S. Caesarii Dialogi IV : Didymi Caeci De Spiritua Sancto, Contra Manichaeos : S. Phoebadii Contra Arianos, De Fide orthadoxa, De fide. 1836

8/6/2019 S. Caesarii Dialogi IV : Didymi Caeci De Spiritua Sancto, Contra Manichaeos : S. Phoebadii Contra Arianos, De Fide …

http://slidepdf.com/reader/full/s-caesarii-dialogi-iv-didymi-caeci-de-spiritua-sancto-contra-manichaeos 1/487



Digitized by the Internet Archive

in 2011 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/scaesariidialogiOOcaes







COLLECTIOSELECTA

SS. ECGLESItE patrum

»^004

PATRES QUARTI ECCLESIAE SAECULI.

S. CiESARIUS, MEDICUS.

S. DIDYMUS, C.ECUS, ALEXANDRINUS.

S. PIICEBADILS, AGINNENSIS EPISCOPUS.

LIII.



PUOSTAT INSUPER VENALE

MOlSTiS PESSULANI.

ApOU VIREIVQUC ) BIBMOPOLAU,

PJRISIIS,

Apud BIBLIOPOLAM , cui nome.n gallice ;

SOCX±Ti: POUR LA PUBLICATlOn DES BONS LIVRES.

Rue des Saints-Peres , 16.

PARISIIS, E POGUAPHEO BOURGOGNE ET MARTINET.

fDI.(;0 D!CTA DO COLOMBIEB , 5o.



COLLECTIO

s E L i: c r A

SS. E£l€lifeSliil.:PATIIIJM,\ c;. V. JL»«OM!£LECTEBr*S>J /

E^QUISl.msfM'^ OPERATUM DOGMATICA ET MORALIiCÛM APOLOGETICA ET ORATORIA

;

*.'•- ACODBANTIBUS

Q.^^.;I^ CAILLAU,CANONICO UONORABIO CSNOMANENSI KT CAnCRCKNSI ,

NONNULLISQUE CLERl GALLICANI PRESBYTERIS ,

LNA CUM

D. M. N. S. GUILLON,

BPISCOPO MAROCHlBItSI, I\ FACULTATE THEOLOGI^ PARISIBNS: ELOQUBNTIA

SACBiB PROFESSOBE, AUCTORE LIBBI COI TITULUS GALLICK :

BIBLIOTREQUK cnOISIE DES PERES GRECS ET LATINS,

OPUS REGI DICATUM.

TOMUS QUINQUAGESIMUS TERTIUS.

PARISIIS,ArUD PARENT-DESBAIIRES

, EDITOREM ,

VIA VULGO DIGTA DE SEfNE, 48,

»1, DCCG. XXXVl.





SANCTI C^SARII

MEDICI

DIALOGI IV.

tiih





^VV^VVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVV^VVVVVVx-V^N^^VVWNvVVVVVWVi/VVvVVVVVVVVVNAiVVVVVXV»^

SANCTUS CiESARIUS

MEDICUS,

S. GREGORII NAZIANZENI FRATER.

( ANN. 568 AUT. 369.

GR/ECUS.

C^SARius Nonnse lectissimae fneminae, et Gregorii

veleris, Nazianziantistitis, filius, sancti autem Gre-

gorii Nazianzeni frater, discendi ardore flagrans

Alexandriam adiit,

quoe doctrinarum omnium

quasi gymnasiimi haud immerito tunc temporis

habebatur. Hic humanioribus et philosophicis

imo et artis medicinae disciplinis egregie satis ex-

cultus Constantinopolim se contulit, quo pariter

GregoriusTheologus, germanus ejus frater, Athenis

redux,commigrarat. Tantam ibi nominis celebrita-

tem est consecutus , « ut publici honores, et nobile

»matrimoniumacsenatoria dignitasillifueritoblata;

«quinetcommunidecretoabimperatoreConstantio,

» qui tunc in Italia degebat, per legatos petitum sit,

BQ



4 SANCTUS CESARriS.

» iit principom urbem viro eriiditorum principe ho-

»nestari vellet , atque ad cocteras illius Jaudes hanc

saccedere^ ut Coesario et medico et cive ornaretur.

» ( Greg. ISaz. Orat. X.) » Tantis autem posthabitis

precibus pietatem erga parentes prseferre maluit,

et redeuntem fratrem in patriam comitari.

Deinde vero arlis su.t primitiis urbi matri conse-

cratis , aulam ita ingredi prcesumpsit , ut domus au-

gusta^ archiater crearetur^ eo tempore quo Julianus

Apostata rerum potiebatur, invitis plane ipsius pa-

rentibus, maxime vero fratre Gregorio,qui prop-

terea gravissimas ad eumdem htteras dedit. Obse-

cutus est tandem ahquando germano monenti

Cresarius , ejusque consiho^ postquam egregium

fidei christiana3 specimen coram imperatore exhi-

buisset, ad suosreversus est. Sublatoautem Juliano

sub Yalente Quaestoris munere in Bythinia functus,

cum ad officii sui partes explendas NiCcTa? ageret,

anno Christi 568 desinente, maximo omnium terra»

motu exagitatus, et miraculose cum paucis serva-

tus, sed morbo correptus, sacroque demum baptis-

mate regeneratus mortem non mnlto post obiit,

pauperibus omnium bonorum rehctis ha^redibus.

Defunctus est « medio in munere [Greg. Naz. Carm.

»<r/e Fitasua.) » extra patriam, ejusque cineres ex

Bythinia Nazianzum fuisse delatos idem ipse lestis

est Theologus. {Carm. lx, edit, Murat.)



SANCTUS C^SARIUS. 5

Sub tanti viri nomine circumferuntur quatuor

Dialogi, qui illi a D. Ceillier et Tiliemontio abjudi-

cantur, sed, ut videtur, immerito.Vanum enim illud

est quod primo objicitur, nempe illum non potuisse

per viginti annos a secretis Constantinopoli fuisse,

cum vigintiannos Constantinopoli non egerit. Lam-

becius enim in operis inscriptione pro iizl '(Tn vJ^per

viginii amios, legit

: I-kX tTn r^' per aniios sex^ qui

quidem apprime possunt convenire cum moraquam

Constantinopoli facere potuit C?esarins. Frustra au-

tem, aut temere potius asseritur Gregorium Nazian

zenum Cresario non tlieologia? , sed medicinonsohim

etgeometriaenotitiam ascribere, cum ipsissimis ver-

bisdicat «sermones, quos Ca?sarius frater muitos

»et frequentes, et cum multis haljuit, non argntos

«solum fuisse^ sed etiam admodum pios et arden-

» tes {Greg. Naz. Orat.^); « unde et ibidem nar-

rat ceriaraina qua^ pro veritate suscepit. Nec pluris

facit, quod eamdem cum fratre circa Origenem

seiiteiitiam tenuisse non videatur;quid enim ob-

stat quin duo coujunclissimi fratres de scriptore

qnodam non adamussim consenserintPQaoad isiud

autem quod infertur, phira allegata reperiri frag-

menta, quiie ad posteriores scriptores pertinent,

res faciUime explicatur amanuensium incuria aut

prsesumptione,qui ad marginem a posterioribus

scriptoribus adjuncta in textum inducerenon dubi-



6 SANCTUS C/ESARIUS.

tarunt. Locus deriique, ex qno concluclitD. Ceillier

auctorem Dialogorum sacerdotii dignitate fuisse

insignitum , eo sensu potest intelligi quod ad sacra

mysteria peragenda expectabatur, non quid ejus

erat officii illa peragere , sed quia ratione dignitatis

suae non peragebantur a sanctis ministris nisi illo

prsesente : unde , ne moram daret populo jam con-

gregato , collationem interrumpere citius propera-

bat. Adde quod huic nostr?e astipulantur sententioe

plurimorum codicum , imo et Photii et Suidne et

MichaeUsGIyca3 auctoritas. Unde quatuorillos Dia-

logos, annotatis quae in Caesarii textum amanuen-

sium licentia fuerunt invecta, prelo subjicere cura-

vimus.

Intei' farias ediliones Caesarianorum Dialogorum illa eminet, quae, inter-

prete Joan. Leunclavio, evulgavit Fronto Ducaeus , quamque a Galiandio

emendatam ex annotatis doctissimi Cotelerii hic repraesentamus.



S. CvESARII

SAPIENTISSIMI VIRI

FRATRIS S. P. N. GREGORII THEOLOGI.

VVVVV%VVWVV\WV*VVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVV\^.VVVVVVVVVVVVVVVVVVV/VVVVVVVVV\%VVVVVVVV*VV\'\^

DIALOGI IV.

In hls diatogis contiiientur explicationes quarumdam

qucestionumde rebus gravibus, propositarum Cwsario

per Constantium, Tlieocliaristum, Andream, Grego-

rium^ Domnum^ Isidorum^ Leontium, quo temporc

Ccesarius a secretis erat , et Constantinopoli docenst

vlginti totos annos commorabatur.

DIALOGUS I.

INTERROGATIO I.

Qui navigant ingens et amplum mare, quam quidem

diu secundis auris ex animi sententia vela faciunt, non

sunt admodum vicinis de locis soUiciti : sed si cooriatur

adversus vehemensque ventus,qui tempestate concitata

mortem paulo ante secure navigantibus minitetur ; tum

vero tranquillum aliquem portum ofFerri sibi magno desi-

derio expetunt. Itaque post quam oculos omnem ad terram

objectam sibi circumtulerunt , ac nusquam appellere se



8 S. C.ESARII

posse vldeiit : qiiod unum restat , forte proxlmam aliquam

ad insulam clavi adjiimento dirigant navem, ac nulla non

ralione saluti suae consulunt. Ad eam delati propius , ubi

horrendo mortis e periculo servati, se in tutum sub pro-

montoria receperunt : testes grati animi voces ad omnium

Servatorem Deum emittunt. Ita nos etiam, Pater optime,

qui procellosum vitae hujus mare trajicimus, absurdarum-

que opinionum fluctibus multipliciter exhausti , nullum

usquam rationis participem portum invenimus : ad benig-

nitatem tuam nos conferimus , utque nos cum de adoranda

sacrosanctaque Trinitate, tum aliis sacrarum Litterarum

capltibus audias , obsecramus : ne cum insipientibus cir-

cumveniamur, sed confirmati doctrina, et admonitioui

suavissimae tuae obsecuti, e mundi hujus tempestate pau-

latim nosmet taciteque subducamus , et parlicipem animi

naviculam nostram in secretum ab omni fluctu Christi

portum agere studeamus.

RESPONSiO.

Meam vero intelligentiam accurata sacrarum Litterarum

explicatio longe excedit ac superat:

quippe quae purgata

necdum sit, crassaeque in nobis maleriei multis morbis

obnoxiam vestem nondum deposuerit. Nam socordia de-

pressus, ad Deum qui justus est , ipse non justus erigi ne-

queo : non ad ipsum accedere mihi fas est , ut de corpo-

reorum et,corporis expertium , de judicii, de providentiae

rationibus erudiar, cumet opifex, ct

dux, et

gubernatorsit omnlum : non ut cum rcge ac domino miser ipse ver-

sari possum : quippc qui capite nudo hactcnus eum com-

pellare audacter nequeo , cum mundi adhuc simulacra

circumferam, et corrupta imagine, quasi crapula gravatus,

ad terram allidar. Ad summam ,quotics divinarum rerum



DlALOtJUS I. 9

sablimitatcm intueor, mox vertigine correptus tremo

illorum instar, qui de excelso montis vertice in immcnsum

mare prospectant. Vel iclem accidit mihi, quod iis, qui

dum et Isesis oculis , et puro meridie , sole ccelum perequi-

tante , immoto hunc vultu intueri conantur, victi a nimia

radiorum copia , et orto ab iis splendore , videndi faculta-

tem amittunt. Quapropter equidem existimavi silentii

ope mihi utendum esse : verum ne , si prorsus sim mutus

invidise merito meo me insimuletis ,quasi qui facilitatem

obsequendi vana taciturnitatc repellat, cum divinus ille

Davides canat : « Multa tu, Domine, qui Deus es meus,

» admiranda fecisti : nemo tibi par esse cogitando potest.

» Equidem hrTec annuntiavi ac protuli , supra omnem nu-

»merum amplificata sunt. » Item : « Magno in coetu justi-

» tiam annuntiavi. Ecce labia mea , Domine , non compri-

» mam, sicut ipse nosti. Justitiam tuam meo in corde non

» occultavi ." veritatem ac beneficium in salvando me tuum

» exposui. Misericordiam et veritatem tuam frequente in

» concilio non celavi. Tu quidem , Domine , miserationem

»tuam mutipficem nobis diu ne difterto^ » Itidem cum

princeps Apostolus prc-ecipiat , « Ut ad reddendum ratio-

»nem ea de spe, quam fovemus , ad quemvis de hac re

» sciscitantem parati simus^. »Paulus etiam clarissime cla-

met esse nobis ipsius vestigiis inhaerendum, imitandum-

que Christum^, qui profecto et ipse divinitus prsecepit,

« Ut quae gratis acceperimus , cum afiis vicissim gratis

«communicemus^ : «omnesque vires in hoc contenda-

mus , ut divina nobis in eum finem ab ipso credita talenta ,

quo augeantur, duplicemus : ne si vano hajc silentio tan-

quam in terra defoderimus , una cum pravo illo desideque

servo , de quo proditum est in Evangeliis, ad tenebras ex-

' Psal. XXXIX, 6-12. — 2 1 Petr. iii , i5. — 3 Philip. iii, 17. —< Mallh. X , 8.



10 S. C/ESARII

timas abjiciamur*. Metucndum mihi potius, quam silen-

clum arbitror.

Est cnim « Sapienliae priucipium , Domini timor ^: »

quemadmodum vates ille rerum diviuarum priidens Davi-

des loquitur. Pra^clarum sane , ccrto judicio considerate-

que silere , ac mundo quidem quasi mutum ac crucifixum :

in pracdicatione vero divinorum operum ad omnes illus-

trem ac pcrpetuo vocalem esse. Nimirum et summa cum

voluptate muti divinis in rebus erimus, et nihilominus cas

absque silentio tractabimus, exorantes divinum Numen in

iis sane,

quae animo perniciem afTerunt , his verbis :

« Adhibelo, Domine, custodiam orimeo, et circum labia

» mea quoddam oslium,quo coiirceantur : neve cor meum

«ad sermones pravos deflectcre patiaris^ » In iUis vero,

divina quae sunt , et in quibus vivit animiis : « Aperito la-

» bia mea , Domine , ac laudem tuam os meum annuntia-

»bit\ » Quamobrem merito ad interrogationes vestras

iterum accingar ; sic tamen , ut et Deum orationis nostraB

ducem constituam , et vestris ad hunc suppHcationibus

innitar. Libet enim illos imltari,qui ludos equestres per-

hibenter spectant. Solent iii cursuum in certaminibus ad

eos, quos favore suo complcctuntur, tametsi ad summamilH ccleritatem nihil reliqui faciant, victoriic tamen studio

de selhs gradibusque supcrioribus quasi toto cum viscerum

motu , acclamalionibus uti : oculisque una cum cursu

circumactis , aurigam (uti quidem arbitrantur ipsi) majo-

rcm ad impetum excitant. Quin et equos acclamando

cohortantur, proquc flagello manum ad eos protendunt,

et indice digito proximos sibi feriunt.

Neque malas tantum IVicant , sed nonnunquam et den-

tem cxacuunt , et vuliu minantur, et totos se ad stadii cur-

sores erigunt , digitisque gesticulando quai facere sibi ad

' Mallh. XV, 5o. — ^ Psal. cx, 9. — ^ Id. cxl, 5, 4- — ^ l^- i'» »7-



DIALOGUS 1. II

consequendum praemium videantur, indicant. Atque ha;c

non eo faciunt, quod ad victoriam quidquam momenti

alTerant : sed suam erga illos, qui decertant, benevolen-

tiam amoremque tam voce quam gestu exprimunt. Idem

ut et ipse faciam, amici ac fratres, quos equidem maxime

suspicio, meum me studium erga vos cogit. Nam apud

vos,qui agiliter virtutis stadium percurritis, et ad superna3

vocationis prsemium crebris et expeditis saltibus conten-

ditis , non qusedam proprie mea leviaque proferam : sed

quaecumque clarorum beatorumque Patrum prata pera-

grans , de illorum roseto collegi. Quorum rosae aqua latere

Dei ac Verbi , qui carnem assumpsit , manante rigan-

tur : et a jugi sanguinis indidem orti rivo , rubro colorc

tinguntur, totumque mundum suavi odoris fragrantia re-

plent. Qui et splendore su© firmamenti luminaria vincunt,

et vitae sermonem continent. Quorum ellychnium nun-quam decidit, et hicerna non comminuitur, et oieum

non absumitur, et lampas non quassatur, et flamma non

extinguitur. Nam crucem gestant pro virga, EvangeHa pro

pera, charitatem pro pedo ac fistula, quibus omnibus

Christi gregem rationis participem pascunt. Quamobrem,

viri optimi , sic ea proponite , de quibuspercunctatum

accessistis, ut qui dlvina horum semina messuri ex mehomine caeteroqui vili , sitis.

INTERROGATIO II.

Quando igitur ex nonnuUisvoces quasdam abhorrentes

a ratione et execrandas audimus, qui et de unigena Dei

Filio et de Spiritu sancto asserunt, iilum quidem creatum,

Patrique distimilem : hunc vero ministri loco ac condi-

tione esse, nonnuUas etiam his absurdiores abjectioresque

de utroque commenti opiniones : per eam te charitatem



12 5. C.ESARII

obsecramus , qua nos ut liberos tuos complccteris , ut quid

de divina ct adoranda Trinitate sit statuendum , breviter

nobis exponas.

RESPONSIO.

« Omne bonum donum , munus omnc perfectum de

»supernis oritur, et a luminum Patre descendit*, » quem-

admodam divinus vir Jacobus inquit. At qualiumnam

non immcrito qiia^siveris , luminum? INimirum et pro-

prium, et princeps, et verum lumen est ipse Pater, sicut

Joannes ille cognomcnto Theologus his verbls scripsit.

« IL-ec est illa annuntiatio,quam nosmet ex ipso (Filio sci-

»licet) audivimus : Deum esse lumen , et cahginem in

» ipso nuUam esse^. » Deinde Fihus quoque lumen est,

sicut idcm Joannes ait : « Erat is huncn verum , quod in

» hunc mundum venientem omnem homincm illuminat'. »

Quin et ipsum hoc ab omni crassa materie caHgineque

secretum himen,quod omnem naturam intelligentia prac-

ditam ac rationis participem illnminat, in Evangeliis in-

quit : « Ego sum mundi lumen\ » Sanctum etiam Spiri-

tum lumen csse , divino Davidi asscnliens aio : « In lu-

»mine (ait), tuo lumenvidebimus". »Namin Deo ac Patrc

Filium et ipsum Deum , atquc in Filio Patrem : Spiritum

autem in utroque cernimus ,quemadmodum Filius ait :

« Pater in me est, ct cgo in Patre. Qiii vidit nie , Pa-

» trem vidit ^ » De Spiritu vero inquit : « Spiritus veritatis,

»qui de Patre procedit^ » Itaque in lumine,quod est

Pater, lumen aliud, nimlrum ipsins Yerbum ac Filium

ccrnimus : et in lumine quod est Fillns , lumen Spirltum

" Jac.ob. I , 17. — 21 Joan. i, 5. — 3 Joan. i, 9. — 4 Id viii, 12. —

« Psal. XXXV, 10. — '' Joan. xiv, 9. — 7 Id, xv 26.



DIALOGUS I. l3

vidomns. Qiiamobrem ratlone consentanea tria in se ipsis

Jumina intelligantur, omni sine tam confnsione qnam se-

paratione unita. Extra quam quod omnipotens ille Deus

ac Pater, qui supra universa est, non ost genitus , non or-

tus ab alio, tanquam causa. Genitor autem et causa

ipsius Filii, sicut ibns fluminis, sicut sol radii, sicut ignis

flammne. Ilorum ergo sicut sunt illa quidem causae , non

tamenhrec ortu proecedunt : sic Filius cst quidem is a Palre

lanquam a causa et gcnitore , ab oetcrno inefrabiliter geni-

tus : non lamen tempore postcrior, non Inferior potestate

non inaequalis majcstate. rsimirum semper etin Patre , et

ex Patre , et cum Patre existit , eique sine confusione, sine

separatione , sine immutatione adest.

INTERROGATIO ITT.

Et qui potert is , qui ex Patre genitus est, et exllt, cum

Patre et In Patre exlstere? Nam quod semel est genltum,

atque ab eo,quo continebatur, exlit, quo pacto rursuni

erit In glgnente ?

RESPONSIO.

Nimlrum Filius ac Splrltus non homlnum more per

fluxlonem sectionemve , aut dimensionem ex Patre pro-

dlerunt : sed ut ex fonte flumina, quae quidem ex eo , et

in eo , et cum eo sunt : ut ex sole radil, qul In eo, et cumeo , et ex eo sunt : ut flamma et hix de Igne , cum igne

in Igne existunt. Ilis enlm rebus equidem usus h«c decla-

ravi, obscure sane rem expHcantibus , sed ab imagine ta-

men non prorsus abhorrentibus. Fihus ergo qui est in Pa-

tre, de eodem prodiit, et cum Patre existit, et infmltis

$aeculis erit , quewia^modum ipse ipquit ; i( JEgo iu p^tre



l4 S. C^SARII

»sum, et Pater est in me*. » Quibiis verbis et eamdem

utriusque naturam sive essentiam , et nuUa cx parte diver-

sam utriusque Divinitatem , et parem denique potestatem

esse significat. Rursus cum ait : « Ego de Patre sum

»egrcssus, atque in mundum veni^ : » diversitatem pro-

prietatemque pcrsonae demonstrat. Porro divinus sanctis-

simusque Spiritus non ille quidem est genitus , sed pro-

cedit : atque eo ipso quod de Patre procedit, a Patre tan-

quam causa oritur. Davides quidem , sacrosanctoe Trinita-

tis enarrator : « Domini sermone , inquit , constabiliti

»suntcceli,etspiritu oris ipsiusomnisccelestisexercitus^ »

Quibus el illa Zachariae verba sunt consentanea : « Ro-

• bustae sint Zorobabeli, et Josedeci saccrdotis, et populi

»manus, quoniam ego vobiscum sum , et \ erbuni meum ,

» etSpiritus meus. Ilaec Domini omnipotcntls vcrba sunt\ »

Pater igitur non est genitus, Filius gcnitus, Spiritus pro-

cedit, quoetriasunt in se ipsis lumina. iNoa confunduntur,

lucent eodem lumine, lucent aternum, indivise per hy-

postases sive personas distinguuntur, et sine confusiope

sunt unum essentia supernaturah , et conjunctione mentis

vim superantc, et distantia nuUam dimensionem admit-

tente. Atque uti tres hypostases Deilatis unam essentiam

in totidem naturas non dividunt : ita unitas essentia; fon -

tem illum Deitatis tribus ostiis aeternum fluentem , in

unam sive personam sivc hypostasim neque commiscet

neque contrahit. Ergo et Pater kmien est, ct Fihus est

lumen,et Spiritusilidem ânctus : et nihilo tamen mi-

nus hi trcs unum lumcn cxistunt,quod est supra omne

tempus, et antc snccula, et cxpcrs principii', ct pcisonas

tres habet , et tres hypostases, et trcs Dominos , ct thronos

tres, ct trinam luccm, et trlnum splendorcm, ct lucis

sequahtatem, immutabilc, nulh obnoxium diminutioni,

» 3oan, XV, lo. —•

Id. xvi, 26.—»

Psal,xxxii, 6.

—4 Zach. iv, 6 et 9,



DIA.LOGIIS I. i5

calio-inis expers , invictiim, interitui minimc subjectam,

una essentia, potestas una, una gloria, unum regnum

una Divinitas , una voluntas , actus , imperium. Denique

nonnisi unitas, aequalitas , identitas est in Trinitate , extra

proprietatem ingeniti , et geniti , et procedentis : unaqua-

quaque hypostasi singillatim et. existente , et extitura; non

aliquando orta , non desinente, sed eodem se modo sem-

per habente, ac manente citra mutationem omncm. Sem-

per enim extitit Deus ac Pater, qui quidem semper est

Pater unigenae Filii , Verbi subsistentis , a quo facta sunt

universa ,qiiibus et divus ille Spiritus semper adest, una-

que cum ipsis ab omnibus intelligentia rationeque prseditis

creatis adoratur. Nemo in hisvel prior estnatu, velposte-

rior : non accrescit, non immlnuitur instar himinis,quod

sub sensum cadit, vel instar earum, quoe supra mundumsunt, copiarum. Quse cum universae naturasua idem exis-

lant,(quemadmodum et animi hominum rationis partici-

pes idem natura sua sunt omnes) partim tamen ordine,

partim statione ,partim assistendi ministrandlque munere

differunt , ac per incrementa , et mutationes , et conver-

siones , Hbero animi consiho vel in melius vel deterius pro-

pendentes , non ahqua naturah necessitate magis minusve

degenerant, excellentibus aliis aHas secundum ea , quse

indicavimus , discrimina. Quin et homini luminis appella-

tio tribultur, et soh, et lunae, et vario reliquorum side-

rum choro : quorum tamen maximo numcro himinum , de

materle constantium, multisque partibus ac modis inter

se dlversorum auctor est et opifex verum ilhid et expers

3iiaterlei lumcn , nimirum Deus et Pater, qui est supra om-

Xiia , cum unigena Fiho suo , divoque Spiritu , incorpo-

Teus , sub aspectum non cadens , omni et natura et cognl-

tione superlor. Qui FUIum genuit, et Spirltum produxlt

ratione secundum naturam ineffabHi, sine ullotempore,









tolALOGUS I. I^

RESPONSIO.

At non hic de divino Spiritu sermo est. Nam spiritui

creato sancti appellatio non adjicitur, sed nude dicitur :

« Qui spiritum creat. » Nimirum qui stat in hoc, ut nubes

commoveat , et efficiat imbres. Per quem et tonitrus so-

num fieri consentaneum est, spiritu in concavitatibus nu-

bium intercepto, et perruptione flatuque subjecta supplo-

dente : prorsus uti fieri videmus in avium vel jumentorum

vesica, qune tenui pellucidaeque buUoe consimilis est. Hanc

enim petulantes maleque morati pueri sumptam , et acre

siccatam , suo spiritu extendunt , ac deinde clancuhmi

eam ferientes, fragoris sono circumstantes toto cum vis-

cerum motu et imo corde perterrefaciunt.

INTERROGATIO VIII.

Et qui fit ut, cum hiberno lempore sint iidem spiritus,

imoetiam vehementiores, tonitruumtamen fragoresilli non

accidant ?

RESPONSIO.

Cum nubes madldae sunt, ac facta3 molliores ob crassi-

tiem aeris, et cahginosam humidamque aquarum evapora

tionem , tam quae fontibus, quam quae fluviis continentur

,

et terrae mixtae sunt , strepitus ille fragoris orti de perrup-

tione nublum non efficitur. Quod quidem non ubivis terra-

rum accidere solet , sed tantum in cHmatibus ejus hyemi

plus aequo subjectls. Ac licet hic imaginem de scutica

membranave petere, quaesi a sole sint arefactae, necontingi

quidem citra strepitum possunt. Verum ubi maduerunt

sonum plane nullum edunt, sive adeo rumpantur, sive

12,







tiae habet, alterum plane blasphemum est : quando ea ra-

tione Filius ct Spiritus cum Patre commisccntur , ac Tri-

nitas in unitatcm resolvitur, quod omnino diyinis a legibus

est alienum.

IKTERROGATIO XI.

Quantum nos quidcm deprchendimus, veneratione dig-

nissimc Pater , tres esse Deosstatuis, quo si cxprbjtabimus,

in multitudinem incidemus. Eaque ratione fiet, ut nos dp-ceas colere non unum principem Deum, sed multos.

RESPOWSIO.

Ego vcro cum tres Personas statuo, non divinam natu-

ram divido : scd unitatem ejus confitcndo , Trinitalem

supplex imploro.

INTERROGATIO XII.

At cum Denm Patrcm , Deum Filium , ct Deum Spi-

ritum sanctum dicis, manifesto tres Deos doces.

RESPONSIO.

Imo Trinitatem profiteor unius et ejusdem essentias,

potestatis ac Divinitatis ejusdom, qune non augescit, vel

deminuitur, vel deficit , ncc incremenlum numcri recipit.

Quanquam enim Verbo placuit cum carnc uniri , nu-

mero tamen Trinitatis haudquaquam afiquid addidit. Qua-

proptcr unicum cst in Trinitatis slgnacukim atquc sahis

et nihil in eadcm crcatum. Qulppe si Pater est incrcatus,

FiHus autem creatus, ilemquc Spiritus, dcscntentia fabula-

rum Arii,rcHquorumquedementium,quonam quaeso pacto



DIALOQUS I. 9^

creatis increatum conjunctum est et copulatum , ita ut

pari honore gloriaque cum eo afficiatur in obsignatione (i)

perfectionis illius arcana? ? quasi videlicet Pater salutem

largiri non possit, ac propterea creata duo, quorum opo

uteretur, assumpserit.

INTERROGATIO XIII.

Quodsi

ergo tres suntTrinitatis personae ac tres

hy-postases, omnino sequeretur, hypostasim personam, ac

personam vicissim hypostasim constituere; qua ratione

tres Dii significantur : id quod Apostohis refellere volens,

in haec verha scripsit : « Unus Dominus , una fides , unum

«haptisma *. »Et ante ipsum Moses ad Israeliticos inquit,

« Dominus Deus ille tuus, Dominus unus est ^. »

Rj:SPONSIO.

At praeter Mosem et Paulum etiam Cheruhorum Se-

raphorumque vocem illam audiamus, qua citra inter-

misslonem clamant : « Sanctus, Sanctus, Sanctus \» Nam

hoc non vel his , vel quater animaUa illa spirituaha divi-

noque Nujuine plena proferunt , non item semel tantum

efferunt; vel Sancti, Sancti, dicunt, pe quod unicum est

phuês appellaliones hahere declarent : sed trihus sanctita-

tem perpetuo trihuunt, et singulari nihilominus utuntur

numero , ne Deum multitudinem in auimos rudiorum in-

serant.

INTERROGATIO XIV.

Quid igitur sibi vult, quod perscriptum legimus , « Spi-

' Ephes. iT, 5. — « Deut. vi, 4. — ' Isai". vi, 5, et Apoc. iv, 8.



0.1\ S. C.BSARII

» rltus scrutatur ctiam Dci profunditates * ? » Si Trinitas

unins et ejusdcm est cssentia3, si una cognitio , voluutas

una, Divinilas una, nec quldquam in ea creatum vel In-

aecjuale : quo tandem pacto scrutari Spirilus profundltates

Dei, tanqnam eas ignorans, dicitur ? Quippc si eas cognl-

tas hahet, perscrutationis haud indiget : cum scrutari, sit

ignoralioms.

RESPOxNS.O.

At non scrutatur ex ignoratione vel curiositate, quera-

admodum furens ille Macedonlus tradit, sed natlva qua-

dam ipsi proprietate. Nam cum divlnus ille sanctisslmus-

que Splrltus est in egreglls et sanctls hominlhus , sic eos

instruit, ut profunditales Dei scrutentur , de facIUore ac

ohvia cuivis Litterarum sacrarum indagatlone suhvehensipsos ad sensum quemdam suhHmiorem, dum in perscru-

tallonc rerum divinarum quasi ad fuudum mens penetrat,

perque splrltus hamum de hujus vitae gurgite piscem animl

educit, contlnenlem ore staterem illum maximi pretli

adcoque Christum Servalorem omnlum. SIc enimet Apos-

tohis ille princeps pro se ipso et Chrlsto anlma3 piscem ils,

qul exlgehant, dare juhetur, hahentcm staterem Chris-

tum , et fidei doctrinam in ore, profectamque de profun-

ditate cordls suhvectionem et huulem. « Ex profundis enim

«inqult, chimavi ad te , Domlne; Domine, exaudl vocem

))mram ^. » Sed et cximius Ille Apostohis : « Nos, inqult,

»SpIritum Dei accepimus, ut sciamus quas a Deo donata

»sint nohis "\» Atquc Iteruni inqult idem : No])Is autem

wDcus revelavit pcrSpIrltum suum\ » El rursus dhlnorum

Carmlnum auctor Davldes :« Os meum , Inquit, aperui

»et splritum attraxi S»ncmpc non aerium, sed divi-

Ii Cor. II, lo. — » Pt,il. f \\i.\, 1, 3. — J

I Cor. ii, la. - 4 Ibid. lo.

— * Psal. cxTiii, i5i.



DIALOGUS I. a5

num,per qiiem abscondita de adventu unitl cum Deo ho-

minis mille jam antc annos Inculente declarat, canens

Deo : « Obscura et abscondita sapientiae tuae nota fecisti

» mihi *. »

IJNTERROGATiO XV.

Si Fihus est Deus et aequalis Patri, quomodo ignorat

ea, quae novit Pater? At vero ipse in Evangelio inquit :

« Nemo novit diem, neque horam consummationis, neque

» Angeli ccelestes, neque Fillus, nisi solus Pater ^. »

RESPONSIO.

Solet humanis uti simlhtudinibus sacra Scriptura, et de

rebus naturalibus s.oepenumero qua?dam petit, ut cum in

Evangeho inqult Domlnus : « Simile est regnum ccelorum

»fermento,et grano sinapls \ »Paulus item ille subHmis:

«Corpora, inquit, ccelestia sunt, et corpora terrestria \ »

Et de rebus naturalibus sumptum etiam illud, quod ad Co-

rinthios scrlbens , tibiae cllhara^que memlnit \ Idcirco et

ipse nunc a rebus nostrls petlta exili quadam simihtudlne

utar. Num Ignoraret mea ratio consiha mea? nuUus hoc

eorum, qui vel qualemcumque dlsciphnam consecuti sunt,

dicet. Quomodo Igitur Del et Patris Verbum ignorabit

ejus consiha? Cum dlcat ipse, « Omnla quaecumque habet

»Pater, mea sunt ^: »ncmpe, quod Deus est vita, quod

estlux, quodest immortahtas, quod est incomprehensibi-

» hs. Et ahbi ait : « Omnia mea tua sunt, Pater, et tua mea

» sunt '. » Si Igltur omnla,quae Patris sunt, ipsius sunt

etiam cognltio, quae Patris est, omnino ipsius est , ilem-

que Spiritus , ut paulo post latius dlcetur.

» Psal. L, 8. — 2 Marc. xni» 3a. — 3 Ibid. 3i et 33. — 4 i Cor. xr, lo.

— • Id. XIV» — ^ Joan. xvi, 6. — 7 Id. xvii , lo.



26 S. C^SARII

INTERROGATIO XVI.

Num igiliir, si dixei o ; « Omnia quaecumque habet Pater,

» mea sunt, » eliam cognitionem habeo Patris, et consilium

ejus novi?

RESPONSIO.

Merito interrogem et ego vos, o prajclari: Quis major?

num dies et hora illa, an Pater?

INTERROGATIO XVII.

Patcr utique, qui cst absque principio, et saeculis om-

njjjus prior, et incomprehensibilis, et omnium conditor.

RESPOrjSIO.

Si ergo major Patei^ quam hora et dies ille, et quidcm

major omnibus, quomodo majus cognoscens Filius, igno-

rabit minus? qni ct conditorem cognoscit, et operatur cum

ipso in omnibus, quomodo ignorabit a sc facta ? « Qucniad-

)) moduni,inqult, noyit mePatcr, eliain ipsc novi Patrem^»

Quomodo igitur ignorabit minus, qui novij, id, quod majus

est?

INTERROGATiO XVIU.

Atqui nos arl)ltranmr ctiam Filio majorem essc Patrem,

qucmadmodum Inqult ipse : « Patcr meus niajor mc cst^. »

RESPONSIO,

Non satis pie putatis majorem csse FiHo Patrcm, vel

Joan, X, i5. — ^ ij^ î^^ ag.



DIALOGUS I. ^jr

ambilus ratione, vel molls , vel temporis, vel dignltatis , vel

roboris, vel Divlnitatis, vel magnitudlnls, vel excellentine.

Nihll enim ejusmocli in sancta Trlnitate locum habet : sed

quatenus Pater, Pater est, legitlmo quodam honore Fillus

Patrem afficlt. Non enim mole quadam gestatur Dlvinitas,

nt mole superet Fillum Pater. Neque temporl suLjacet ut

prior tempore sit genitor genito. Neque item sublimitatls

habita ratione separatim ponltur Pater, qul omnia com-

plectatur, ipse a nullo comprehensus, expers magnitudinis

et quantitatis.

INT^RROGATIO XIX.

Si igitur aequalis Deo ac Patri Fillus est, et bonus quem-

admodum ille, quomodo inquit ipse, « Nemo bonus est

spraeter unum Deum*. »

RESPONSIO.

Non quod neget in semetipso bonitatem, neque de Dlvi-

nitate se eximens, solum inquit bonum esseDeum etPatrem.

Summi nimirum amoris et bonitatis evidens argumentumest , non sibl sed Patri deferre honorem, quo ipso nos

amore parentes prosequi debere docet. Nam sponte de se

modeste loquens, non Inanem captat gloriam, neque digni-

tatis existimatione effertur, ut solent superbi et arrogantes,

qul tenue ac obscurum imperium nacti, eo ipso ad inama-

biles mores, et omni a comitate in congressibus alienos per

vocem praeconis elati, immanem quamdam In feram mu-

tantur, ideoque non ex mansuetudine ac humanitate per-

petuae gloriae potestatem metientes^ odium in sese non abs

re concitabunt. Quod sl temere quodvis bonum delficabi-

' Marc. X, 18.



aS ». C.ESAR1I

tls;plurimos in hac parte deos habituri sumus, multis in

locis clamante Scriptura sacra, secundum Deum et alia

qui^dam esse Lona : verbi gratia, cum qnodam ait in loco,

bonum fuisse puernm, et sapientem Samuelem* : alibi

vero, boaus erat Saiil filius Cisi, primus rex Israelitico-

rum^. Et Annae proptcr orbitatem ac sterilitatem ingemis-

centi dicebat Elcana : « Quamobrem mcesto es animo ?

» Nonne bonus tibi sum ego prae decem liberis' ? » Sapiens

autem in divinis Salomon:

«Bonum est, inquit, in domum»luctus ingredi\ »Et alibi dicitur : «Aperi coelum, thesau-

»rum tuum bonum^ : »Item, « Bonus sermo praestat mu-

«nere^ »Item, « Bonus canis qui vivit, potior est leone

»mortuo\ » Quod si leo maxime vivat, non tamen Deus

erit, sicuti nec canis quidem vivus : uisi forte ethnicis lo-

quamur, apudqnos

et fontes, et cepa3, et flatus vcntrisnon

sine furore quodam inter deos referuntur.

