı normal (18-25 derece),* Nemi normal (% 30-60),* Hoşa gitmeyen kokulardan arındırılmış,* Fiziksel tehlike ve yaralanma riskinden uzak olması gerekir.

Hasta odasında yatağın her iki tarafı da serbest hareket etmeye elverişli ol-malıdır. ışığın arkadan gelmesine dikkat edilmeli, eğer yatağın bir tarafı duvara da-yanıyorsa soğuğun geçişi önlenmelidir. Temizlik kolaylığı nedeniyle karyola tercih edilmelidir. Ayrıca bakıcının hareket kolaylığı yönünden yatağın çok alçak olmaması gerekir. Yastık sık sık düzeltilerek hasta rahatlatılmalıdır. Yorgan, hastaya fazla ağırlık vermeyecek şekilde ince ve hafif olmalıdır. Solunum güçlüğü çeken hastanın baş tarafı yüksek tutulmalıdır.

Hasta odası temiz ve düzenli olmalı, dezenfektan maddelerle dezenfeksiyonu yapılmalıdır. Böylece hastalık mikroorganizmalarının üremesi ve yaygınlaşması ön-lenmiş olur. Temizlik sırasında toz kaldırılmamalıdır. Hastaya bakım yapılırken eller mutlaka yıkanmalı ve dezenfekte edilmelidir.

Ayrıca hastanın kullandığı araç gereçler ile yemek masası, etajer ve sandalye temizlenmelidir. Hastaya ait atıklar kurallara uygun şekilde imha edilmelidir. Özellik-le bulaşıcı hastalık durumunda daha dikkatli davranılmalıdır.

82


ÖZETÖlümcül bir hastalık olarak tarif edilen kanser, erken evrede teşhis edildiğinde

tedavi başarısı çok yüksektir. Günümüzde özellikle bazı kanser türlerinde erken teş-his ile hastaların önemli bir kısmı tamamen iyileşmektedir.

Diyabet hastaları ev dışına tek başlarına çıkıyorlarsa üzerlerinde diyabet tipi-nin (tip 1 veya tip 2) ve acil durumlarda iletişime geçilecek kişilerin telefon numara-larının yazılı olduğu bir kart bulundurmalıdırlar.

Bilindiği gibi yaşam standardının yükselmesi ve sağlık hizmetlerinin yaygın-laşması, modernleşmesi sayesinde ortalama ömür artmaktadır.

Kalp ve damar hastalıklarının en önemlilerinden birisi de yüksek kan basıncı-dır (hipertansiyon).

Akdeniz ülkelerindeki ırklarda görülen, doğacak çocuğa anne ve babasından “beta talasemi” geniyle kalıtımsal olarak geçen bir çeşit “kansızlık” hastalığıdır.

Akdeniz ateşi hastalığı veya İngilizce adı “Familial mediteranean Fever” (FmF) olarak 2500 yıllık mazisi olan antik bir hastalıktır.

Hemofili çoğunlukla genetik geçiş gösteren, vücutta kanın pıhtılaşma siste-minde rol alan, faktör 8 ve 9 pıhtılaşma faktörlerinin eksikliği veya yokluğu nedeniy-le ortaya çıkan ve pıhtılaşma bozukluğu yaratan bir kan hastalığıdır.

Kronik akciğer hastalığı, amfizem ve kronik bronşiti kapsayan bir hastalık gru-budur. KOAH olarak adlandırılır. Bu hastalığın en sık görülen özelliği, akciğerlere gi-ren ve çıkan havayı nefes darlığına neden olacak derecede kısıtlayabilmesidir. Bu hastalığın başlaması hâlinde geriye dönüşü yoktur. mutlaka ilerler. Hatta ölümle bile sonuçlanabilir.

İnsanlarda görülen sağlık sorunlarının önemli bir bölümünü bulaşıcı hastalık-lar (enfeksiyon hastalıkları) oluşturur. Bulaşıcı hastalıklar; sık ve yaygın olarak gö-rülmesi, ölümlere ve başka hastalıklara ya da engelliliklere yol açması, iş gücü ve maddi kayıplara neden olması bakımından son derece dikkat edilmesi gereken has-talıklardır.

