109

Dünya DöndükçeSabriye Afl›r

AmpulKomplosuYüz y›l› aflk›n süredir yananbir ampul gördünüz mü? Birotomobili çekebilecek denlidayan›kl› bir kad›n çorab›? 25y›l garantili bir buzdolab›? Yada hiç eskimeyen bir gömlek?Asl›nda hiçbiri hayalde¤il. Aksine, yüzy›l› aflk›n ömürlüampule, bir oto-mobili çekebilecekdayan›kl›l›ktaki çoraba,daha uzun ömürlübuzdolaplar›na ve eskimeyeniplik teknolojisine, on y›llaröncesinde ulafl›lm›flt›. Öyleysene oldu? Bugün neden budayan›kl› teknolojiyikullanam›yoruz?

Planl› Eskitmeprogram› ile

art›r›landünya

tüketimi

110

BD’nin Kaliforniyaeyaletine ba¤l›Livermore kenti ‹tfaiyeMüdürlü¤ü’nün, tüm

dünya için çok özel ve önemli birdemirbafl› var. Bu özel demirbafl,1901 y›l›ndan beri sürekli yananbir ampul… Bu ampulün, en uzunsüre kullan›lan ampul olarak tesciledilerek Guinness RekorlarKitab›’na geçmesinin de ötesinde,bambaflka bir özelli¤i daha var:Tam 113 y›ld›r aral›ks›z yanan buampul, insanlar›n ‘planl› eskitme’yisorgulamas›n› sa¤l›yor; bir baflkadeyiflle ‘ampul komplosu’na dikkatçekiyor…

1895’te üretilen bu ampulüniçinde yer alan ve ›fl›k veren filamanisimli iletken tel, Adolphe Chaillettaraf›ndan icat edildi. Chaillet, icatetti¤i filaman› uzun süre dayanacakbiçimde tasarlam›flt›. 18 Haziran1901’den bu yana hiç sönmeksizinyanan ampul için, Livermore itfaiye-

cileri ‘Ampul Komitesi’ oluflturdular.Komite ve Livermore halk›, ampulünyanmaya bafllamas›n›n üzerindengeçen 100. y›l onuruna 2001’de ve110. y›l onuruna da 2011’de, iki kezbüyük yafl günü partileri düzenlediler.Ve bir ampul için, do¤um günü flark›-lar› söylendi, pasta kesildi. CentennialLight (Yüzy›ll›k Ifl›k) ismi verilenampul, 24 saat boyunca da bir kamerayard›m›yla internet üzerinden canl›olarak yay›nlan›yor. 113 y›ldan buyana aral›ks›z yanan ampulün,

flimdiden iki kamera eskitti¤iifade ediliyor…

YÜZYILLIK IfiIK VE PLANLIESK‹TMETamirciye, servise ya da sat›nald›¤›m›z yere götürdü¤ümüzelektronik aletlerimiz için, ço¤ukez benzer sözleri duyar›z: “Tamir etmeye de¤mez”,“Bunun parçalar›n› bulmak iyicezorlaflt›”, “Tamir ettirmek flukadara patlar”, “Yenisini alsan›zdaha iyi”, “Üstelik yeni modelin-de flu özellik de var…” Bize,bozulan elektronik aletimizin

BD A⁄USTOS 2014

A

Livermore ‹tfaiyesinde113 y›ld›r yanan ampul

113 y›ld›r yanan ampulinternet üzerinden 24 saat

canl› yay›nlan›yor

111

yerine yenisini almay› önermeleritesadüf de¤il. Üreticilerin, tüketimiart›rmak için ürünlerin ömürlerinikas›tl› olarak k›saltmaya bafllad›klar›1920’lerden beri, bu sistem sürüyor:Planl› Eskitme.

hoebus isimli dünyan›n ilkküresel karteli 1924’te kurul-du. Amaç, ampul üretiminiidare alt›na almak, dünya

pazar›n› bölüflmekti. Bu dönemde,üreticiler ömrü 2 bin 500 saati bulanampuller üretmekle övünüyorlar,reklamlar›nda buna dikkat çekiyorlar-d›. Ancak, Phoebus üyeleri, bu uzunömürlülü¤ün kendileri için mant›kl›olmad›¤›n› düflünmeye bafllad›lar.Ampuller ne kadar s›k de¤ifltirilirse,kendileri için o kadar iyiydi. Ampul-lerin ömrünü bin saatle s›n›rland›rma-ya karar verdiler. Kartelin bask›s›alt›ndaki üreticiler, daha k›sa ömürlüampuller gelifltirmeye çal›flt›lar.Üreticiler bu süreçte kartel taraf›ndanizleniyor, tüketim hedefini tutturama-yanlar ise cezaland›r›l›yordu. Planl›Eskitme uyguland›kça, kullan›m ömrüde düflüyordu. Yaln›zca iki y›lda, 2bin 500 saatten, bin 500 saatin alt›nadüflürüldü. 1940’ta, kar-tel amac›na ulaflt› ve binsaat ampuller için stan-dart haline geldi. ‹lerle-yen y›llarda, mucitleryeni ampuller için onlar-ca patent baflvurusundabulundular. Aralar›nda100 bin saat dayan›kl› birampul bile vard›. Hiçbiripazara ulaflamad›…

Planl› Eskitme, Sanayi Devrimive seri üretime geçilmesiyle dedo¤rudan ba¤lant›l›yd›.