INTERROGATIO XX.

Quia supra polHcitus es te latius dicturum de eo , quod

Christus norit diem illum , et horam consummationis :

rationem ejus nobis rcddito, nequando disputantibus no-

bis, alio quodam modo nos superare queant, qui se nobis

opponunt.

RESPONSIO.

Est quidem jam dc hoc breviter dictum:

sed nihilomi-

nus magni facio vestram multipHcem de eo qucTslionem.

Sanctumille Verbum, vivens, et pcr se subsislens, rcxuni-

versae creaturae, Patris FiUus gcnuinus, « Splendor gloriae,

1 Reg. II, 26. — =• Id. xm, 1. — 3 Id. i. 8. — < Eccl. vn, 5. — * Num.

XX, 6. — 6 Prov. XT, 26. -— 7 Eccl. \x, 4«



DIALOGUS I. Ctg

»et fixprcssa imago subslanilae^ « coaeterniis, cl In codem

sedens solio Cum Palre, iiicomiptus judcx viventium et

mortuorum, vita de vita, lumen de lumine, sapientia dc

sapientia, ex divina scaturlgine fons pcrennis, llumcn quod

absquedcfectu manat divinis gratia^ donis, «Quod imprtu

»suo iGetificat civitatcm Dei^ » sicut ost in Carminc illo

divino perscriptum ; « Radix Jessea, sccptrum Davidis,

«virga, ct ortus ex ea divinus ille flos% »secundum vatcm

sacrumEsaiam : leo, rex dc tribu Judae, secundum mystc-

riorum doctorcm Mosem \ Piationalis, secundum Esaiam%ovis,- innocens agmis srcundum Jcrcmiam in multis peri-

clitatum, pro salutc mundi immolatus^' «Lapis improbatus

» a Judaeis, qui in caput anguli Ecclesiae gentium est posi-

»tus%»et totam ccetusejus structuram conservat, secun •

dumDavidem divinorum Carminum auctorem ; « Maximi

»

consilii nuntius, Deusfortis%»ut inquit Esaias, mortalis

factus, manens Deus, non immutatus ratione naturae, ne-

que factus alius sccundum Divinitatem, Verbum illud in-

carnatum, et carne genitum, « Verbum caro factum%»

quod tamen quod erat mansit, non in boc degenerans ra-

tione naturae ; (post quam enim intonuisset Joannes, « In

wprincipio erat Verbum*°, » omnemque pcrsonuisset crea-

turam, infert : « Et Vcrbum caro faclum cst, » quibus verbis

Verbum fuisse ante geternitatem, et positum supra omne

tempus Deum, in eadem solii gloria cum Patrc ostendit;

et subsequentibus aliis, cum ait, « Caro factum est, » signi-

ficat uniti cum Deo bominis cx Maria semper virgine pro-

gressum) yivens igitur iliud sanctum, et per se subsistens

Verbum, loquens, et audiens, in Evangclio divinitus illa

verba protulit : « Nemo novit diem aut horam illam, nec

« Hebr. i, 3. — » Psal. xlv, 5. — 3 isai. xi, i. — ^ Gen. xlix, 9. —« Isai. Liii, 7. — 6 Jerem. xi, 19. — 7 Psal. cxvii, aa. — ^ Isai, iXp 6, ^9 Joan, I, 14. — '• Ibid. 1.



3o S. CiESARII

» Angeli ccelestcs, neque Filius* : » et quidem ratione admi-

nistrationis suae, ac sccundum peculiarem sensum ea pro-

tulit. Hac enim de causa superius a nobis dictum est, si

omni magnitudine ct comprehensione perceptionequc su-

periorem Patrem cognoscit, quomodo diem et horam illam

nesciret, quae sunt instar aurae pulverisque cujusdam, aut

etiam levioris ct tenuioris rei, si cum natura Numinis ilHus

divini comparentur? praesertim cum diserte dicat : «Ncmo

» novit Patrem nisi Filius, neque Filium quisquam cognos-

» cit, nisi Pater^ » Ut enim maguus ille Pater novit Filium,

utque maximus ille Filius novit genitorem : ita et ncqualis

magnitudine Spiritus ille sanctus novit Patrem et Filium,

ab utrisque cognitus. De duabus autem cognitionibus,

duplicique notitia sacris in Litteris docemur, quarum alia

quidem secundum actum, alia vero secundum faciem

existit : quemadmodum obscuris exempHs utens funem

ignorationis abrumpam, ac vos a sectarum blasphemo

agmine revocabo. Sic enim captos a versuto Beliale mor-

tales, vicissim captivos sibi reddit Christus, exaltatus in

cruce, secundum Davidem vatem divinum. Praevidebat

enim sanctus ille vir salutarem passionem et captivitatcm

nostram, et idcirco ifiquit : « Ascendisti in altum, captivam

» duxisti captivitatem, dedisti dona inter homines^» Quae-

nam illa? Fidem in Trinitatem, et rerum mysticarum sa-

cram administrationem, ct spem resurrectionis. Subjicit

autem rursus Canticum divinum : « Sed et inobedientes ad

» habitandum^ » Quiduam et ubi? Eos qui sunt ex Judaeis,

et gentibus,insanctohabitaculo Ecclcsia}. Inobediens enim

ille, terrificus et discerpcns Christianos lupus crat Paukis,

qui nunc Ecclesiaj cohmma est, altisona fidei tuba, qui

aliquando male persequcbatur, rccte conversus spontanea

voluntate pro iis, qui persecutioncm patimitur, flagcllatur;

> Marc. a^Hi) 3a« ^» Matth. n, 97, —

^ Fsal. uvii, 19* rr; 4 Ibid«





33 S. CTSARII

iulcoqiie priidenlor oninibns iit igiiota esset inslitiiit, qno

nimirnm qnamlibet dlem ct horam illam esse arbitrantes,

ad eam praBparemur, et sobrie cxpectemns ipsnm venien-

tem ad compcnsationcm atqne remnnerationem ccrtami-

nnm hujus vita?. Absit igltur procnl ea dementia, quae

ignorationem unius diei et hora3 quodam cum dcHrio tri-

buit Conditori saeculorum, «In qno sunt omnes thesauri sa-

» pientiae * , » quemadmodum sanctus ille Apostohis loquitur.

INTERROGATO XXI.

Quid igitnr? num ahter illam cognoscit Pater et aliter

Fihns

RESPONSIO.

Non aham qnidem dicimus cognitionem Patris, aliam

vero Fihi et Spiritns : sed alind quidem actn praelerltnm,

ahud vero in futurum reservatum. Cognosclt cnim Pater

illam horam duphci cogaitione et actu, alla quidem qnod

tanquam opifex crearit, aha vero qnod decreverit per

unigenitum Fihum judlcareomnes. Cognoscit autcm ipsam

et Fihus «quahter cum gcnitore, secundum scientiam ei

actum creatlonis, non tamen judlcii. Nondum cnim judi-

cinm exercnit, secretis ils qul vel inextlnclo igni, vel vo-

hiptati aeternoc destlnati sinit : Id quod non ignorantiae,

sed longanimitatls est, correctlonls tempus flaglllosls prae-

bentls. Quo quldcm icmporc qnotquot a turpltudinc non

purgantur et evigilant, eornm miserlam decantans ct de-

plorans Davldes inquit ; « Mntuum acclplt peccalor, et

»usuram non persolvct^ »Tempns hlc sciUcet divincC lon-

ganimitatis significans, ac pcrsohitionis voce inteUIgens

» Coloss. II, 3. — a Psal. XXXVI, ai.



TJIVLOGUS I. S3

pceniteiiliam. Itcrnmque divinorum Carminum auctor sub-

jungit: « Justus autem miseretur, et dat*.» Quibus ia verbis

Deus est qui dat, tcmpus autem pcenitentiae est id, quod

datur. Mutuum enim dans Deus hominlbus, vel raro, vel

vix, vel nunquam recipit, usque ad linem debitoris expec-

tans pcrsolutionem. Mutuum autem accipiens, propter

proximos misericordiam rursus multiplicans retribuit ;

cum cito quidem benefacere, tarde vero punire consue-

verit. Nunc enim adhuc impii oderunt Deum, et increduli

in divinis operibus claudicant, neque uila alla re mcntis

grcssus firmant, adeoque iniquitas superat, et judexlonga-

nimis est, usque ad sccundum ad nos adventum, qui est

diei et horiie illius nimirum judicii cxercendi cognitio.

INTERROGATIO XXil.

Quomodo vero inquit ipse; « Ad Deum mcum et Dcum

)) vestrum, et Patrcm meum et Patrem vestrum ^ ? » quo os-

tendit se non oequalem csse Patri, cuni inquit : « Vado ad

)) Deum meum.

liESPONsro.

Neqnaquam recidat eo mens ncstra, nt putemus mino-

rem esse Patre Filium, offcnsa hoc verbo, quod ratione

administrationis uniti cum Deo honiinis dicitur. Non enim

ante hoc tempus eum constat sic locutum esse In Scrlp-

tura veteri, cum adhuc esset incorporeus : « Vado adDeum

))

meum.)) Imo eliam carni unito Divinltas nlhllominus a

Vatibus tribuitui*. Esaia quicêm clamante : «Puernatusest

))nobis, et datus cst, cnjus imperium super humerum

))ejus, et vocabitur nomen cjus, Magni consilii nuntius,

' Psal, XXXVI, 21. — ' Joan. xx , 17.

J.TII. 3













DIALOGUS I. 39

RESPONSIO.

Num ergOj qula dicit Scriptura, quod fecerit Deus ho-

minem, accepto de terra puivcre , nec addidit, quod fece-

rit caput , aut cerebrum , aut hepar, aut splenem , aut pul-

monem : non quod caetera denique naturalia in noLis

arcana fecerit, ideo privatos esse, et illis carere nos pu

tabimus, quia non qusevis minuta nostrae naturae organa

Liltcra) sacrae recensent? ut igitur in consideratione nostri

exparte totum cognoscitur : sic et sanctumDeum Verbum

tam anima3 , quam corpori unitum esse credamus , ne ina-

nimatum divinum illud corpus arbitrantes , Dco quasdam

affectiones naturales tribuamus.

INTERROGATIO XXIX.

Sed quomodo « iEquahs Patri secundum Divinitatem* »

est Christus angori et sudori obnoxius , et ab Angelo con-

firmatus, quemadmodum de ipso Lucas inquit, de quibus

supra quaestione mota ,

eorum declarationem prseteriisti ?

RESPONSIO.

Per haec manifesto docemur, non imaginarie , nec ho-

minum opinione , sed reipsa potius nobiscum unitum esse

vivum iUud et per sc subsistens sanctum Deum Ver-

bum, excepto solo peccato atque vitio, quae cadere divi-

nam in naturam nequeunt. Nam angi animae , sudare vero

corporis esse dicimus : sanguineas autem guttas e carne

efFervescentes,puto per emanantem liquorem, infusum

nobis per aures venenum serpentis in transgressione diviui

in paradiso praecepti,per unionem Dei et Verbi a nostra

» Luc. xxn, 44» 45.







4^ S. C^SARII

INTERROGATIO XXX.

Satis de iis, qiKc a nobis explicare jussus eras , edocti

sumus : quod reliquum est , rogamus ut insipientum quo-

rnmdam voces subvertantur. Dicunt enim Servatorcm

ignorare Lazari sepulcrum , ct mulierem profluvio san-

guinis obnoxiam, cum fimbriam tangerct, non sensisse.

Prtcterea quod neque perfectus fuerit Deus ; «Proficiebat

)) cnim , ct confirmabatur sapienlia, et a^latc, et gratia*, »

iit inquit Evangelium.

RESPONSIO.

Nolite committcro , ut qua3 ratione administralionis in

carne ab ipso dicta sunt, vobis occasioncm blasphcmicc

praebeant. Nempe : « Lbi posuistis ipsum^ » aut, « Quis

))me tetigll^ ? n aut , « Quem quacritis^ ? o aut,quod

« Puer crevit, et corroboratus cst, et proficicbat sapientia

»etajtate. «Nihilcnimhorumignorationis crlmen impingit

quiproptcr nos similisnostri faclus cstDeusVerbum. «Pater

»enim mcus, inquit, usque ad hoc tcmpus opcralur, ct

»ego operor^ » Non quod deficiat quidquam in condito

a nobis universitatis hujus opificio, quasi imperfecta sint

crcata sub aspcctum cadcnlia : scd operamur, eam quac

conscntanca virtuti est, vitam hominihus suggerentes cum

Deo Patre nostro, idque pcr eos, qui ab ipso jam excondi-

tionc dcteriori confirmali sunt in mcliorem. Patcr idem

interrogabat primum parcntem nostrum Adamuni,post

quam dchquissct, «Ibics''?» Non ignorans ipsum late-

brasconatum quaercre, vel quod oportcret terrorc perceUi

transgressorem : sed quasi ridens ac subsannans clandcs-

» Luc. n, 4o et 52. — ' Joan. xi , 54. — ^ Luc. vm, 45- — < Joud.

xviii, 4. —* Id. V, 7. —

6 Gen. m, 9,



DIALOGUS I. 43

tinamipsius subductionem, et tomerarii consilii stolidita-

tem, quod mox post fructus vetiti degustationem occul-

tare se vellet. Itaque compellat ipsum is , quem nihil laterc

potest : « Ubi es ? » Tu qui putasti futurum , ut consilio

serpentis Deus evaderes , ubinam es? Qui incrcdulus

fuisti Deo , et credidisti inimico , ne te abscondas , inquit

non enim ignorat te immortalem et beatam vitam exuissc.

Similiter igitur et Filius, ubi clausus jaceretLazarus, non

ignorabat. Nam ea de causa jam totum ante biduum

prius quani in Lazari patriam Bethaniam perveniret : « La-

» zarus, inquit ad comites itineris , amicus noster dormit

))et vado ut excitem eum*, )) qui jam ante totos quatuor

dies mortuus fostet. Quomodo igitur is ,qui ante accessum

locorum , ea quae in iis locis acciderant notat,post quam

corpore ad illa pervenit , ignorabat quae pra^cognoratipsius

Divinitas , secundum quam implebat universa ? Nimirum

certo quodam consilio quasrebat, ut ca occasione ipsum

demonstrarent Judaii ad sepulcrum congregati , iidemque

testes fierent resurrectionis ejus, qui fuerat mortuus : quo

pacto illius ., cujus sudario caput erat obhgatum , facies

amictu lintei tecta , pedes vinculis sepulcralibus constricti,

jam per caivariam cernentis, ore diducto corrupti, lingua

oculisque diflluentis, quo igitur pacto hujus anima per

vocem opificis eminus attracta in corpus ilhid, quod rcK-

querat, rursus immigrasset? Quomodo item convokitis

pedibus exiliens sepulcro, egressus esset, dum illa^sus

et nuUa corporis parte mutilatus cernitur, per vocem Verbi

corroboratus , eoque ad egressum auxihatore usus?Vide-

tur autem mihi , ipsam quoque mortem quodam modo

commoveri ad velocissimam istam excitationem, ne quando

per cunctationem altera voce Verbi audita , mox universos

apud se degentes solvere cogeretur, quale quiddam post

' Joan. xt, a.







46 s. cj:sarii

»nulabat*. » Quineliam ante advcntum suum in carne

ignorantiam prae se fcrens , inquit ad Abrahamum : « l bi

» estSarauxortua^.» Quodsiignorasset, nonsane reprehen-disset eam ,

quae in tabernaculo ridebat. Nam quod habe-

ûr, intra semetipsam risisse Saram , modice ipsam ri-

sisse indicat. Confestimque trinus hospes a Patriorcha

susccptus, nominatim ipsam compellabat, eam, qunesteri-

lis crat, fo^cundam fore promittens. Finis autem promis-

sionis erat, natus est hac Isaacus. Non enim figmentum,non creatura , non prseterita , non praesentia , non futura

non quidquid nominari vel cogitari potest , Christum

latet.

INTERROGATIO XXXII.

At quomodo ipse in ministri ordine , et in famuli nu-

mcro semetipsum ponens dicit ? « Ncmo venit ad Patrem,

))nisi pcrmc". »

RESPONSIO.

Verumoportet ct eam vocem ,

qu.T huic opposita est,

a Christo audire : « Nemo, inquit, venitad me, nisi Pater

» meus coelestis traxerit eum \ »

INTERROGATIO XXXIII.

Scd non est idem, Pcr me, ct Trahere. Nam pcr me,

cjus est qui subjcctus est : trahcre vero ,qui propria po-

testate cogit.

RESPONSIO.

Qrid igitur cst,quod « Ad Adamum Deus adducit ani

> Luc. VIII, 47.— t Gen. XTin, 8.—»Joan, xiv, 6,—

4 Id. vi,

4iet66.





4S s, c.ESARrr

iisdem rnrsns implicarl, absnrditatis fnerit aut Insuspue-

rilis. Nam qnod inquit, « Fecit ipsnm , » et , « Creavit me, »

de carne intelligi pnto. Videmns antem et similitndines

non idem esse cnm rebns assimllatis. Nam in Paroemlae

volnmine positnm esse sclmns illnd, « Dominns creavit

» me. » Parremiae antem illnsioncs qn^sdam snut , in verbis

sitae. oT/jto? eoim vlam in externa doctrina significat. Qua-

propter et allnsiones , et imagines rerum sunt parabolae.

<i Simile est regnnm coelornm grano slnapis*, inqnit Do-

minns. Qnomodo vero in grano sinapis oranium seminum

mlnutissimo immensac multitudines et nationes Angelornm

et Archangelorum locum habebnnt , nisi dicamus slmili-

tudine usnm esse saplentisslmum Domlnnm , idqnc vel

propter humilem voluntariae paupertatis et ad nostram te-

nuitatem demisslonem, per quam no*bIs nmbra et refrige-

rinm fit dolorum prjesentis vitie : vel propter mediocrila-

tem evangelici gregis, qui erat ab initio : vel propter

Divinitatis in Acrbo acredlnem, per quam cicntnr nives

lacrymarum delicatis et mollibus per virtutem intellectl-

blle pcenltentiae sinapi participantibns : quo et divlnns vatcs

Davides se satlatum canit : « Lavabo singnlis noctibns lec-

»tum menm, lacrymls meis stratnm meum rigabo^ » Et

rnrsus, « Decursibns aqnarnm snbmersi snnt ocnH meP :

vel propter futurnm divinnm judicium, qnod accrbum

superveniet lis ,qui supcrati snnt a vitils

,qnemadmodnm

ublque dlvlna Pagina perhibet , et extcrnae doctrinac per

Platonem ululatus kigubres in igni futuros minanlur. \ el

propter indivisam et inseparal)ilem Verbi et carnis nnlo-

nem, etunam hypostaslm, nnllo verbo ant cogitatione se-

parabilem. iNam illlco excldit divinum rcgni grannm per

di"-ltos mentis cornm,qni dividunt, blasphemornm ma-

nibns inclndi neqnaqnam sustinens. Sed nequc manifesto

f Malth. XIII, 5i. — « P.sal. vi, ;. — ^ Jd. cxviii, i36.





50 S. C.ESARII

gr^diens, inquit : « Ante omnes colles gignit me, » per

coUes, hoc loco, coelos, vel certe eas, quae supra coelos sunt,

Potestatessignificans.

Non enimcoeli,

non Angeli, nonArchangeli, non temporis quahtas aut quantitas, non sae-

culum , non aliud quidquam, quodcogitari vel dici potest,

antiquius est Filio. Nam ipse Sccculorum conditor est,

omniumque rerum in imiversum, apertc clamante Paulo

« Per quem et saecula condidit* : » et, « In ipso crcala

» sunt universa tam aspectahilia quam inaspectahilla : quo-

»niam omnia per ipsum facta sunt^. » Creatur igitur ex

Maria ratione carnis assumptae : fundatur vero anima in

creato corpore : utrisque autem unitus Verho, crealus

quidem cernitur homo , increatus autem intelligitur Deus

ex increato Patre, ac Patrem non hahente.

INTERROGATIO XXXVI.

At quomodo ipse Filius creatum semetipsum ostendit

dicens : « Ego sum ostium ovium , et via\ » SimiHter et a

Prophetis creatus esse innuilur, ah Esaia quidem, cum

« Lapis ofTensionis ^*

, dicitur et pclra scandali » : a Davidc

vero, columna ignis , et ah aliis, leo, ovis, et aha quam-

plurima,

RESPONSIO.

At cavendum, ne litterae dormitando incumhentes nos-

ipsos a diviniorihus secludamus. Nam secundum eximium_

Apostokmi , « Littera occidit , spiritus vero vivificat^ » \ i-

cissimquc inquam cgo : Non occidit Htlera cos qui rectc

considerant, neque item vivificat Spiritus hlasphemantes

I liebr. 1,2. — =» Coloss. i, 6. — 5 Joan. x, 7, et xiv, 6.-4 Isai.

III, 14. —' *• a Cor. m, C.



tolALOGUS I. 61

ipsiim. Honoremus igitiir spirilum iit intelligamiis litteram.

Figurate Filium , ostium, et viam, et lapidem, et si quid

aliud est ejusmodi similitudinum dici accipiamus, viam

intelligentes ipsum , ut qui nos in cognitionem Patris di-

vinarumque rerum ducat. Ostium est apertum iis, qui per

virtutes intus regenerari student , pugno frequenter per-

cutientes pectora. Columna vero intelligatur firmamen-

lum esse fidei nostrae, firmiter sufTulciens et ferens simul

universa. « Lapis autem offensionis » incredulis est , « Et

» petra scandali » Judoeis. INobis autem lapis fundamenti

Ecclesiae, totam Lasim continens. Petra, robur et firmitas

confessionis , qua procellae hseresum impugnatae, in spu-

mam rursus dissolvuntur. Vermis quemadmodum Davides

divinorum Carminum auctor inquit* : ac nobis quidem

instar vermisex terra, absque aliquo affectu, aut coitu, ex

perpetuae virginitatis matre Maria, absque nuptiali com-

mixtione natus; adversariis autem vermis supplicii, stimu-

lans et. depascens absque fme.

INTERROGATIO XXXVII.

Atqui nisi ipsum creaturam esse dixeris, contumelia

generationis Patrem afficis, affectum ei tribuens. Omnis

enim qui generat, omnino erit obnoxius affectui. Aut

enim contrahitur, aut dilatatur, aut sectionem derivatio-

nemve patitur, aut effertur, aut deprimitur, aut certe tale

quid sustinet, quigenerat.

RESPONSIO.

Absit procul tale delirium , o praeclare. Non enim divina

natura corpus est , elationi autcontractioni subjectum, aut

T Psal. XXI, 7t

4.



5 5 S. C.l?.>AP.lf

fluxui , aiit seclioni, aut prorsus qualicumque afiectui

inancipatum. Quatenus igllur Pater Spiritus cst, Filium

Deum^ erbum spirituaUter absque tempore ineffabiliterge'

nuit. Et yero quia plerisque videtur visui potius quam

auditui credendum , eliam facili aliquo exempio utendum

esse ratus sum in eo declarando, quod absque afTectu Deus

generet, non fluxum, neque seclionem patiens. Crealura

utique Dei est sol, quo aliqui in extremitatibus inhabi-

tabilibus igne carentes ad coquendos cibos , cquorumque

pastores, et bubulci, et subulci et pastores alii, calicem

aqua pura implent, et radio solis obvertunt, aridoque

firmo admoto ad vas aquarium, illico ignem auferunt, cum

iuterim nec sectionem , nec fluxum, nec tumorem, nec

contrectationem luminare ipsum patiatur.

idemperpurum vilrum in domiciliis penetrans, quasi-

que radios gignens pcr universam terram, nihilominus

absque defeetu , et absque sectione per omnia cernitur.

Simiiiter et fax , etiamsi infmitas lampades accenderit , ne-

que fluxum, nequc sectionem patitur. Si igitur absque

laesione flunt ista , in infinitum istis per omnia superiorem

cssenaturam divinam credamus. Nam simui iu universum

omnia ad ipsain coliata sunt inslar venti tenuis. Ertro jie-

nuit Pater I^'iiium , non per sectionem aut fluxum , non per

tumorem vei contractionem : sed incorporeus exislens in-

corporeum Verbum ejusdem substantiae, quod et audit et

loquitur. Vani igitur ifli et insipientes, qui cum ignominia

lionorant Palrem, nc audeant creatum pronuntiare Fi-

lium. Sienim, ut aiunt, Paler generans patitur : etiam

ego creantem fatigari dico.

Unde igitur orlum diccmus Fiiium, ne Patrem autpati,

aut fatigari biaspheme statuamus? Absit igitur a 1e ut

cum hac ignominia veiis naturam divinam honorare. Nam

am Fiiium biasphemat, Pairom lapidat. Qupmadmodun)



DIALOGUS I. 53

ipse in Evangelio sancte praedicat : « Qui non honorat Fi-

))lium, nequePatrem honorat*. »

IINTERROGATIO XXXVIII.

Sed quomodo dicunt aliqui, quod secundum electionem

et gratiam Christus sit factus Dei Filius? Non enim inquit

Pater, « HLc est Filius meus dilectus » quem genui, sed

« Quo delector^ » Et Esaias in pcrsona Dei et Patris de

Christo inquit, « Ecce Fiiius meus quem elegi , dilectus

»meus quo deleclatur animus meus^. » Ad eumdem mo-

dum et Salomon inquit, « Electus e decem millibus\ »

RESPONSIO.

Ut videtur, Ariana laboras dementia , tanto conatu ad-

versus veritalem contendens. Ostende igitur similes Cliristo,

quos Pater approbaverit , ut Christum elegit solum. Nam

si Filius est unigenitus , non habet fratrem aut aequalem

aut sibi ex opposito respondentem. Cecinit enim de ipso

Davides ille divinus : « Quis assimilabitur Domino inter

»fi]ios Dei"? » Et deinceps : « Magnus et tremendus est,

» supra omncs qui sunt in circuitu ipsius^ » Tanquam nenio

possit secundum gratiam , aut secundum profectum con-

ferri Deo Verbo,qui proplcr moriaies hominem assump-

sit , etmerito electus est.

Cum enim plurima^ et innumerabiles esscnt mulieres

adhuc incorruptcT, solam tamen ex omnibus seiegit Ma-

riam , in ipsa ineffabillter uniens sibi et copulans naturam

nostram, quemadmodum divinus ille Vates inquit : « Elegit

» nobis haereditatem sibi pulchritudinem Jacob , quam

»

Joan. V, 25. —«

Matlh. iii, 19. —^

Isaii. xlu, 1.

—4 Gant. v, lo.—

* Psal Lxxxviii, 7. — ^ Ibid.



54 S* CiESARII

» dllexit *: » Mariam perpetuo manentem virginem signi-

ficans, quae nunquam ad generandum progressa fuerat,

aut foetum in utero materno conceperat. Amplexus Pater

eam,

qtiae ex ipsa erat , incarnationem Veibi , e supernis

acclamat : « Ecce Filius meus dilectus, quo delector^. »

Quibus in verbis intelligit unicum illum ex se , et ex per-

petua Virgine natum nobis Filium Deum, sibi et nobis

consubstantialem : ipsi quidem divinitatc , nobis vero ra-

tione carnis assumptae. Idem enim inter mortales apparens

immortalis , spontanea voluntate mansit quod erat , cum

conspiceretur id esse,quod sum ego.

INTERROGATIO XXXIX.

Quomodo vero secundum profectum ct dilectionem

Apostolus ipsum ostendens Filium Dei , de Patre inquit

<( Qui eripuit nos ex potestatc tenebrarum , et transtulit

» in regnum Filii dilectionis suae * ? »

RESPOINSIO.

Verum ex his non ostendetur esse ipsum secundum

profectum Filium Dei. Alibi enim idcm inquit Apostolus,

« Quoniam Deus dilexit nos ia Christo '*

, » significans dilec-

tionem Dei et Patiis esse Christum, quemadmodum cl sa-

pientiam et virtutem. Dilcctio igltur est Patcr, slmlliter

etFIlius, ut himen ex himinc, etDeiis ex Deo, et diiectio

ex dilectione. « Nam Deus est dilectIo% inquit Joannes.

Cessent igitur Ariana3 vesaniae sectatores , qui creaturam

creatorem putant, neutro Tcstamcntorum Id volente.

Quatuor nobis sunt Evangeha , capita mille centum sexa-

» Psal. xLVi, 5. — ' Mattli. iii, 17. —3 Coloss. 1, i3. — < 11 The&s.

II , 16, — * 1 Joan. IV, 8.



DIALOGtS I. 55

ginta diio : etab initio ad fidem usque in ipsis dlvinitus tra-

dit doctrinam Filius de Patre , et Pater dc Filio , et tamen

neuteripsorum inquit : «Creavi mihiFilium ; aut vice versa

Creavit me Pater. »

INTERROGATIO XL.

Quid igitur statuis de virgine Maria? num creatam, an

incrcatam, et quodex ea est corpus Christi? et quomodo

Christum adoras? Nam si ipsum creatum dixeris , id quod

omnino necessum est, creaturam videlicet aliquam adoras.

Si vero non adoras, negas Fillum Dei. Non descrlbo Dlvi-

nitatem secundum formam. Simplex enim est, et inaspec-

tabills, et forma carens. Carnls autem formam intuens

adoro Deum , ut par est propter eam , quse secundum hy-

postasim est , unionem.

RESPOr^SIO.

Per meara cerle sakitem, non ut creaturam adoro

Christum , sed ut creaturarum oplficem et Deum, Quem-admodum regem cum purpura honoro una et eadem ve-

neratione, ipsum ab illa non separans. Alioqul num tibi

videtur ad imperatorem dicendum esse : Surge de throno

tuo, ut adorem te? aut, Egredere ex templo , ut te ccle-

brem absque materla inammata?Si ergo res inanimae.una

cum anlmatis adorantur, et res omnino leves:

merlto uti-

que et ejus qui omniuni in universum, quae sab sole sunt,

Dominus est, et Verbnm ilhid, cum templo corporls,

qaod ipsum purpuram ejus voco, et tunicam, et solium,

unaâdoratione adorabitur.



55 S. CiESARII

INTERROGATIO XLI.

Atqui si Deus est ciiin corpore, quomodo inquit ipse,

« Deum nemo vidit unquain* ? » SiquidemDeuserat, omnes

qui cum ilio id temporis fucrunt , viderunt ipsum.

HESPO^SIO.

De Patre loquilur Filius, cura ait, a Deum nemo vidit

» unquam. wNon enim inquit: Filium,fqui Deusest^ erbum,

pl bonio factus, nemo vidit unquam. A iderunt quldem

Propbetse , et Apostoli, et omnes justiDeum; verum nul-

lus quod est natura sua videre potest. Non enim ulla na-

tura, quae sit

capaxejus aspectus. Unicuique vero apparet

digno, non sine aliquo velamento pro mensura purilatis

ejiis, qul ei minislrat. Vldlt proindc Jobus, sed pcr turbi-

nejn et nubes. Ante ipsum vero Abrabamus per Angelum

loqnenlem. Vidlt Jacobus ut hominem secum hictantem.

Moses in medlo caHgnls. Slir.ihler et ca^tera sanctorum

tur])aper a^nlgmata etvelamenta. A idcrunt ct Apostoh per

c:u ncmhominemfactumDeum et Verbum. EumdemFihum

ctDeiet bominis unuscpilsque ccrnitpro mensura proprlae

virUUls et roboris anlmre, sicuti prout vel hicidi vcl turbati

SiMU corporis ocuh, ahi quidcm dlu possunt solem directo

intucri, ahi vero imbeclhiter, haud forcntcs fulgorem ejus

himinaris, neque Incursum radiorum.

Vldemus enlm mare ab ahquo montis vertice vel cohc,

et cum vcritate dlclmus nos mare vldisse , cum super-

hclcm pelagi solam, eamquc lanlum parlicuhuuler cer-

namus. Non enlm ab eo, quod apud nos est, plano

pracruptove httore in eam , quae e regionc opposita etet, spe-

« Joan. I, 8.





58 S. C^SAP.11

INTERROGATIO XLIl,

Post quam de Christo satis instructi sumus, cupimus

pauca audiro dc Spiritu sancto , num aequalis sit Patri et

Filio ,propriic potestatis auctoritatc faciens ct mandans

qua3 vult , ct quarc cum aqua et igne in Scriptura com-

paretur.

uESPorsSiO.

Audi proinde, opraeclare, propria auctoritate ct potes -

tate Spiritum praecipientcm et facientem ocqualia cum Pa-

tre et Filio. « Segregate jam mihi Barnaham ct Sauhim

» in opus, ad quod vocayi eos S » inquit ad Apostolos. Con-

senliens aulem cum hoc ad Paulum inquit Filius. « Ingrc-

» dere in civitatem , et ibi dicetur quid tihi facicndum sit ^. »

Alihi autem dicuntActa Apostolorum : « Hi quidcm emissi

» a Spiritu, ahierunt Seleuciam \ » Adeumdem modumFi-

lius : » Profecti docete omnes gentes ''. » Consimiliter Apos-

toli j « Visum est, inquiunt, Spiritui sancto ct nohis, de

» nulla alia re vos admonendos, quam de necessariis illis ^. »

Siraihter et Paiilos inquit : «Dico autemnon cgo, sed Domi-

»nus, ne uxor separetur a viro \ Peragrata , inquit alius,

»Phrygia, et Galatica regione , prohibiti sunt a Spiritu,

wquominus doctrinam exponerent in Asia ^.» Ad euradem

modum FiJins ad Apostolos inquit : « In viam gentlum ne

»abicritis, et in civitatem Samaritanorum ne ingrcdia-

» mini ^. » Sed et divlnus ille Davidcs sacrte Trinitatis opus

ostendens h«c univcrsa, canit in Psahnis : «^ crho Domini

»coeH hrmati sunt, ct spiritu uris cjus omnls vlrlus co-

' Act. xm , 2. — a Id. IX, 6. — 3 Id. xiii, 4« — ^ Matlti.

xxviu, 19.— 5 Act. XV, 38. — f'1 Cor. vu, 8. — 7 Act. xvi, 6.

—8 Matth. X, 5.



I

DIALOGUS I, 09

))mm *. ))Per Dominum, Patrem significans; pcr Vcrbum,

Filium ;per Spiritum dcnique , sanctum illum Spiritum.

Cum hoc autcm consenticns divinus ille omnium, qua3 sub

ccelis sunt, magister Paulus, inquit : « Divisiones donorum

))sunt, sed idemSpiritus : et divisioncs ministeriorum, sed

))idem Dominus : et divisiones operalionum , idem vero

))Deus, qui operatur omnia in omnibus^. » Tres quidem

exprimens personas, unam vcro Divinitatcm ,polcstatis

auctoritatem et regnum.

IINTERROGATIO XLUI.

Quaesumus ut iis qua3 hactenus disseruisti, addas quare

cum aqua et igne comparetur in Scriptura Spiritus sanctus.

RESPONSIO.

Non frustra (2) , neque abs re illis comparatur divinus

Spiritus. Namherbasproducendi, et fovendi, et alendi vim

habet aqua de ccelisphiens, et omnia pinguefacit, omnibus

sese miscens, ac hcet uniformis sit, multis tamen modis ope-

ratur, etexuna scaturigine diversa genera germinum rigan-

tur. Eadem pluvia cum sit uniformis natura et aspectu,

multifariam sese declarat efficacem : in HHo quidcm alba,

in rosa vero rubra apparens, purpurea in vioHs, fulva

in croco. Super ficum uniformis pkiens, alterius form?e

efficitur , dulcis quidem in fructu, acerba vero in ex-

presso lacte. Eadem in vitem uniformis veniens, densatur,

in capreolos, in germina , in uvas, in botros, in vinum, in

potum : et ut summatim dicam , in omnibus omnia fit.

Uniformis cum sit, eorum, a quibus suscipitur, natura;

unita, unicuique quod est commodum tribuit. Itidem et

' Psal. xxxii , 6. — 2 j Cor. xn, 4^-6.

^f rr. MioHACL'f

OOLl.eOK



Ô S. C.ESAK1I

ignis uniformis cum sit, variis modis operatur, calefacit,

purgat, concoquit,probat, illuminat, ardet. Ad eumdemmodum et sanctus Spiritus , cum sit unus, unius formae

et ejusdem modi, uniusque substantiae, indivisus et abs-

que dcfectu, unlcniqne dividit gratiam sicut vult. Ltique

in plantis ficri solet , ut quandiu quidem hyemis asperitas

praevalet, infrugiferae mancant : post quam vero pluviis ri-

gatae , sole foventur , renascuntur et germinant : sic et

mortalium animae, quandiu quideni liyeme vitiorum de-

tinentur, difficiles, et omnis commuiiionis experles mo-

res erga proximos ostendentes , morluae et infrugiferae

sunt. Cum autem divinam spirilus pluviam per doclrinam

instilutionis susceperint, et turpitudinem quae est ex vitio-

sitate , absterserint , multisque afTectibus obnoxium cor-

poreae molis vestimentum deposuerint : mox in eis suscita-

tur ralio, et quasi renascuntur per divinam rigationem et

calorem Spiritus, et« Fructum ferunt, secundum Domini

Msermonem, alius quidem trigesimum , alius vero sexage

wsimum, alius vero centesimum*. »

Nam alii quidem ad sapientiam accommodat linguam,

alii ad vaticinium , alii ad daemonum expulsionem , alii

ad declarationemrerumdivinarum. Alium ad sobrie viven-

dum instruit , alium ad miscricordiam , alium ad tempe-

rantiam confnmat. Alium ad martyrium ungit et excitat,

ac diversus in alio esse videtur, cum ipse nonsitalius,

quemadmodum eximius ille et mentis vi pra^stans scribit

Aposlolus. « Unicuique, inquit, datur declaratio Spirilus,

»prout expedit. Nam alii quidem per Spiritum datur ora-

» tio saplenliae : alii verooratioscientiae secundum eumdem

» Spiritum : alii fides in eodem Spiritu : alli prodiglorum

«efFectiones : alii vaticinatio : aliidijudicationesspirituum :

» alii genera linguarum : alii interpretatio linguarum. Sed

' Mallh. XIII, 8.

(A



I)IAr()GtJS l. DI

»omnIa Ikcc cfliclt iinus illc et idem Spiritus , dispcrliens

wpecLiliariler uniccuif[ue siculi vult \ » Quemadmodum

igitur aqua \im babet producondi berbas et pulrcfaciendi;

ignis urendi et ilbuiiinandi : sic et divini Spiritus est, be-

neracerc et casligarc.

INTERROG/VTIO XLIV.

Quia lc medicum animne deprebendimus , affatim per

demonsirationes adbibentcm animis nostris mcdicinam, et

ab errore asserentem : quai-sumus ut adjiclas ad pranmissa

dc Angelis^ num aliqui sint eorum ordines, et quot , et

qnales sint natura, num item qua? futura sunt sciant.

RESPONSfO.