Su ve besinlerle bulaşan hastalıkların önlenmesi için öncelikle bulaşma yolla-rının ortadan kaldırılması yani kötü çevre koşullarının düzeltilmesi gerekmektedir. Bunun için de yeteri kadar temiz suyun sağlanması, sağlıklı tuvaletlerin yapılması ve kanalizasyon sisteminin kurulması, çöplerin usulüne uygun şekilde kapalı poşet-lerde toplanması ve yok edilmesi, açık gübreliklerin kaldırılması, kişisel temizlik alış-kanlığının sağlanması gereklidir.

Solunum yolu hastalıkları, genellikle havadaki virüs ve bakteriler ile bulaşır. Bulaşma sonucu kişide nezle, grip, verem, kabakulak, kızamık, difteri, suçiçeği, kızıl,

83


boğmaca gibi bulaşıcı hastalıklar ile astım, bronşit, zatürre gibi hastalıklar görülür.

Besin ve güç kaynağından yararlanılan birçok hayvan, insanda çeşitli hastalık-lara neden olabilir. İnsan ve hayvanların ortak hastalıklarına zoonoz adı verilmekte-dir. Hastalık, hayvan et ve derilerine temasla, etlerin yenmesi, süt ve süt ürünlerinin kullanılmasıyla bulaşabilmektedir. Ayrıca hayvan ısırıklarıyla da bu hastalık oluşabil-mektedir.

Bulaşıcı hastalıkların birçoğu tokalaşma, öpüşme, sarılma gibi yakın temas yolu ile insanlara bulaşmaktadır.

Enfeksiyon etkenlerinin sağlam kişilere bulaşmasında rol oynayan eklem ba-caklılara (bit, pire, kene, sinek vb.) vektör denilmektedir.

AıDS hastalığının belirtileri, kişinin vücut direncine göre virüs bulaştıktan 10-15 yıl sonra da görülebilir.

Hastalığın durumuna göre kişilerin hastanede yatmaları her zaman mümkün değildir. Bu hastaların bakımı evde sürdürülür. Hastalığın seyrinin ağırlaşmaması ve iyileşmenin gecikmemesi için hastaya evde bakacak kişinin temel bakım prensiple-rini bilmesi çok önemlidir.

vücut sıcaklığının normal değerin üstünde olması yüksek ateş, altında olma-sı ise düşük ateş olarak ifade edilir. vücut sıcaklığının 40°c’un üstüne çıkması ve 34,5°c’un altına düşmesi hayati tehlikeyi işaret eder.

84


DEĞERLENDİRME SORULARI

1. Aşağıdakilerden hangisi şeker (diyabet) hastalarının uyması gereken kurallar-dan değildir?

A. şekerli gıdalardan zengin beslenmekB. Sigara ve alkol kullanmamalı.c. Stres ve sıkıntıdan uzak durmalıdırlarD. Rutin olarak kontrollerini yaptırmalı

2. Aşağıdakilerden hangisi kalp ve damar hastalıklarının oluşumunda başlıca ne-denlerden değildir?

A. Aşırı tuz tüketimiB. Sigara tüketimic. Her gün egzersiz yapmakD. şişmanlık

3. Aşağıdakilerden hangisi hipertansiyondan korunmak için yapılması gereken-lerden değildir?

A. İdeal kilonun korunmasıB. Tuz tüketiminin artırılmasıc. Düzenli egzersiz yapılmasıD. Alkol alınmaması

4. Aşağıdakilerden hangisi su ve besinlerle bulaşan hastalıkların genel özellikle-rinden değildir?

A. Genellikle ağız ve dışkı yoluyla bulaşırB. Sıcak, nemli havalar ve kötü hijyenik koşullarda oluşur c. Genellikle yaz aylarında görülürD. Temiz su kaynaklarından bulaşır

5. Aşağıdakilerden hangisi AıDS’in bulaşma riskinin en yüksek olduğu gruplar-dandır?

A. EşcinsellerB. Tek eşlilerc. SporcularD. Düzenli aile hayatı olanlar

85


ÜNİTE SONU DEĞERLENDİRME SORULARI İÇİN CEVAP ANAHTARI

1. ÜNİTE

1. A

2. c

3. B

4. D

5. B

2. ÜNİTE1. A

2. c

3. B

4. D

5. A

86


A-Babdominal : Karından bakılan anaflaktik : Alerjikatenüe : canlıbronşektazi : Bronşların kalıcı genişle-

meleri

Ddehidratasyon :Su kaybıdelirium : Akut beyin yetmezliğidetoksifiye : Organizmanın kendisine

zararlı olan toksik mad-delerden temizlenmesi

diabet : şeker hastalığı

Eekstrauterin : Rahim dışındaekstremiteler : Kol yada bacakenfekte : Kirlienflamatuvar : Yangılıensefalit : Beyin dokusunun enfla-

masyonudur (iltihabıdır)