Öyle ki, ürünlerin daha k›sa sürekullan›lacak biçimde tasarlanmas›,Sanayi Devrimi’nin sembollerindenbiri haline geldi. Çünkü seri üretimdeyeni makineler, ürünleri çok dahaucuza mal ediyorlard›. Ama bu afl›r›

BD A⁄USTOS 2014

P

1911 y›l›nda 2500 saat ömürlü ampulreklam› (üstte), 1940’larda 1000saat ömürlü ampul reklam› (altta)

112

üretime yetiflmek mümkün de¤ildi.Seri üretim pek çok ürünü ulafl›labilirk›ld›, fiyatlar düfltü ve insanlar gerek-sinimlerinden ötürü de¤il, yaln›zcazevk için al›flverifl yapmaya bafllad›lar.Ekonomi de h›zla büyüyordu. Ve1929’da, geliflmekte olan tüketimekonomisi durma noktas›na geldi.Wall Street çöktü¤ünde, Amerikaderin bir ekonomik bunal›ma girdi.‹flsizlik korkutucu boyutlara ulaflt›.‹nsanlar art›k al›flverifl için de¤il, iflve yiyecek bulabilmek için kuyruklaroluflturuyordu. Ekonomiyi yenidenaya¤a kald›rmak için New York’tan

bir öneri geldi: Emlakç› BernardLondon, Planl› Eskitme’nin kanunizorunluluk haline getirilmesiylekrizden ç›k›labilece¤ini öne sürdü.London’un teklifi kabul edilmedi vePlanl› Eskitme hiçbir zaman kanunizorunlulukla uygulanmad›.

OTOMOB‹L‹ ÇEKEB‹LECEKGÜÇTEK‹ NAYLON ÇORAP20 y›l sonra, 1950’lerde bu fikir tekrarortaya ç›kt›. Bu kez tüketiciyi Planl›Eskitme’ye kanunla zorlamak yerine,onlar› Planl› Eskitme’yi kullanarakkand›racaklard›. Yani tüketiciyi,yeniyi gerekenden biraz daha öncealmak üzere flekillendireceklerdi.

asar›mc› Brook Stevens, budönemde tüketicide sat›nalma hevesi yaratacak ürünlertasarlad›. Tüm Amerika’y›

dolaflarak, Planl› Eskitme’yi yapt›¤›konuflmalarla da destekledi. Tüke-ticiler, art›k tüm eflyalar›na daha fazlaözen gösteriyor; yeni, güzel ve daha

geliflmifl olan ne varsabüyük bir hevesle onayöneliyorlard›. Tasar›m vepazarlama, tüketicilerietkileyerek her zaman enyeni modeli alma tutkusunasürüklüyordu. 1950’lerdekiAmerikan yaflam›, bugünkütüketim toplumumuzuntemelini oluflturuyordu… 1940’ta, kimya deviDupont, devrim niteli¤in-deki bir kumafl› duyuru-yordu: Naylon. Kad›nlaruzun süre kullan›labilen

BD A⁄USTOS 2014

"Planl› Eskitme"karar› ile

ampul ömrüyaln›zca iki y›lda,2 bin 500 saatten,

bin 500 saatinalt›na düflürüldü.

Çorap üretimi

T

yeni naylon çoraplar› sevinçle karfl›la-m›fllar, ancak bu sevinçleri k›sa sür-müfltü. Dupont kimyagerlerinin ilkürettikleri çoraplar, bir otomobiliçekebilecek denli dayan›kl›lard›.

orun da buydu: Çoraplar ‘fazla’dayan›kl›lard›! Kad›nlar›nçoraplar› kaçmayacakt› vesürekli yeni çoraplar almalar›

gerekmeyecekti. Dolay›s›yla flirket deçok fazla çorap satamayacakt›. fiirket,kimyagerlerine yeni talimatlar verdi.Daha az dayan›kl› ipliklerle, dahanarin bir ürün, ‘kaçabilecek’ çoraplarüretildi.