Creati quidem sunt Angeli, e-t obnoxil mutationl, spiri-

tus rationales ad ministerium missi, quemadmodum inquit

divinorum Carminum auctor, et cum ipso Paulus consen-

tiens : « Qui facit Angelos suos spiritus , ct ministros suos

» ignis flammam ^: » quibus verbis simul et naturam et

majestatem eorum significant. Septem vero sunt ordines

ut scripsit Judas % et eximlus cnumerat Apostolus, quem

et sequuntur sacri mlnislri ofllcii divini, dum alta clamant

voce ad Deum :« Te laudibus celebrant Angeli, et Ar-

))cbangeli, Throni, Domlnatlones, Principatus, Poteslates,

))Virtutes \ )) Quod vero mutabiles sint, evidens est de-

monslratio, ad malum versus auctor ifle mali diabolus,

secum ad defectionem multos Angelorum trahens , non

natura, sed voluntate mutatos per ducis sui suggestlonem,

qui congruentem suo fîcto suscepit appellationem. Namab eo

,quod ahos sui generis cahminlatur, proprie nomi-

natus est diabolus. Salan vero ex eo,quod Deo et homini-

' 1 Cor. xn ,7-11 — 2 psal. cni, 4, et Hebr, i, 7, — 3 Judae. §. -»

4 Ephes. I, ai, et Coloss. j, 16.





DIALOGUS 63

de qiiibns salisfccerunt. Non proptor ca , c[ucc vario com-

misit homicida, scd ob id , cujus causa rcceus damuatus

ad mortem ducilur, ut oculiim pendat pro oculo, deutcm

pro dente ; item ut ille qui sanguinem efludit , intcrficia-

tur, lex divina praecipit.

Et ne rursus iidem afTiciantur supplicio propter eadem

delicta, aperte dicitur : « Non capiet ultionem Domimis ])is

»de eodem. wNeque onim hoc apud nos aequum est, sub

duobus judicibus puniri aliquem reum. « Nam dum hic ju-

» dicamur, a Domino castigamur, ne cum hoc mundo dam-

» nemur^. » Et eximius iuquit Apostohis : « Quem diiigitDo-

» minus castigat, etcorripitomnemfdium, quem suscipit".

Non alios quidem suscipit, aHos vero rejicit : sed ahi qui-

dem hic, alii vero illic id faciunt, rccipientes ipsum, aut

repudiantes per ipsa mandata. Non enim via rcgia causam

pra^bet olTendentibus, aut cadentibus, sed ipsimet dum

ocuUs circumvagantur , ct incautis pcdibus incedunt. Tol-

lunt igitur Angeli eos , qui in mahtia perseverant , conscr-

vant vero eos, qui ad virtutem scse convertunt. « Egressus

»enim est Angehis Domini ex castris, et interfecit centum

» octoginta quinque miUia ahenigeuarum '\ winquiunt Lit-

terae sacrae.

Item, Angelus suiTocavit primogenita J^gypti. Et Ange-

lus impediebat profectionem Balaami, euntis ad Baiaa-

cum, ut Israeiiticos cxecraretur, quem ubi conspexit

jumentum, quodipsum portabat, metu periiorrescens, sub-

stitit, humana voce vcctorem reprcliendcns. Michaelus

Archangeius ad Jesum Nave filium, mittltur^ Gabrielus adDanieiem , ut interpretaretur ei somnia : ad Zachariam , ut

annuntiaret Joannis nativitatcm : admatremet sempcrma-

nentem virginem Mariam, de Dei et Verbi conceptione;

ad Tobiam Raphaelus mitlitur, ad portandum ejus pe-

' 1 Cor. XI, 32, — a Hebr. xn, 6, — 3 4 Reg, xix, 35.



64 S- C.ESARir

ram, et ad comitandiim quatuordeclm dies, uxoremque

legitimam copulandum , et ad separandum ab interfectore

daemone eam , quae viro per ipsum juncta erat, et ad ape-

riendum oculos socero sponsae , volucrum stercore caeca-

tos , et expressa piscis bile restltutos. Scd et alla pknîma

Angelorum invenies ministcria, in Abrahami vila, ct Mo-

sis, et Manoae, apud Bethlebemam, elpastores, apud mo-

numentum Christi , et in ejus ascensione.

INTERROGATIO XLV.

Atqui si res futuras ignorant Angeli, quomodo Danieli

praedicit in Babylone Gabriei,post quadringentos nona-

ginta tres annos nasciturum Christum ? Nam sexaginta

novem hcbdomadas, de qulbus ad ipsum loquebatur, sep-

tuaginta annorum hebdomadas esse inlerpretes Iradunt.

RESPOISSIO.

Sed non propria prcTsricntia id inflicavit, verum quae

cumque AngoK a superna sapientla dlscrmt. Sanclas enim

res a sacra Trinitate discunt , et ab ipsis rursus honn*ncs,

et ab hominibus alil loco inferiores quai scquuntur.

INTERROGATIO XLVf.

Si ergo per doctrlnam perclpiunt, necosse est ipsos W-

bellis et chartls utl more noj^tro. \ oces enlm et decrela

non scripta mox obhvloni dantur. Nam si voces in memo-

ria durabiles ossent, non saiic Mosos in tabuhs lapldois in

monteipsas scrlptas acceplssct; iisqiic confractls, ahls non

fuissetopus, siquidem eorum ,qua) iu prioribus scripturis

erant, memor fuissct.



DIALOGUS I. 6^

RESPOINSIO.

Moscs quidem in tabulis Decalogi divinorum dccreto-

rnm absque caelatorio scriptoriove instrumento digito Dei

exculptas voces accepit. Quomodo vero idcm perscripsit

de sola memoria prompta quaccumque Deus protulit de

origlne mundi ? aut quomodo per memorlam expresso illo,

quod demonstratum erat ipsi in monte tabernaculum di-

vinum, oratione sola Bezeleel docuit per materiam id imi-

tari, quod erat expers materiae ? Quomodo item omnes

divini Vates et Apostoli, non per disciplinas, sed quemad-

modum in ipsis Verbum sonabat , licet aliquid in mcmorla

reponerent, orbi tcrrarum praedicabant? Calilaei doctorcs

cum Romanis consuetudinem habentes, lingua cuilibet

genti conformes fiebant. Parthi enim etMedi, et Elamitai,

etreliquae gentes audiebantquisquesui sermonisforma pro-

ferentes ipsos amphtudinem rerum divinarum : quas non

per disciphnam htterariam, sed per efficacitatcm ac vim

quamdam spiritualempraedicabant. «Gonspectae sunt enim

» in ipsis divisae hnguae velut igneae, «nempc quinquage-

sima die a resurrectione , decima vero ab ascensione.« Et sedit super unurnquemque ipsorum^, » inquit divus

Lucas, eorum enarrans gesta.

INTERROGATIO XLVII.

Si incorporei sunt Angeh, quomodo cum muh*eribus

consuetudinem habuerunt , ex quibus prognati simt gi-

gantes? Quomodo item, ut homines, sanctis apparent, si-

quidem incorporei sunt? Inquit enim Scriptura sacra :

« Et ingressi sunt fihi Dei ad hhas hominum \ »ex qui-

bus ahqui aiunt natos esse gigantes.

» Act. ju, 3. -^ » Gqd. vi, 2,



66 S. C/ESABII

RESPONSIO.

Incorporei quidem sunt Angeli ratione respectuque na-

turse nostrae, corpus vero habent, secundum naturam

suam , ut ventus , vel ignis , vel fumus , vel aer : corpora

enimsuntsubtilia, crassaematerieinostrseexpertia. «Quippe

«corpora quaedam sunt coelestia, quaedam terrestria^, »in-

quit sanctus ille Apostolus. Absurdum vero et plane stul-

tum fuerit, putare ipsos cubare cum mulieribus : sicut ct

daemones dormire cum mulierlbus existimantur, qui ta-

men haud naturam , sed statum reliquerunt ; neque mag-

nitudine , sed libertate destituti sunt. BlasphemiaB igitur

et stultitiac est, putare quod Angeli foeminas depereant.

Neque enim de his inquit Scriptura sacra , quod ingressi

sint fdii Dei ad fdias hominum ,• nusquam enim Angeli

fdii Dei appeJlantur , sed fdli Sethl, ct Enosi per illas cor-

rupti sunt. Deificari enim Sethus el Enosus illls tcmpori-

» bus coeperunt,

qula « Sethus coepit primus invocarc

» Deum * , » inquit Scrlptura. Sed et Moysi inquit Dominus :

« Deum te [constitui Pharaoni ^. »Et de divlnis judiclbus

inqult :« Diis non maledices, nec principibus populi ^ »

Recte igitur fdii Sethl et Enosl fihi Dei inielllgendi sunt

qui per libldlnem capti , ad fillas Caini ingressi sunt, ex

quorum mutua contamlnatlone nuptiali in vitam edlll

sunt gigantes, propter Justum quidem robusti, propter

Cainum autem mali. Et vero quonam pacto mulieres

cum Angelis dornjire poterant, quando viri ad illorum as-

pectum obstupuerunt, iique non vulgares, sed virtulc praes-

tantes? Hac enim de causa Danlchis Gabrleli aspectum

iion sustinens, mox interram cadebat, et pra3 metu ian-

tiuii non colhquescebat. Sed ct Zacharias illum horruit

' 1 Cor. xT, 4o. — ^ Gen. iv, a6, — 1 Exodt ?ii, i,— j Id. xxii, aS.



DIALOGUS r, Sy

et ad primiim aspectum mutus factus, timore palpitabat,

linguae usu carens usque ad Joannis nativitatem, nutibus

tantum voluntatis placita significans. Id quod mihi videtur

praenuntiare silentium legis et veteris cultus sacri , ad praes-

tantioris adventum. Sed paulo post clarius ipsum sensum

demonstrabimus. Praeterea et mulierculae adServatoris se-

pulcrum cum festinatione contendentes, illorum Angelo-

rum aspectu obstupuerunt , et timore perculsae , nonannuntiarunt Apostolis quae sibi erant injuncta : « Invase-

» rat enim ipsas tremor et stupor , ut nihil caiquam dice-

» rent S » inquit divus Evangelista. Si igitur ne Angelorum

quidem demissionem viri magni sustinere potuerunt

quomodo tenerte muHeres illorum contrectationem aut

concubitum ferre possent? Nequaquam enim satis firmacst adversus vim propiriquam stipula. Perscriptum sacris est

in Litteris : « Yixit Adamus annos duccntos et triginta, ge-

)) nuitque filium ad similitudinem suam et secundum ima-

)) ginem suam ^,)) hoc est, qualem habuit ab initio, quando

fîctus est a Deo, imaginem et splendorem in facie, )> Et vo-

)) cavit nomenejus Sethus, )) hoc est, resuscitatio. Quonlam

videbat in ipso pristinam et admirandam illam formam et

gratiam renovatam , et splendorem sacrosancti Spiritus

quem videntes illius temporis homlnes Deum appellave-

runt. Ac propterea Scrlptura dlcit, quod videntes filii

Sethi filias hominum, quae erant ex genere Caini , « Acce-

))perlnt sibi eas in uxores. «Participes enim et ipsi erant

gratiae sancti Splritus, usque dum dixit Deus : « Non per-

)) manebit Spiritus meus in hominibus istis ^ )) Atque Sethus

quidem ad quingentos quinque annos hanc talem formam

retinuit.

» Marc. XVI, 8. — a Gen. v, Z, juxta lxx. — 3 Id. vi, 3.

5.



68 5.,C/ESAaii

INTERROGATIO XLVIIl.

Si versns ad detcrius diabolas ex ccelis decidit, supra

se liaLens eos, qui permanserunt immutabiles,quomodo

ipsilicetcoelis appropinquare, etcum AngelisDeo assistere,

ac deposcere Jobum? Inquit enim de ipso scripta Hislo-

« ria : Venerunt Angeli Dei, et diabokis In medio ipso-

rum *, »et cêtera.

RESPONSIO.

Non qiiod possit in coclos ascendcre, qui inde praecipi-

tatus est ob lurorem suum diabolus, aut cum Angelis ad

Dcum acccdere, aut ulla ex parte supra ccelorum circum-fercntiam venire, hoc ita perscriptum est, scd quia divina

natura quantitatis et magnltudinis expers, ct incomprehen-

S!bih*s, ubique praescns sit, ct omnia impleat. « Nam Deus

«noster in ccelo est, et in terra, in mari, et in omnibus

» abyssis, ^» inquitDavides divinorum Carminum auctor,ex

quibus docemur in conspcctu cjus esse, et conspici ab

ipso non sohim Angelos, sed ct diabohim, et dêmonas, et

homines, et jumenta, et simul in universum omnia. Quem-

admodum Elias ille divinus ait : « Yivit Dominus , in cu-

» jus conspectu sto hodie '\» Nam si acre omnia continen-

tur, multo magis in illius Conditore comprehensa est liaic

quadripartita naiurae universitatis rerum constitutio, qua-

rum ima carnis est cxpers, intclIcctiHs et rationaHs, altera

sensihs et carne pra^dila et rationaHs, tertia anim.ala ct

irrationahs,quarta inanimata et sensus expers. « Omnia

»cnim nuda sunt ct rcsupinala coram ocuHs cjus, nec est

j) creatura occulta in conspectu cjus ^ , » inquit divus Apos-

tolus.

* Job, II , 1. — « PsaU cxxxiv, 6. — 3 4 Reg. iii, 14. — * Hebr. iv, i3.



DjALOGUs I. 6g

INTERROGATIO XLIX.

Quare Moses non ab Angelis, et ab ils , quae sunt in su-

pernis , exorsus est dcscriptionem , sed prêteriiis Angelo-

rum nationibus, omnibusque,quae supra co^los sunt, a

coelo et terra contextum orsus est ?

RESPONSIO.

Conveniens temporibus et hominibus utile principium

scripti sui statuit, quando id temporis ex y^^gypto JudcTei

exierant, et insinuatos auribus illorum errores habebant.

Nam alii quidem impiorum coelum, aHi vero lerram deifi-

caverunt, quae duo a ventis et nubibus mutantur. Alii au-

tem soh et lunae venerationis cultum exhibuerunt, ut alii

quidem noctu , alii vero interdiu per occasum huninarium

irapii manerent. Nam hi quidem quae nocte et nebula , et

pulverc obscurantur inter deos referunt : iUi vcro intereun-

tem, ct paulo post desituram hniam adorant. AHi autem

fontes et flumina deos esse asserunt, ut in sestaie quidem

desincntia, in hyeme vero aucta et exundantia deos ha-

beant. Alii vero ignem quasi Deum metuunt, qui tamen

inlusa aqua extinguitur, aut defectunutrienlis materia? mar-

cescit. dementiam ! quae se ipsis sunt abjeciiora , deifi-

cant vani et insipientcs , a vero Deo per crrorcm abducti.

Propter quos Moses rerum divinarum scripior, rciiciis ul-

tramundanis, ab iis,

quae captui nostro sunt exposita,

narraiionem ordiiur, per sensiha et aspectabiiia ducens

ad intellectibilia , et ad inaspectabilem illum verumque

Deum. Ad eumdem modum et ilH socii Ananiae divini ho-

minis Babylonium Deum, suppHcium fornacis, et ignem

conculcantes, qui naphiha, et pice, et sarmentis augeba-



70 S. C^SARII

tur, aqua vero extinguehatur : « Beneclicltc omnia opera

» Domini Dominum* , » inquiunt. Ad immaterialem et nullis

manibus factum Deum impios Clialdaios per institutionem

hanc ducentes, ac omnes gentilium deos creaturas et opera

esse vere subsistentis , ct veri, et increati Dei innuentes.

« Benedicite, inquiunt, omnia opera Domini Dominum; »

consequenter eo cantico demonstrantes Deo simul in univer-

sum omnia adserviendum esse obnoxia. «Bcnedicite ipsum,

» aiunt, Angeli, coeli , aqua^ , sol, liina , astra , ignis , terra

»montes, colles, jumenta, bestiai, reptilia , volatilia ,

et caetera quaecumquc gentiles in dcorum numcram retu-

lerunt.

INTERROGATIO L.

Quomodo crcavit Dcus omuia, prius quam exisleret

materics, qua uteretur?

RESPONSIO.

Primo quidem die, ex nullo subjecto materiem pro-

duxit, simul cogitans qualis unaquaequc cujusquc deberet

essc matcries. Deinde statim profcrebat ea , qua3 cogitave-

rat. Atquc hoc loco nolim te mihi delabi ad cogitationcs

ut qua^rcrc vclis quo id pacto sit factum. Nam et volcbat

et potcrat omnia vis illa ellectrix omnium. Ex iis vero

qua3 die condidit primo , deinde rcliqua crcata fecit , vidc-

licct coelum primum, non ilkid quod cernimus, sed supra

positum , de quo Davidcs canit : « Coelum coeH Domino^,

ad modum domus duplicem forniccm habentis , intcrse-

piens et disccrncns a tcrrestribus ultramuudaua , et veluti

tabulato quodam dirimcns.

» Dan. 111, 57, et seqq. — « Psal. cxiu, 16.



DIALOGUS I. 71

IHTERROGATIO LI.

Quare non scripsit Moses quod fccerit Deus aquam, aut

igncm , aut aera , ut de ccelo , et terra , et arboribus , et

caeteris ?

RESPONSIO.

Num ergo , quia id etiam scriptum est , quod «Deus , ac-

» cepto pulvere terrae , formaverit hominem , » neque addi-

tum sit, quod ei fecerit oculos, aut aures, aut pedes, aut

brachium , ideo putandum est a Deo non esse creata om-

nia naturae organa , tum interna, tum externa? Nimirum

in iis ,quffi composita , et aliquando sejuncta sunt , ex

praestantiore ipsam rem repraesentare sacra Scriptura so-

let. Quemadmodum divinorum Garminum auctor inquit

ftBcatusvir, qui non abilt in censilio impiorum*. »Non

utique a beatitudine muheres excludens, sed cum eadem

sit natura , ex principahore carmen orditur. Ex iis igitur,

quae in isto carmine pra3Stantiora sunt, etiam de sequen-

tibus jadicium fiat. Nam commemoratione cceh, etterrae,

universum hoc comprehenditur, aer, tenebrse , abyssus.

INTERROGATIO LII..

Cur autem quasi viribus inferior Moses, non aggressus

est scribere tenebrarum et abyssi creationem ?

RESPONSIO.

Enimvero quse Moses praiteriit, quominus scriberet,

non viribus destitutus fecit : sed exercitium nobis rehquit.

^

Psal.I,

1.



72 S. C^SARII

Salomon scripsit in persona Filii ad Patrem loquentis :

«Ante quam abyssos faceret, eram apud ipsum, apte om-

))ula disponens*,))

nimirum «PotcntiaDei et sapientia Dei

» Christus^. ))

INTERROGATIO LIII.

Aer quando factus est? Num quod etiam de hoc scrip-

serit Salomon , dicere potes ?

RESPONSIO.

Aiidi Mosem dicentem : «Et Spirilus Dei ferehalur su-

))per aquas^ )) Cum hoc autem consentit et Amosus : «Do-

)»uiinus intendens tonitru , et creans Spiritum\ ))

]NTEI{ROGATIO LIV.

Verum non de hoc aere dicit, sed potius de Spiritu

sancto dictumest, id vcrbum. Non enim aHud dicimus

csse, aut vocari spiritum, quam ipsum Spiritum sacro-

sanctum.

RESPONSIO.

Vcreor ne cum creatura connumerem increatum. Ve-

rnnilamen non negans hoc quod dictum est, admitto : et

huiic, si ut par estet Deo competit, intelligatur , ferri su-

pra aquas , ad viventia produccnda ipsas foventem, et

instar incubantis gaUinae vilalcm quamdam vim immit-

tentem aquis sub se fotis ad prqducenda innumera piscium

genera.

» ProT. viir, 24-3o. — ' \ Cor. i, a4«— ' Gcn. 1,3. — < Amos. ir, i5.



DIALOGIJS I. ^3

INTERROGATIO LV.

Cupimus insiiper ex te dlscere de ortu ignis. Nusquam

enim in Scriptiira legimus quod dixerit Deus : «Fiat ignis.»

RESPONSIO.

Omnium maxime efficax est natura ignis, videturque

consistere et latitare in creatione terrse. Quando lapidem

percusseris , ex eo concipitur ignis , et ferro coUiso simi-

liter effici solet. Sed et lignis collisis consimiliter conspi-

citur, ut ostendit axis in curru ex pressura oneris ardens

per admixtum ignem. Neque id tantum, sed et molap, si

circumagantur inanes , apparet ignis exiliens : ad quarum

similitudinem et nubium collisiones ventis impulsarumeflicere fulgura consueverunt. Omnia enim igni mixta

sunt, ut inquit Petrus ille claves regni ccelorum gestans,

ad hunc fcre moduni : « Nain ccjeli, qui nunc sunt et terra

,

» igni repositi sunt, et servantur in diem judicii et perdi-

»tionis impiorum hominum^ »

INTERROGATIO LVI.

At qui fit ut hyeme, cum eaedem sunt nubes et venti,

neque fulgur nequc tonitru fiat ?

RESPONSIO.

Quod ad tonitru attinet, quid mihi videatur, supra dic-

tnm est. Quod vero fulgura non appareant hyeme, prop-

ter aeris crassitudinem fieri puto , etpropter penetrantem

' a Petr. iii, 7.



74 S. C^SARII

humorem nubium. Noncnim quemadmodum quod siccum

ct aridum est, etiam madida et multam habentia mate-

riem in coUisionibus lucero solent ,

cum illud quidem perignem incendatur, in hoc vero vis ejus flaccescat.

INTERROGATIO LVH.

Satis quidem vera sunt,qucc dicis ; verum nos de ful-

gare qmcrinms , et dc gencrationc ignis , ubinam dixcrit

Deus : «Fiat ignis. »

RESPONSIO.

Moses scribit ; «Et dixit Deus : Fiat lux, et facta est

» lux*: »

vidcHcet ignis natura. Non enim sohmimodois

ignis est, qui apud nosest ; sedet supernae illae poteslates

ignis esse videntur, cognataj ei,qui apud nos cst.

INTERROGATIO LVUI.

Sed quomodo supernusei, qui apud nos cst , cognatus

est : cum illc quidem inextinguibihs , hic autem exlingui-

bihs sit?

RESPONSIO.

Propcmodum Angelos et nostras animas simihtudinem

quamdam dico habcrc. Utraque enim sunt spiritus, a Deosuum ortum habcntia. Ili quidcm in corporibus nostris

lampadum instar luccntcs, ct quasi cxtincti per scpara-

tionem , agcndi efTicacitatem amittunt, Nam et a veteribus

sapientibus homines appcUanlur <^w?, hoc est, lumen :

' Gen. I, 3.



DIALOGUS I. 7^

proptcr vim rationis. Similiter et ignis dicuntur, ut paulo

post demonstrabo ,post quam oratio ad nostram gcncra-

tionem progrcssa fiierit. Angelos autem dico spiritus in-

extinguibiles , non habentes corporalem disjunctionem,

aut copulationem. Porro animorum et Angelorum simili-

tudinem etiam tres iili sancti expresserunt pueri, cum

aiunt ; «Benedicite spiritus et animae Justorum Domi-

))num*.))Et rursus in Canticis Davides inquit ;«Qui facit

))Angelos suos spiritus^. » Et similitudinem ipsorum ad

animas nostras innuens, inquit; «Velociter exaudi me^

))Domine, quia defecit spiritus meus^ ))

INTERROGATiO LIX.

Quomodo vero ignis apud nos habet vim urendi ligna

et quamlibet materiem , supernus autem non adurit aridas

arbores, aut ovium vellera, vel capillos nostros soli ex-

positos ?

RESPONSIO.

Sit ipse hac in parte sol paedagogus noster, ac doceat

nostam sui, quam ejus, qui apudnos est, ignis cognatio-

nem. Nam saepenumero aliqui caprarii , aut bubulci , aut

pastores equorum in tabernaculis solitariis agentes, cum

coquere carnes aut frumenta volunt, mundo vitreo vase

aqua impleto , si ex opposito solarium radiorijm id tenue-

rint, tetigerintque cum vase aquario fmium aridum, a su-

perno lumine ignem concipiunt.

' Dan. 111, 86. -- » P»al. ciii, 4.-3 id. cxlii, 7.



y6 S. C^SARII

INTERROGATIO LX.

Tenebras quis fecit? Num Deus? An ab initio fuerunt?

Aut num diabolus eas fccit, ut adversarius lucis ? Arbitran-

tur enim plcriquc ,quod ab initio fuerint ante mundum.

Nusquamenim Moscs dicit, quod aiiquis tenebras fecerit,

sed quod fuerint.

RESPONSIO.

Neque Deus ipsas fecit, neque diabolus, neque prius

fuerunt, quam aspectabilis hic mundus. Omnes enim

Aogelorum chori carnis expertes agebant in luce, eliam

anlcquam mundus fieret : sed supcrne exlenso ccelesti cor-

pore,quasi ab septo quodam per obumbrationem tene-

brcc subierunt, quemadmodum si in alto meridie umbra-

culum ex densa aliqua , solidaque materie circum se ali-

quis figat. Idem ex navigantibus discimus,qui adversus

imbres expansione pellium obumbrant navem. Aut si hoc

non cst , videtur mihi ex nebulosa exhalatione abyssi den-

sata cahgine et vaporibus tenebras ortas esse. «Et dixit

»Deus : Fiat kix\ »Prima Dei vox lucemprocreavit, quara

et diem vocavit, serena quadam appellatione exoriians id,

quod placidum et mansuetum est. Possunt quidem et alia

numerari lumina ab ipso facta , utpote lumen ignis Mosi

apparens, quando rubum urebat, neque comburebat ta-

men, ut et naturam suam demonstraret, et vim notam

faceret. Lumen quod in cokmma ignis Israeliticos praece-

del)at, et mansuefaciebat desertum. Lumen ,quod cir-

cumfulsit paslores. Lumen, quod EHam rapuit in igneo

curru, raptumque non combussit. Lumen, quod pastores

circumfulsit quando lumen expers temporis ad temporale

' Gen. I, 5.



DIALOGUS I. jm

venit, Chrislns.Liimenapparentis stcUcTin Belhlehcma, ut

et magos in itinere duccret, ct stlparct satcllitio suo,quod

supra ncs est, lumcn, apud nos natum. Lnmen, demon-

slrata Discipulis in monto Divinitas, paululum aspectii

durior. Lumcn,quod Paulum circuuiiiilsit, plaga oculo-

rum tencLras aniniae sauans. Lumen cst et rulurcC vitie

splendor in iilis, qui hic piirgati sunt, quando lucebunt

justi ut sol, quorum consistit Dcus in mcdio dcorum et

regum , dlsponcns et divldens unicuiquc sccundum digni

tatcm ct pro ratlonc exacta3 vitce praemia futurae beatitatis.

Lumen etiam, datum in paradiso primo parenti nostro

prccceptum. «Lucerna enim pedibus meis lex tua, et hi-

» mensemitismeis* , » inquitDavides, divinorum Carminum

auctor. Lumen cst et rationis vis , quye in nobis exlstit

secundum Deum dirigens gressus nostros. Lumen est id

quod de Deo testimonium perhlbuit, quod ad ipsum sua

faceducit, conculcata flamma erroris, ut Ananiae socii in

Babylone in media flamma camini choreas ducunt, etiam

illaesis ipsorum paniis manentibus. Lumen praeterea,quo

pecuhari modo baptismi constat ihustratlo. Lumen sunt

ultra omnia, quibus in sancta Trinitate gloriosa et incul-

pata cst fides. Itaque « Dlxit Deus : Fiat lux, et facta est

»Iux. Et vocavit Deus lucem diem, et tenebras vocavit

» noctem ^. »

INTERROGATIO LXI.

Num igitur aliud est lux, et aliud dies , vel aliud nox,

et ahud tenebrae?

RESPONSIO.

Quidquid laetum et hilarum est , placidum merito ap-

» Psal. cxviii, io5. — » Gfin. i, S-5,



7^ S. CiESARII

pellatur : his vero contraria , nox nominantur. Scd et aliter

mihi viclclur per appellationcm servitutcm ipsorum signi-

ficarc, bencque dispositam cursus pcr viccs constitutio-

nem. Domini cnim cst nominatim vocarc , famulorum vero

obedirc, et quasi voce, ordinis bona obscrvationc rcs-

pondcrc.

IINTERROGATIO LXIT.

Quomodo crat terra inaspectabilis ct inculta? num

quasi semiperfccta a Dco facta? aut quo tandem pacto?

RESPONSIO.

Inaspcctabilis crat terra , ct inculta , non natura , sed

cxornationc ct facic, nondum scgrcgalis aquis ad pro-

prium locum, ut ccrnerctur ejus substantia,plantis cxor-

narctur , et floribus coronarctur. Abysso namque super

ipsam cxundante , nondum crat fontium ct fluminum dis-

tinctionc cincta , ncquc variegata ad cnutrationem corum

quae divino prêcepto cx ipsa produccnda erant , anima-

lium , quasi higubri quadam vcstc abysso circumdata,

qucmadmodum auctor ille Carminum divinorum Davides

inquit : «Abyssus vchiti vestis opcrlorium cjus* ; wOccano

scihcct instar annuh terram adhuc circumdante, sicut

cliamnum hodic constat.

IJSTERROGATiO LXIII.

Quare autem Propheta non dixit in focminino gcncrc

opcrtorium cjus : sed cjus , in masculino vcl ucutro?

» Psal. ciii, 6.



DIALOGUS I. i^g

RESPONSIO.

Nihil in hoc discriminis est , si clemcntnm pro terra

subintelligatur, nequc item cum omnium animtne foemi-

nino genere appellentur, idcirco vel fceminas, vel mares

esse concedemus animas. Sed et Christus sapientia , et po-

tentia, et petra appellatur, cum sit VerLum et homo

idem. Intelligatur autem et alio modo : «Invisibilis erat

» terra. » Nondum enim erat ejus contemplator homo,

ncqae ea ,qua3 naturaliter ad ipsam prona se inclinant

assidueque ipsam spectant, balatum edentia animalium

genera.

INTERROGATIO LXIV.

Quid est secundum natnram firmamentum, quod inter--

medium separat aquam , et aquam ultra co^^lestem ct ma -

rinam ?

RESPONSIO.

Primo quidem die ccelum creabatur, quod situm cst

supra firmamentum. Secundo vero id firmamentum, quod

supra caput nostrum cernitur, quod alterius quam supe-

rius illud est naturae.

INTERROGATIO LXV.

Quomodo vero, cum unius et cjusdem sint nominisp

alterius et diversae crunt naturcc ?



So ». C>E&ARII

RESPONSIO.

Qui studiose et non perfunctorie litteram examinant

etiam in appellatione multum difFerentiae deprehendent.

Aliud enim cadum, aliud vero est firmamentum. Proinde

et ex ipsa appellatione discimus, id quod cernitur soli-

dioris esse naturae quam sint inaspectabilia. Moses siqui-

dem inquit: «In principio fecit Deus ccelum et terram*. »

Hinc yero firmum illud mcmorat, «Et dixit Deus : Fiat fir-

«mamentum^. ))Et Esaias asserens illorum quidem tenui-

tatem etlevitatem naturae, hujus vero sohditatem et cras-

situdinem corporis , inquit : « Qui firmavit cadum vehiti

))fumum, etextendit ipsum veluti tal)crnaculum\ ))De eo

vero, quod cernitur, inquit:«Quifixit

ccelum vehiti ca-

» meram\ )) Etiam virum et muherem , hominem appellare

consuevit Scriptura sacra, cumque sit eadem appellatio,

tamen ille quidem rohustus et ad graviora ferenda vaHdus

est; haec vero molhor et levior, tam intelhgentia, quam

oratione. Superiorum igitur suhstantiam silentio praete-

riens, quantum assequi possum, ejus quod cernitur, na-

turam crystalHnam inquam esse divino praecepto fixam et

roboratam , ut facihus ferat ultramundana , idemque

nostrse crassitudinis expers esse. Ltrosque vero coelos sus-

lineri ab ea ,quai omnia vincit et sustinet, divina virtule.

INTERROGATIO LXVI.

At quomodo potest crystalhim portare et separare mnl-

iam et infmitam illam aquam ?

» Gen. 1 , 1. — a Ibid. 5. — ^ Isai. xl, 22. — < Ibid.





82 S. C^SARII

« Fiat lirmamentum in medio aquae, et dividat inter aquam

» et aquam *, » constabilitum rursus fuisse crystallum

quod dimldium aquarum sustineat , quemadmodum in yi-

tro videre est, ex quo alius sit separatus calix, qui discernat

dupliciter quod infusum est. Major autem omni humana

cogitatione est absolutissime sapiens operatrix illa vis Dei.

Animadverte vero evidentius exemplum de firmamento,

non arte mortalium , sed divino consilio constitutum, et

quasi doctrinae gratia nobis propositum, unum ex quatuor

fluminibus de paradisi fontc fluentibus, quod Phison a

doctrina nostra, apud Groecos vero Isther, apud Romanos

Danubius, et apud Gothos Dunabis appellatur, si hyeme

congelet , et in lapideam duritiem mutetur mollis iUa flu-

minis natura, ut ferrepossit incedentes in eo armatos, et

ad Romanorum, Iflyriorum Thracumque fines transeun-

tium multitudinem. Ita sane etiam iUud ex aqua stabili-

lum firmamentum. Sul>tus quidcm alluitur subterlabente

flumine , sed supra se fert equum et vectorem, ah*quoties

( ut cernitur ) numero decies mifle. Fit etiam aliquando

ut asperitate hyemis invalescente, et perseverante frigore,

vehemens aqua e nubibus dephiat, et per vafles, aut mon-tium vertices, autcoUes manans, ad fluminis firmamentum

feratur, quod diremptum respectu ejus quod supernefluit,

quasi interceptoex aquis firmamento, absqiie commixtione

confusioneque manet cum eo quod subest. Consimilia per

nivem discimus, quae cxcipitur a firmamento de quo dici-

mus, ita ut sit ipsum intermedium

septum crystallinumseparans inter aquam et aquam, instar ccelestis firmamenti

ab infernis et tcrrestribus superna et ultramundana dis-

cernentis. Dico autem infmitis modis fortius, quam hycms

possit, divinumiflud mandatum siabiUvissc impositum ca-

piti nostro firmamentum.

} Gen. I, 6,



DIALOGUS I. 83

INTERROGATIO LXVIll.

Sed quare sunt aquae supernae, ut aliquis hauriat, bibat,

aut navlget, aut potum prnebeat alteri, aut quemnam prop-

ter alium talem usum ?

RESPONSIO.

Quia crystallum esse dixi firmamentum, recepturum

erat subjectorum luminarium splendorem , solem inquam

et lunam, et reliquum astrorum coetum , ex igne naturam

habentem. Neigiturillorumardore resolvercturquod fixum

est,per id ab illo discrevit infmitam illam aquam , veluti

positam super humeros ejus ad relVigerandam inflamma-

tionem, et ad levigandam rotationem , ut illa humiditate

crassius redditum resistere possit igni luminarium.

INTERROGATIO LXIX.

Quomodo vero fieri potest, ut giacies resistat igni, quae

nullo modo fert ignis propinquiiatem, neque manus con-

trectalionem, neque auram calidiorem , neque ut veste

tegatur ?

RESPONSIO.

At non sunt illa ultramundana terrenls per omnla sub

jicienda. Nam aliter, quam pro nosira infirmitate, divina

virtus omnia dispensat atque gubernat. Ex iis igitu-r rebus,

quarum apud nos usus est, facilibus exemplis utentes, lo-

quemur de iis quae supra nos sunt. Lucernae omnium mi-

nimae in domo maxima lucenti conferimus regem lumina-

rium solem , ad coeleste corpus comparatum. Prorsus ac

6.



84 s. c.ESAnii

si quis in disco pcrmagno exigiiiim carbonem ponat, aut

liiccrnam succendat, non solum comburere aut inflam-

marc illum non poterit, verum ne vas quidcm ipsum ca-

lefacere quiverit. Quomodo igitur imbecillis lucerna po-

terit abyssum constabilitam solvere aut comburere ? Et

qui calix attingendo kedere poterit Irigus hyemis enitenlis,

extinguere per gelu lucernae ellychnium , et in lapidem

convcrlere aquam, quae in eo est, et oleum, supra modum

iiigore lampadem debihtante ? Quomodo vero amianthus

herba ignem sustinere potest , in medium ipsius flamn);e

posita , omnisque adustionis expers manens? Sed et sala-

mandram vile anima] , diversa ab igni natura , scimus per

medium caminum in ignem insihre , atque pertransire

nihil tamen prorsus per edacem naturam ignis la^di.

Proinde neqco sol lêserit ccehmi suh quo currit, cujus

matutinosexortus describens di\inorum Carminum auctor

inquit : « Ipse vehit sponsus egrediens ex thalamo suo,

wexuUabit ut gigas ad currendam viam suam; a summo

)) creli egressus ejus *. » \ ides hic poni verba « Summi » et

« Egressus, » non sphaera^ et ascensus circularis, ut ahquibus

videturvanas conjecturas sequcnlibus. «Et occursusejus,

))inquit, usque ad summum cceh. » Vide rursus occursum

et summum, non descensum et occasum. Sed enim ad

sponsalem pulchritudinem hujus hmiinaris accedamus.

Inquitenim de eo Davides : «Etipse vehit sponsus egrcdiens

))ex thalamo suo : » verbis hisce alacritatem et tempera-

mentum aspectus ejus matulini exprimens. Nam cum sol

meiidionale ccehmi percurrit, ScTpenumero refugium quae-

rere tenlamus, igneum calorem ejus jion ferentes. Simul

autem in exortu jucundus est omnibus, et vclut sponsus

aspicitur, et a temporc matutino ad vesperam usque per-

petuo per radiorum suorum rcflexioucs dissolvit hac suae

> Psal. xyiii, 8.



DIALOGUS I. 85

facls luce injuciinditatem aeris , aut cuni terra adexcitan-

dam fertilitatem quasi coit , eamque fovet , ad proferenda

semina provocans.

INTERROGATIO LXX.

At quomodo non solvitur glacles per solis inflammatio-

nem , cum tantus sit calor, ut plerique In meridie non

ferant ejus flammam ?

RESPONSIO.