Ffarenjit : Boğaz enfeksiyonufiliasyon : Lastalığın ilk çıkış nokta-

sını bulma

Ggenital bölge : Üreme organlarıgestasyonel : Gebelikte çıkan diyabetguillain Barre Sendromu : İlerleyici kas zayıflığı veya

felciyle seyreden akut bir hastalıktır

H-İhipovolemik : Sıvı eksikliğiinhalasyon : maddenin solunum yolu

ile vücuda alınmasıinkübasyon

süresi : Hastalık etkeninin vücu-da girişiyle hastalık belir-tilerinin meydana çıkışı arasında patojen mikro-organizmanın vücutta gelişimi

Kkardiyojenik : Kalp Kökenlikemoproflaksi: Sağlamlara ilaç vermekomplikasyon: Bir hastalığın gidişi sıra-

sında, hastalığa eklenen ve hastalığı ağırlaştıran tablo

kontraseptif : Konsepsiyonu (gebeliği) önlemek amacıy la kulla-nılan ilaç

kornea : Gözküresi yüzeyin deki saydam zar

Llarenjit : Gırtlak enfeksiyonu lokal : Yerel

M -Nmakülopapüler : Benekli-Kabartılınörotoksik : Sinir sistemi üzerinde

zararlı etkisi olan zehirli maddeler

O – Ö Obstetrik : Doğum ve gebelikle ilgili

olanOsteomalasia : Kemik dokusu harabiyetiOtitis media : Orta kulak enfeksiyonuÖdem : Dokularda aşırı sıvı biri-

kiminin yol açtığı şişkin-lik

P palpasyon : Elle dokunularak yapılan

muayene

SÖZLÜK

87


pandemiler : Bir kıta, hatta tüm dünya yüzeyi gibi çok geniş bir alanda yayılan ve etkisini gösteren salgın hasta-lıklara (epidemi) verilen genel addır.

pastörizasyon: Süt, meyve suyu vb. maddelerin mikroplarını öldürmek için özel alet-lerde 75 °c’ye kadar ısı-tılıp birdenbire soğutul-mak yoluyla uygulanan işlem.

perinatal : Gebeliğin yirminci haf-tasından doğuma kadar geçen fetüs hayatına ait

pirojen : vücudumuzun ısısını yani ateşimizi yükselten maddelere pirojen mad-deler deniliyor.

polikistik over: İçinde çok sayıda içi sıvı dolu kesecik bulunan yumurtalık

predispozisyon : Yatkınlıkprionlar : Nükleik asit içermemesi-

ne rağmen teorik olarak hücreleri enfekte ederek çoğalma yeteneğine sa-hip olan

prodromal dönem : Hastalığın ön devresi

R -Srezervuar : Hastalığı taşıyıp patojen

organizmaları diğer can-lılara aktaran organizma-lar

senkop : Bayılmasuplemanları : Destek

Ttecrit : Ayırımtendon : Kasın kemiğe bağlandığı

noktaya kadar uzanan

lifli bölümütoksemi : Gebelik zehirlenmesitoksik : Zehirlenmetonsillit : Bademcik enfeksiyonutransplantasyon: vücudun bir bölümün-

den alman do kunun baş-ka bir bölümüne nakli

V-Zventrikül : Karıncık(Kalbin alt bö-

lümünde bulunan ve biri sağdaki akciğerlere, öbürü soldaki vücuda pompalanacak kanı al-maya yarayan iki boşluk)

viral : virüslerle ilgilivirülansı : Bir organizmanın hasta-

lık yapma yeteneği.zoonoz : İnsandan hayvana, hay-

vandan insana geçen hastalık

88


KAYNAKÇA

1.Amerikan psikiyatri Birliği. DSm-ıv Tanı Ölçütleri, çev: Köroğlu E, HYB, 2000.

2.Aştı N. Demans ve Başa çıkma Yolları. Nobel Yayınları, İstanbul, 1997.

3.Aydemir Ö. (Ed.). psikiyatri Konsültasyonu El Kitabı. mATSAN, İstanbul, 1999.

4.KARATAş, Fatma, Ayşe KARATAş GÜNER Ruh Sağlığı ve psikiyatri, Korza Yayıncılık, Ankara 2012.