Planl› Eskitme’den uzaktaki,Do¤u Almanya’n›n devlet eliyle yöne-tilen komünist ekonomisinde kanunidüzenlemeler, buzdolaplar› ve çamafl›rmakinelerinin en az 25 y›l çal›flabilme-lerini flart kofluyordu. 1981’deAlmanya’da bir fabrika, uzun ömürlülamba üretimine bafllad›. Bat›, Alman-lar›n üretti¤i uzun ömürlü lambay›reddetti, fabrika bir süre sonra kapand›.Üretilen uzun ömürlü lambalara, flimdi

yaln›zca sergilerde ve müzelerderastlanabiliyor.

PLANLI ESK‹TME’YLEMÜCADELEBu sistemde, ürünü hangi s›kl›ktayenilemek istedi¤ine flirket kararveriyor, tasar›mc›lara söylenen talimatdo¤rultusunda da ürün tasar›mlar›ortaya ç›k›yordu. Planl› Eskitme,1950’lerden itibaren ekonomik büyü-menin temeli oldu. Üç önemli ö¤evard›; reklam, Planl› Eskitme, kredi…

Ve yaflamlar›m›z kredi ya da borçalarak asl›nda gereksinimimiz olma-yan fleyleri tüketmekle geçmeyebafllad›. Üretim de buna paralel olarak,asl›nda ne ihtiyaç oldu¤u ne de dahaucuza sunabilmek için de¤il, daha

BD A⁄USTOS 2014

Daha az dayan›kl›ipliklerle, dahanarin bir ürün,‘kaçabilecek’

çoraplar üretildi.S

Planl› Eskitme nedeniyle, elektronikat›klar Gana gibi baz› üçüncü dünyaülkelerine gönderiliyor.

113

BD A⁄USTOS 2014

114

fazla tükettirmek için art›yor, art›yor…Tüm bunlara karfl›n, tüketiciler dePlanl› Eskitme’ye karfl› bir savaflveriyorlar.

2003’te iPod’un pil ömrü konu-sunda Apple’a dava açan AvukatElizabeth Pritzker ve di¤er iPod ma¤-durlar›n›n çabalar› sayesinde, Applepiller için de¤iflim servisi bafllatarakgaranti süresini iki y›la ç›kard›.Davac›lara da tazminat ödendi. Planl›Eskitme nedeniyle, konteyn›rlardolusu elektronik at›k, uluslararas›hukuk gere¤i yasak olmas›na karfl›n,‘ikinci el ürünler’ olarak gösterilerek,Gana gibi baz› üçüncü dünya ülkele-rine gönderiliyor. Ganal› çevreaktivisti Mike Anane ise, açaca¤›davada delil olarak kullanmak üzere;bu elektronik çöpleri, ülke ülke-flirketflirket bir veri taban›na kaydediyor.

Bilgisayar teknisyeni MarcosLopez ise, bozulan yaz›c›s›n›n, 18 bin

sayfa ve 5 y›l kullan›m ömrü ile özelolarak s›n›rland›r›lmas›n› sa¤layançipini, bir yaz›l›m sayesinde s›f›rl›yorve kullanmaya devam ediyor.

Ampulle bafllayan Planl› Eskitmesistemi, yaratt›¤› tüketim ekonomisinigün geçtikçe içinden ç›k›lmaz birduruma sürüklüyor. ‘Bozulmak içintasarlanm›fl teknoloji’ ürünlerini sat›nal›yor, ço¤u kez almak için borçlan›-yor ve kullan›p atmaya odaklanm›flbir yaflam biçimini sürdürüyoruz.Tüketim toplumumuzun kalbindekibu gizli mekanizma, Planl› Eskitme;bilim ve teknolojinin, paran›n gölge-sinde yaln›zca dev sermaye sahiplerinehizmet etmesini sa¤larken, bireyleride doyumsuzlaflt›r›yor, kölelefltiriyorve mutsuzlaflt›r›yor. Di¤er yandan da,kaynaklar›m›z›n hoyratça tüketilme-sine neden oluyor.

ivermore ‹tfaiye Müdürlü¤ü’n-deki Centennial Light, bizeçözüm konusunda da ›fl›ktutuyor: Ampul üretildi¤inde

60 wattl›kt›, bugünse 4 watt gücündeyan›yor. Bize sürdürülebilirli¤in;israftan, afl›r› üretimden ve afl›r› tüke-timden kaç›nmakla mümkün olabile-ce¤ini gösteriyor. Centennial Light,mutlulu¤un ne kadar tüketti¤imizledo¤ru orant›l› olmad›¤›n› görmemiziçin, 113 y›ld›r yanmay› sürdürüyor...•sabriyeasir@butundunya.com.tr

Apple firmas›na dava açan avukatElizabeth Pritzker

L

Kaynaklar:http://www.atlasobscura.com/http://www.centennialbulb.org/The Light Bulb Conspiracyhttp://www.popularmechanics.com/