Quia tuum illud, quomodo, compescl non vult, jure et

ego ex tequaesiverim, quomodo rubus circa Mosem ardens

non comburebatur, sed quasi rore aspersus magls etiam

viridls cernebatur? Quomodo c?esaries et pallia sociorum

Ananiae in fornace Ciiakbeorum , elevala ad quadraginta

novem cubltos flamma intacta et ilLcsa manserunt , magls

quam ignis hicentia ? Ne vero putavent ii,qul iilam au-

gebant stupa, et pice, et naphtha, atque sarmentls . ipsos

per praestigias aut imaglnaric coliibuissc vlm ignis edacem :

idcircoqua) cum eis intus exullabat Divinitas, facit ut per

os caminl elevata flamma In terram excurrat , et eos qul

procul ad quadraglnta novem cubilos ab Incendlo sede-

bant, minlstros et spectaiores combureret, et in pulvercm

cineresque redigcret. Aut quomodo Ellas In Igneis qua-

drjgls in coelum suljvolans, ab ignl mansit liia^sus , etiam

ad suos usque piios ? \ el quomodo ex Amianto lierba

ellychnium in lucernam posllum , ad viginti annorum cir-

cuitnm sufTicIt , solo oleo semper per lucernne ignem eva-

porante, Ipsa manente incorrupta ! In Deo igitur quiescat

illud, Quomodo : « Vox Domini perrumpentls flammam



86 S. CJiSARII

» ignis *, » inqiiit Carminum divinorum auctor. Ad hunc

enim modum in ruLo descrli, et in fornace Babylonis , ct

in Elia vate, aliisque prodigiis edacem vim ignis manda-

lum divinum resecat, separans ea,qute apud nos insepa-

rabilia sunt, et innuens futuri divini judicii integritatem :

iibi illuminatio quidem igQisaeterni justis tribuetur, inflam-

matio autem adversariis. « Nam dies illa in igni revelatur,

» uniuscujusque opus qualc sit ignis probabit ^ , » inquit

eximius ille Apostolus. Cum hoc autem consentiens Petrus

divini ministerii princeps : « Qui nunc coeh sunt, ait, et

» terra igni reconditi servantur in diem judicii et retribu-

»tionis '. » Servorum autem suorum sermones obsignans

Dominus , inquit in Evangelio : « Tunc FiUus hominis

» mittet Angelos suos ubique per terrarum orbem, et con-

» gregabuntpeccatorcs e medio justorum, et projicientipsos

»in fornacem ignis ''. »

INTERROGATIO LXXL

Quid igitur? an nunquam adolebuntuj* cceli, nec lumi-

narium illorum erit interitus ?

RESPON^lO.

Erit quidem creaturae dissokitio , non omnimoda tamen

sublatio, sed in meHus transmutatio,quemadmodum ex

Davidedivino

vate discimus, in hunc modum cancnle :

« Ab initio tu, Domine, terram fundasti, ctopera manuum

» tuarum coeli sunt : ipsi intereunt, tu autem permanes \ »

Et rursus de regenerationc subjicicns, inqult : « Et omnes

» ut vestimentum vcterascent , ct vehit paUium circumvol-

> Psal. xxviii, 7. — 2 1 Cor. iii, i5. — 3 ?. Pelr. 111, 7.— <MalUi.

XXIV, 33, et XIII, 49. 5o. —*

Psal. ci, 26, 27.



13IAL0GUS I. 87

))vcs cos et mutabimtnr ^ » Dcficientibus igiturultra ccc-

lestibns aqnis , omnia simul fiquescent abundantia ignis :

« Nam stella) cadent , nt dc vite folia ^ , ))

inquit eximius

ille inter Vates Esaias. In catholicis autem Epistolis Petrus

inquit: « Elementa a^stuantia solventur % )) Quod autem

ad mclius , et in statum dcinccps non amplius desiturum

omnia corroboranda sint, tradit tam praesentium quam fu-

turorum divinus ille Vatcs his verbis : « Emittes Spiritum

))

tuum et crcabuntur , et renovabis faciem terraj ^. ))

INTERROGATIO LXXIl.

Num et mare desinet ahquando in consummatione, cum

tam magnum sit ? nnm etiam ultra-ccclestes aquae ? de

quibus inquit Deus: « Existat inter aquam et aquam fir-

))niamentum^ ))

RESPONSIO.

Atqui satis, ut apparet, ab cximio Esaia docemur mare

deficerc ct cvancscere in consummatione. Inquit enim ad

Deum sanctus ille Vates : « Qui dicis abysso : Desolaberis, et

)) flumina tua siccabo \ )) Intelligantur autem metaphorice :

Abyssus quidem. maiitiae, diabolus; flnmina autem ex ipso

et in ipsum fluentia, daimones : quando iUius quidem aUu-

vies nobis letirera est ; hi vero fluctuum instar elevantur,

et sempcr insultant nobis per tentationes. Porro naturam

aquarum creator condidit, qua) solummodo sufliceret uni-

versihujus constitutioni. Non solum autemad refrigerium

nltramundanarumaquarum rescrvatum est firmamentum,

sed et flammam Deus et luminarium ad inferiora mittit

Psal. ci, 26, 27. — » Isai. mii, 10. — ^2 Pelr. 111, lo. — 4 Psal.

ciii, 3o. — 5 Gen. i, 6. — ^ Isai. xliv, 26.



88 C.ESA1\1I

propinquo suo corpore sursum tendentem ignem ad infe-

rioracogens, et in radios diffundens rcflcxionem, perinde

ac si lampadem in mani})us nostris tenentes, superne pre-

inamusflammam tabula vel patclla, et in radios ac cjacu-

lalioncs frangamus. Idcirco suhlimcm solem fecit ipso

prior sol Cliristus, ethinccslivum, iUinc hybernum ortuin,

ne diutius in eodem immorando tractu, corrumpalur cir-

cumferentiafirmamcnti, aut aliqua pars orhis comhuralur.

IJNTERROGATIO LXXIII.

Quidnam igkur statucndum de aquis ultramundanis ?

num similes marinis sunt, amartC et salsas, et graves et mus-

cosx ?

HESPONSIO.

Dimidium est nni\ crsac aquae , id quod supernas in par-

les est secretum : excepto ,quod non hahct nimium ilium

ania-forem, aut gravitatem, aut foetorem, qui cst in aqua

liiarina. Nam iUam quidem non attingit subler ipsam cur-

reiis sol , hanc autem perpetuo suo splendorc pcrmcans

per vapores haurit et suhvchit quidquid omnium dulcissi-

nium et potabile et fluminihus et torrentibus in mare ex-

ccriiilur. Videmus enim saepenumero rcgiones aquarum

copia inaccessas uno meridie aridas et siccas rcHnqui, per

vanores aqua separata , et pcr eievationem nubihus im-

mixta , unde rursus terrae quasi ex spongiis exprimitur , ct

in pluviam convertitur.

IINTERROGATIO LXXIV.

Num igitur imhrcs cx mari suppcdilall nuljil)us, rursus



DIALOULS I. 89

siipcr terram dlspergnniur ? Atcpii quomodo polest tantum

pondus et multiiudo aquarum in nubes subvehi ?

RESPONSIO.

Audi Davidem de Deo canentem : « Adducens nubes

» ab extremitatc terra^, fulgura in pluviam fecit^ » Alius

auicm Propbetarum iaquit : « Qui advocut aquam maris,

)) et efFundit ipsam super faciem terrae, Dominus Deus om-

» nipotens nomen ei ^ » Nam collisione nubium per ventos

impuisarum, quac pluviam ferunt, fulgura fmnt.

INTERROGATfO LXXV.

Quomodo vero,

cum tammultis annis exhauriatur per

elevationem phiviarum, et omnium participationem, non

deficit aqua vel fontana, vel marina ?

RESPONSiO.

Aqua fontana non deficit ex mari reddita, et in id rursus

defluens pcr flumina atque torrentes. Propterea ilhid ne-

que exundare potest , dum quod ex se est , in se recipit

quemadmodum docet rerum divinarum peritus ille Salo-

mon : « Fhunina cuncta in mare tendunt, neque marc

» impletur "\ » Marina rursum non attenuatur propter re-

tributionem, quae fit e supernis, quia id quod evaporavit per

solem aiicium destillatccehius, et exundat per rorem exha

laiionum ac'rls quotide sursum tendentium excrescens, ut

fit in cubis bahicorum per aeris evaporationem madefaciis,

et vicissim guitas in sohim dejicientibus. Etiam saepenu-

mero videre est aera crassum ex mari , fontibus, et fluviis

exhalare, qui nihil aflud, quam aqua videtur esse.

' Psal. cxxxiv, 7. — » Amos, v, 8. — » Eccl. 1,7.



go S. C/ESARII

INTERROGATIO LXXVI.

At quomoclo cx mari potest esse fontana aiit potabilis

aqiia, cum iila quixlem amara ctsalsa sit, Ikc vero dulces,

et potabiles, ct pauio leviores?

RESPONSIO.

Nihil horum officere potest iis, quae hactenus dicta sunt.

Nam per expressionem meatuum et obliquos exitus in

scaturiendo, pondus ilkid cum amarore deponitur, et sal

sugo extenuatur, vehiti si vinum aquae mixtum super spon-

giam vel purum panem fundatur, vinum quidem tanquam

crassius inter panis meatus retinetur : aqua vero tanquam

magis tenue quiddam et peUucidum, pcr meatus excola-

tur. Idcm ostendit oleum aquse mixtum supra materias

praedictas fusum. Nam hic etiam quod pinguius et cras-

sius est remanet, eo quod magis est tenue transeimtc ac

excreto.'

INTEHROGAT O LXXVJI.

Quod si res ila se habet, quarc non ubique aqua de

abyssosursum tendil, sed putcos fodicntcs haud vulgarcm

suscipimus hdjorem, interdum ct miserrimam mortemre-

porlantes , in fodinis obruti ?

RESPONSIO.

Imo vcrisimiUtcr ex putcis conjiccre licct, fontanas

aquas cx abysso esse per laxiorcs sinus terrae reddilas.

Nam procul ex abysso tendentes , ct tortuosc pcr mealus

manantes, fervid(0 faclnc amaritudinem amittunt, ct salsu-



UIALOGUiJ I. Ql

glnem dcponentes, diilcescunt. Porro putealis, ut par est

gravior et subsalsa, ct parnm potabills est, propterea quodiundum abysso proplnquum liabet , et tanquam cadus aut

dollum innatat abysso. Qno fit, ut propter propinquiorem

ascensum, et breviorem exitum amaram aquce marince sal-

sugincm a^quare nequeat, sed medio qaodam modo aflecta

sit, gravior quidem quam fontana , marina levior.

TrJTERROGATIO LXXVIII.

Quomodo ferunt in sublime nubes marinam aquam ?

aut quomodo sublata non mox efTunditur in terram ? quo-

modo item in quibusdam locis piuit , in quibusdam non

pluit ?

RESPONSIO.

Audi de Deo canentem Davidem : «Qui congregatquasi

«utrem aquas maris^. » Alium dicentem (4): « Qui ligat

» aquam in aerls nublbus ^. » Ante hos autem Jobus cer-

taminum divinorum maglster, turrls et propugnaculum,

inqult : « Et non est rupta nubes sub ipsa % » scilicet

aqua. Intelllgatur autem idem etiam de deifu ^t i^ humani-

tatis Servatoris assumptione. Nubes enim subiit sub pedes

ejus, non adjuvans ascensionem : sed ut ostenderetur illum

esse, qui per turblnem et nubes olim quidem ad Jobum,

post ipsum vero ad Mosem locutus esset : impletis vero

nublbus vekit utrlbus aul siphonibus, loco vlncull, aut di-

gitl, aut slphonis premendo retinentls aquam , divlnum

ipsis incumbitmandatum, perindeac mercatoresfacere so-

lent , cum dimittunt in profundum vas siphonem ; eoque

impleto, opposito pollice reducunt, et per totam domum

' Vsf\\. XXXII, 7. — 2 Job. XXVI, 8.-5 ibid. 8. juxla lxx.



92 S. C.ESARII

quasi per mundiim ferunt plenas quasi nubes, et referlur

in usus aqua sumpta, prout visum fuerit ei qui hausit , id-

que per impositionem et subtractionem digiti.

liNTERROGAT.O LXXIX.

Cum omnia primum conlincrcnlur aqua, et abysso te-

gerentur, ubi congregata est, etquoconcessit, dicenteDeo,

« Gongregetur aqua in congregationem unam, ct appareat

» arida * ? »

RESPONSIO.

Universi effectrix illa divina vis quando constituit aquam

secernerc ad congregationem et locum unum:

mox et lo-

cum ipsam recepturum condidit. Nondum enim erat illud

extra Gadira situm mare , neque magnum illud quod ex-

horrcnt nautas peiagiis, quod Britannicam insulam et Hes-

perios Iberas ambit : sed condita tunc divino mandato

certa regione, ad ipsam simul aquarum multitudines con-

fluxerunt.

INTERROGATIO LXXX.

Est-ne unum mare sive congregatio , vel inultac ?

RESPO?iSlO.

Unaquidem cst congrcgatio totius elementi,phn'es vero

partesprincipahores. Nam stagna, quac adArctum, etqure-

cumque adGra:ciae spcctantur marc,qucTque Macedoniam,

et Bithyniam , et Palaeslinam oblinent , congregationes

'

Gen. I. (j.



Dr\Lonus r. p3

ntlqiie siint, qnas niiiltitiidincm aqua3 habcrc niillus con

tradixerit : non tamen proprie maria essc dicimus , licct

propeniodum cum mari ob amaritudinem ct salsuginem

mixtac sint, qualis est Asplialiilcs lacus in Judaâ, et Ser-

l)0uiirs inier /Eg) pium (î Pakestinam , ad dcsertum Ara-

bicum exiensus, iieiiique llyrcaniam et Caspiam. Et vidc-

mus a nonnuliis ipsos esse descripios. Oportet enim

altendere descripiionibus geographicis corum, qui ei vide-

runt , el scilii dignas res mcmoriie prodidermit. JNam

occultc conservantiir inter se et conjungunlur iino eoque

maximo mari : quemadniodum Rul)rum dcclarat mare ^

parte superiore cum Gadlrico occulte conjunctum.

INTERfÔGATIO LXXXI.

At quomodo congregaiioiics aquarum marla vocavit Do-

minus ?

RESPONSIO.

Sinus, qul secundum suas speciesa circumjacente terra

comprehensi sunt, maria Dominus appellavit. Hoc est,

mareBoreale, mare Ausiraie, Eoum mare, etHesperlum

mare alterum. Praeierea pelagl hujus vel illius pecuhares

apjiellatlones, pontus Euxinus, et mare Henesponticum

i^gaium et lonium, Sardoumpelagus, et Slcuhim alterum,

ct Tyrrhenlcum, et infmlia marlum nomlna, quae ut a no-bls cuncta recenseantur, praescntls non csi temporis.

INTERROGATIO LXXXII.

Quare Moses In prlnclplo Genesls terram nomlnat, inde

rursus aridam ? Annon enim allud est arida, et aliud terra?



g4 S. C^SARII

RESPONSIO.

Nihil omniuo mihi videtur ah arida differre terra : ve-

rum ne causam arefaciendi trihucremus soli, antiquiorem

solis ortu ariditatem terrae opifex Deus declaravit , mox a

principio desipientes ah ea vanitate revocans, ne solem

Deum facerent.

INTERROGATIO LXXXill.

Quid estp quod Moscs inquit : « Et vidit Deus quod esset

»honum * ? » Quomodo omnium prcescius post quam fe-

cisset, vidit quod hona essct lux? Nam si homines ante-

quam quid faciant, sciunt honum-ne velmalum sit futurum

quod perficitur, quomodo Dcus post quam fccisset , tunc

demum vidit quod esset honum, quasi non prnecognoscens

id quod facturus crat?

RESPONSIO.

Nonhoc volunt ista verha, delcctahilem maris aspectum

Dco visum fuissc. Nec enim opifcx rcrum intuetur ocuhs

pulchritudinem creatorum : scd ineffahili sapienlia con-

templatur ea quaj fiunt, qui ad Hieremiam inquit : « Ante-

» quam teformareminutero, novitc, etantequamegredereris

»ex alvo materna, sanctificavi te\ » Ad Nathanaelem au-

tem, « Antequam te Philippus vocaret, cumesses suh ficu,

wvideham te '\ » Qui dicit Ahrahamo : « Ad tcmpus illud

»hahchit Sara filium \ » Judaîs autcm, « Anlc Ahraha-

»mum cgo sum \ » Pulchrum enim spcctacuhim mare

alhicans, cum ipsum constans lcnct tranquiUitas. Jucun-

« Gen. I, 4, 10, 12, i8, 21 el 25. — 2 Jercm. i, 5. — * Joan. i ,48- —

4 Gen. xviii, 10. — * Joan. viii, 58.



DIALOGUS I. g^

diim item est, qnando ad am\is matutinas horridum dorso

purpiireo cêruleove spectantibusobjicitur, nequeviolenter

propinquam terram pulsat , neque penitus quiescens , sed

pacificis quibusdam amplexibus littorasua salutans, ad se-

metipsum resilit. Pulchrum item,quod divinum proecep-

tum reveretur , « Huc usque venies, et non transgredicrc,

))sed in temetipso collidentur tui lluclus*. )) Idem ad rc-

prehcnsionem temeritatis stoliditatisque nostroe inditum

sibi metum ostendit, ne paululum quidem fluctibus ultra

terminum excurrens, conspicuam Httoribus h*ncam impri-

mens,quasi hngua mandat ne transgrediatur terminum

mandati divini. Pulchrum quoque, quod cum fluminum sit

mater, ipsa eadem rursus suscipit, hinc quidem quasi in

lucem proferens , illinc vero recipicns quasi hospites. Pul-

chrumvero, quod et pkirimum intcr se dissitascontinentis

terras et urbesprse sc conjungit, ac lcrens in sua summilate

naves, nullumque prcebens impedimentam nautis, partim

quidem nautis , partim vcro coeteris commcrcium praebet.

Sed et corum qu;e ignorantur, variae cognitionis benefi-

cium largitur, ct in rebusnecessariis subvenit indigcntibus,

exportandi et vicissim reddendi commoditatem civitatibus

praestans. Non tamcn sic et Deo putandum est, quod bo-

num vel pulchrum et jucuiidum illi visum sit mare : sed

bonum de quo ibi habetur, ratione opificii judicatur. Ad

eumdem modum et de luce et caeteris existimandum est.

fNTERROGATIO LXXXIV.

Quomodo scripsit Moses, quod dixerit Dcus, « Proger-

))minet terra herbam graminis, quae seminet scmcnsecun-

)>dum genus et secundum similitudinem suam, et lignum

)) fructiferum , cujus in se sit semeu secundum genus ^; »

» Job. xxxYiii, 11. — « Gen. i, ii.



g6 s. cESiRii

cum lamcii vldcamns multas plantas prorsus infruglferas,

quae neque semcn habcnt. Quemnam enim fructum habet

alnus , aut abies, aut pinus sylvestris, aut arundo ? Quale

Item semen habet allium, aut rosa , aut crocus , aut vitis,

aut myricaalia innumera inrriiirirera ?

RESPONSIO.

Si quis dillgenter et accurfite explicet res divinas, inve-

niet omnia absque defectu divina vohmtate producta. Al-

nus enim fructum praebot in ramis ad uniuscujusque nos-

trum necessilatem : fblium repositum facit ad nutriendain

hyeme pecora : ex fruticante stolone oleum quod praebe-

tur infirmis, quod a multis oleum ahii nuncupatur. Vice

autem seminis rami ahii defossi radices agunt. Ad eumdemvero modum etabies et arbor pjcea ramuscuHs et defrac

tissurculis genus augent. Rosa autem, aut alhum, aut cro-

cus ,partim quidem ad odorls fragrantiam conducunt

partim ut commisceantur degeneranti vino sicera) potori-

bus, unguentariis Item adconficiendum artificiosc suflfitum,

et medicis adcollyria, in cibo sumptum. Sed ct aquac polo-

ribus aquam innoxiam praestant. Arundo vero irnclum

fert , comam quidem ad spongias, reliquium vero ad ins-

trumenta scriptoria. Utrumque aulcm radicum suppulJu-

lationibus genus augeut.

^ INTERROGATIO LXXXV.

Quarequasi naturaHtcr cohaerent cum bonis mabi, cor-

ruptiblUa cum vitanoslra, cum tritlco zizanium, el cicula:

cum rosis spina) : cum ca^teris nutrimcntis helleborum, et

aconituin , et mandragora , ct succus papavcris ,quic nos-

iram vitam tolhmt ?



DIAL0CU9 I. 97

RESPONSIO.

Nam Igitur relicta pro utillbus gratiarum actione, cri-

men Intentabimus opifici,quod quoedam nobis ad discri-

men,quaedamveroutiliternascuntur?Autnonreputabimus

illud ,quod non omnia propter ventrem nostrum condlta

sunt? Atqni nobis quidem deputati cibi omnlbus in promptu

et cognitu faciles sunt. Unum quodvis vero nascentium pe-

culiarem quamdam in creatlone rationem implet. Ne enim

laederet venenatus taurlnus sanguis , non debuit Id animal

producl , vel carere sanguine, cujus robore in tam multis

indiget vita nostra ? Atqui ad cavenda perniciosa tibi ratio

sufficit. Annon enim oves et caprae norunt refugere quae

vitae suce perniclosa sunt, solo olfactu noxia dijudicantes?

Tlbi autem cui et ratio adest, et ars medicinae, quae quod

est salubre suppeditat, et proecedentium experientia, perni-

ciosorum fugam suggerens, dlfficile erit declinare mortifera ?

Nihil autem horum inutifiter aut abs re natum est, sed aut

nobis aut pecoribus ad utilitatem tributum. Nam clcuta

quidem sturni pascuntur, helleboroverocoturnices, utrius-

que noxee immunes quadam dispositione natura?. Per man-

dragoram autem somnum infirmis inducuntmedici.Succo

papaveris corporum vehementes dolores sopiunt. Jamvero

et cicula quidem rabiem appetituum sustulerunt , et hel-

leboro muUos diuturnos morbos extirparunt. Quare quod

putamus inimicum esse nostrae naturae, id nobis in aug-

mentum gratiarum actionis accesslt.

INTERROGATIO LXXXVI.

Quare de herba et arboribus,«Progerminet;terra, ))in-

quit, de pecoribus autem et bestiis,«

Producat? » Aniion

LIII. . 7



98 S. C^SARII

aliquam dlssonantlam habet, utrisque ex eodem prove-

nientibus ventre ?

RESPONSIO.

Quandoquidem germina et fructus quotannis germina-

tura erant, et in terra remansura , in Ipsam, velut in sinu

matris defluentibus floribus desinentia , et ex ipsa rursus

enascentia : animalia vero semel ab ipsa producta, non am-

plius ex ipsa, sed a succedentibus procreantur.

INTERROGATIO LXXXVII.

Quare non coelum tanquam primum a se creatum exor-

navit, sed ejus quae post illud condita est, terrae priorem

curam habult, cum tamen secundum consequentiam crea-

tionis deberet addita fuisse ccelo primum exornatio ?

RESPONSIO.

Propter errorem de multitudlne Deorum,qui oriturus

erat,qui etlam nunc apud multos obtinet

,qui solem pro

Deo colunt, cum noctu ad illius occasum slnt impii, ne

existimaretur fructus calorc solls productos a terra digeri,

et non ab omnium moderatrice divina potentia unum-

quodque perfici ad eam, qua^ ab Ifla defmita est, magnitu-

dinem, vel etlam, ne auctorem et patrem lucis solem

putarent allqui, eam ob causam terra prius, quam coelum,

est exornata.

INTERROGATIO LXXXVIII.

Et quare non die primo, abysso adhuc obtinente cceles-



DIALOGUS 1. gg

tia, nondumque congregata aqua adcongregationemunam,

fecit solem et lunam, el stellas ?

RESPONSIO.

Eo quod nondum erat firmamentum in quo luminaria

erant reponenda ; « In principio enim , inquit , fecit Deus

» coelum et terram \ » Non id quod cernitur, sed supra id

quod cernitur, constitutum.

INTERROGATIO LXXXIX.

Num et multitudinem dicis coelorum esse supra firma-

mentum ?

RESPONSIO.

Numerum quidem nuUus sanctorum unquam pronun-

tiavit, exccpto eximio Apostolo, qui « Ad tertium » se

pervenisse clamat ^. Non tamen in eo numerum ipsorum

collocat : nam quod inquit se « Raptum in tertium coelum

»usque; » per articulum, « Usque, » subinnuit etiam alios

supra tres constitutos esse. Et Davides divinorum auctor

Carminum , « Laudate Dominum ex ccelis ^ , inquit. » Et

socii Ananiae divini : « Benedicite, inquiunt , coeli Domini

» Dominum ^: » utrique numerum per spiritum subticen -

tes. Quid enim nos juvabit summum, et numero superius

scire coelum, cum ne id quidem quod est ante, et super

capita nostra, conscendere mente velimus, materie crassa

gravati et affectibus : id quod mente percipi potest obscu-

rantes, inferioribus et humi positls semper inhiantes.

» Gen. I, 1.

—»2 Cor» xn, 2.-3 psal, cxiviii, i. — 4 Dan» in, 59.



lOO S. CjESVRII

INTERROGATIO XG.

Quid igitur? num aliud secundum naturam putas id,

qnod supra positum est , ab eo, quod cernimus, et firma-

mentum dicimus ?

RESPONSIO.

SuLtilioris illa esse suLstantiae dico ab eo quod secun-

dum cst , tanquam superiora , et leviora, velut bullae in

glacie cnascentes. Id autem quod cernitur densius, prop-

ter geslationem ultramundanorum; « Laudate enim Deum

))in firmamento virtutls su?e

\)) inquit Davides.

Cumhoc

autem consentientes Ananise socii canunt : « Sis benedic-

)) tus , inquiunt, in firmamento cceli ^. ))Ante hos autem

Moses indicavlt , aliud quidem esse quod initio mundi fac-

tmu est ccelumprimo die, aliudvero quod secundo firraa-

nientum. Nam illic quidem , « In principio , inquit , fecit

)^Deus coclum et terram ' ; )) hic autem , « Et dixlt Deus

))Fiat firmamcntum % )) alterius et naturag ct usus.

INTERROGATIO XGI.

Quomodo vero non delabuntur per prneruptam compa-

gem firmamenti aquae ,qua; supra ipsum sunt ?

RESPONSIO.

Non omnino concavae sunt summilales , sed acquales et

planjE, velut balneorum tectum , ct sub antris structurae

docent; quse infernce quidem aspectae , convexae risuntur,

Psah CL, I. — « Dan. ui, 56. — » Gen. i, i. — < Ibid. 6.



DIALOGUS I. lOI

siiperne vero apparentes , declives et planas et habitabiles

snnt. Ad eumdem modum et divinae protensiones, inferne

concavae videntur insupernls esse, supcrne suplnaeetaequa-

les sunt, adse recipientes praeclarosinEcclesIis vlros. Non

enim eo modo, quo mortales, operatur Deus, neque eadem

ratione, aut nunc hoc, nunc aliud fundamentum ponit, sed

supra molle concameravit gravius , instablli autem et dif-

fluenti crassum et materiale praevalet. Atqui sub coelo

quidem aera et eminentiam abyssi expandit, terrae vero

aquas inseruit, sub levioribus graviora conspici imperans.

Utraque vero ex divinorum Carminum auctore discimus :

« Qui stabilit in aquis superiora ejus, qui ponit in nube

» ascensum suum \ » Et post alia : « Gonfitemini, inquit,

))Domino, qui firmavit terram super aquis \ » Atque ar-

chitecti quidem pro magnitudine domorum in altum aedi-

ficantes proportione altitudini respondentia fundamenta

subdunt : et navium structores decem millium capacem

navem fabricantes, congruentem ponderi merciumcarinam

conglutinant. At Deus meus primo fastigium superne ex-

tendit, atque sic demum fundamentum supposuit : primum

vela expandit, ita demum navem hujus creaturae subtus

fabricatus est, quasi inponto ferentem procellosam hanc et

instabilem vitam,qua^ neque laeta durabilia, neque tris-

tia possidendo perseverare potest, usque quo tranquilJum

consummationis portum subierit ex praesentis turblnis pro-

cella. miraculum ! Quomodosokibihinnatatterra? Quo-

modo per liquidum non penetrat gravcP Quomodo montes

in molli non submerguntur ? ObHtus sum mei ad Deumdicens, Quomodo ? Quls enim intelliget quo pariete conti-

neatur abyssus, aut quis extremus ejusfundus et angiportus

inferiora continens ? ad immensa enim et infmita deficit

meus intellectus, dum sic procedit, praeter inventas sedes

> Psal. cin, 5. — a id. cxxxv, i et 6»



I02 S. C^SARII

imas et bases insiiper alias excogltans , ultra qiias quod

succurrat nihil est^ Salomone inclamante: « Sublimiora

» tene quaeras, etprofundlora te ne scruteris. Quae tibi mau-

» data sunt, illa cogita S » credens conservatricem universi

divinam potcntiam omnla sustentare et conservare, et

omnia penetrare, ad gubernandum in universa omnia.

INTERROGATIO XCII.

Unde facta sunt luminaria sol et luna, et astrorum coe-

tus? Quod Dei quidem sit opilicium scimus, sed de sub-

stantia quaerimus.

RESPONSIO.

Ex primigenia luce mihi videntur luminaria esse. Nam

materlam lucis producens Deus, inquit, « Fiat lux et facta

» est lux ^. » Transmutans autem in varias species mate-

riam, inquit, « Fiant luminaria \ » Vehiti si quis primum

promat massam auri, quam in numismata secans, duo

praecellere magnitudine faciat, et in orbe permagno con-

jungat, domusque tecto applicet, oblcctans quidem aspi-

cientium oculos, immortaha vero faciens monumenta suae

industriae ; ipsaque procul a firmamento removens , dein-

ceps ilh subjecit. Inquit enim ipse divinorum enarrator

Moses : « Et fecit Deus duo luminaria magna '. » Hic mihi

attentas aures praebe, o praeclare. Nam ex ipsa clocutione

manifestum faciam , himinarium creationem extra firma-

mentumesse. Inquitenim Moses, «Etposuit ea in coelo ^ ,»

inferiora slgnificans, aut cxtra tectum orbes ipsorum dcs-

cribens, sicque deinde ei subjecta esse.

' Eccli. III, 23. — a Gen. i, 5. — 3 Ibid. i4— 4 Ibid. i6.— 5 Ibid. 17.



DIALOGUS I. I05

INTERROGATIO XCIII.

Num simul illa duo constabilivit, aut a se invicem dis~

junxit ?

RESPONSIO.

Etiam post terrae exornationem sol productus est, neipsum aliqui lucis auctorem nominarent, neve de terra nas-

centium opificem. Primum enim lucis natura producta est.

Quarto vero die solaris corporis currus primigeniae luci

paratus est, velut aliqua lucerna propter impositum sibi

ignem. Quemadmodum autcm aliud quidem est albedo,

aliud vero dealbatum corpus:

sic et haec diversa cum sint,

unita sunt, licet discreta sint. Enimvero quae opinione

nostra sunt separabilia, operatione differunt, virtute ejus

qui fecit. Qui et urendi vim in igne a splendore separavit,

velut in rubo, et in fornace trium puerorum, cujusmodi

et in terribili judicio audimus ignem fore,qui justos qui

demilluminet, comburat vero peccatores.

Quemadmodumtestatur Davides , « Vox Domini perrumpens flammam

» ignis*. » Eorum vero quse de passionibus lunae quaeruntur,

brevis comprehensio est, quod decrescens non toto cor-

pore suo consumatur , sed circumjacente luce deposita,

rursusque assumpta , decrementi et incrementi species

praebeat. Potest enim in aerepuro

videriejus obscuratio

tanta circumferentia circumscripta,quanta in pleniluniis

est. Idem inteUigas et de sole : Nisi quod hic quod semel

accepit, id inseparabile habet, illa vero assidue induitur et

exuitur. Et haec desoledicta creduntur. Porro situm eorum

ex Mosaico scripto intelligamus. Inquit enim , « Et fecit

l Psal. xxvni, 7.



Io4 S. C^SAIUI

» Deus diio luminaria magna , et posuit ea in firmamento.

wLuminare magnum in dominiuai diei, et iuminare minus

))in dominium noctis*. » Ergo sibi invicem e regione op-

posita locavit, illum quidem in regione matutina, hanc

vero in vespertina. Et illum quidem qui diei prceessel :

hanc vero qua3 nocti. Lt sibi ex opposito currentes, ille

quidem per diem nocturnum , hcec autem per noctem

diurnam, ad eumdcm pertingat ortum. Ltinclinante die,

haec in summum ortus matutinl veniat, agens veluti re-

gina, splendoribus noctem exhilarans. Ille vero tenebris

ingravescentibus ad idem centrum appellcns, veluti rex

praesidentia sua regionem omnem quae sub cado est , illus-

tret. Ut sit iUius quidem ortus, hujus occasus , ct hujus

praesidentia, illius subtractio. Lt perficiatur illud, «Domi-

))nentur dieiet nocti ^. »

INTERROGATIO XGIV.

Quomodo cum elapsi essent dies ab ortu rerum quatuor,

plena erat luna , et totum mundum iUuslrabat, non aUter

ac si dies quindecim elapsi fuissent? Quoniodo vero hodie

cum itidem quatriduana est, non simihter per noctcm il-

knninat mundum ?

HESPONSIO.

Quatriduana quidem respectu praecedentis conservorum

ortus dicitur, non quasi quatriduana fuerit,quae j)Ostmo-

dum crcata apparuit. Enimvero, cum condita est, per-

fecta erat. Non enim debuit mutilatum aut semiperfectum

esse diviuum opus. Quod autem nunc taHs conspicitur,

quando quatriduana est, ne quidem quaestione dignum

' Gen, I, 16, 17. — » Ibid. iS.



DIALOGUS I. Io5

arbilror, si nostram imaginem consideremus. Perfectus

enim primus pater noster Adamus creatus , perfectam

quoque vitae consortem accipit. Atqui videmus illorum

posteros non eamdem servare sequalitatem magnitudinis

neque item ad generandum progredi , nisi prius processu

temporis ad debitam pervenerint magnitudinemr Postea-

quam autem hanc assecuti fuerint , interventu mortis in

terram rursus desinunt. Paulo post vero per resurrectio-

nem renascuntur, deposito et denuo induto corpore, juxta

lunoe similitudinem. Undecim autem dies ,quibus supera-

vit solem, non substantia, sed natura rependit ei, per

quemlibet mensem dies viginti novem et dimidium nu-

merans , et trecentos quinquaginta quatuor dies absolvens

per anni circuitum, secundum Hebraeam supputationem.

Non enim norunt illi menses Romanorum, qui apud nos

sunt, solam sequentes lunam.

INTERROGATIO XCV.

Quid est est hoc,«Sint in signa et in tempora , et in

))dies, et in annos* ?» Siquidem asserunt aliqui multa ex

principiis istis judicari de humana nativitate.

RESPONSIO.

Circumscribunt quidem suam nativitatem astrologis

supputationibus vani homines. Quod vero ex astris non

possint quidquam portendere de mortalium vita , testatur

Esaias dicens : « Surgant astrologi coeH, qui stellas intuen-

))tur, et annuntient tibi quid futurum sit^. )> Sed paulo

post latius illorum fabulas explicabo. Signa vero coeli et

astrorum merito recenseantur, imbres, flatus, tempes

' Gen. I, i4. — f Isai, xivii, i3.



Io6 S. C^SARII

tates, ver. Hacc ex astris discimus per Dei erga genus hu-

manum bonitatem, ut in mari nauta signum videns, ad

portum navem dirigens, naufragium elTugiat ; ut agricola

anniversarium eiesiarum signum secutus , fodiat arvum :

ut viator in diversorio minus diu moratus , effugiat in-

gruentem imbrem aut grandinem. Fiunt signa et belli et

pacis , quse ad Judaeos concionans confirmavit Servator.

INTERROGATIO XGVl.

Quid igitur? Num idcm putas esse temporis articulum

et signum, ct tempus? Atqui quomodo Scriptura diffe-

rentiam indicans , inquit , « Et sint in sigua , et in tempora ,

» et in dies , et in annos ? »

RESPONSIO.

Aliud quidem est tempus, aliud vero temporis articulus.

Nam illud quidem prolixioris spatii significationem habet,

hoc vero opportunitatis. Neque enim dicimus : Inslat

spatium temporis mcssis, aut vindemia^, sed opporlunitas :

nequc spaiium temporis ut nubat puella, sed icmpestivum

est : quai quidcm nos sapiens ille docet Salomon. Signa

autem astrorum illa dico, orium quidem Pleiadis iniiium

mcssis et navigationis, occasumvero, diversum. Nam ille

quidem congregai, hic vero sparglt in arvis scmina. lllud

auicni, in dicm, quae periodo scptimana3 constat , diem

sabbaiismi dicii. Omnia enini festa laborum intermissio-

nem habeniia, sabbaiuni apud HebrcTOS appellaniur, quo-

rum ab ipsis pra^ter hebdomadarium cyclum tria in anno

perficiuntur. AUquoties eiiam pra^ter quam proprie dic-

tum sabbaium. Dies enim sabbati erat et tempus quo ves-

cebantur infcrmentatis:

simiHtcr et Peniecostes : ad eum-



DIALOGUS I. 107

dem moduin et scenopegiae. Et extra proprie sabbatum

dictum, si temporis periodo incidatipsisfestum, sabbatum

diem appellant, quod declarans eximius apostolus Mat-

thaeus , « Sabbato secundo primo*, » inquit (5) ; eum diem

significans ,qui post sabbatum proprium ipsum per festum

otio vacabat. Proinde menses luna perficit, annos autem

sol ; illa quidem per periodum dierum plena facta : hic

autem ex periodo mensium in eodem centro ortus matu-

tini constitutus, conversiones servans aequinoctii, aestatis

et autumni.

INTERROGATIO XCVII.

Est-ne sphaera coelum, aut hemisphaerium , quod actum

circulari moUi solem sub terram ferat, aut alio modo cur-

sum ei tribuat ?

RESPONSIO.

In hls utrisque ab eximio Esaia instituamur, qui clamat

«Qni constituit ccelum velut laquear, etextendit ipsum

» velut pellem^ » Quod igitur consistit, non movetur circu-

lariter : quod expansum est, non subtus fertur. Principium

igitur habet co^him et termlnum. Non enim inquit Scrip-

tura : «Ascendlt sol ; » sed , «Egre-ssus super terram, et Lot

»ingressus est Segorem^» Non globum , sed laquear esse

confirmans.Et Davldes inqult In Carmlnibus :«A vertice

«coell egressus ejus, » non ascensus ; « Et occursus ejus

»usque ad summum ccelI\»non autem descensus ejus

aut occasus : ne ipsum percurrentem circulariter moveri

faciat. Et iterum , « Et Ipse , inquit , velut sponsus, » non,

' Luc. VI, I. — a isai. XL, 22. juxta Lxx. — 5 Gen. xix, a3. — 4 Psal.

XVII, 1.



Io8 S. C^SARII

ascendens, sed, «Exiens exthalamo siio^ » Ipse vero con-

cionatur Dominus .-«Mittet, inquit, Angelos cum tuba et

»voce magna, et congrcgabunt electos ab extremo cceli

«usque ad extremum ejus^. »

INTERROGATIO XGVIII.