5. KÖROğLU, Ertuğrul, DSm-ıv-TR Tanı Ölçütleri, Hekimler Yayın Birliği, Ankara, 2005.

6. KUğUOğLU, Sema, Fatma ETİ ASLAN, Nermin OLGUN, Acil Bakım, Yüce Yayım, İstanbul, mart, 2004

7.YÜKSEL, Nevzat, Ruhsal Hastalıklar, mN medikal&Nobel Yayınları, Özyurt matbaacılık, An-kara, 2006.

8. T.c. Sağlık Bakanlığı, Acil Hekimliği Sertifika programı Temel Eğitim Kitabı, Sağlık Bakanlı-ğı Yayınları, Koza Basımevi, Ankara, 2009.

9. ERARSLAN c.,ERDOğAN E., Ortaöğretim SağlıKbilgisi 9, Tuna matbacılık, Ankara 2013

10. Doç.Dr.Deniz KUmBASAR : Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Kardiyoloji ilim Dalı-ANKA-RA ;Kalp Sağlığı ABD

11. pROF. DR. NUSRET FİşEK’iN KİTApLAşmAmış YAZıLARı - ı Sağlık Yönetimi

12. Bilen m. Sağlıklı İnsan İlişkileri. Ankara, 1994.

13. Bilen m. Hasta Hemşire İletişim Süreci Öğretimi Kaynak Kitabı. Ankara, 1993

megep modülleri:

Ortopedik protez ve ortez ; Ortez hastalarının rehabilitasyonu

çocuk gelişimi ve eğitimi; çocuğun gelişimi

Hemşirelik: Ruh sağlığı ve hastalıklarına giriş

Büro yönetimi ve sekreterlik: Tıbbi terminoloji (tedavi hizmetleri)

Ders Notları:

1.prof.Dr. Ertan Yurdakoş: STRES FİZYOLOJİSİ

2.Dr. Nejda KARAGÜZEL: FERTİL çAğDAKİ KADıNLARDA KONTRASEpTİF YÖNTEmLER vE ANEmİ İLİşKİSİ (Uzmanlık Tezi)

3.Azize Nilgün cANEL: Aile Yaşam Becerileri

4.Doç. Dr. şahin AKıNcı: mEDENÎ KANUN’DA KADıN vE AİLE

5.Doç. Dr. Safa Saygılı

89


6.Ahmet TOpUZOğLU

7.coşkun KESGİN

Yararlanılan Web Adresleri:

http://sbu.saglik.gov.tr

http://www.tuik.gov.tr

www.asm.gov.tr

http://www.bilkent.edu.tr

http://www.ortodonti-dentart.com

http://www.estanbul.com

http://dis.baskent.edu.tr

http://www.sbn.gov.tr

http://www.biltek.tubitak.gov.tr

www.erciyes.edu.tr

http://www.thsk.gov.tr

http://www.psikiyatri.org.tr

http://www.dumansizhayat.org

http://tip.kocaeli.edu.tr

http://www.teb.org.tr

www.alamy.com/tr/

www.123rf.com

www.dijitalimaj.com

http://www.iku.edu.tr ,

www.gettyimages.com

www.agefotostock.com

http://ieee.bilkent.edu.tr/

http://eba.gov.tr

http://sutterstock.com

http://kaynak.eba.gov.tr/

http://bilheal.bilkent.edu.tr/uremesagligi/gebeliktenkorunmayol.html

http://www.journals.istanbul.edu.tr/%c4%B0.%c3%9c.%20%c4%B0lahiyat%20Fak%c3%Bcltesi%20Dergisi

http://www.sksdb.hacettepe.edu.tr/pDR/Stresle _Basa _cikma.pdf

http://www.burem.boun.edu.tr/?q=node/50

http://www.diyanet.gov.tr/ :Aile İçi şiddet ve İstismar

http://e-dergi.marmara.edu.tr/maruaebd/article/viewFile/1012001372/1012001117

http://www.ttb.org.tr/ Ttb-Udek Toplum Sağlığını Geliştirme (Tsg) çalışma GRUBU

http://beslenme.gov.tr/

N.Ö.C

NÖ

C:

Na

hc

iva

n Ö

zerk

Cu

mh

uri

ye

ti

(Aze

rba

yc

an

)

(AZERBAYCAN)

GÜ

NE

Y K

IBR

ISR

UM

YÖ

NE

T‹M

‹

Baş

kent

(A

nkar

a)

l mer

kezl

eri

İ

Documents

sağlık bilgisi 2