Quomodo igitur occidit sol, si non fertur sub terram,

et quinam locus est, qui radios ejusinumbrat?

RESPONSIO.

Peragratis celeri cursu coelestlbus terminls, post quam

latus quoddam, boreale nempe clima, subierit, elevante

se Gappadocum solo, inumbratur quidem radiorum fulgor

per sylvas et aquas ex superna repressione firmamenti

perfractis ad latera radiis, et per eminentiam terrne luce

ipsius exclusa , idque secundum prius exhibitam simiUtu-

dinem lampadis, cujus apud nos usus est; si testa fax

comprimatur, et aliqua ex parte inumbretur, ad ahquod

hberum latus lux recedit. Hoc modo etiam sol pervenit ad

Orientem, occulte borealem plagam permeans. Estque

nobis illustris testis in rebus divinis sapiens ille Salomon :

«Oritur, inquit, sol, et occidit : ortus per occasum gra-

» ditur, et gyrans circulariter fertur ad aquilonem , et in

locum suum redit^ » Aspice proinde ipsum per meridiem

currentem , et plagam borealem circumeuntem , ut intra

praescriptum ab Oriente feratur.

INTERROGATIO XCIX.

Si absque iutermissione cursus ejus est, quomodo aes

' Psal. XVII, 6. — « Malth, xxir, 3i. — 3 Eccl. i, 5, 6.





IIO S. C^SARIi

et quaecumque ex terra nascuntur : unde et hoc rursus post

interitum nascitur, ut luna quae veluti reviviscens , sub as-

pectum omnibus venit. Quandoquidem et nos in sepulcro

intereuntes, rursus resurgemus,quasi renati secundum

verbum illud divinum ; « Quando venerit Filius hominis

in regeneratione* :»quo nostrae resurrectionis tempus sig-

nificatur.

I MaUh. XIX, aS.



DIALOGUS II. 11

DIALOGUS II.

INTERROGATIO C.

QiJANDOQTJiDEM aucllvimus heri te ad eos, qui quaesive-

rant, dicentem, inanimatam esse terram : si inanimata

est, quomodo generat animata, bovem, ovem, leonem,

draconem , et caetera genera pecorum , et reptilium , et

bestiarum?

RESPONSIO

Nihil horum animatam terram csse demonstrat. Siqui-

dem hoc modo concedcmus omnino et vitem cum botris

delitescentem , confestim proferri : ct palmam arborem

fructum plenum proferentem sub terra mox exilire ut ap-

pareat : aut ut triticum plenam spicam et admessem pa-

ratam subtus protendat, rursusque divino praecepto oriatur

Verum non habet rationem similltudo. Nam si terra ani-

mata ex eo est, quod animata profert, se ipsam anima

destituit. Nam qui animam educit, sive suam, sive

paoximi, mortuus omnino, et exanimis est, vitalem cau-

sam ejiciens.

INTERROGATIO CI.

Num igitur, quandoquidem homines viventia et ani-

mata generant, edito in lucem infante, inanimus relic-

tus est ?



112 S. C.^SARII

RESPONSIO.

Verum nlhil allud quam organum homo generat, ani-

mam autem immittit Deus. Nusquam enim in Scriptura

dictum est : Producat muher animam viventem; neque

quodEva concipiens, aut Sara, aut Elizahetha produxerit

animam, sed quod genuerlt infantem puerum. Cur caetero-

qui plurimae matres gcnerant sola corpora, anima desti-

tuta, siquidem poterant anlmatum producere foetumPAut

quare foetum mortuum enixae, super eo lugent et plorant,

et non mox animam indunt mortuo : slquldem denuo fas

erat anlmam generarc? Quomodo vero quodvis animaluiii

ferro dissectum aut lanlaUim, mox sangulncm profundlt

instar torrentis, et clrcumquaque rubefaclt suhjeclum?Terra vero arata

,pastinoque dissecta , et in puteum efFossa

non clamat , non reddlt sangulnem , non ruhefit , non

contradiclt percussorlhus, ut animata omnia solent? Quo-

modo vero alllum et cepae , ut aliae plantae cultro vel falce

amputatae sanguine non pcrfunduntur, siquidem anlmalae

sunt, secundum Manlchceos vaniloquos et stullos, qui

foetidam maledicentiam In suls animahus circumferunt?

Omne autem anlmatum terrcnum et marinum omnino

erit, et sangulnem hal)ens. Non igltur animata terra est,

neque quidquam plantarum , aut luminarium. Nusquam

enim de his inquit Pagina sacra, quod inspiraverit ipsis

flatum vitae, quemadmodum inqultde homlne. Ahsit igitur

a te procul, quaeso, illorum dcmentla et dcilrlum. Omne

enim animal sihi simile generat, hos hovem , simlHter et

equus equum, et caprea, ct llgris , ct oncrlhus porlandls

destinata juinenta, hestlaeque crudlvorne , unumquodlihet

suam naturam, eamque soL^m gencrat. Quomodo igitur

terra cum unius naturae slt, tot queat animas gcnerare al-



DIALOGUS II. Il3

teriiis generis et inneqnalinm aninialinm, nisi divino man-

dalo animarentur, quas inde producuntur? Quomodo vero

et aquie eidem divino jussui obnoxiae, cum sint unius na-

turae moliis ct fluxae, innumera genera natatilium anima-

torum , caeterorumque et aliorum piscium cartilagineo-

rum in uno temporis momento consimiliter cum terra

excreverunt? Qui rcs mollis et fluida produxit corpora

animata, solidaque ct lapidea, in abysso fluitantia, adae-

quata montibus magnitudine, cujusmodi sunt phocae, ba-liencie, priones

,gauri, ctc. , horribilia dictu et aspectu in

profundo dcgentia animalia, quorum non est praesenlis

tcmporis expositio? Quomodo igitur, siquidem una natura

animata est aqua, innumera eflluxerunt geiiera natatilium

et volatiiium, aiitcr nascentia, et aliter viventia, et qui-

dem diverso victu viventia :

nunc quidem super terram,nunc vero in aquis victum quaerentia? Nihaci sunt in

/Egypto crocodiii, ad occidentaiem Phisonem canes flu-

minei : Euphralaei grypheSp paiustres ranae , et apud nos

ecliini et cygni. Atque innumera quis invenerit amphibio-

rum genera, qiiae nunc quidem in pratis et medimnis

seniina coiligunt, aut Iierbas comedunt, una cum terres-tribus animaiibus : nunc vcro in aquis natantia leviores

iluviatiiium cibos comedunt : quod et crudivora ex terres-

tribus facere soient. Sed ad propositum serinoncm guber-

nacula vertamus, prophetica secuti dogmata. Nusquam

enim terram animatam pronuntiant, sed divina virtute et

spirituanimari ex ipsa puiiuiantia

:

divino quidem Davidecanente, «EmittesSpiritum tuum, et creabuntur^ : «Esaia

vero veiut in persona Dei manifesto ciamante : « Ego Deus

» qui feci cceium et terram , et qui dat flatum vitae omni-

)) bus calcantibus eam^ »

'Psal. ciii,3o. — isai. xLiF, 5.

LIII.g



II 4 S. CMSXIMI

INTERROGATIO Cll.

Nihil quod mugit, aut rugit, inanimum esse dicimus

quomodo igitur rugit terra, siquidem inanimata est, et

quomodo mugit quando concutitur ?

RESPONSIO.

Similiter et mare subterraneis spirilibus intumescens

quasi stridorem aliquem aut mugitum reddit. Etenim illud

saepenumcro evaporante profundi cestu commotum et ex-

undans, sonitum efficit, allidens semetipsum procellis ve-

hementioribus. Quiescente vero flatu, vekit inanimatum

haud clamat, sedsopitumprofunditatistranquillitatem ha-

het. Cc-eteiôqui num putatis aquaria vasa vcl dolia ani-

mata esse, quse audimus stridentia etmugientia, cum pe-

netrat aerius spiritus? occisa vero capra et excoriata

cuivis constat ipsam pellcm inanimam esse. In utrem vero

cute commutata, et spirilu distenta, deinde rursus com-

pressione manuum nostrarum emisso flatu , quomodo slri-

dorem quemdam, aut mugitum rcddit inanimata? Quo-modo item musico serviens instrumento , duclu hominis

varie iflo utentis quodvis carmcn eflicitur, ac tam lugu-

hriter quam remissc per fistulas resonat? Num igitur ani-

matas dicemus quod inflalae musicis insonantinstrumentis

hominum excogitatione? Item cilhararum chordas, et

tympanorum pelles tinnitus etsonos edunt, perque tactuni

ejus, a quo tenentur, strepunt. Ad hunc modum cogila

etterram, per allcrius alicujus operationcm, mugire et

concuti.



DIALOGUS II.

INTERROGATIO CTII.

Qiiomodo igitur tres illi pueri omncm creaturam anima-

tam innuunt, cancntes in fornace : (fBenedicite omnia

»opera Domini Dominum, celebrate et exaltate ipsuin in

» saecula. Benedicite Angeli , cceli , terra , sol , luna , astra

«rores, pluviae nivales, glacics, nives, lux, tenebrae,

»

noctes,

dies , montes, colles ,

mare, flumina^,

» ct om-

nia, quae sequuntur? Nam per hoc, esse illa animata sig-

nificatur.

RESPOfJSTO.

At non omnia animata ostendit esse illorum Sancto-

rum hymnus, praeter homines, etiam Lestlas, et celos et

caitera terrestria et aquatiiia. Angeli enini benedicunt ut

rationales spiritus, et ministeriales : coeii autem, non ser-

mone et voce , sed suppcditatione imbrium et firma

constitutione. Sol autem et luna, exortu, ct mutiia vicissi"

tudine cursus et radiorum ejaculationibus. Pra^terea pro-

cessione ordinata Lucifer quidem diem annuntiat. ilespe-

rus vero diversum. Pleias conspecta securitatem navigan-

tibus poilicetur; occidens vero diversum aiiquando

quidem ad matutinas, aiiquando vero ad vesperlinas partes

axem flectens , noctcm et lumcn significat. Tcrra vero

fructibus benignitcr fovens mortales, laudat Dominum.

Mare prosperitate profectionum, et liguispermeabile, pis-

cesquenobis proferens et conservans, Dominum laudat.

Animalia autcm bruta, et homines : nos quidem cum ra-

tione laudes olfcrimus , iila autcm portantia laudantcs, et

vota facientes, ordinate ab iilis gubernata, et in timore

»

Dan. III, 57, et seqq.

8,



ii6 C.ESAr.II

colilblla, Dominnm prrpdicanl. Nilenim niinns quam pro

nohis ipsls, eliam pro jumentis orare consuevimus.

INTERROGATjO giv.

SI in firmamento fixa sunt astra et luminaria , consistit

autcm immobile, ut (llcllur , ccelum, quomodo currlt per

ipsum sol et luna , non secantes ipsius substantlam? Quo-

niodo Itcm In glacie figi potest ignis , ita ut non solvatur ?

RESPONSiO.

Non sunt fixa, sed sub lirmamenlo aptata, et feruntur

quidem in (etherclovltale natura?, currunt vero sub firma-

mento : illius quidem refrigeratlone secundum proportio-

nem ad inferlora compulsa , verum aeris subjecta crassi

ludine suhlala. Omnibus enim creatls levlor est ignis na-

tura, ideoque Angeli eliam hanc sortlti sunt. « Qui facit

» Angclossuossplritus, etministros suos, Ignis flammam*,»

inquit in Melodiis Davides. In Eplstosfis autem Paukis :

« Aerasuperanlhmiinaria Jevliateignls (6). »Penitusautem

ad firmamentum appellere , aut ejus aHquam partem lu-

flammare non possunt, })ropler aspirans desupcr frigus

c<elesllum aquarum.

l^TEUROGATiO CV,

At quomodo ventorum violeutia in aslra non impingunt,

aut impediuntur cursu ?

» Psal. ciii, 4-



DIALOGUS II. 1 17

RESPONSIO.

Spiraiit inferne flatus , et siib sole feruntur iiubes, ut

in alto meridie videre iicet, quomodo nubibus agitatis su-

pervolans inumbretur sol. Flatus autem violentia terra3

contermina cum sit , merito commovct abyssum , et in

aera spargit pulverem. Quomodo vero flatuum vis exiguamaiiquam domum aut lapidem movere cum non possit,

movebft aliquando vel transferet soleni quavis civitate ma-

jorem, aut ad astra collidet?

INTERROGATIO CVl.

Si nihil ad hominum nativitatem conferunt stellae, ne-

que possuiit inde indagari quoe nobis accidunt,quomodo

in nativitate Christi exorta est ,quê Magis dux viae fieret ?

Aut quomodo ilH regaleui agnoscentes stellam , ad iter

suscipiendum moti sunt, ad adorandum puerum per stel-

lam deducti?

RESPONSIO.

Ouia Samaritani et Sadducaci Angelos non rccipiebant,

merito stellam Angehim divus Evangeiista vocat. Sed ct

cullumastris

impensum ad Cliristum trahens, a nuiltorumDeorum errore mortales reducendo, velut steiiam ponit

Angelum, via? adorationis ducem. Non enim alia re Magi

ad adorationem excitati sunt,qnam opinione sui cultus.

Cum autem remissior et inrirmior inagis facta fuisset per

deificati hominis nativitatem,qui stellas fundaverat , ct

ordinem ipsispraescripserat

:

re intellcctaerrantes iili

Chaldsei, confirmato ad supplicanduni aniino, expialo er-



Il8 S. CiESARII

rore, sua eunt spontc, tanquam Evangelistae et primi prje-

cones gcntium de divini hominis adventu. Surgentcs igitur

prophetia eximii Esaiai audita, clamant : « Puer natus est

))nohis, ct filius datus est nobis, ct vocabitur nomen ejus

)) Magni consihi nuntius, Deus fortis, Dominator, Princcps

))pacis, Pater futuri saeculi \ ))lioc autem cum ante quin-

gentos annos ab illo viro sancto pncdictum fuisset , licet

illi non audivissent : lamen rc Ipsa dcmonstrarunt , iegi ci

Prophctis vacantcs, Judaôs ii.Lc^digcntiae expertes csse, at-

que ita in fidc pergunl. Quod vcro non stella, sed intel-

lcclihs qua^dam ct rationalis polestas fuerit ille Magorum

dux, cx ipsa discimus tum motionc tum instilutione. âm

stellarum illae quidcm qua) scmpcr sunt mobilcs, nunquam

a motu quiescunt : quae vero fixae sunt, non movcntur. lia^c

autem utrumque recipere videtur, nimirum qua) et mobilis

esset, et fixa, atque etiam ab iis qui ducebantur, scse sub-

duccret : ita ut intcrrogantibus ipsis,« L'bi est natus iile

)) rcx Judicorum ^ ? » turbatus sit rex Herodes , et tola

Ilierosolyma, et divulgatus divinus partus, lateque sparsus

a Magis, propter ademptum viae ducem. Piursus autem ap-

parcns, conslilit supra antrum, ubi infans erat , inquit

eximius Matthaeus. Nam nisi per intcrmissioncm apparuis-

sct, non fuissct commota Hicrosolyma inicrrogatione Ma-

gorum, neque irritatus fuisset Herodes , de rege audiens.

Nisi iniellccLiiis aliqua et ralionalis potentia illa steilafuis-

sct, non uiique ejus qui natus erat , ministram se dcclaras-

set. Nunc autcm quod circa reges fieri solet, vocatquidem,

et prtECedens divinus hic cursor dcducit ad rcgem aliquos :

post quam vcro ad porlam latioris platcae venerint, voca-

tos ad limina starc jubct, usque dum advenlum ipsorum

regi significavcrit , sicque dcinceps ad ipsos rcversus , ad

tectum aureum, et ad regem intus sedentem deducit. Ita

' Isai. IX, 6. — a Matlh. n, 2.



DIALOGUS II. 119

hic stella quidem conspicitur, Angelus autem esse intelli-

gitur, ct gentium dux. Quaenam caiteroqui vobis videtur

esse ma^îma stella? Num sol? Omnino dices maximiimesse sidus solem. Quis igitur, cum est in medio ccelo con-

stitutus, dicerc queat, quamnam urbium aut virorum prse-

cise ostendat, aut quamnam domum quasi digito designet?

Compara igitur stellam cum sole, velut muscam vinariam

ad clephantem , et astrum divinum ad omnium maximani

civitatem , vehiti cum camelo culicem. Si igitur non sci-

inus quam maximarum urbium designct superne immi-

nens ille luminarium rcx, quomodo stellam exiguam osten-

dere speluncam dicam , si non Angelus fuit,propinquum

lerrai in subHmi iter faciens, ct Dominum indicans? Fa-

cessant igitur hinc cum sua dementia, qui stellam una cum

uniuscujusquenostrum nativitatc oriri putant,fabulosi nu-gatores , cum codem moriente stellam quoque deficere

delirantes. Cum enim duo tantum homines essent in

inundo, Adainus, inquam , et Eva, plenum erat astris co^-

lum. Rursusque sublatis per aquas tempore gigantum om-

nibus animatis naturis, praiter eos octo qui cuin divino

Noa servati sunt:

non simul ablata sunt astra cuin illis,

qui aqua delcti sunt, neque vel paululum a suo recesse-

runt ordine.

INTERROGATIO CVII.

Quomodo vero Scriptura astrologum dicit Abrahamum?

aut quomodo ct ahos invenimus phirimos, qui ex astris

multa quae fiunt apud nos priedicunt, veluti quod hic in-

fans adultus, in homicidam evasurus sit, aut adulterum :

ille vero in sobrium, et modestiorem , et fortunatum, be-

neficio sideris?



I20 S. CiESARir

RESPONSIO.

Patrlarcham qiiidem Abrahammn hlsloria astronoiium

vocaiis, nusquam ponit ipsiim pro diis habuissc vel cohiisse

stellas. Verum ad agricuituram , et imbres , et siccitates

tempestatesque ipse observasse Patriarcha creditur, ut qui

patrc genitus esset gcntili Tharc , et cum Chaldosls versa-

tus, qui multitudinem deorum credebant. Non enim juxta

leges siderum , sed juxta pietatem in Deum primum sibi-

metipsi , et dcinceps Isaaco lUio circumcislonis acutum

cultrum adhibuit. Neque secundum aslronomiam, scd di-

vinam promissionem ex steriH et decrepita consorte sobo-

lem se procreaturum credidlt, cum qua ab adolescentia et

florenti letate usque ad ipsam canitiem, et extremam se-

iiectutcm versatus erat. Nunquam certe astronomia) pa-

ruit, ne tunc quidcm , cum astrorum opHex per tentatio-

nem fdium immolare pra^ceplssct. Neque astra sequons,

sed* Dco obediens , Chaklaâm cum Mesopotamia Syrlae

permutat.Obsecroautem acumen ilkidtuum, praeclarissime

Constanti, ut in praesenti sacrocoelu paululum auscullandi

gralla tacente , astronomicam gencsim nostram,quain tu

statuls, exphces mihi, qua^nam slderum sit tain inixtio,

quam conjunctio : donccdivina virtute ac sapientia subver-

sis, quce a te agltantur, dogmatibus, rursus per sobrietatem

et doclrinam mehoribus In te excitatis, quemadmodum ct

ab cxcelso Apostolo dlcitur, demohtis legahbus, et vicissim

exaUatls evangehcls, ncqultia fracta , et in mcHus reslltuta,

pacequecum meis dogmatibus reconclhata, et illls qui una

ad audiendum hunc sermonem excitati sunt, illaesis abeun-

tibus, nec improbitatls gentllitlae quldquam seciim aspor-

tantlbus, Davides quidem auclor ille dlvinorum Carini-



DlALOGUS 11. 12 1

jium snbjlciat : « Hnec est mutatlo dexterae Altissimi *: »

eximius autein vates Esaias acclametinpersonaDei : « Ego

» sum Deus , ilie,qui facit pacem , et inala in melius re-

)Mocat ^. »

IINTERROGATIO GVIII.

Facla mlhi clicendi potestate a sanctitate vestra, oratio-

nem auspicabor, nou ut corruinpain pnesentes, sed uti

rem perniciosam abjecturus. Quando igitur Mars (7) cen-

truin tenens in domo sua, quadralo aspectu cum Mercu-

rio centrum Lunae,qua3 plena esse incipit, in generatione

diurna intuetur : efficit homicidas et interfectores,jura-

mentorem usurpatores et potores sanguinis, ebrios, elFce-

minatos, daemoniacas notilias absconditorum mysteriorum

scrutantes, magos sacriiicos, et qua3 sunt istis slmilia : si

praesertim nuliius alterius beneficae steilae aspectus sit.

Rursus idem Mars intucns Venerem aspectu quadrato , si

non sit aspectus aiicujus steiloe beneficie in centro, adui-

teros efficit, rem cum sororibus et matribus habentese

Venus cum Luna in finibus et domibus Saturni, accedente

Saturno, approbante Marte, efficit muiieres agrorum cui-

trices, et architecturde omniumque virilium operum gna-

ras , consueiudinem habentes et concumbentes cum qui-

bus voiuerlnt , nlhii impedientlbus in hoc eas maritis.

Mrlies autem efficit muiieres in Capricorno, in Aquarlo,

sed in re venerea infellces. In vlris autem efficitur contra-

rlum, si cum Marte sit in Ariete. Quo fit, ut nequeant vei

metu, vel aiicujus minls, vei arte coniinere ilbldines, prop-

ter inciinationem astrorum.

> Psyl. LXXVI, 11. — a Isyi. XLV, 7.



122 S. CiESARII

RESPONSIO.

Admodum scitc gentilltii erroris enuntiasti fabulas. Yi-

cissim igitur et cgo audaclcr aggrcdiar ca, qua^ a tc dicla

sunt, et fanda3 vel arcus vice sermone utens refellcre co-

naLor, ne ad Martem ct Vencrem, nostras stellas, caedium

causas referas. Prius autem ohsecro ut discerc velis, posse

hominem, siquidem velit, libidines ct acliones vel casti-

gare, vel penitus excutere. Atque equidem excutere soleo

per conscientKc flagelia , et per mcmoriam inevitabilis ju-

dicii, quod vitia problbet. Scd et principum lcgcs, ante

tentata tormenla, el angustias, atquc catapultarum sup~

plicia , solo audltu rcrum terribilium, qu;e sunt in com-

pensatione delictorum, modestum reddere possunt bo-

minem intemperantem, et obtundere lascivientem vigorem

juventutis in quabbet regione, sive scrlptai slnt , sive

non scripta; , tam apud nos,quam gentes. Nam apud

allquos lex scripta , apud alios vero consuetudo valet.

Leglbus enim qui destituti sunt patrios mores pro ie-

glbus ducunt. Quorum primi Seres sunt , qui terrae ex-

tremahabltantcs, pro legeliabent patrlam consuetudlncm,ne quls scortetur, nevc praidctur, ne quis adulterium

commlttat , nc statuas adoret , ne dxemones venere-

tur , ne prorsus apud ipsos imago sit , aut scortum

aut aduitera , aut praido, aut homicida , aut fur. Et ta-

men nuillus liorum hberam potestatcm coeglt Illa , de

qua tu dicis :

Lucens igne Martis stella :

neque vi compulitquemquam ipsorum intcficcre gladio proximum, aut la-

plde pcrcutere. JNon Venus cum Martc pcrsuasil ipsis ut

furiose ruat in uxorem vicinl. Siveltoto die medinm ctcli

Mars obtineat, nihilominus pra^valct apud Scres astrorum

necessltati lex patrla. Lex autcm et Bactrlanls est sive

Brachmanis, a majoribus accepta disciplina :

Ne quid mac-



DIALOGUS II. 123

tent, neque inanima gustent, ne vino simpliciter, aut (8)....

utantur , Deum meum reverentes , licet vicini sint ipsis

Indi, caedibus polluti et vino dediti, qui porcorum sylves-

trium aut suum instar cum insania fceminas deperire so-

lent, et alTectibus indulgere. In Hesperiis autem regionibus

ultralndos, habitant quldam qui hospites devorant, et adve-

nas interficientes comedunt. Neque ulla stellarum benefica-

rum a cacde ipsos avcrtere potuit, usque in hodiernum diem.

Alia Chaldaeis et Babyloniis consuetudo est , ut matres

in uxores ducant, sororcs violent, erga suos liberos insa-

niant, eosque polhiant. Et si procul a patria sint, suis utun-

tur Icgibus, aperte, et privatim admoniti. Ex quibus ali-

qui etiamnum degunt inter Medos et Parthos , et Elamitas,

et iEgyptios, inter Phryges et Galatas, in quibusdam pagis

impie vivenles, etiamsi nunquamVenus cum Luna in fmi-

bus et mansionibus Saturni, adjuvanteMarte, in omnium

ipsorum nativitatibus inveniri queat. Alia item apud Gelas

lex, ut mulieres agros quidem colant et aedificent, et opera

virilia faciant , sed consuetudinem habeant cum quibuscum-

que velint peregrinis, nulla increpatione virorum, qui ipsis

praesunt, neque aemulatione impedilae. Non unguntur au-

tem odoramentis, neque fuco in facie inficiuntur, ut genas

pingant; quemadmodum apud nos uxores alienne quae faciei

medicamenta quaedam adhibent. Viri vero induuntur ad

pedes demissa veste molli , et tincto amictu. Sunt autem

inter ipsas etiam bellicosissimae, et venantur feras, quibus

vix alias sunt fortiores. Quomodo igitur non omnes Gela-

rum mulieres sortita3 sunt Capricornum aut Aquarium,in-

fausto loco posita Venere? Aut vice versa , cur non Ipso -

rum viri sortiti sunt in Ariete cum Marte Venerem , ubi

viriles et molles aiunt esse, qui cumChaldaeis sentiunt? In

Babylonicis autem Susis mulieres omnis generis unguento

pretioso, et ornatu utuntur, ministris instructae hilariter



124 S. C.^SAKll

m publicum procedunt , cum immodestia vultus et hilari-

tate magna. Cum omnibus ea^dem advenis absque timore

et pudore concumbunt imperantes potius propriis viris.

Neque tamcn in omni nativitate Susidum mulierum,

medium cceli cum Jove et Marte in fmibus Jovis ^ enus

tenet. In orientali autem plaga paedicones sunt, qui apud

Christianos, si deprehendantur ab ipsis consanguineis, nullo

parcente, suppUcio afficiuntur. In Britaunia pkirinii viri

cum unica concumbunt muhere. Similiter et multa3 mu-

Ueres uni junguntur viro.

Utuntur denique patriis moribus gentes, vehiti lege, ci-

tra morsum animi et molesliam. Amazones nc viros qui-

dem habent, sed animahum brutorum ritu semel in anno

circa vernum yEquinoctium suis fuiibus egressai, et cum

viris qui sunt in vicinia coeimtes , quasi conventum ali-

quem pubHcum et festum tempus coitus ducent. Ex qui-

bus post quam praegnantes factae sunt, domum simul om-

nes remeant. Tcmpore vero partuum edendorum, prolem

quidem masculam interimunt, lemeUam vero conservanl,

et lactant accurate. Absurdum autem est credere, in con-

ceptione quidem mascuhni seminis Martem cuni Saturno

ea hora aequaUter sortiri , in foeminini autem nunquam.

Quo caeteroqui pacto in eodem noctis dieive momento se-

minibus in alvos excipientes jactis, rursusque simul quasi

ex eodem utero progredientibus , alii quidem fa^tus interi-

muntur, simul atque vitam deguslarunt , ab homicidis

malribus leto dati , antequam lac traxerint, aut vocemediderint : alii vero in vita manent, et mah\ leglbus prae-

scripta amplectuntur? Aut quomodo eodem tempore mu-

lieres apud nos et concipiunt, et pariunt plurimie, gemel-

loque partu edito, ambos infanles conservant, nuUo astro

cogente ut interimant, aut soio ahidanl, ut eos e vita tol-

lant, velut Amazones miseros roetus suos necant:

sed suam



DlALOr.U!^ II.

polluscervlcem pro illorum ca3(ie objlciant, lactentlumque

inrantum vllam magis quam se ipsas ament ?

QuodsiMercurius, utdicltis,cum Venere in suis mansio-

nibus existens clFiciL fictores, pictores, nummularios : in

mansionibus auLcm Vencris, unguentarios , cantores, mi-

mos ,poctas : qui fit , ut apud lielios (9) et Saracenos , et

apud eos qui sunt in L}bia supcrlore, apud Mauros item,

([ui juxla liltora ct ripas Occani liabitant, et in ulteriore

Germania, et in Sarmatia supcriore, et in Scythia, et apud

omncs naliones, quoe aPonlo procul dissitae sunt, inveniri

non possit nummularius, aut fictor, aut pictor, non archi-

tectus, non cantor, non actor poematum, ut apud nos?

Quare Mercurius et Venus id non contulerunt ctiam apud

ipsos nato , ut assequatur ea studiorum et morum exerci-

tia, quae apud eos non sunt ? Medi data opera omnes ad

huc spirantes aegrotos canibus escam cilra commiseratio-

nem obljciunt. Atque hi Medi anne cumLuna, Martem,ut

vosloquisoletis, Iq diurna natlvitate inCancro sortiti sunt?

Indi cadavera mortuorum igni In clneres redigunt, et cum

els quorumdam uxores comburunt.Atqui nequaquam om-

nes Ignl absumptne uxorcs Indorum, aut adhuc viventcs

sortitne sunt tempore nccturni parentum suorum coitus

cum Marte Solem, in partibus Martis noctu non lucentem.

Germanorum complures strangulatlone se vita spoliant,

non tamen omnlno major pars Germanorum lunam , et

horam interceptam a Saturno et Marte habent. Verum in

omnl gcnte si interdiu homlnes nati fuerint, non mellores

pelorosve erunt, secundum astrorum conjunctionem , uti

vos dicitis, sed In unaquaque regione leges quaedam et pa-

trlte consuetudlnes praevalcnt, ex quibus proprium jus, et

quid nobis omni bus faciendum sit omnes discimus. Non

enim potest de vestra sententia, genesis cogere Seres ut in-

jt^rficifint, aut Bracjhjnpnc^ acl vorandum carjoeg; isice-^



126 S. C/ESARIi'

tamve potandiim, aut Persas ne ciihi matrlbns matrlmo-

nia jungant et sorores violent : aut Indos , ne igni mor-

tuos tradant : aut Medos, ne canlbus objiciant morlturos :

aut Parthos, ne multa conjugia contrahant : aut Mesopo-

tamios, ut sint valde temperantes : aut Graecos, ne corpori-

bus exercendis occupatl slnt : aut barbaras gentes , ut

cum lUIs quae a Gra^cls praedlcantur, commercium habere

velint. Verum ut dixi jam ante, qulvis hominum suae legis

libertate utitur , et quae ex astris secundum Graecos fabu-

lose ficta sunt, propter legum metum omlttlt, aut propter

consuetudlnem patrlam gentls a vitlls abstlnet. Nam vir-

lutum aliae sunt ex liberae voluntatis electione, aliffi vero

ex circumstantiis ejus, qui necessltate coactus accedlt ad

melius, utpote legibus ita poscentlbus.

INTERROGATIO C{X.

Atqui cum sint septem unluscujusque nostrum nativi-

tall deputatae slellae In septem plagas terram divisam csse

dicimus , atque quamhbct plagam gubernari ab una stella-

rum illarum et secundum illarum conjunctionem duci et

perfici subjectos, quam eflicacitatcm stellac ahqul legcmvocant.

RESPONSIO.

Sl in septem plagas dividitur orbis, quomodo In una

parte multas atque dlversas leges invenlmus ? Neque sep-

tem modo , secundum numerum stellarum, ncque duode-

cim, secundum Zodiaci slgna, neque item triglnta sex

secundum decanos(io) : sed innumerae commemorantur

leges, quie oUm mutata? sunt , ct nunc vigent. Quomodo

veroin cadem sectione anlhropophagos Indos , et ab ani-

matis omnique mactatione abstincntcs Brachmanes habi-

tare cernimus ? Quomodo Babylonii mixti poUutis nuptiis



DIALOGUS II. 127

consanguineomm deUrant? Aut quomoclo in sectionc alia

ejusdem tractus Sclaveni et Physonitae, qui et Danubiani

appellantur, alii

quidemuLera

mulierumlibenter

comedunt, quod plena lacle fuerint, instar murium infantes

saxis allidentes : alii vero etiam a legitimo et irreprehen-

sibiU carnium esu abstinent? Qui eorum ahi proefracti

sunt, suo jure viventes absque cujusquam imperio, ac

nonnunquam comedentem secum , vel iter facientem

principem suuminterficientes, vulpes ct sylvestres feles

porcosque comedentes, et hiporum ululatu se provocantes :

alii vero a voracitate abstinent, et cuivis principi se

subjicientes obediunt ?

Multa certe commemorantur de Longobardis , et Noris,

et Gallis occidentaHbus , tanquam ignaris Mercurialis et

Saturninae de astris scientiae. Quot rcges et principes sus-

tulerunt malc latas legcs, ipsi sua placita sancientes? aut

e diverso , meliorcs rcpudiarnnt ab his divcrsi , a nullo as-

tro in dccrctis sibi placitis impcditi? Unum autem profc-

ram, quod incredulorum omnium ora quasi alapa caedet.

Judaei omnes legc quam Moyses tuHt reccpta , omncm foe-

tum marem parlicipem rationis ipsis natum , octavo die

circumcidentes , sanguine perfundunt. A soeculo autem

nullus Gra^corum aut Christianorum circumcisionem rece-

pit, hcet plurimi Juclaei, et Graeci, et Christiani iisdem

mensibus et hebdomadibus , et diebus, ct horis nati sint.

Nihil crgo Mars facit aut Mercurius , aut Yenus , aut reli-

qua Gra^corum fabula, uno circulo complectente omnia :

nullusque ab astris vi cogitur. Annon enim Graeci , aut

Judaei , aut Christiani eadem die vel hora , in maternum

jacti sunt uterum, et simul in lucem editi ? Quomodo

igitur plurimis ipsorum Christo adjunctis, patrio abnegato

errore , non potuit ei terrenae parti dominans steila ipsos

arcere ab vera in

Deumpietate ?



128 S. C'ESA.RII

INTERROGATIO CX.

At nobis diim de astris loqulmiir, non est sermo de

fide : sed de morlbus , et ratlone ylvcndi , et Inde pendcnte

actione,prsetcrea de constitutlone corporls. Nam quorum

sub Ariete natlvltas est, crlspls sunt crinlbus,gratiosi et

magnaniml,qula prlncipls officio fungltur Aries : ctlam

llberaB voluntatis clectionem habent, siquldem et Aries

deposlto absque dolorc vellere, rursus a natura vcstltur.

Subjcctus autem Tauro , cerumnosus est, et servilis. Tau-

rus enim sub jugo est. Qui vero est sub Scorplonc, per-

cussor est ,propter eam

, quae ab illis bcstils sumitur, sl-

militudlnem. Nam et Librae subjectus, est justus : proptcr

nostrarum librarum aequalltatcm.

HESPOWSIO.

O gentilltiam dementiam! Quid enim Istls iucrit magls

rldiculum ? Nam Arlcs, unde dcb'ri natlvitatem hominis

repetunt, cnell duodecima pars cst, In quo sol mcans ,

verna signa ingrcdllur. Scd et Libra, et Taurus, ct Scor-

pius, et similitcr horum (juodvls duodccima porllo cst,

ct pars cciiVi in Zodiaco, quem vocant, circulo. Quomodo

igitur inde mortalibus pra^ccdenlcs causas cxislere dlcunl,

dum ex lis, quas apud nos balant, morcs ipsis desIgnanturP

Animalenlm ad imparliendum facile, Arics est. Non quod

Arielis sonum edat ca pars coeli , sed quod ovls a creatore

talem naturam acccplt. Atque ex astris quidem '"•\lagis

ostcndere gcneslm nosLram, id vero pcr balatus pcrsua-

dere conaris. Siquldem a lalibus anlmallbus ccelum gesta-

tum talcs habct morum causas : omnino et ipsum subjec

tumestalienispotestatibus, nimlrum poteslalibus astrorum,



DIALOGUS II. 120

astra vero animalium, pendentes ab ipsis causas habentia.

Si vero ridieulum hoc est, magis ridicuhim ilkid erit, ex

iis quae nihil inter se commune habent, inducere velle

probabiHtatem eorum,quae de nativitate dicuntur. Quo

modo enim quotidie innumerabiliter mutantur stellarum

aspectus? Nam planetse, ut sunt, semper mobiles appel-

lantur. Atque ahi quidem citius assequuntur se invicem,

ahi vero periodos eadem hora faciunt tardiores. Aliquo-

ties etiam se invicem aspicientes, mox occultantur. Quodsi ex natura ipsis bonum et mahim adest, omnino ad opi-

ficem causa maH a nobis refertur. Quod si hberae volunta-

tis electione moventur, primum quidem erunt animaha praR-

dita hbera voluntate, sohitis et hberic potestatis motibus

utentia : id quod extremae insaniae atque dementiae fuerit,

cum blasphemia conjunctum opificis, et cum mendacio do

inanimatis.

Quomodo autem, qui ad Arietem suam nativitatem re-

ferunt , crispi et gratiosi , et hberae vohmtatis , et divites

sunt? Yidemus muhos quidem crinibus crispis, qui tamen

cseci sunt et minime divites, neque hbera praediti volun-

tatis electione , sed improbi , ad quaestum faciendum

inepti, et sordidi , et pannosi , et circumforanei, qui ja-

nuam cum janua mutant quotidiani victus adipiscendi

gratia. Quomodo autem qui calvi simt , vel etiam crine

simphci , aut hebete visu, diversum habent, divitias nimi-

rum et abundantiam , atque quietem , raro cum amicis

consanguineis congredientes ? Quoties autem die vel nocte

regiarum nativitatum perficiuntur figurationes,quare non

quahbet vice reges nascuntur? Aut quomodo patriaa

ipsis intercedunt regni successiones ? Nimirum non quivis

rex regiam astrorum figurationem per coitum cum con-

sorte tori, fiho apphcandam observare potuit. Neque enim

(juisquam eam rem habet in potestate sua. Quomodo igi-

LIII.g



l30 S. C/ESARII

tur Ozias rex geniiit Joalhamum i cgcm , Joathamus vero

Achazum , Achazus autcm Ezcchiam?Hic veroManassem,

et is Amosum , ille vero Josiam , hic autem Joachazum

unusquisque rex regem ? et quidem nullus eorum in ser-

vilem nalivitatis horam incidit. Deinde si et vitiosarum et

virtuti consentaaearum actionum non ex nobis principia

pendent, sed ex necessitatibus naliviiatis, superflui sunt

legumlatores qui sectanda fugiendaque nobis definiunt,

superflui judices , qui virtutem quidem honorant , impro-

bitatem vero puniunt. Neque enim furis , aut homicidae ea

injuria est, qui ne quidem, si velint, manum cohibere

possunt ,propter urgentem ipsos ad ea facta astroruni; le-

gem , et propter impositam sibi ex fato necessitatem.

Refutabo autem ipsos etiam ex universahum rerum mu-

tatione. jNam cum ante adventum divini iUius.hominis omnes gentes cultui astrorum deditae essent , et in omni

incederent impictate, post accessum divini hominis,per

evangehcam praedicationem , ad pietatem facta transilio

est, amoHto quidem errore , virtute autem in pretio ha-

bita , eodem astrorum manente cum aspectu tumconstilu-

tione : ex Graecis, et Judaeis, et gentibus quamphuMmis

conversis , et Ghristo adjunctis. Lbi igitur priores stellne,

quae cogebant ante idola suppUciter procumbere ? Ijbi la-

titare videbantur, quae nunc ad pietatem ipsos pertrahunt?

Si vero neque ademptio, neque additio regioni astrorum

contigit, vel inviti fatebuntur, non ex ahquo fato vel ne-

cessitate, virtutem improbitalemve viventibus inseri, aut

deccrni : sed ex uniuscujusque hbera potestatis electione

unumqucmquc se ad ca qure clegit conferre. Id quod ma-

Bifeste eximius ostendens Esaias, hiculenter clamat in

persona Dei: « Si volueritis ct auscidtaveritis mihi, bona

» terra; comedetis : si vero nohicritis , ueque auscuUavc-

• ritis mihi, gladius vos devorabit. Nam os Pomiui locu-



DIALOGUS II. l5l

»tnni cst ista\ » I|jsc vcro in Evan^clio concionans Donii-

nus inquit : « Ilicrosolyma , Hierosolyma, qux occidis

)>Prophelas, et lapidas eos qui ad te missi sunt, quolies

wvolui congregare vos sub alos meas , quemadmodum

» gallina congregat pullos suos , et noluistis ^ ? » Ad volun-

tatem uniuscujusque referens sequenda aut vitanda , et non

ad necessltatem fati aut legis astrorum. Non enim pecca-

tores nos esse duceret, si illorum insidiis cssemus expo-

siti.

INTERROGATIO GXT.

Quod si nullo vel beneficio vel injuria ex astris afficiun-

tur homines, quomodo EvangeKimi lunaticos vocat epi -

loplicos , spumantcs et sese lacerantes ?

EESPONSIO.

Lunaticos vocat secundum vulgarem multorum scnten-

tiam, qui id quod altius est audire non possunt. Quando-

quidem eiilm lunoe et soK et astris veneralionls cultum

exhibebant homines vani , volens ipsos a suatanquam

perniciosa oplnionc revocare, ctiam daemoniacorum cau-

sam ostcndit hmam , ut illi supplicantes languidiores

facti , ab ejus veneratlone reslilrent. Non enlm in perni-

ciem mortallum huninarlaunlverslLalis archltectus extruxlt

Christus, sed immundus spiritus obscrvans in ipsls talem

speciem, ad seducendum aliquos subduxit, ut inconstan-tes et parum frugi mortales ad prccstigiatores et ad eos

abeant sponte,qui a Jove nutriti videntur, nimirum per

incantatlonum occasionem , et spem levandi malum. Sa^pe-

numero autem vldemus et canes latenter in nos irruerc

neque tamen dicimus lunam causam esse morsus , aut mo-

» IsM. I, 19, 20. -. 8 Matth. xxiii , J7.



23 a *• CyESARII

Uis animnlif'. Et Fcrvi soepcnnmero cum loto Inna lumine

splcndet, at capiendum lugam surgunt, et ejus auxilio ad

celeritatem utuntur. Num igilur causam temeritatis fugi-

tiyi diccmus lunam ? SaGpenumero item et cfTceminatus

homo nocturnas tenebras veritus domi dormire cogitur?

Luna yero pcr noctem Jucentc, citius ad prostibulum in-

star equi lascive prosilicns, hinniens, et currens, adscor-

tum laet us venit. ûm igitur itineris scelerati causa est

luna ,quae divino praccepto terras ccelo subjectas iilustrat?

Cohibe, quaeso, temetipsuma lunatica demcntia : daemones

eni m iis, qui iaciles captu sunt, tacite in animos inserere

consueverunt, ut non soium luminaria malorum causas

esse asserant, sed ipsum eti am opificem veiut maiorum

et exitiosorum factorem caiumnienlur. Qui vero fidem

iii is adliibent, non Dcum , sed cinerem adorant in parri-

cida, eo qui iiberorum suoium matrimonia corrupit , at-

que insepulcroapud Crctenses computruit(i i) : id quod non

estDei. JNeclioccontenti, ctiam exiilonatosiiberos interdcos

retuicrunt impii et vani:Heimupoii quidem Mercuriura,

cujus exponiorationefacinoranequeunt, inpuiverem nunc

redacluni : in Cypro vero \ enerem et stercore veiuti scpul-

crositam : inTiiracia Martem, ab execratione cognomina-

tum, ex qua nobis, veiut ex immorigero Esaii, Dionysius

Areopagita ortusest, divorum Apostolorumdiscipuius. Apud

Caucasios autem montes Saturnus , imo vero asinus ab

asinis adoratus , rudens et ciamans adversus ipsos etlmicos.

Thebis Bacclius , coientibus se tam animae quam corporis

morbus insanabilis et fcptens. In Tyro Hercuies,potius

abominabilis, qui igni consumptus propter improbitatcm,

ab impiis inter Deos refertur. In Epidauro /Escuiapius

mente puer, ab insipientioribus cl imperitJs Dcus appel-

latur. Et Syri, qui nomine conveuiente faeces potius sunt,

orci comiominem Adonim male inter Deos retulcrunt;



DIALOGUS 11. l33

^gyptii repentem hunii et terrae affixum Osirim ; Elienses

miseri Hectorem, ne quidem gallum gallinaceum bonum.

Qui in insula Leuca sunt, Icachum Achillem. Poutii par-

ricidam Patroclum inter deos retulerunt. Rhodii temera-

rium pugnatorem Macedonem , et alii alios,pulverem

scihcet i.n sepulcro jacentem colunt, prorsus impic agen-

tes. Nullus enim ipsorum in Deo vitam fmiit. Quorum ve-

saniam enumerare non est praesentis tcmporis. Si vero

quis illorum nugas audire cupit, quoerat Orphea et Hesio-

dum de illorum fabulis ; mlhi vero reliqua tacendi facul -

tatem concedat.

INTERROGATIO CXII.

Non pro Grae-cis depugnans adversus te contendo , mi

Pater, sed armis adversus illos per tuam multiplicem doc-

trinam indui volo. Quomodo igitur inquis nihil fortuito

fleri , neque extra divinam potestatem? Ecce ccelesti arcu

apparente(i2), absohttam habet is circumferentiam , et

undique oequalem , cujusmodi revera ne mens quidem

describere queat : et tamen videmus ipsum a nuUo condi

sed fortuito existere.

RESP0]^SIO.

Non potest casum fortuitum inducerc Iridis constitutio.

Nam in figura firmamenti veluti coccineus funis in orbem

extenditur. Quippe si est fictrix mens, sua qua^dam effin-

gens : utiqiie qui fictrlcem hanc fccit, eliaoi ioteiieclilLtu

fabricavit, in eo dlffusurus aut subacturus, quoe ipsi phi-

cent. Neque enim igne Hquefactum phinibum, aut cera,

aut calx , si alicujus rei formae infundatur, et fiat id quod

artifici visum fuerit , idcirco fortuito casu existere videbi-



l54 »• C/E8AR1I

tur, quando manu artificis pcr formam id qaod placuerat

efTcctum est. Ad hunc sane modum inlelligatur et Iridis

ortus in vehcmenlioribus tempcstatibus, quasi signum se-

curitatis mundo cxhibitai,quod non amplius sint submcr-

genda aquisquc tollenda quoe sub ccclo sunt. « Ponam

»enim, inquit Deus, in nubc mca arcnm meum vobis in

Dsignum*. » Sol quldem instar cucurbitula3 sanguisugnc

radiorum cjaculationibus humidum ex nubibus, velut cxaliquo corpore ad sc traliit, et sursum vehit pluvium veUiti

fluxum qucmdam,qui supra bases fertur. Est autcm Iris

triformis. Nam partim quidcm rubra,partim Cicrulea,

partim instar herba? viridis cst , et paccm, et sapieiiliani

et potcntiam , et Verbum ct Deum universitatis rcrrim

omnium, in sanguine ct aqua, ct spiritu in mundum vc-

nirc significans : baptismi quidcm aqua omnem crcaturam

per Jordanis fluxus a turpitudine abhientcm : Spiritu au-

tem sancto eos qui menlc intefliguntur submcrgenlem

gigantes, Caeterum post terrestrem idolorum ct da^monum

suflbcationem et dihivium , sangulnis signum sakitaris

nobis datum est, vercT iUius conciliationis et pacis Dci acVerbi, vclut antc in flgura, sic nunc carno cxtenti, ul qui

sit evidens signum propitialionis et securilatis a d.nemonum

dihivio nobis factus, ex illorum procefla uos ad se trahcns,

cum inqult : « Postquam exaltatus fuero a terra, » in criTce

videhcct, « omnes traham ad me ipsum^. » Et iterum in-

» quit:

« Ecce dedi vobls potestatem calcandi super serpcn-» tesetscorpioncs, etsupcronmcmpolcslatcminlmici '.Trcs

» item hujus tcsles esse, inquit eximius ilii Joanncs, sangui-

»nem, et aquam, ct spiritum, ct hos trcs mnuu essc '. »

Circitcr horam cnim nonam emisso clamore Jesus emisit

spirltum animac. Nam divinus ille spiritus inanimo corpori

unitus erat, et similitcr animai inhabitanti contemperatus.

» Gen. IX, i5. — » Joan. xii> 52. — ' Luimx, 19. — -* 1 Joan v, 8.



DIALOGUS 11. l35

Nam si acrius spiritus utrisquc adcst, multo magis divinus

utrique parti adcrat, cum sit inseparabilis et expers qua

tilatis. Lancea vero percusso ipsius latcre, « exivit sanguis

» et aqua , ct qui vidit , testimonium perhibuit , et vcrum

»est testimonium ejus ^, » inquit eximius ille Joanncs.

Sanguis autem et aqua de hoc divino et percuni fonte

scaturit, propter judicantem Pilatum et alios acclamantes

<i ToUe, tolle, crucifige ipsum ^ » Nam Pilatus quidem

amovebat a se mortis Domini sanguinem , Judaei verodamnationem cx ea secuturam in se transferentes clama ^

bant : « Sanguis' ejus super nos et super fdios nostros ^ »

Quod et nos peramanter dicimus non codcm cum ipsis

alTectu. Nam illi velut hominem intnebantur, qui a nobis

Deus universi hujus adoratur : prorsus ut periti medici

non recidunt a vertice delatum ad oculos fluxum, ita perIridem aquarum infusioncm vclut in forma quadam exten-

tam in subjecto solc instar cucurbituLc pcr radios nubes

congrcgante, ac veluti calido cauterio aquam fundentes

venas exsiccante.

IKTERROGATIO CXIII.

Tcnebras quidem primigenias dixisti per separationem

coelcstis corporis esse factas, quod quidcm recte dicitur.

Quomodo vero noctem videmus sponte ficri, nulla forma

expressam ?

RESPONSIO.

Supra quidem de nocte rationem reddidi , et nunc ob-

scura similitudine utens dcmonstrabo non fortuito ipsam

extitisse , neque cxtra divinam manum. Quemadmodum

' Joan. XIX, 54. —» Ibid, i5. —

* Malth. xxvn, 24.



i36 S. C^SARII

turres ab aedificantibus extruuntur, et sculpta vel conflata

per artificis manuni perpoliuntur ; ab ipsis autem umbrae

redditoe non ab artifice fieri solent, sed per ea quoe ab illi

facta sunt efiiciuntur. Proinde si alia quaedam cum aliis

existere solent, forma alicujus expressa , utique et formae

ab initio manu opificis factae sunt. Ideoque nox quoque

non per se existit, sed umbra terrae est,quemadmodum

paulo post demonstrabo : quando nos modo ratio temporis

ad peragenda sacra mysteria, sancto ccetu nos expectante,

compellit.



DIALOGUS III. l^y

VWV\^WVW«WVWVi.WWVVWVWWVVWVWVAAVWVWVW'VWWVWVWWVWWWVWVWVWVWtAWW

DIALOGUS III.

INTERROGATIO CXIV.

QuiA tempus heri plus aequo nos urgebat , hodie nobis

illius mensae reliquias exponito , qiiaeque de nocte trac-

tanda veniunt, latius nobis edissere: et quare dies illa pri-

migenia non sit prima sacris in Litteris dicta , sed una *. Id

quod mihi minus convenire videtur ad eas quae post ortae

sunt ; nam si secunda et tertia fuere, qaae post istam no-

minantur , convenientius erat eam, quae harum erat exor-

dium , primam, non unam, dici.

RESPONSIO.

Diem cum nocte conjunctam , diem vocat auctor histo-

riae, potiorique parti totius intervalh viginti quatuor hora-

rum, primas partes tribuit. Sic enim multis in locis divina

Pagina loqui consuevit, in supputatione temporis diesnume-

rans, non noctes. Audisquid dicatdivinorumille Carminum

auctor : « Dies annorum nostrorum annos septuaginta

))Continent ^. )> Ante hunc autem Jacobus ille patriarcha

inquit: « Dies vitae meae pauci et mali \ » Rursus idem

auctor divinorum Carminum inquit : « Ut habitem in domo)>Domini omnibus diebus vitae meae^. » Quin et divus in-

quit Evangelista : « Ante sex dies Paschae venit Jesus in

» Bethaniam ^ » Et Dominus ipse divinitus suos alloquens

ait: « Scitis post biduum actum iri Pascha \ » Quapropter

* Gen. 1, 5. — a Psal. lxxxix lo. — * Gen. xlvh, g. -* < Psal.

»ii) 6. — « Joan. xn , i. — « Matth. xxvi, a.





DiALOGUs m. i3g

proprie ct convenientcr appellata cst nna, cum ipsa in

se ipsa per omnc saiculum in se ipsam revolvatur,

INTERROGATIO CXV.

Et quonam pacto Litterae sacrae multa esse saecula de-

monstrantes, sa^cula vocant saiculorum? Et Davides iu

fine Psalmidicit : «

Confitcmini Dominocoeli

,

quoniam

))in omnia saecula misericordia ejus *. )) Et rursus idem ,

« ExaltaLo te Deus meus, rex meus, ct benedicam nomen

»tmim in sseculum , et in sseculum sseculi ^.)) Ecce tria

saecula in centesimo quadragcsimo quarto Psalmo. Sed et

in ils,quse dicuntur a sacrorum ministris , Deo gratiarum

actionem offerentibus, et imperum in omniatrlbuentibus,

baec proferri audimus ; « Imperium et regnum, et potestas,

))et gloria Patris, et Filii, et Spiritus sancti, nunc et sem-

)) per , ct in saecula saccuiorum. Amcn.

RESPONSIO.

At ex istis non docemur multa numerare ssecula, sed et

mutationes rerum et statuum , non circumscriptiones et

terminos , aut successioncs saeculorum. « Dies enim Do-

«mini magnus et illustris \ » inquit Vates. Et iterum : « Ad

)) quid vobis prodest quaerere diem Domini ? etiam ipsa

»erit caligo, non lux \ » Cab*go scilicet iis, qui sic meren-

tur. Siquidem absque vespere ac successione diem illam

for€ scimus, quam et octavam divinorum Garminum auc-

tor appellavit, pro octava Psabnos suos ^ inscribens. Alium

item Psabnum inscribit, « Pro ea quae baereditatcm acci-

» pit ^: quasi baec sola reliquarum dierum sit baeres , per

' Psal. cxxxv, 26. —» Id. cxLiv, i. —- 3 Joel. ii , 1. juxta lxx, —

4 Amo.s. V, 18. — 5 PsaU \i, 1, et xi, 1. — ^ Id. v, 1.



l4o S. CiESlRII

infmita et expertia sectionum uUarum spatia cunctarum

reram imperio redimita : propterea quod superior sit , et

extra scptenarium hunc circulum posita. Quamobremsive diem appeilavero, sive saeculum et a^vum , eodem

utrumque proferetur intellectu. Sive enim dies fuerit, una

erit, et non multae : sive saeculum appelletur , unicum

quid fuerit, et absque termino. Ad futuram igitur vitam

subducens nostrum intellectum , unam diem dixit inter-

pres ille rerum sacrarum Moscs , ut qua3 sit imago totius

aeternitatis, primitia? dierum , coaeva lucis , divina denique

ac veneranda illa dominica,quae etiam ex Domini resur-

rectione honorem peculiarem est consecuta.

INTERROGATIO CXVI.

Quomodo dicunt aliqui, incantamentis et praestigiis lu-

nam ccelo detrahi ? Maxima certe generis humani pars

hujusrei fama persuasi etoccupati, ferrum et aes pulsando,

tanquam e potestate egressam per strepitum ab errore H-

berari putani.

RESPONSIO.

Fabulae quaedam ridiculae ab anicuHs somniantibus ubi-

que disseminatae sunt, quarum deUrium est, imposturis

quibusdam propria sede hinam moveri, et ad ipsam ter-

ram ferri, et contrectari. Id quod omnis absurditatis et

extremae dementiae plenum refutare mihi, divinorum ille

Carminum auctor videtur , cum canit : « Lunam et stellas

» tu fundasti \ » QuaHs autemlocus, quaeso, detractam ipsam

unquam excepit ? cujus exiH quadam imagine magnitudi-

nem vanis illis hominibus demonstrabo. Quae per orbem

' Psal. iii, 4.



DIALOGl/S III. IÎ

terrarum sunt urbes, plurimnm a se invicem secimdnm

orientalem, et occidentalem plagam clissitae sunt, ac di^

versis viarum sectionibus editisque locis sejunctae. Nihilo-

minus aequaliter omnes lunare lumen suscipiunt. Id quod

cordalis sullicit , omnibus ipsam urbibus obversam , et

eximia? magnitudinis esse. Nisi enim sic comparata res

Ibret , omnino eos illustraret solos, qui recta ipsi oppone-

rentur : qui vero ad latus siti essent, eos inclinatis depres-

sisque radiis obliquc proetcrcurrens tantum attingeret. Non

minus etiam alia ratione eadem de hac declarabuntur. Si

quando igitur ab excclso montis vertice campum conspi-

ceres ingentem et planum,quantae obsecro magnitudinis

esse libi viderentur boum juga? quantae, aratores? quantae,

bubulcus aliquis cum mille boum armento , aut innumerus

agnorum grex ad pakidem balans ? quantae, ferociens equo-

rum armentum , et in pratis exultans ? Annon tibi formi-

cis exiliores viderentur ? Quod si etiam e specula vel

aliquo colle ad amplissimum pelagus conversus, defixos in

niare oculos conjiceres, quantse tibi magnitudinis esse

viderentur insulae vel maximte ? quantae, onerata quaepiam

infinitis mercibus navis cum albis velis caeruleo invecta

mari ? Annon quavis columba exiliorem tibi speciem

aspectumque exhiberet, visu in aere assumpto, et evanes-

cente ob intervallum", quominus accurate ipsam oculus

comprchendat ? Itidem nonnuUis in locis montes sunt

maximi,

qui in profunditatibus ambiuntur per convalles

ettorrentium alveis cinguntur, ad quorum eminentias levis

fluxusque visus fertur, et solam attingit superficiem : cum

interjacentes concavitates penetrare et inspicere propter

imbecillitatcm nequeat. Annon etiam quadratae , et ad

nubes altitudine pertingentes turres , humiles et rotundae

multis videntur ratione intervalli ? Proindenisi

eximiejnagnum sit lunare corpus, non sane simililer omnibu^



l42 S. CyESARII

ubique simili luce conspicerctur, amplitudine sua universae

terrae non cedens, simulque manifestam et his, qui procul

a terra in mari navigant, magnitudinis speciem praebens

et radiis suis lucens.

INTERROGATIO GXVII.

Quid igltur sibi vult, quod sanguinea fit aliquoties , et

variatur atque dissipatur ?

RESPONSIO.

Equidem hoc aspectu pulo belllcas efFusiones sangninls

signlficari aut per subvectionem obfuscati a terra aeris

turbidam reddi ejushiceni et

splendorem , variariquc perpulvcrem hunc spcciem ipsius , donec provecta pulveru-

lentum fuhginosumque locum evaserlt : partini enim pin-

guis etdensa, partim adusta et cinerea est terra : nonnulHs

in locis denique crassior et gravior est. Lnde mihi vldetur,

pulvcre circumdatam lunam mulari. Saepe quidcm ficri

videmus, ut fumi cxhalatlo, velpulvls nimlus allquidapud

obscuret, et procella vel nebula solarcs radlos hcbelel.

Vel potlus causa omnium cst evidentlssima,quod cum so-

ror sit solis , et ejusdcm matris Sapicntla} fdia, nempe

Christi , non ferat quae inferuntur ipsi ab impils contume-

llai : quemadmodum et sol idem in suo diurno cursu de-

monstravlt callgine puniens vesanam Judieorum et

Deumnecantem phalangem , contractioneque radiorum fuglens,

ne aspiceret creatorem suum llgno clavis aflixum ratione

assumptl, et hasta vulneratum. Idcm crgo mihi vidctur agi

a luna fralrem imitantc , dum tempore n^fturni cursus

ejus ad sepulcra et aras eunt prajstlgiatores , et illic per-

petrantur ccedes ac puerorum mactationes, et viscerum



DIALOGUS III. 143

propriornm cllsscctiones ,qnorum sangninc palpiianti])us

adhuc jecinoribns impii parriciclae polluuntur. Quorum

impietatem non abs re tragice velut exponens Davides ille

divinus, inquit : « Et maclavcrunt fllios suos, et fdias suas

wdagmoniis, et efTuderunt sanguinem innoxiam. Sangui-

» nem filiorum suorum et filiarum , c|uem immolaverant

» sculptilibus Cliananaeorum *. » Et post alia, messem ejus

sementis Ipsis indlcans, ait : « Et Iratus est farore Domlnus

» super populum suum , et abomlnatus est haeredltatem

» suam ^. » Quandocjuldem Igltur nunc cjuoc[ue plurlmi

gentilitia caligine involuti, clanculum majorum suorum

errori se submittunt, priscam cogitatlonum caedem In col-

llbus, aut sepulcrls', aut monumentls noctu exercent , nl-

dorlbus et sanguine doemonas venerantur, quos Ipsos etlam

domi supplices adorant: idcirco luna, quanquam se non

demlttat, pr.TS dolore tamen aestuat, exhorret, abdlt sese,

nubem induens, fratris exemplo splendorem saum Indignls

larglri dediguatur, ccelitus velut ex allqua specula vel su-

bllmiloco, per Ipsam Immutationem sul clamans, et call-

gine puniens atque coercens homicldas ab Impio facinore.

INTERROGATIO CXVIII.

Si non estlnaecjualisDel Fllius Deo et Patri , sedpar In om-

nlbus, etejusdem honoris, ejusdemcjue naturae, quomodo

inqult ipse , « Ego sum vltls , et Pater meus agricola ^ ? »

Non enlm eadem natura est vitis ei agricolae, cum hsec qui-

dem slt rationails et animata , illa vero ratlonls expers et

inanima.

» PmI. ct, 37, 38. — ' Ibid. 4o. — ' Joan. xv, i.





DIALOGUS III. 145

INTERROGATIO CXX.

Recte dixisti, non ipsiim , sed quoe ipsiiis erant, tradita

fuisse. Quid igitur? annon ipse erat qui vermibus perfo-

diebatur, etab eis comedebatur, et sanicm testaradebat ?

RESPONSIO.

Minime per coporea vulnera laedcbatur animus : nec

vermes , licet utrem perforarent, inius repositum thesau-

rum adoriri poterant. Non enim corpus Jobus erat, sed

Jobus erat ipsa vis animi rationis particeps : Jobi vero

corpus : corporis, res alise terrestres cogricctu-. Naminanima

rationali mens est scientiae rationalis capax. Quod autem

rationis est expers , sensu caret et hiteum est. Nihilominus

propter commixtionem eorum, qua) diversi sunt generis,

et unionem animalium rationalium , merito appellatur

homo. Concedit igitur Deus hosti externa, ut innotescant

omnibus interiora regis sceptra, suis fulgoribusobscurantia

purpuram aspectabiiem et diadema. Praeerat enim sohis

regioni Lsitarum cum imperio, prius quam a vermibus per-

foraretur carnis ipsius domicihum, et iUustraretur orbis

per declaratam in ipso patientiam. Denudatur ergo strenua

viri virtus , cum existimaret hostis eum copia facultatum

mirifice delectari , ac illarum cura vehit assentando cor-

ruptum, Deo dicturum convicium. Quapropter exposcit

ipsius facultates, quibus postquam spohasset ipsum, et a

scopo aberrasset, concutit charissimis hberis una cumipso

convivium celcbrantibus totam domum, ac repente men-

sam in sepulcrum tumuUuarium commutat. Infecta au-

tem re, cum turpitudine sic etiam repulsus , ahas admovet

divinae civitati machinas , cujus cives cogitationes erant,

LIII. JO



l46 S. C^SARII

iteriim adversus hostem in aciom progredientes. Nam

postquam omnibus spoliasset iiomiiicm justum diabolus,

neque flexisset ad blasphemiam : ( hoc enim erat, quod

summo studio quaerebat ) ipsummet deinceps exposcit, et

ad Deum inquit : « Mitte manum tuam , et tange carnes

)>ejus, et ossa ejus, ac vide num in faciem tibi non tam

»benedicturus sit, quam maledicturus \ » Confidens au-

tem viro justo, qui corda scrutatur Deus, et omnemaflec-

tum misericordiaeve practextum deponit , ne putaretur a

diabolo parcc tangendus justus. Simulque fretus pugilo

suo, et illius adversarium vituperans, quasi carne ct

sanguine inferior ille foret,

qui carnis erat expers,

et gloriabatur atque dicebat : « Robore meo faciam , et

» manu mea destruam terminos gentium , et orbem terra-

» rum totum capiam, et toUam veluti derelicta ova. Ascen-

» dam supra sidera,ponam supra nubes solium meum , et

»ero similis Altissimo ^. » Quasi ergo ridens ipsius arro-

gantiamDeus, inquit: Quid, omiserdiabole, gloriarisPEcco

unus est hic servorum meorum, isque luteus, pulvereus,

vilis anatura mortaHsque homo, non Angelus. (Turpe ni-

mirum fuerit , cum Angelo te certare , qui ne quidem luto

superioreris.) «Ecceînquit, tradoipsuminmanumtuam^,»

quasi vinctum et prostratum. Yide num excelsum illius

animum superare possis , expugnans ipsum , et in corpore

jaculis configens. Quid secundum haec fit? veluti jaculum

vaUdius invectus, repulsus est infecta re superbus et arro-

gans ille, quique se Deum esse putabat, a carne superatus

est et sanguine. Non enim potuit oppugnando sagittisque

feriendo divinam corporis illius civitatem , aut aliqucm ci-

vium , nempc cogitationum , capcre : neqiie quemquam in

portis oris occidere. In omnibus cnim iUis, quae acciderunt

ci, non admisit ullum peccatum Jol)us labiis suis adversus

» Job. II, 5. —-a isai. xir, i3, i4.

—3 Job. ii) 6,



DIALOGUS in. 1^7

Domiiium, scd lioslc impcllentc, iil Dco convicimn facerei,

diverso se modo gercbat, dicens : « Domiiuis dedit, Doihi-

»nus abstulit; ut Domino placult, ita faclum est: sit no-

«men Domini Lenediclum in soecula ^. » Non proditur

igitur, sed proponitur ut pugil et magister fortitudinis , et

graiiarum actionis in adversitatibus hujus viiae.

Quatuor igitur modos castigaiionis scimus. Nam alia

quidem propter peccaia nobis ad correctionem adhibetur.

(Muita enim flagella sunt peccatoris ^, » inquit Davidcs ).

AHa vero superbiam et fastum dejicit , hoc est , elcvatjonem

ac tumorem animi comprimit. « Superbis enim Dominus

«resisiit^ » Alii autem latenlem virtutem et fortitudinem

oslenduni , ut eam spectatores imitentur. « NuUus enim

waccendit hicernam, etponit eam subtcr modium auilec-

)) tum , sed super candelabrum : ut hiceat omnibus, qui

»sunt in domo '*, » inquit Dominus : quasi dicat: Proptcr

hoc insiar facis accendi Jobum , ei extra civiiatem super

candelabrum stercoreum posui, ut iuceat omnibus in orbe

terrarum. Aiia dcnique castigatio esl, in univcrsum a Deo

deseri proptcr extremam nequitiam et improbiiatem , cui

nihil omnino admixtum est boni : quod et Pliaraoni, et Na-

buchodonosori , et Judae contigit, ut in exitium tradcren-

tur propter inemendabilem maiitiam. « Avertam enim ab

» ipsis faciem meam , et ostendam quid cum ipsis futurum

»sit in novissimis % » inquit Deus per iinguam Mosis. Ve-

rumtamen Nabuchodonosorem per discipiinam cauiiorcm

redditum, et ex temuientia sobrium factumnon

rejicit qui

rejectus ab ipso erat , Deus : sed rursus ilh regnum resti-

tuit, purpura exhiiarans ipsum et diadcmate.

^ Job. I, 21. — 2 Psal. XXXI, 10. — 3 Jac. iv, 6, et i Pelr. y. 5, —4 Malth. V, i5. — 5 Deut. xxxii, 20, juxla lxx.

I >,



r48 S. C.ESARII

IIVTERROGATIO GXXI.

Quot clles in paradiso exegit Adamus? Siquidem multi,

qni ejus gcsta memoriae produnt, partim quidem tradunt

diessex, ideoque, ut aiunt, sexto die venit Servator. Alii

vero sex tai>tum dicunt horas , ideoque sexta hora cruci-

fixus Servator. Alii quadraginta dies asserunt, quos in

paradiso habitaverit, et in dehciis egerit, unde propter

transgressionem expulsus sit : quos aiunt retulisse Chris-

tum et compensasse, quo tempore per quadraginta dies

neque comedit, neque biLit, in deserto a diabolo velut

homo tentatus.

RESPONSIO.

Quod quadraginta dierum tcmpus attinet, id vero ct

ipse jam antcatradidi : ac videtur mihi haud absimile vero

esse. Nam hoc imitans sacer Ecclesiae nostrae ccctus, scmel

per totum anni ambitum, cum abslinentia sevcrissima

tam ciborum quam rerum jejunat, pristinam paradisi pa-

triam , et desiderabilem illius viclum desiderio maximo

expetcns. INimirum vicissim cunctis primi parenlis nostri

debitis Glnîstus se subjecit. Cum ille dicto non fuerit obe-

diens , vicisslm hic obedilt usquc ad crucem et mortem.

Ille tcntatus per Evam, cum IUa jam a tcntatore supcrata

essel ,gustavit dc vetltis : hic tentatus jcjunat , compen-

sans quadraglnta exactos in paradiso dies a primo parente

nostro Adamo , ct pro deliciis ad inopiam nos excitans. Ulc

Dcus ficri volcns, Irustratus spc sua, cllam id mutatus

amisit, quod prius erat, cx immortaH mortalis factus, ct

cx beatc damnatus : hlc pro illo morlahs fit, manens Dcus,

i'atione natura^ non mutalus, neque lactusalius ratione Di-



DIALOGUS III. 1^9

vinitatis. Illeex paradlso in hunc oeriimnosiim lahoriosum-

que locumexpulsusest:

hicejus causadeccelis

adveniens,iUius assumit vitam

,pro hice inaccessa tenebrosam hanc

et obscuram spehincam habitans; vice intellectilium et

ratlone praeditorum animallum , animahbus ratlone caren-

tibus circumdatus : loco potestatum omnlum, a quibus

gestabatur, In ulnls sanctae quldem muherls, et cujus in-

tacta perpetuaque vlrglnltas esset , communis tamen no-blscum naturaj portatus : pro angehcls hymnis et cantlcls,

petltus calumnlis, quasi doemonium haberet, etperdaemo-

niorum principem daemonla ejiceret, et populum seduce-

ret, cseteroquin a pueris Hebroeorum celebratus, claman-

tibus : « Benedlctus qui venit In nomlne Domlnl \ » Pro

loco vlrginis, nimlrumEvae, perpetuam Virginem sanctamMatrem suam suscltavlt; pro iihus poena, hulc saluLem per

proprium servum Gabrlelem misit, in hac sanans, quae

iUa dehquerat. Pro hgno transgressionis hgnum resurrec-

tionis In medio terrae, sahitarem crucem suam fixit.

Quemadmodum inqult ille Carminum dlvlnorum auctor

Davides: « Deus noster, qul est ante saecula, salutem ope-

)) ratus est in medlo terrae ^ )) Pro non iho quidem natura-

hter, sed per trangressionem letifero clbo , naturam suam

dlvlnam nostrae uniens, cibus viviricus mcdio in aere

pendens omnibus proposltus est, et ab omnlbus perclpl-

tur, ipse nihllomlnus aeternus manens. Pro damnatls dam-

natus est sua sponte, tanquam Deus et idem homo.Quemadmodum igitur feUe pastus aceto rlgatur, ejus cibi

causa, quem Adamus sumpserat , dura homo divina natura

iUins debita dependlt : ita mlhl vldenlur et hi quadraglnta

dies pro totidem dlebus rependl. Sed tamen pro illorum

numero senarlo , et meo quadragenarlo profectam ad nos

a quibusdam haud obscuris senibus de hoc ratlonem,

' Mallh.xxi, 9. Marc. xi, lo, et Joan. x, 10. — 2 Psal. lxxiii, la.



l5o S. C^SARII

cujus fundamentum eximii Apostoli verhis nititur, rccipere

malo,•

quocl nimirum longiore temporis spatio in paradiso

Leate primus ille parens noster vixerit. Nam in ejus per-

sona divus Apostolus aperte clamat : «Ego vero vivebam

» absquc lege aliquando *. » Non fuit utique Paulus ante

legem, qui fuit omnium discipulorum legis postremus.

Ncque item aliquando absque hac erat aut fuft. Nam et

Evangehum pra?dicans legalia testimonia ubique adducit.

Nimirum in Adami persona mcrito conqueritur, dicens :

« Ego vero vivcbam absque lege aliquando. » Manifcslius

autem declarat h.Tec in pcrsona se Adami proferre, cum ad

Ihistrandum horum verborum intcjlcctum, non aniplius

inde legem, scd prseceptum vocat,quod Adamo daliun

erat, ha^c nempe subjiciens:

« Venientc vero mandato,» (quasi dicat, dato,) peccatum revixit , cgo autem inor-

»tuus sum^ : » videlicetper inobedientiam cxcidcndo beala

vita. De quo jam perspicunm est, non mox alque factus

erat Adamus, pr.-cceptum datum fuisse : sed post aliquod

tempus, quod tamen minime definitum habemus.

[ Qace sequuntur, usquc ad interrogantis personco

verbaj non Ccesarii sunty seci Gre»orii Njsseniy amici

et cooitanei ejus: inserta huio libro per alitfuem ,qui suw

rncmoricv consulere vellet, ct uno ioco duorum scripto-

rum cxpiicationes liabcre. Deprehcndimus consimilia

deinceps quoqueoccurrcrc , ubi nossuis iocis^ quceinserta

sint , indicabimus, Suntautem liaa descripta adverbume libro Njsseni

,qui est de hominis opificio.

]

Porro datum ilhid Adamo prcTeceptum in paradiso divi-

nitus, spectabat fruitionem omnis hgni , et abstinentiam a

ligno vetito. Hoc ilhid est hgnum, quod compleclitur

omne boniim, oui nomen est Omnc. Hoc nimirum ilhid

• Kom. VII, 9. — > Ibid. lo.



DIALOGUS 111« IDI

vcre boniim est , de qiio Davicles inquit ; « Oblectare in Do-

»mIno*. » Et Salomon Sapientiam, qaae est Dominus

« lignum vitae ^» nominat. Proinde idem est cum ligno vitae

iUad : « Omne lignmii*, » ad cujus fruitionem Deus exhor-

tatur. Ex opposito vero discernit ab hoc aliud lignum,

cujus fruitio non est proprie boni vel mali, sed commixta:

quam prohibet quidem princeps vitae, suadet vero serpens,

ut morti aditum paret. Mixtus est autem per contraria

fructus ligni vetiti, hac ratione; quod non nude nobis pro-

positum est malum secundum propriam naturam appa-

rens : nam irrita forct malitia, nullo colorata bono, quod

hominem deceptum ad concupiscentiam sui pelhceret.

Nunc autem mixta est, in fundo habens absconditam per-

niciem , in apparente vero parte speciem quamdam boni

ostentans. Ita peccata occuitum interitum intra se haben-

tia , incautis accepta fiunt , studiose usurpata pro bono ex

deceptione : et inter bona multi quse sensus exhilarant

referunt : propter communionem nominis tum ejus, quod

revcra bonum est , tum quod bonum esse putatur. Qua

propter tam ad malum quam ad bonum facta concupiscen-

tia , boni et mali cognitio nominata est. Neque absolute

makmi dicitur, eo quod bono ornatum sit, neque pure

bonum , eo quod subtus mahun sit absconditum. Nam

quod vere bonum est, simplex est : malum autem , varium,

dum ahud atque aiiud putatur, et per experientiam de--

prehenditur.Propterea ostendit serpens pravum peccati

fructum, non monstrato manifeste maio, sicut a natura

habebat. Alias enim homo evidenti malo deceptus non

fuisset. Itaque cum per quamdam speciem id quod appa-

rebat, splendlde exornasset, apud quam fidem mereri

posset , mulieri se conspiciendum prasbet. « Et vidit, inquit

«Moses, mulicr quod bonum esset lignum in cibum\»

' Psal. xxxfi, 4. — ' Prov. m, 18. — 3 Gen. n, 16. — 4 Id, ni, 6.



l52 S. C.ESARII

Cnm vcro manducatio illa mortis sit matcr facta, sic est

cognitlo boni ct mali lignum illud nominatum, quod per

malam letiferorum compositionem adjunctum mel iiabuit,

quia quatenus quidcm suaviter alTicit sensum , bonum esse

videtur : at quatenus perdit attingentem ac fruentem,

prorsus postrcmum fit malum.

INTERROGATIO CXXII.

Peccatum inobedientia omnisque vitiositas nominatur.

Ante Adamum autem nullus hominum peccavit. Neque

enim erat. A quonam igitur perpetratum prius, «Erat mor-

» tuum, et revixit venicnte mandato * ? » Nam duorum illo-

rumnccessarium erit

sequatur altcrum,aut statucre

te

peccali naturam quamdam esse : aut perpetratum ipsum

fuisse ab aliquo ante Adamum.

RESPONSIO.

Apage cum dictione naturae malorum. Peccatum mihi

videtur esse omnis advcrsus virtutem resistendi conatus et

repugnantia. Id autem dico diabolum esse , non natura

sed voluntate ad deterius conversum. Nam. ab eo quod

cahimniatur apud Deum Angelorum choros, convenienti

nomine vocatus est diabolus, cum prius esset Angelus

princeps. Ex ultramundanis autcm locis praecipitatus, re-

ipsa Dei fuit inimicus, nondum adhuc facto hoc aspecta-

bili mundo , cumque nondum essct homo,qui postea ab

ipso seductus cst. Post quam autcm homo conditus est

mox Deum apud Adamum cahmmiari ca»pit, invidiae cri-

mcn ipsi impingens , Adamoquc rehclo,primum tanquam

inlirmiorem, Evam aggreditur, ct inquit : «Quid est quod

» Rom. VII, 9.



DIALOGUS iir. i53

» dlxitDciis; Ne comcdcritis de omni ligno paradisi * ? » Si-

mulatasaffert quaestiones ille pestifer, ut ex illa disceret, qua-

lis ea foretarbor, cujuscibumprohibuissetDominus. Neque

enim sclebat, de quanam arborum, ac cujus gratia prse-

ceptum datum esset. Illa vero simplicisslma , et antehac

natura minime vel vitiata vel adulterata,quidnam ille spec-

taret ignorans, letalem sibi plagam infert. Inquit enim :

«

De omnis quidem ligni in paradiso fructu comedimus» de ligno autem in medio paradisi non comedlmus ^. »

Tum ille Deum incusans, ait : « Novit Deus, quod quo-

»cumque die de eo comederitis, aperientur oculi vestri,

» et eritis tanquam dii , scientes bonum et malum, ideoque

«prohlbuit^ » Hoc modo persuadet miserae, ut quod veti-

tum erat comederet, et per illam capit virum:

appeten-tem utrumque Divlnitatem. Post quam igitur spoliavit

ipsos etiam ils qujc habebant, nimirum immortalitate

incorruptibilitate et beatitudine : reipsa reviviscit hostis

ille Dei et homicida , rooxque apud Deum hominem, qui

transgressus erat , accusat. Exponit autem Moses ille Dei

spectator, et leglslator divinus, ipsa calumniae diaboli

verba, fraudulentum illum tragice describens. Hisenim dia-

bolusapudlpsum verblsAdamum coram Deo incusans uti-

tur. «Et comedit Jacobus, et saturatus est, et recalcitravit

))dilectus. Impinguatus enim est, inquit, et incrassatus

))est, dilatatus est , et derellqult Deum conditorem suum,

» et recessit a Deo servatore suo''.

» Hoc enim et Jacobiposteris fecit, cum eos ad saturitatem carnis et vinolen-

tiam flexisset, ac deinde ad idololatriam praecipltasset,

de quibus Moses, cum armasset Levltas, viginti tria mlllia

Jacobitarum uno die in deserto graminis instar demessuit.

Nihilominus humani generis amator Deus, erga eum qui

accusatus erat ,

haudquaquam mutatus , ad nos venit ut

' Gen. 111, 1. — a Ibid. 2, 3. — 3 Ibid. 5. — 4 Deut. xxxii, i5.



l54 S. CESARII

hostem caperetlii cjus forma, qiii dcccptiis crat, vere iia-

tiis. Atquc ne liosLi occasionem darct diccndi , mortalcs

oppuguans a Deo superatus sum : ipse mortalis fit, manens

Deus, et venit ut pro mortalibus hominibus pugnet. Id

quod jam anle quingentos annos praedixerat Yatcs ille di-

norumque Carminum auctor Davides : « Bcncdictus cnim,

))inquit, qui venit iu nomineDomini* : » Quisnam est ille,

Vales divine? « Domine Deus, et apparuit nobis ^. » At

cujus gratia Dcus mortaiis fit, iniDavides? « Ad destruen-

» dum , inquit , inimicum et cxaclorem ''

» diabohim. Cri-

minatur enim apud Dcum omnia , ct apud ahos iUum , et

utrisque ultioncm suggerit. Id quod et crga Jobum , et

erga Deum utrinque maUtiose facit. Ad Dcum quidem di-

cens : « Num gralis colit Jobus Dcum? aut in multa facul-

» tatum posscssione fovetur atque deliciatur ^ ? » Ad Jobum

autem iiiquit : « Ignls de coelo decidit, et assumpslt onmcs

» facultates tuas". » Iterumque inquit ad Deum : « Non tan-

» tum hoc , sed mitte manum tuam , et tange ossa ejus , ct

• carnes ejus^ »Etiterum ad Jobum per vita3 consortem :

« Quandiu perseverabis sub dio in stercore? quin dic

» vcrbum aliquod ad Dominum, et morerc, ut libercris a

»malis, qua3 te detinent^ » Hunc igitur inimicum ct exac-

torem toUensDominus per Divinilatis in carncm advcntum,

inquit : « Ecce dedi vobls potestatem calcandi supcr ser-

»pcntcs ct scorplones, et super omncm potcstatem ini-

«micl^ »

INTERROGATIO CXXIII.

Quod si sustuHt inimicum Dominus,

quis nostrum

quemlibetoppugnat, ettentationibus improvisis atque pec-

catis mvolvlt?

» Psal. cxvii, a6.

—» Ibid.

27. —^ ](]. viii,

5.-4Job.

1,9.—

» i Ibid. 16. — 6 Id. ij, 4, 5. — ' Ibid. 9. — « Luc. j, 19.



DIALOGUS III.

RESPONSIO.

Atqul licct Deus omnimodam ejus extlnctionem atque

sublationem facere posset , noluit hoc tamen, ne nos

iuhonorati relinqueremur in futura sempiterna vila , sl non

esset aliquls nobis hic adversarius , adversus quem decer-

tantes velut in stadio praesentis vlta? , remunerationis tcm-

pore coronas assequeremur. Percusso autem capite dra-

conis, totum qui post Ipsum trahitur comitatum leto

dedlt, saltem exiguo quodam in ipso motu rehcto, ad

exercitium nostrum, et virtutis declarationem. AHquo-

ties enim et nos percusso serpentis capite, arrepentem

tractum corporis pueris feriendum reHnquImus, simul

ipsos ut audaces et adversus feras aiacres sint, condocefa-

cimus. Neque enim vel adversus porcos potestatem daemo-

ncs habent,quemadmodum sacra Evangehl Scrlptura

docet \ Nam ante divinam Christl permissionem , non

sunt ausl tangere gregem porcorum Gergesinorum. Per-

mlttlt aulem Ipsis Dominus non ut una cum subulcis sub-

mergerent gregem, sed ut iis omissis, quo capessere fugam

possent, in bruta ingrederentur , evidenter nos docens,

quod nisi per ipslus divinam ct omnia complectentem po-

testatem custodlremur, vel consimihter, vel etiam pejus

quam erga porcos, erga nos airecti daemones foreiit, qul

in hujus vitae mari periculose navigamus.

INTERROGATIO CXXIV.

Gum nosset Deus, quod Adamus praeceptum transgres-

surus esset, cur iUud ei dedit? vel denlque quare trans-

gressorem damnavitmorte ?

' Milttli. VJIK 5o-52.







l58* 5. C.ESARII

»3eternum*. » Ad paralylicum inqult : « Surge, tojle tuum

» graLbatum, ct abi in domum tuam^ » Alibi rursus, « Tibi

» dico, adolesccns, surge ex mortuis^ «Similiter et fdioe

principis Synagogae defunctae inquit : « Piiella, surge\ » Le-

prosp autem a vertice ad pedes usque ulceribus pleno,

extenta manu : « Volo, inquit, mundus esto* , » ubi recedit

morbus, divina voluntate fugatus. Cum increpatione ilem

inquit:«Tibi dico malo daemoni , exi ab eo^»Cohibet

etiam increpationc tumidam abyssum. Et cum viris urbes

condemnans cum potestate inquit : « Yae tibi Chorazin

»vaB tibi Bethsaida : et tu Capernaum quae es in coelum

» usque exaltata, usque ad inferos descendes"'

» Et veterem

tollens Hierosoiymam, inquit : « iNon manebit in ea lapis

«super lapidcm^ » Id quod factum cernimus. Quomodo

igitur in majoribus istis, nusquam invocato Patre, aut indi-

gensabipso collatis viribus, in minoribus aPalre beneficia

quasi mutuo sumens, medetur laboranlibus? Absit igitur

procul a te, o praeclarissime, talis de Christo cogitatio.

Non enim secundum defectum auctoritatis aut roboris in

quibusdam locis Patrem alloquitur, sed ubique is ei propo-

situs scopus est, ut ad humilitatem nos instruat, et super-

biae fastum nobis adimat; utque nobis nullo modo permil-

tamus, utquae agenda sunt, ante ipsius ductum inchoemus

sed omnis tam sermonis quam aclionis ab ipso primordia

capiamus.

INTERROGATIO CXXVI.

Quomodo vero dicit Apostolus, ipsum Patri subjicieu-

dum, ut majori videHcet? Nam« Qui omnia, inquit, sub-

' Matth. XXV, 4i» — » Id. ix, 6. — 3 Luc. vii, i4. — < Marc. v, 4'« —* Mauh. viH, 5.-6 Marc. i, 4i» et Luc. y\ i3. — 7 Matlh. xi, ai, —^ Matth. XXIV, 2, et Marc. xui, a.



DIALOGUS III. i5q

j) jecit ei, lunc et ipse stibjicictur illi, qui ipsi oinnia sub-

»jecit*. wQuoinodo igitur potcst jcqualis esse Patri, cura

constct minorem subjici majori?

KESPONSIO.

Ille ipse nobis eximius et divinus Praeco inspiciendus

est, qui hoc loco magis carnaliter disserit ad rudiores, nec

adhuc anima3 scnsibus exercitatos ad dijudicationemsu-

bhmiorum doctrinarum. « Quicumque in Christum bapti-

»zati estis, inquit, Christum induistis^ » Quibus in verbis

ecclcsiasticum intelHgit ccetum, qui Christum gestat. Cum

autem modo subjiciantur ci per fidem gentes, nondum

integram esse subjectionem Ecclesiae gentium admittit.

Necdumenim plenitudo gentium ingressa est,

ut ipse ait

Apostokis ^: scd quotidie sanctus ille coetus accessione

credentium subjectionem recipit, non ahter ac si Christus

ipse recipiat. Quando autem pleiiitudo gentium ingressa

fuerit, et absohitam integramque subjectionem habuerit

Ecclesia, quse est Christus secundum carnem, tunc et ipse

totus exercitussubjicietur ci, qui subjecit ipsi

(nimirumChristo secundum carnem) omnia. Itaque per dictum hoc,

quod scripsit ad rudiores, non omnemrevelat ipsius Christi

proprioe potestatis auctoritatem et divinitatem, quae nihil

agit contra Patrem. Quando vero apud eos disserit, qui

perfectiores sunt intelhgcntia, quasi sohdiorem quemdam

practer lacteum et puerilem cibum, quo Lictentes infantes

cibantur, apponit : et a rebus divinioribus institutionem

contexens, paulatim adimit auctoritatis potestatisque Christi

velamenta, et aequalem gloria, aequalem potentia, liberum-

que prorsus ex se Deum esse ipsum demonstrat, luculea-

ter clamans : «Expectamus Filium ejus e cceHs, qui trans-'

» Cor. XV, 37, a8. —a Galat, iii , 27. -^ 3 Rom, xi > 25,



l6*0 S. C^SARII

«formabit corpus humilitatis noslrae, ut fiat conforme

))Corpori gloriae suae, per efncaciam potestatis ejus, ut

»possit et ipse subjicere sibi omnia\ »

Etalibi

inquit:

« Quoniam Deus erat in Christo, mundum sibi ipsi recon-

wcihans^ ))Ecce ambobus istis in locis, quod sibi ipsi sub-

jiciat , indicatur. Segregato igitur temetipsam a taH

dementia, cum semet declaret Apostolus, nec omnia tradat

eodem scripto, sed pro ratione uniuscujusque scribat et

quasi manu ad perfectionem ducat.

INTERROGATIO CXXVlf.

Cum igitur Deus sit Christus et aequalis Patri, cur hic

ipse Apostolus Patrem quidem scribit esse Deum, Fihum

autem Douiinum ? Nec parum huc mihi facere videtur,

quod inquit : « Quoniam Deus erat in Christo, mundum

)) reconcihans sibi. wiNon faciebat hoc Christus, sed inhabi-

tans in ipso Deus.

RESPONSIO.

Equidem aio Christum esse Deum supra omnes Potes-

lates et Domlnatus, a^qualem gloria Deo ct Patri. Neque

enim propterea quod Dominus a subhmi dictus sit Apos-

tolo, Divinitas ipsi adimitur. Ncquc itom alterum illud a

Deo fuisse ipsum inhabilalam iadicat : quemadmodum per

hunc ipsum Apostolum, prout cx hoc ipso, et per netate prio-

rem ipso subhmem Esaiam docemur. Nam hic olim de

Christo vaticinans, iaqait,« Et viri Seboiui eximii ad te

)) transibunt, ct erunt servi tui et post te seqaentur vincti

wmanicis, quoniam in tc Dcus est*. ))Tollensque eam de

qua tu dicis inhabitationem, rursus subjungit, «Et non est

I Philip. iii^ 20^ ai, — ^ ;i Cor. v, 19. — ^ Jsai. xLy, 14.



DIALOGUS III. l6l

j)Deus praeter te : tu enim es Deus noster ; et alium igno-

»ramus, extra Deum Israelis, Servatorem*. » Et rursus

idem Vates ante annos inquit : « Puer natus est noLis

» etfilius, etvocabitur nomen ejusDeusfortis, dominator^.»

Sublimi autem mente praeditusPaulus inquit : « Christus qui

»est super omnia Deus, benedictus in snecula. Amcn^ »

Illud autem, quod Dominus dicitur,PsaltesdivinusDavides

ostendit non extra Divinitatem esse. Nam conjuncti cum

Deo hominis, Dei et Verbi in carne adventum in suis proe-

dicens carminibus, inquit : « Benedictus qui venit in no-

mineDomini, DeusDominusetapparuitnobis^» Ubique au-

tcm in Scriptura veteri patrem Dominum Prophetae divini

vocant. Esaias quidem ille eximius cum ait : « Haec dicit

» Dominus sabaoth^ » Hieremias vero multa perpessus, « Ha3c

» dicit Dominus omnipotens''. » Ezechielus autem enarrator

ille Cheruborum : « Haec dicit Dominus Adonai \ » Similiter

et Danielus, et caeteri Vates. Neque enim Paukis cum in-

quit, « Unus est Deus Pater% »ipsum extra dominationem

ponit, vel vice versa, cum inquit, « Unus Dominus Jesu5

» Christus % »ipsum extra Divinitatem esse significat. Ne-

que item cum ipse Filius concionatur, «Super hanc petram» aedificabo Ecclesiam meam***, » expertem EcclesiaePatrem

ostendit. « Omnia enim mea, inquit, tua sunt, Pater, et tua

»mea sunt**. «Nimirum ubique sacris in Litteris haBc duo

vocabula, neinpe, «Deus et Dominus,»juncta sunt. Ejus

dem vero nominis ejusdemque gloriae et divinum atque sa-

crosanctum Spiritum esse ex divo discimus Apostolo

scribenteinhaec vcrba : «Dominusspiritusest*^.» Illisigitur,

qui divinis in Litteris perspicaces sunt, nunquam eae vide-

« Isai. xLv, i5.— « Id. IX, 6. — ' Rom. ix, 5. — 4 Psal. cxvii, 27.

« Isai. V, 9. juxla lxx. — ^ Jenm, xxxii, i4- juxla lxx. — 7 Ezech. xk,

28. juxla Lxx. — 8 1 Cor. viii, 6.-9 Ibid. — "» Mallh. xvi, 18. —1« Joan. XVIII, io. — '2 ^ Cor. iii, 17,

i^ni. j I



l6>2 S. C.ESARII

buntur a se dissentire, vel sibi repugnore, cum nunc qui-

dem diviniora, nunc autem bumiliora praedicantes, audi-

toris intellectui sese accommodant, veiuti liberorum facit

amans mater, conveniente quadam ratione bberos educans,

quae alios quidem adhuc teneros, vekit infantes lacte potat,

eos vero, qui infantiai statum egressi sunt, oleribus nutrit,

perfectioribusque panem porrigit. Nam ad utrosque inquit

eximius illc Apostolus. «Lacte potavi vos, non cibo. Non-

»dum enim hoc vesci poteratis, imo ne nunc quidem po-

» testis*. » Ad alios autem sermonem dirigens :« Qui infirmus

» est, oleribus ves*citur% » inquit, quae veluti media quadam,

quod attinet cogitationes , ratione aflecta sunt, cum talis

pane vesci nequeat, quemadmodum ii qui jam perfecti

sunt institutione, propter tenerum et infirmum adhuc in-

tellectum.

INTERROGATIO GXXVIIl.

Quomodo vero terminis subjiciens Apostolus regnum

Christi, scribit :«Oportet ipsum regnare usque dum po

»suerit inimicoe ejus sub pedes ejus^ ?»Quod quidem ali-

qui interpretati tradiderunt, quodpost hujus mundi finem,praetereunte regno Christi, ipsoque in Patrem redeunte,

futurus sit« Omnia in omnibus Deus*, »sicut inquit Apos-

tolus.

RESPOJVSIO.

Illos mihi videtur deplorareHieremias dicens :« Quis dabit

» aquam capiti meo , et ocuHs meis fontem lacrymarum? et

» lugebo nocte et die vuhieratos populi mei ^ ,»qui clauserimt

aures, nuUam dlvini scrmonis rationcm habentes, qui aperte

clamat?(cFilius manct in aeternum^ » Adversabitur eis

' i Cor. ixi , a. — =• Rom. xiv, 2. — * i Gor. xy, a5. — 4 Ibid. 8. —

« Jerem, ix, 1. — « Joan vm, 35,



DIALOGUS III. l65

acerbus demenliae refutalor Panielus, vir exoptatissimus,

dicens : « Contemplabar in visione noctarna , et eccc m))

nubibus cceli velut Filius hominis veniebat.))

Et paulo

post inquit : « Potestas cjus potestas aetcrna cst, quae non

)) pra3teribit, et i^cgnum ejus non interibit^ ))Similitcr et

Davides divinorum auctor ille Garminum ; «Thronus tuus,

)) o Deus in saeculum saeculi. Virga rectitudinis, virga regni

»tui^:))Et post aHa:«Ab initio tu, Domine, terram fun-

))

dasti,et opera manuumtuarum sunt cceli. Ipsi interibunt,

))tu autempermanes,etesidem, etanni tuinondeficicnt^))

Quae de Domino exponens sublimis ille intelligentiaPaukis,

ipsum ubique scribit opificem, et regem, et Deum ante

saecula et in saecula. Praeterea Moses Dei spectator ct legis-

lator divinus in fine Cantici Mariae scribit : «Dominus reg-

)>nans in saeculum et sa^culum^))

Christum denique jamDominum esse profitemur. Ne igitur ex eo quod hic dici-

tur, « Usque dum, )) et « Esquequo, )) ahquando finem habi-

turum regnum Christi nugentur, male intenigentes quae

bene sunt dicta. Nam ex ipsa Apostofi voce redarguitur

ipsorum vanitas. « Regnavit enim mors ab Adamo ad Mo-

))sem usque%))inquit. Num igitur ad illum usque tantumregnavit, aut etiam ultra? Nimirum in multas illa genera-

tiones imperium suum extendit, quain denique omnem

rationalem aetatem pervadentem , Christus evertit , adver-

sus illam robore mortales circumdans : ipse morti mors

factus. Et quia de Mose magnifice sentiebant Judaei, prae

illo caeteros contemnentes, ipsumque Deum esse putantes,

quod ne sepulcrum quidem ejus inveniatur usque in ho-

diernum diem, quodque una cum Efia propheta in cacu-

mine montis astiterit Christo transformato, ita ut ipsi

putent eum adhuc vivere, et in carne, quemadmodum et

' Dan. VII, i3, 14. — 3 Psal. xuv, 7. -. 3 Id. cr, a6-a8. — 4 Exod. xv,

18. juxta ixx, ^ « Rom. v, i4.

XI,





DIALOGUS 111. l65

»tibi, Domine, omnia opera tiia^ » Opus autem Christi

sunt in universum omnia, quemadmodum inquit sublimis

ille Joannes : «In principio erat Verbum, et Verbum erat

))apud Deum , et Verbum erat Deus Christus : qui qui-

»dem caro factum est, et habitavit in nobis. » Item, « Om-

»nia per ipsum facta sunt^ «Et rursus Davides inquit,

«Regnum tuum regnum omnium ScTCulorum et dominium

> tuum durat in omnem generationem et generationem'.))

Cum hoc autem consentiens Gabrielus, illius nunquam

finiendi regni Christi minister diserte clamat : «Et regnabit

wsuper domum Jacob in saecula, et regni ejus non erit

wfinis^. ))Non igitur temporum determinatorum est, quod

consueto more muitis in locis sacrae Scripturae dictum est,

« Usque, donec, et hodie. » Apud Deum enim vespere ca-

rens, et unicus dies est tota aeternitas. Similiter et omni-

bus intellectilibus ac rationalibusillispolestatibus, quoniam

a nulla sequente nocte ultramundtma lux excipitur.

INTERROGATIO CXXIX.

Atqui si Patri aequalis est, quomodo inquit ipse : «Nihil

» potest Filius facere a semetipso, nisi quod viderit facien

»tem Patrem*.

RESPONSIO.

Ejusdem dementiae est, ad hunc modum erga Dei Fi-

lium unigenitum affectum csse. Sequctur enim omnino

dupilcem statuendam esse creationem. Aliam quidem Pa-

tris jam perfectam, aliamveroFilii, quae adhuc perficiatur,

et paulatim progrediatur, ac ad imitationem creationis

paternae condat. Ostendant igitur nobis Arianae insaniae

» PsaL cxLvi, 10.— » Joan. i, 3, et i4.— 5 id. cxuv, i5. — * Luc. i, Sa

— * Joan. V, 15.



1^6 S. C^SABII

sectatores, diios soles et duas faces liinares, et discernant

noLis quinam sol Patris sit, aut qui sit Filii : quae sit luna

Patris, quae Filii. Similiter autem et de terra, et mari me-

rito quaesicro. Quomodo itcm vera dicet fdius ille tonitrui

Joannes, qui doctrinam de Yerbo incarnato ex ipsius sinu

pcr derivationem hausit, et quasi dlvinus calix impletus

ex perenni fonte, verbum illud^ « Omnia per ipsum facta

» sunt* , » in omnem soli suLjectam terram pluit, quasi dicere

vellet ad nullum exemplar aut simulacrum respicientem

Filium omnia facere. At quem obsecro fdium? Qui nostrae

naturae unitus est in utero perpetuae virginis Mariae, adeo-

que unigenitus ille Dei FiliusmissusaPatre, qui nasceretur

e muliere, quemadmodum divlnus ille docet Apostolus.

Ubi igitar, aut quando conspcxerat Patrem incarnatum, et

natum, et crucifixam, et sepultum, et ex morte resuscita-

tum, ut haec ipsius exemplo ageret? Lbi vero Patrem au-

diens, conslmlliter Inqult : « Potestatem habco ponendi

» animam meam, et rursus sumendi eam*?»Item : « Qula

» nulkis adimlt eani mlhl, sed ego pono eam ex me ipso^ ?»

Lbi vero Patrem conspexit jumento vectum, et ad iliius

imitatloncm Hierosolymam aslno Insldens venlt? Lt sum-

matim dlcam, ad nlhil resplclens FIUus, ea quaj dicta sunt

facere sohtus fult. Neque enim Adamum formans, et ex

illo Evam faciens , aHum quempiam rationis participem,

mascuhmi aut foeminam, a Patre condi viderat, ad qucm

suum fabrlcaret : scd cum esset oplfex per se, adcoque

liberrimus universitatis hujus Deus, ante incarnationem et

post illam idem, qul ct vclle et faccre omnia poterat, ne

ipsum Dei adversarium Patrisvc oppressorem arbltraren-

tur, qui erga ipsum caecutiunt, inquit : « Nihil potest facere

^Filiusa se Ipso, nisi quod vldoi Palrrm faclentem*. » Simul

Â de amore parentibus debito nos commonefacit.

» Joan. 1, 3. — » Id. x, 8. — * Ibid. — ^ Joan. v, 19.



DIALOGUS III. 167

INTERROGATIO CXXX.

Quomodo autem Jacobo et Joanni, Zebedaei filiis, con-

sessum cum ipso petentibus , inquit : « Sedere a dextra et

» a sinistra non est meum dare, sed quibus paratum est a

aPatre meo* ? » Quare non tanquam propria praeditus auc-

toritate, dixit : Quibus paravi, aut, quibus voluero : sed

ad Patrem ipsos relegat?*Id autem non est alicujus libere

agentis.

RESPONSIO.

Non quasi praestando non esset, denegavit ; sed prudenti

quodam praetextu ad modestiam revocat ipsorum fastumet adversus condiscipulos elationem ; per illos etiam reli-

quos castigans, et accensum in ipsis absurdum amorem

primatus extinguens terrorc dcnegationis. Non enim dicit

Omnino largitur id vobis Pater : sed quibus paratum

cst laborantibus, extimulans ipsos ad virtutem et forti-

tudiiiem, ut primum benevolentiam demonstrarent, adcertamina semet accingerent, pro ipso ad mortem usque

constanter perseverarent. Nondum enim, inquit, aliis mea

praedicastis , et quo tandem pacto voces annuntiare desi-

deratis , nondum pro me colaphis csesi ? Proinde expedi-

mini ad certamina in stadio , descendite in theatri caveam

alacres incedite, invicti manete, et quamprimum proe-

sentis saeculi theatrum solutum fuerit, ego mox vobis illa

solia tanquam praemia certaminis largiar. Nunc autem vos

merito rcjicio. Dabuntur iis, quibus Pater jusserit. Nequc

enim aUo modo vestra mater et vos cum hac vestra mo-

lestia repelli potestis. Aut agit eo modo ,quo solent qui

» Matth. XX, a3.



l68 5. CiESARir

aliquicl ante tempus praestare nolunt, sed alH alicui potes-

tatis auctoritatem esse simulant, ne quando receperint,

segniores ad alacritatem et fortitudinem fiant , contenti eo

quoddatum est, non amplius laborare volentes. Sic enira

et qui in terris regnant, facere consuevere, quando ab

ipsis aliqui dignitates proesidum, et officia, vel imperia

rei militaris effiagitant, licet pcnes ipsos sit, ante tempus

tamcn darc nolentes , alius ad alium id poteslatis referunt

expcctatione dignitatis ministros pro regno excitantes,

utque inter se certent , et enitantur acriores adversus hos-

tes fieri, eos praeparantes. Vel etiam alia ratione, quia

pulabant ipsum temporale regmmi in terra administra-

turum , ait illis : «Nescitis quid petitis* : » quasi dicat :

Evigilate, quaeso , Discipuli mei, asccndite mente in

meum regnum : non ex iis, quoe instar nocturni spectri

circumvolitant, nequc de sordibus humi jacentibusvolup-

talejn capitc, ne quando a Patre quoque meo audiatis :

Non est meum simpUciter dare , sed a vobis vicissim exi-

gere certaminum et sudorum compensationem. Malo enim

vobis debere propter benevolam alacritatem, quam accu-

sare socordiam. Non est meum darc, at neque Patris mei

simpliciter petentibus , siquidem obscuri , ct adulteri , et

qui\ is flagitiosus et intemperans , si petant , mecum ses-

suri essent. Non est nostrum dare temere, et depravare

quod justum est. Justi cnim judicis est, unicuique pro

dignitate meriti tribuere , non negligere laborantes , ac

ignavis aliquid largiri. Proinde si thronos amatis, nolite

ignorare certamina, ad quae capessenda debetis expe-

diri. Neque pallio tantum, et barba , b^culoque convenit

vos delicate gloriari : sed laboribus thronos redimite, ju-

diciumque placate.

' Mallh. XX, S2.



DIALOGUS Iir. 169

INTERROGATIO CXXXl.

Quod si perinde ac Pater, potens et sui juris est Filius :

quomodo terretur cruce , Patremque rogat, dicens : «Pa -

))ter, si fieri potest, transeat a me poculum hoc*?))Nimi-

rum non ejus est, qui suo agat jure, neque spontaneae

voluntatis, ad alium confugere in necessitatibus , ac velut

indigum illius auxilium implorare.

RESPONSIO.

Letale vulnus et hinc infligi divina manu illis vana

mente pra3ditis puto , cum ejusdem potestatis etiam nunc

cum Patre Filium esse demonstratum sit, nec quidquam

prorsus ejus aucloritati adimi per eas voces, quae ab ipso

per simulationem editae sunt. Quandoquidem enim aegre

recipiebatur unitae cum Deo humanitatis ipsius adventus

propter nimiam humilitatem et erga homines benevolen-

tiam fidem superans, propositum illi fuit non Divinitatis

potentia propulsare malignum daemonem, neque princi-

pali potestate evertere ipsius aciem : se mansuetudine

potius et diuturna patientia condemnare adversarium re-

kictantem. Nam si venisset usurus potestate naturali , nihil

admiratione dignum facere visus fuisset , si adversus An-

gelum defectorem deccrtasset Deus , imo diversum potius

accidisset, et in arrogantiam extulisset diabolum , quasi

Dco par fuisset adversarius. Merito igitur humana utens

humilitate, deprimit ipsius elationem, et victoriae tro-

phoeum nobis asserit. Nam si, cum ab initio seductus fuerit

homo , non per aliquem,qui homo esse videretur, lametsi

reipsa Deus foret , captus esset ipse vicissim praedo : prae-

* Matth. zxvi, S^.



170 s. cj:sarii

clarum hoc facinus humano generi tributum non fuisset.

Nunc cum in natura tam divina quam humana sanctumillud Verbum ad nos vencrit , et in forma capti hostem

ipsum ceperit , tanquam Deus imperium nobis in ipsum

dedit, diviuitus illa verba pronuntians : « Ecce dedi vobis

wpotestatem calcandi super serpentes , et scorpiones, et

wsuper omnem potestatem inimici^ »

INTERROGATIO GXXXII.

Quisest igitur, qui crucifixus est, imo qui deprecatur,

et inquit : « Pater, si fieripotest, transeat a me poculum

«hoc^?»

RESPONSIO.

Nec Deus , nec homo seorsum. Nudus enim homo nos

servare non potuisset, Deus vero nudus pati nequit.

Quamobrem fecit hoc unus ex ambobus, per concursum

et unionem naturarum ex perpetua Virgine natus illc Ho-

modeus, qui nihilominus quod crat servavit. Idem Deus,

idem homo,ncuLra separata natura, crucem conscendit.

Ideoque ahas quidem divino , alias vero humano more lo-

quens, convenienter se tempori accommodat. Nuncquidem

hoste se cxtollente per verba et signa Deum se subjectis

declarat : rursus vcro ipso acccdente et atlcntius inspi-

ciente , num vere Deus esset, qui aliquatenus esse appa-

rebat , et ad certamina et luctam, rursus mor-

talia prae se fert, ne forte cxpavescens ad^ crsarius refugcrct

usque ad crucem et mortem ipsum oppuguarc : iu quo

uno lota Homodei victoria sita crat.

»

Luc. X, 19. —a

Malth. xxvi^ Sq.



DlALOGtlS III. 171

INTERROGATIO CXXXIII.

Et quare veniens non manifeste cmcifixus est, confisus

sua ipsius fortitudine , sed aliquando quidem inops, ali-

quando vero splendidus est? Quare item formidinem prae

se fert , cum Deus esset ?

RESPONSIO.

Quoniam neque ipse inimicus manifeste primos parentes

nostros in paradiso aggressus est, qui caeteroquin a depra-

vatione ac lapsu sibi cavisscnt : sed occultabat in ser-

pentis specie suam naturam , illi unitus : et dicebat ad

miseram :« Quocumque die comederitis de arbore vetita

» eritis tanquam Dii*. » Et ut breviter omnia proferam ,quaj

ibi sequuntur : dolose ipsos ab illa beata vita seduxit.

Proinde qui verbis dolosis decepit, verbis divinis deceptus

est infelix hostis. Non igitur illic nudus erat serpens, neque

diabolus nudus : neque hic homonudus, nec Deus nudus.

Nec item formidolosus est, sed aperte stulti dolum inuti-

lem reddit. Vide mihi libertatem et robur timoris,quem

prae se ferebat, cum ipsum invaderent eum comprehensuri

Judaei. Nam csecitate percussos interrogat : « Quem quae-

»ritis^ ? » IUi vero postquam dixissent se Jesum quaerere,

rursus ostendit ipsis spontancam voluntatem , et ait : «Ecce

»ego sum^ » Atque confestim sequitur se quaerentes. Quis

impedire potuisset, quominus celeritate avolandi superaret

vultures? Quis prohibuisset, quominus ehidendo exca^-

catos evaderet, qui de se aicbat : «Potestatem habeo po-

»nendi animam meani, et rursus sumendi eam^?»Quo-

modo vero et Petro se objurganti ad animum revocat

' Gen. 111, 5. — » Joan. \\i\i, 4.-5 ibid. 5. — 4 Joan. x, 18.





DIALOGtJS in. 173

literetego ex ea quse semper est Virgo absqiie aliqua coin-

mixtione ct conjunctione viri incarnatus, naturaliter factus

sum homo , manens Deus. Quapropter ait , multa pericula

perpessus ille vates Hieremias , videns prophctica visione

decipicndum deceptorem, et quasi deridens ipsius fremi-

tum et arrogantiam , ante annos quingentos, et longius

etiam, de me : «Homo est, etquis cognoscet eum* P » quasi

dicat,quod qui Deus est ,

per dispensationem propter

nos homo factus sit , sapienter dehidere in mahlia sapien-

tem volens, implens prophetiam generosi Jobi dicentis :

«Duces draconem hamo^ » Idem rursus ait : «Semitas

»abyssi perambulasti, subterranea percurrens , et illic

»captos liberans\ » Et iterum idem inquit : «Aperientur

» tibi terrore portae mortis : janitores inferni te videntesin

»horruerunt\

INTERROGATIO CXXXlV.

Num igitur illusorem dicis Christum, et quod dolo

superaverit diabolum ?

RESPONSIO.

Nihil id prseter decorum. Siquidem et ipse antequam

unitus homini Deusesset, conspectus ab inlerprete rerum

divinarum Mose , inquit : « Vides in quam multis illuserim

^gyptiis^f' Similiter illudit incarnatus intelleciili Pha-

raoni cum toto exercitu suo /Egyptiacorum dacmonum

invisibiliter flagellato et submerso ipso, per id quod inquit

«Pater, si fieri potest , transeat a me poculum hoc^»

' Jerem. xvii, 9. juxla lxx.— » Job. xr, 20, juxla l\x. — ' Id. xxxviir,

16. juxla Lxx. — A Ibid. 17. — « Exod. x, a. juxla txx. — 6 Mallh.



1^4 S. CiESARII

poculum diabolos vulnerans , daemonas fugans,peccata

veniilans ,peccatores expians , aeternam vitam operans

Homo igitur reipsa Deus, Verbum factus, immutabiliter

omnia cum veritate prosecutus est humana, «Excepto pec-

»cato\ ))Sic tempore passionis deprecatur poculum, non

metuens id quod jam antea voluerat, sed nos instruens,

in pericula non insiliendum esse , sed adventantia fortiter

ac viriliter esse excipienda. Ideo crucem per meditationem

cestimalam certo consiliodeprecabatur quidem , exhibitam

vero super humeros tanquam victor tollens, ibat sponte,

in ea clavis affigendus. Simul autem omnibus acclamare

convenit, quae a Davide divino decantata sunt :«Quam

))valde magnifica sunt opera iua, Domine! omnia in sa-

«pieniia fecisii^ )) Similiter magniloquus et eximius ille

Apostolus diserte clamat: a profunditatem divitiarum

»et sapientiae, et cognitionis Dei! Quam inscrutabilia ju-

))dicia suntejus, ei impervestigabiles ejus viae ! Quis enim

)) cognovii meniem Domini? aut quis fuit ei consiliarius^ ?

demeniiam ! Sancti haesiiani, vulgares movent quaestio-

nes. Proinde conticescai omnis conientio , et motus cogi-

tationum. Gaudei enim divinum iUudNumen, se simphci

fide honorari.

INTERROGATIO CXXXV.

Quandoquidem haec omnia praeclare ac dilucide nobis

explicuisii,quodrehquum esi , cupimus ea, quae ad nosiram

naiuram pertinent , discere. Ac Davides quidem extenuat

ac vilipendithomincm, dicens in ociavo Psalmo : «Domine,

» quid est homo ,quod memor cs ejus^ ? » Psalmo vero tri-

cesimo octavo : «Yerumiamen vanitas est omnis homo^))

« Hebr. iv, i3. — » Psal. xci, 6.— » Rom, ii, 33, 34« — < Psal. vin, 5.

^ < Id. zxiTiii,6.





ly^ S. C^SARIi

RESPONSIO.

Cum ad naturam respicls solam, conjunge cum hac et

dlgnitatem. Nam vllltatem et breve fatum naturc-e illa tri-

buerunt, quae post degenerationem a pristina beataque

in paradlso conversatlone nos Invaserunt per transgresslo-

nem. Nam post illam perniciosam manducationem , hanc

vocem miser ille audivit : « Terra cs, et in terram redl.

»bisS» obedientia inimico potius quam Deo praestlta.

IjNTERROGATIO cxxxvii.

Quid innuit Davides , dicens ad Deum : « Manus tuae fe-

»cerunt me, ac formavcrunt me ^ ?))Num aliud signlficat

per Formationem , et allud per Faclendi verbura ? Ex eo

autem dupllcis esse naturae nos Intelligeremus. Quales

item manus dicendae sunt In Deo ?

RESPONSIO.

Faciendl verbum de anima mihi videtur Intenigendum

Formationis autem , de multipHci fictione corporis. Manus

vero Dei et Patrls , Fifium et Spirltum dlco , ad quos etiam

inqult : «Faclamus homlnem secundum Imaginem et simi-

«Utudlnem nostram^ )> Quantumvls vero dlcat historla,

quod acceperlt Deus pulverem de terra, formaveiitque

homlnem : tamen ex aspectu et ipsarum rerum consuetu-

dlne denotatur et ilkid,quod sub oculos non cadit. Nam

voluntatls haec operatloprorsuscst, nou manuum formatio.

Verumtamen manuum figmentum ad diguitatcm naturae

diclumest. Quandoquidem et id, quod factus ad imaglnem

I

Gen, ni, 19. —» Psal. cxviii, jj. — 3 Gen. i, 26,



DIALOGU» /11. in

Dei dicitur, non ad imitationem nalurae : (neque cnim

quisquam eloqui queat, quantum sit discrepantiao ) sed ad

notas principatus ct libertatis referri debel.

INTERROGATIO CXXXVIIJ.

Quid igitur? num membra attribuis Numini secundum

noslram imaginem et similitudinem , aurcs, etbrachia, et

crura ipsum habcre significans ?

fÊSPONSiO.

PauKdum in his consequcnter et ordine exponendis est

immorandum , ne confusione quaestionis a sententia abcr-

renius. Ad verticem vero nostri ortus, per orationis scalam

recta conscendamus. «Magnum et pretiosum quiddam est

))homo*, wqui et olim et nunc ex rebtis vilibus habct or-

tum. Cum enim posset Deus ex t-cre, vel ierro, vel ada-

mantc, vel lapidc facere hominem, ex pulvere potius

ipsum fabricavit oh'm, hodie vero ex tenui ac fluxo excre-

mcnto. Dc his manifesta est incomprehensibiiis et intellec-

tum superans efticacitas sapientiae ipsius. Neque subsannet

aut derideat me vestrae charitatis acumen, si exactioris

cognltionis gratia summam oratione attigcro superficiem

naturalium mysteriorum nostri ortus. JNeque enim divina

dedignatur Scriptura horum meminisse , cum loquitur de

fdio Judae cum Thamare dormiente. Pricterea de mulie-

nun purgalionibus, de seminis fluxum patiente

sedentcm, de novam conjugem purgante. Sed et eximius

Apostohis masculos corrumpentium virorum, et mascu-

lorum morc sese depereuntium mulicrum meminit ad

Romanos scribens^ Dejlcitur itaque in fceminam a mari

> Prov. XX, 6 juxta lxx, — » Rom. i, 26, 27.



178 ?. C.ES.VRII

friglda quaedam humoris ebuUitio, eaque commixta cum

objecto bumore sanguineo a muliere reddito , coagulatur

a frigidiore viri excremento, quemadmodum inquit viiupe-

rationis cxpers et verax Dei lestimonio pcrhibitus ille Jo-

bus, qui in sui corpqris la^sione ad Deum loquitur : «Nonne

))sicut lac me mulsisti, et vehit caseum coagulasti? Prlle

)) et carnlbus induisli me, ossibus et nervis compegisti me

))vltam ct mlserlcordiam apposuisti mihl\ )) Naturam sl-

mul et proprias vires ejuspropriamque potestatem demons-trans. « Vitam autem et misericordiam apposuisti mihi , »

inquit ,quasi dicat : In me posuisti ut viverem , et ut

misererer mei ipsius per obedientiam etobservationem tuo-

rum mandatorum : aut ut perlmerem me ipsum per ino-

bedientiam, neque misericordlam conscquerer, merito

poenas dependens, inimico potius quam opiricl adhaerens.Id quod primus nostor parens fecit

, qui non misertus sui

ipsius, velutl gladlum ipsam perditionem consultrlcem

adversus semetipsum susceplt , illoque interfectus est , et

ex immortali mortaUs factus periit. Cum igitur clausis

omnibus sensuum sedibus et ipsis ambarum personarum

sensibus, quaslque coniemperatis atque permlxtis inter se

corporibus in coiiu , InefFabile fit initium , videlicet faciei

expressio, de excreto prlmnm potioreque semine, unde

ad delineationem et simlHiudinem figura vel foeminae , vel

viri exprimitur. Atque hoc modo cum viri excrementum

frigldum quodammodo slt et osseum , in ossium et nervo-

rum commutalur robur, pro raiione illius , qui cxcrevlt

soHdllaiem habens. Quod auiem a muHere in concubitu

vicissim redditum est , cum calidus slt natura sanguis , a

frigido condcnsatum , in sanguinem conêrlltur. Caro au-

tem per vitalem quamdam vlm divinitus inspiratam , vivi-

ficatur. « Ego enim sum,qui feci terram , et hominem ex

> Job. X, 10'ia.



DIALOGUS iir. lyg

»ea, qiiique dai flatnm vila3 omiiibiis,qui ambulant in

))ea^, »inquit Deus.

[Alter hic locus est ex ils,quorum paulo ante men-

tionem feci. Nam adjecta fuisse arhitror /icec ab aliquo,

quicum Coisarii sententia conjunctam eodem loco plii-

losophorum etiam exterorum opinionem de formatione

hominis habere vellet.]

VERBA DE LIBRIS EXTERORUM

DESCRIPTA.

Natura inest semini. Nam quae est in eo vis, quando

moveri coeperit, natura nominatur, propterea quod nas-

cendo producit et generat. Nutritur autem alimento quod

est in corpore , quemadmodum neque nutrimentum absque

materia est. Movetur autem in semetipsam , cibos conco-

quens : et per semetipsam perficiens digestiones. Faculta-

tes vero naturae tres sunt, Generans , de qua jam antea

dictum in mentione seminis : Augescens, quae habet mo-

tum secundum tempus : et Nulriens, ad quam cibi con-

fectio pertinet. Per universum autem corpus nutriens et

augescens facultates sese dividunt : generans vero tantum

sita est in geminis testibus semen continentibus. Occupata

autem est natura primum circa cibum et spiritum ,qui

spiritus interna vi calidus, ut qui per se movetur, secun-

dumid

quoddictumest de semine, gignit et absolvit ho-

minem temporibus et magnitudinibus definitis.

INTERROGATIO CXXXIX.

Simul existere nos animam dicimus cum eo quod a viro

excernitur, et vivum animatumque quiddam est, quando-

> Isai* xi.ii> 5.

12.



quidcm et a vivenle et aniuiato corpore cau&a ac origo

nostri ortus est. Quemadmodum et ab arboribus avulsi

rami, qui uniuscujusque semen habent, vitalem faculta

tem earum , a qulbus sumpti sunt , coutinent. Nam si ca-

lidus est sanguis, etiam vivum illud semen viri calidum

cst, ac licet sanguine non omnes simlliter dlspositi sint

tamen vltalem quamdam causam habent, quoe est anlm?.

Propter tenuitatem autem et exiguitatem constitutionis

prlml diel, cum non possit suas operationes perfecte de-

elararc propter subtllilatem ejus quod est dejectum ,

quo delnceps augescentc in alvo materna , et in carncm

verso, ct inde verso in rceturn, una augelur, sicque demum

perrecte anlma suas declarare ellectlones, et apparere cum

perfecto jam corporc potest.

HESPONSIO.

Abslt ut existere aniir.am cum semine cogitemus. Nam

quo pacto slmul extltlsse cum Adamo putabimus animam,

qui absquc conjunctlone aHqua vcl procreatlone factus

fuit? Nam si ex viro anlmam simulexcernl concesserimus,

sequetur omnluo etlani Dcl Yerbi incarnali animam ex

semlne unllam corpori : id quod fuerit extrema^ dementiae

ac bbisphemlae, Ingentem merentls poenam. Eadem cx vc-

sania sequelur pffnas daturos potius,quam praemla cer-

taminum coronasquc reportaturos , qui scortationem fu-

giunt, ct !"orlIler adversus Ipsam deccrlanles, ac propter

rcgnum ca?lorum semetlpsos continenlia castrantes, quem-

admodum inqult Domlnus, anlmas Inlra scmellpsos suflb-

cant% et una cum terrenls inlerimunt membris, sna

sobrietate deleriores evadentcs quam sint effocminati et

vohiptati dediti. Num igitur et Paulus ille sublimi praedltus

' Mall^.six, la.



iiitellectn inanebit iiihonoratus,poenasque pcndet quasi

qui supplicia nobis aniinarnmque neces conciiiaverit, tain

re ipsa quam verbis docens, et scribens universo orbi, {'ii-

giendam esse scortationem , et muliercm non tangendani,

si lieri queat? Quare igilur et scortalorem Corinlhium

punivit, in se suflbcatam animam ad vitam emittentem ?

Quare item seminis lluxu laborantem lex purificari et

aqua submergi praecepit , si videlicet arctata nimis anima

de ejus lumbo progressa est ? QuaHumnara vero planta-

rum fructuumque ramos, aut semen accepit Deus, quibus

ab initio terram exornavit? Quomodo Sara cum Abrahamo

ad centesimum ab adolescentia cubans annum , idemquc

semen excipiens, nunquam invenit animatum esse illud

excrementum, nisi divino praecepto , ut nasceretur Isaacus

unigenitus filius cenlum natis annos? Et quomodo Anna

cum Helcana lecti consuetudinem habens pluribus annis,

nunquam inutero animatum excremcntum suscepit,prlus

quam in sacrarium veniret, Numenque pro fcecunditatc

exorasset? Cujus supplici precationc Deus suscepta,qna^

multis quidem temporibus de se judicaverat se vitalem

fcplum nunquam parituram , velut inanimam materiam

sequenti concubitu consueto more dejcctam animavit, ct

eximium illum divinumque Samuelem formavit, quem

post pueriticG infantia^que laclenlis staium , sancto ilii Deo,

qui sanctum puerum pra^buerat, tunica amictimi mater

obtulit, ab cunabulis Deo consecratum. Quomodo itcm

anus egregia Elizabctha a tenera cum coaelanco Zacharia

cubaiis ad ipsam usque caniliem , cum qiiidcm matrimo-

nialibus legibus non renuntiarent , nunquam tamen sunt

assecuti commixtionem vivam, prius quani Angeli voce

animaretur in lumbo jacens materics , ab utrisque secreta,

et in carnem solidata, quasi cujusdam lapicid» manu a

monte vel raetallo revulso lapide, et quotidiana caelntura cx-



l82 S. CiESARII

sculpto , usque dum perfectam effigiem statuae consequa-

tur. Sic et inelTabili arte, materies, quae quondam in seni-

bus erat inanima et informis , in Joannem exsculpitur,

et Baptistam et pra^cursorem. Promde cesset fabu-

losum illud commentumde existentia animarum insemine,

dum illud a mare excernitur. Quomodo enim res incor-

ruptibilis et immortalis cum corruptibili et informi exis-

teretPQuomodo item anima, quae melioris et praestantioris

cst naturae , ex deteriore ac viliore causam ortus in vitamhaberet? Quomodo non absurdum sit putare animam iu

corruptione procreari, cum de corpore dicat Apostolus :

« Seritur in corruptione , suscitatur in incorruptibilitate?

» seritur item corpus animale S » non autcm anima. iNam

animale dicitur, tanquam animae proprium, cum corpus

animae sit organum. Desinat etiam delirium de eo ,

quoddeinceps primum existat. Nam simul atque Deus cogitat,

qualenam oporteat vmumquodlibet esse , rnox etiam mate-

ries adcst, et uniuscujusque naturae cum efficaci-

tate divinae voluntatis concurrunt. Neque enim vel prius

existere , vel existere posterius animas divinae Litterae do-

cent , ne senex et juvenis idem sui ipsius respectu putare-

tur homo : sed simul ac dictum esset, « Accepto Deus

wpulvere de terra formavit hominem : » confestim subjun-

gitur, «Et inspiravit in faciem ejus llatum vitse, et factus

» est homo in animam viventem^ » Neque igitur anima per

se, neque corpus est homo : cum utriusque copulatione ac

unione perfectum esse hominem divinorum Scriptorumauctor ille Moses declaraverit.

Sed adea, unde digressi sumus, revertamur. Sanguis

frigiditate soUdatus in carnem transmutatur. Crescit au-

tem pro ratione nutrientium quahtatum cum ipsa unitarum

ab eo, «Qui cibum dat omni carni % » quemadmodum in-

» 1 Cor. XV, 42 ec 44« —* Gen. n, 7, —

^ Psal. cxxxv, aS.





iS4 C-*:SAR1I

iDos parentes nostros Deus , simiil deinceps ipse, et faciens

nos crescere quidcm in definitam ab ipso corporis magni-

tndinem:

mnltiplicari antem posteris, et implcre lerram.Ex illis autcm ipsis protoplastis discimus, quae ex nno

qnolibel ipsorum in procreatione liberorum concurrant.

Ex Adamo osse lateris ablato, et in Tceminam facto divina

manu : simul copulatio et nnio naturai deciaratur.

Secundum hajc scire debemus inesse nobis secundum

©rdinem clementorum partem aliquam calidi et Iri-

gidi , et alterius quod restat paris , nimirum humidi atque

sicci. Nam tcrra, ex qua nos Opifex jiroduxit, cum omni-

bus hisce mixta esse mihi videtur : ip?a quidem arida ap-

ptÎlata, humido autem innatans , ignem vero in saxis , et

ferro , et hgnis abditum habcns , et aera per ipsam univer-

sara diditum, eamque foventem. Formato in utero foetu ,

et ad articulatam mcmbrorum commissuram obscura hu~

midaque materia excul{)ta , nutritur deinceps et crescit

unumquodibet membrorum pro qualitate illorum,quae

matris alvum intra recipiuntur : sicutin agricnUura fieri so-

let, ex nublbus imbre, aut chcum rivis arva subjecta ri-

gantibus. Sit autem hortus aliquis de quo sermo habeatur,indnitas plantarum species enutriens, diversae tum speciei

tum formae, in nno atque eodem ordine. Similiter irrigans

iilas una quaedam esto aqua3 natura. Nihilominus corum ,

quae nutriuntur, proprietas in diversas lumiorcm illuni

qualitatcs transmutat. Nam idem ille liumor amarescit in

absinlhio,

in liquorem vero letalem in cicutatransit, et

aliud alii fit unus et idcm, in croco , in balsamo, in papa-

yere, quorum aliud quidem calefacit, aliud refrigerat, aliud

vero inediamhabet qualilatem. In lauro, in odoralo junco,

et aliis simiiibus aromata fercnlibus in Iragrantiam com-

mutatur , in ficu et pyro duicescit ,per vitem in vinum

et botrum mutatur,

in j)omorubescit, in lilio albescil

•••»v^

7



DIALO(,LS IJI. l85

iu viola lit Cceruieus. Tale quiddam et in animato cor-

poris horto mirabiliter a natura efficitur, imo vero a

naturoD Domyio. Ossa sunt hic , cartilagines, venoe, ar-

teria3 , nervi, hgamina, carnes, cutis , arvina, pili , ton-

sillê, ungues, oculi , n;ircs, aures, et praBter haec infinita

quoedam alia, inlcr se diversa, cum sit unica nutrimenli

species, qua omnia convenienter pro sua natura nutriun-

tur, ita ut unicuique subjectorum applicata ahmenta, in

ejus naturam mulentur, ad quod deferuntur, ac propriam

partls ejus proprietatera induant. Nam si ad oculum ali-

monia pervencrit, parti cernenli mixta, membranam cculi

rigat. Et auditus parlibus insidens, circumrotatur ad au~

ditum. Et labra humectans , veluti pelliculas qnasdam,

non sinit ea siccari et cxarescerr. In osse durescit , in me-

dulla mollcscit, in nervo roboralur, in superficie una ex-

tenditur, in unguem desinit, in capiili generatione per

humores convenientes attenuatur. Ac siquidem per tor-

tuosos meatus fiat evaporatio , crispiores implicatosque

crines elTicit : si vero per rectos et teneriores, simphces ct

extentos instar fiii,pcr evaporationes in capillos commu-

tatoillohumore, qui ex cibis residet. Si vero per calidiores

cordis et jecinorls parics eviiporationes in caput exhalant,

calvitium fieri solet , ob frigoris defectum. Superante nam-

que calore , exsiccari constat, ac defluere crines. Enimvero

res opportuna et suavis , et admiratione digna , omnique

praedicatione fuerit, nostrum hic nos Dominum et guber-

natorem celebrare, ac una cum Davide divino vate ca-

nere : « Quam magnificata sunt opera tua, Domine! Cuncta

Msapientcr fecisti'. Quis cnim possit eloqui potentias Do-

»mini? Aut quis enarrabit^ ?» Quisasscquetur sermo , ut

hajc exprimat? Quomodo enim ex iis quoe diversae substan-

tiaj sunt, et inter se difTerunt, unam naturam nostram

condidit? neque refugit alterum ab alterius communione

' Psal. xci, 6, et cm, a4. — » Id. cv, 2.



i86 S. CÊSARII

vel unione, ante positos ate unicuique vitae terminos, sed

ad finem usquc natura immortalis cum mortali degit : rur-

susque longum valedicit conjunctae corpori ,. obediens im-

pcrio separationis. Quis vero non obstupcscat , ex pulvere

facta videns tot membra partcsque corporis, convenien-

tia inter se ossa , vertebris et juctarum tornis inter se

commissa, qucC veluti carnium adminicula fulcraque

sunt, et ad omnem habilia motum, quasique ad unam sita

lineam, ut quaecumque parum sunt rationi consentanea

removeant ? Sunt item membra cum membris velut in aequi-

librio posita; dextera manus pari longitudine cum lacva,

dlgllus cum cliglto, planta cum planta, pes cum pede, iti-

demqne comparata sunt alia singula. Sed est operae pretium

ut ad verticem nostrse creationis oratione recurramus

inde ad pedes et talaria devenientes. Quin ab ipsa jam , si

fieri queat, anima ordlamur. Considera iîtur, obsecro,

te ipsum, et neminis adblbens expositionem, qua de totlus

universitatis opificio conditorem investlges, in temetlpso,

velut in parvo mundo, ineffabllem Dei sapientiam perspi-

cies. Atque ante omnia incorporeum csse mihi considera

Deum, extua ipsius incorporea anima : nullo circumscrip-

tum loco , siquidem neque mens nostra prius habot loca-

lem circumscriptionem , sed per corporis conjunctionem

in loco est. Eamdem inaspectabllcm csse fateberis ex

eadem imagine ratiocinatlone ducta : sese non subjiclen-

tem carnls oculis, non colore, non forma , neque alia

quadam corporall figura expressam , sed efficacitate sua,

eaque sola cognitam. Quapropter ne in Deo quldem eam,

quaifitper oculos, considerationem ipsius naturae quaerlto,

nisi quatenus per obscuramquamdam idterius progrediare

demlssionem, elltaquldem,ut nonfiat hoc exlra velamen-

tum ahquod. Neque enim ab ipsis quldem Cherubim ra-

tlone naturae cernitur, objectioiie alarum obumbrantibus,

faciem, proptereaquodejus ipsi non sint capaces. Proinde



DIALOGUS III. iSy

mcnti et fidei permissa consideratione , Dei contemplator

eris, videns tantum, quantum recesseris ab hac crassa

vitae ratione , et ad spiritualem accesseris, admiratus ip-

sius sapientiam, Quomodo videlicet animam inserat cor-

pori, usque ad extremitates ejus extendens ipsam, et

plurimum inter se dissidentia membra ad unam quasi

conspirationem ac societatem ducens. Considera mihi,

quodnam ab anima carni insit robur, et quaenam a carne

ad animam reflectatur aflêctio mutua. Quomodo quasi

suum efficiat ex incorporea vita corpus , et particeps do-

lorum ex corpore fiat, ipsa corporis expers. Quomodo

hoc laeso, illa ciamet. Quomodo illa fehciter agente, cor-

pus vegetum sit, et pulchrius evadat. praeclaram con-

junctionem, o admirabilem unionem , o sapientiam ejus

qui univit! Quis enim eloqui queat, quales penus quasi-

que conditoria disciplinarum ea fabricaverit , ne obscuren-

tur vetera per cognitionem eorum, quae praeter illa repe-

riuntur : neve arceantur ahquo septo eorum quae quotidie

audiuntur, quominus exponat hodie quis ante quinqua-

ginta annos auditum sermonem, sed distinctas et inconfu-

sas servari recordationes institutionis, vehit in saxo sculp-

tas? Quomodo ad carnales recidens aflectus, propriae

pulchritudinis florem amittat : et vice versa,profectam a

vitiositate turpitudinem virtuti repurgans, recurrat ad si-

mihtudiiiem creatoris. Inquit enim ipse in EvangeHo :

« Amen dico vobis, si duo super terram consenserint in

))idem\ » Animam indicans et corpus , dominamet famu-

lam, « Si consenserint in idem : )> caro quidem serviens,

anima autem in virtute progressus faciens , ne nimia auste-

ritate depressa graveturêtlaboribus renuntiet famula : ne-

que viceversaadvitiosas aflêctionesetvohiptatemper hanc

dcjiciatur domina : sedutcum consensupari virtutis regula

' Malth. xviii, 19.



l8S S. C^SARIl

inter sese currant una, seque comitentur. « Nam si consen-

)) scrintisla duo : )) nempe anlma et corpus, « de quocumquc

»rogavcrint, continget eis, » inquitDomlnus : siquidem ab

ipso petierimus, bona vldelicet, contlngeiit. Si vero per

negligentlorem et pravis afTectibus obnoxiam vitam ad

dlabolum recesscrimus : id quod mihi vidctur esse petitlo

qua quls ei tribularlus fiat : omnino perplexum babcbunt

et difficilem exitum instlluta nostra.

Prolnde atllngamus , sl ita vldelur, eliam corporis opl-

ficium et artlculatam commissuram, admirantes sapienlem

arthitectum unlversl Deum : quo pacto conveniens et ap-

tum hospitium anima^ rationafi optlmus artlfex aedificave-

rit, et solum inter ea,qua3 coelo subjccta sunt animafia,

erectum homlnem produxerlt, per Ipsam docens formam,

ex cognatione superna nos vitam hobere. Nam expertla

rationis omnla deorsum ventrem versus se incfinant, ho-

minlbus autem solis a natura data et expedlta contingit ad

ccelum suspectlo, ne sit voluptali dedltus, neque deorsum

per vltia vergat , sed ut erectus sit , et ad superna spectanda

movealur. Deinde caput vchit In colle corporls ponens, in

eo pretiosas sensuum sedes collocavit. Cerebrum ne qui-

dem implere calicem vacuum posse plerique putant , cui

lamen sapicnlia et prudentia oplficis est credlta Dei, qui

conslfio et prudentia fabrlcavit universa. Quod autem

maximum qulddam ad vltam emohamentum afTcrat cere-

brum , evidenter sl quid adversum accldat , ostendit. Nam

sl vulnere vel ruptura conlincns ipsum membrana la^datur,

niox e vuhiere scqultur praesens mors, ne quldcm ad mo-

mcntum lemporls doh)rI resistonte natura, quemadmodum

in subterraneis slructuris, aut In balneorum tectls,qui

totum conlinet oedificii , unus est summus lapls, infixus

ipso tholo, quem cuueum oplfices ffidium appclhuit, quo

pciTracto vel revulsô , illico concussum etllotum. Labo-



fant maxima luminarla sol ct luna, coelestcs plagas intra

diem ct noctcm percurrentla. i\Icns autcm nostra in puncto,

in momenlo ocuil una cum inferis crcalis amhit ct ultra-

mundana, cursu in ipsis indefesso discmncns, velulique

latcns latcnler latentia circumspectans. Parvi et imbecilles

videntur pili, vcrun) ct ipsi ad venustatcm cuti capitis in-

natl sunt, arcentcs lcnioribus vcntis animalla minutiora

calvis inrcsln, qui proptcrca scmpcr manus suas ad arcen-

dum ca movcnt. Qulncliam hycmis frigori et solis ardori

pili rcsistunt, vehiti ncmus quoddam vel densa sylva par-

tem subjcctam obuiiibrantcs, ct imbrem excipientes. Oculi

excclsisslmam speculam sortiti sunt, cumquc duo tantum

sint, nihilominus omnem cernunt mundi hujus ornatum,

ita ut ipsis nihil rerum corporcarum officiat , sed sub parvo

superciliorum propugnaculo constituti, ex eminentia su-

pcriore dirccto extenduntur, et velut acubus aut fibulis,

nempe spinis minuta animaiia excutiunt, ct contlnuo pal-

pcbrarum motu pupillas conservant, ardorem solis quasi

ventilatlone quadam mltlgantes. Eaedem cum slnt tan-

quam a calentibus usurpata, oculorum velamina deflcc-

tunt intemperantiae lasciviaGque mortem, dequa Hieremias

inter divinos Vatcs multa pericula perpcssus contestans,

ait : K Ascendit per feneslras mors*. » Non cnim modo cor-

pus intactum, sed et oculorum radli servandi sunt in-

corrupti, neque ipsis ullo modo permittendum, ut impu-

denter irruant, ct In alicnae pulchritudlnls formas involcnt,

ne ab aspectu ad ipsum actum ruamus. Nam secundum

Domini sermonem , « Qui inspexcrit mulierem ad concu-

»pisccndum cam, jam adulterium cum ipsa commisit ia

» corde suo ^. » Quapropter vlrgines csse dcbent oculorum

pupulaj, quaj idem cum virginibus nominis ornamentum

5ortitae sunt. Saepenumero enim quse intra palpebras virgo

/ Jerem. ix , ai. — • Mallb. v, a8.



igO S. CiESARlI

erat pupUla , per ipsarum diductionem vagumque motum

suum, nutus et co<i;itatio scortationis facta est.

Exiguum quiddam inter omnia membra nostra est auris.

Sed et istas exornat vicinum cymbalum, eisque solis inter

creata coetera Dei mysteria crcduntur. Estque auris tota in

rotundum sinuoseque tornata,ne citius ingrediatur sermo,

sed spatio longioris temporis imminutus, per ipsam exca-

vationem prohibeat, quominus ad imum materia mendacii

penetret, sed una cum malediccntiae stercoribus in parti-

bus remaneat. Nam virtutis quidem est in eo qui loquitur,

non dicere falsa : in eo qui audit , probare quomodo quseli-

bet dicta videantur, num quid afFectus vel amici vel repug-

nantis admixtum sit. Nam alter quidem non cernit acu-

tum, alter autem prorsus non videt. Quod si alterutro

horum defectuura ratio corrupla est, judicio mentis quod

in nobis est puniri et a pravitate repurgari debet per ve-

ritatem, qua3 tortoris officio fungatur. Hoc enim docens

de divino et fortissimo athleta Jobo historia inquit :

«Mens quidem et auris verba dijudicat: guttur autem es-

» cas gustat *. » Cum hoc autem consentiens divinorum ille

Carminnm auctor Davidcs inquit : « Eum qui clanculum

» mentiebatur de proximo suo,persequebar ^. » Ipse autem

universitatis hujuscc Deus, servorum obsignans verba in

Evangelio inquit : « Estote nummulariiprobi, dijudicantes

»a bono quod adulterinum est (i3). »Non ut instar num-

mulariorum sonum explorando excipiamus, sedutponde-

rantes pronuntiata illorum, qui colloquuntur, et eventus,

factorum , ad justam potius propendeamus trutinam. Au-

rium enim et linguarum magnum quoddam pericuhim est

cum exiguum sit membrum lingua, mendacii et veritatis,

vel potlus salulis et per ditionis est officina. « Lingua mea

»calamus scribae velociter scribentis % »et, « Lingua mea

» Job, xii, 11,-3 psal. c, 5.— » Psal. xliv, a.



DIALOGUS III. igi

» loquetur justitlam* , » inqult divinorum auctor Carminum;

et rursus, « Linguis suis dolose agebant ^: » et « Lingua eo-

» rum sicutserpentis, vcnenum aspidumsublabiiseorum ^ »

Assentitur et patri dlvinarum rerum peritns Salomon his

verbis : « Vita enim et mors in manu linguic ^*

: » quasi pro

manu sermoncm, pro gladio dolum , homicidam in me-

dium producat Deus , in eodem loco ac numero homici-

dam et dolosum ponit,quemadmodum et magni Davidis

ore dixit : « Virum sanguinum abominabitur Dominus ^. »

Quem vero censet abominandum Deus, is plane supphcio

mulctandus est. Quemadmodum et ferrum abjectum, a

rubigine exesum , et h*gnum aut vestis quae abominanda

sunt domino suo, a sordibus quibiis scatent, absumun-

tur : aut, quemadmodum domus, quod inquilino sit desti-

tuta particulatim destruitur. Pari ratione mihi videtur et

mortahs, qui abominationi est Deo ex aversione divina ma-

lis oppressus quibus inquinatus est, punlri, cum in eos

sententia lata fuerit illa qui audicnt : « Discedlte a me, ma-

» ledlctl in ignem aeternum % » qui pro meritls eorum, quae

admiserint, peccatorum plectentur. Tum vero aHos quidem

tanquam in paleas incldens carbo perpurgat et exurit in

perpetuum neque corrumpens, neque corrupta, propterea

quod ex sepulcris nos incorruptibiles exurgemus. Justi

autem in securitate ac requie, omni Ubertate donati per-

manent in perpetuum immortales. Qui verp se peccatis ob-

strinxerunt, dum suppliciis puniuntur aeternis , nec cor-

rumpuntur nec intereunt, sed in designatis locis super

sortes permanent, mo^rentes, in angustias redacti, tristes

dolentes , lamentantes, excruciati, lugentes, afflicti, ulu-

lantes, vexati, nihil deinceps agere valentes, qui praesens

pcenitentiae tempus rejecerunt, qui pauperibus facultates

> Psal. xxxiv, 32. —» Id. XIII, 3. — 3 Id, cxxxix, 4. — -* Pfoy. xviii,

ai. — 'f Psal. V, 7. — 6 Matth, xxv, 41.



1^^' ^^. C^SARH

suas, sibi vero divinae misericordise viscera occliiserunt :

« Judicium enim sine misericordia illi, qui non fccerit mi-

» sericordiam*, » inquitdivina ^ ox : alios aulem et lenebrae

in extcrioribus vexant locis , ex scntenlia quai reos flagel-

lat et exagitat,prout historia de /Egyptiis nos edocet ^

:

dum una quidem fertur a Deo sententia, sed ad proposi-

tum tamen ac meritum eorum qui audiunt accommoda-

tur. NamyEgyptios quidem in Pharaone castigat : Israclilas

autem Moysi conservat incohunes ; siquidem iUis Nikim

rubro colore perfusum in sanguinem vcrtit, ut siti puni-

rentur : his vero integram aqua3 naluram illlbatamque

servavit. Illis quidem kicem divinam in tenebras nuitavit

palpabiles, his vero intra limitcs suos hicem conservavit.

Illis Erythraeum mare ut transiri posset , in contincnlem

convertit : his vero rursus coalcsccns illud objecit, ut in

illud ingressi fluctibus immersi perierint. Pari ratione in

fornace quoque Babylonica cum una sententia operare-

tur, tres quidem Hebnei pueri tanqiiam in medio rore in

flamma tripudiabant, ct hymnos canebant ^: at qui eam

maleria injecta fovebant, et ad aUitudincm quadraginta

novem cubitorum evehebant, confesliui ab ipsa conibusli

atque in cineres sunt redacti. Eodem pacto scimus terram

divino parentem mandato diductam et hlantem Dathan et

Abiron in poenam absorptos excepisse '; caeteros autem

innoxios more soHto eodem loco, eadem dic atque eadcm

hora sustentasse. Sic et miserum Cain sententia divina in

ejus insidens aures punivit diccns :« Gemens ac tremens

» eris super terram ': » Et statim res ipsa vorl)a secuta est,

eumque instabili tremore ac liignl)ri gcmiUi cx iiilimo

corde atque unguibus dnclo prlnumi homlcidam In mundo

fratrisque percussorem punivit; ncc tamcn c medlo sus-

' Jacob. II, i5. — » Exod. vii, 20. — ' Dan. 111, ?.o. — * Num,

;HTi ,9. — • Gen. «v, la.



DiALOGUs iir. igZ

lulit, quamvis mori pcrcuperet, et exclamaret : « Et erit,

))omnis qui invenerit me, occidet me. » Cui respondens

pronuntiavit Deus : « Non sic : etenini signum posui su-

))per le, ne occidat te oinnis qui te invenerit *. »

Timeamus igitur vindicem iilum ignem tormentorum,

ot vermem , et tcnebras, quas ne Sanclis quidem parcunt,

quorum fuerit viia in sa3culo contaminata. Sic enim per

Ezechielem inquit Deus : «Transite, et percutite , et a

)) Sanctis meis incipite^ Si ergo justus vix salvatur, impius

» et peccator uLi pareLunt ^ ? » inquit divinarum rerum

peritus Salomon , ut ab incuria nos eximat. Ne igitur cu-

ram noslri objiciamus baptismo freti, uec propter sacro-

rum participationem mysteriorum lcviori nos supplicio

tunc punicndos arbitremur. Nihil enim nobis iUic ea pro-

derunt, quê hic conlumeliose tractavimus, ac temere prae-

ter dignitatem participavimus. « Quienimmanducal et bibit

» indigne Dei \ erbi potiones, in judicium sibi manducat

» et bibit\ » inquit sublimis Apostohis; et idem rursus :

« Circumcisio quidem proderit, si legem observes ; si au-

» tem praevaricator legis sis , circumcisio tua praeputium

» facta est% » qui minime pro dignitate ipsius vixeris. Idem-

que rursus : « Non auditores legis, scd factores legis a Deo

» justificabuntur^ » Omnibus igitur, qui cruditione aliqua

vel leviter tincti sint, manifestum est a circumcisione

baptismum tanquam a figura fuisse adumbratum : ac legis

loco veneranda nobis fidehbus EvangeUa tradita esse,

quod confirmans in Evangehis Dominus, ait : «Amen dico

» vobis , non omnes qui dicunt mihi : Domine , Domine,

» intrabunt in regnum coelorum ; sed qai faciunt vohmtatem

» meam. MuUi enim mihi dicent in iliadie : Domine, nonne

» in nomine tuo d.:emonia ejecimus , et morljos sanavimus?

' (jeii. IV. i4-

—'

Ezech.IX.

6. —3 i Pi 'r. :v , iS, ti Piov. x), 5i. —

4 1 Cur. M.2>J.— " Uoill. II, 25. '"'

i..Ki iÔ.

Llfl. T-^



iy4 S. CiESARII

» Et dicam illls : Nescio vos ; discedite a me , maledicti

woperarli iniqullatls in ignem aeternum, qiii paratus est

wdlabolo et angclls ejus\ »

Pares autem Christlani etiam plurimi fidelium mihi viden-

iur esse iDier quos plane sit etiam Judas aposiokis, qui et

slgna fecit, et infirmos sanavlt, prius quamadversusChris-

tum universorum Deum furiose debaccharetiir. Sed et

Simon ille, qui a Petro etPaulo pulsus fnit, et plurimi Gala-

larum, qui post quam signa, et prodlgla, et sanationes edi-

dissent, acvaticinandi dona consecutl fulssent, rursus sub

errorem suntreversi, pristinie improbitati adhaerentes, qui-

bus scribens eximius ille terrai totlns subjectas soli doctor

inquit : « stulti Galatce, quis vos fascinavit ^ PCurrebalis

» bene, quis vos impedlvit, ne crederelis veritati ' ? » Talcs,

quemadmodnm antc dlxi, mihi videntur nlhil ex baptismo

utllltatis hablturi, eliamsi Chrlsto judlci dicturi sint :

«Domine, non intuo nomlneprodigiafecimus, etdaemonia

»ejecimus, ct infirmos sanavimus? »qulbus letale, et ter-

ribile, et luctus plonum responsum jam dedit Chrlstus,

a quo per misericoi diam suam nos omnes vindicet, per

inculpatos sanctos suos pro nobis exoratus. « Impii enim

»in judlcio non resurgent '', » iaquit Davides , divinorum

Carminum auctor. Cum hoc autem consentiens eximius

inter Vates Esaias inquit : « Auferatur impius, ne videat glo-

»riam Domini \ » Qua3 confirmans divus Paukis, alt :

« Quicumque absque legc peccaverunt, etiam absque lege

»peribunt% »videhcet penitus eos deserente Deo et aver-

santc ipsos, et suppllcio nullis sceculorum terminls fmiendo

afficiente. Idem et Prophelse indicant, ad judiclum nou

sistendos resurgentes implos, sed ad condemnalionem il-

]ico abducendos una cum principe suo diabolo. Neque

enim hujus etiam vitae leges manifestum homicidam vel

' Mallh. vn , 20-22. — =» Galat. iii, 6. — 3 Id. v, 7. — ^ Psal. i, 5. —• Isai. XXVI, 10. juxla lxx. — « Rom, i, 12,



DIAL0GU5 III. 195

adulterum , postquam ex carccre arcessitus cst, louga

oratione damnant in conspectu formidabilis coctus, quem

ejus exemplo castigaiit. Cum enim unum mcmbrum rese-

catur aut uritur in corpore, totum cum parle concutitur

et condolet. Et aliquoties uno caeso flagris famulo, tota

famulorum cohors extimesccns , emendationem sibi poUi-

cetur in animo, ct quod tangere noiit res interdictas, prop-

ter quas ille tam trislibus fiagris undique conscissus sit,

divinitus immissa ira ad judicium pertractus. Tale quid

scias geri a Deo in populosa civitate, cum una familla

supplicio afficitur, quae delictorum poenam iuit, ad casti-

gationem et correctionem cagterorum civium, et civitatum

omnium. « Impiisenim cadentibus, timor incutitur justis, »

inquit dlvinarum rerum peritus iile Salomon.

Quod autem nihil inevltabill et incorrupto ilio judiclo

profuturum slt sacrum baptisma ils, qui hlc per pessimam

vlvendi rationem contumeiia afFecerunt, et indigne cogno-

mine Cliristi vixerunt, de exlQnio Aposloio diiucidios,quam

ex lis quae dicta sunt iiactenus, dlscimus, diserte clamante :

«XJuI aspernatus fucrlt iegcni Mosis, per duos tresve testcs

» convlctus absque uiia misericordia moritur : muito ma-

» gls pejore dignus liabebitur suppiicio, qui Filium Dei con-

)) cuicaverit, et sanguinem teslamenti ceu rem profanam

whabuerlt \ » Concuicat autem Del Fiiium ct Verbum Dei,

qulmystica ejus pocuiaintrepide manibusrapacibus et ad-

versus proxlmum elevatis sumit, veluti communem panem

et vinum reputans, quoe in fidelibus menlis ocuiis sunt

ipse Deus. « Vivus enim est sermo Dei, et efficax, et pe-

» netrantior quovis giadio utrinque incldente, et pcrtingens

»usque ad divisionem anlmai et corporis, compagumque

» et meduiiarum , et dlscrctor cogitatlonum et mentis

»conceptorum ^, »quemadmodum ipse per Paulum ia-*

» Uebr. X, 28, 29. — » Id. iv, 12,

i3.



ig6 s. dSARii

quit. Nam iieutro modo perit , etiamsi partim cla^ is con-

figatur, partim lluat. j\ec item absumitur, cum perinde

ut aer ab omnibus percipiatur, et nihilominus maneat

Deus idem, haud imminutus. Verba autcm Pauh Dominus

obsignans , et pari cum increduhs supplicio afficiendos os-

tendens,qui nomine quidem Christiani , revera mali sunt,

et per temulentiam negHguntsalutem suam, inquit in Evan-

geho : « Si dixerit in corde suo servus ille : Cunctatur do-

» minus meus venirc, simuique cceperitpercutere conservos,

»et edere atque bibere cum conservis ebriis : Amen dico

» vobis 5 veniet dominus scrvi iUius die quo non expectat

»et hora qua ignorat, ct dissecabit eum, et ponet partem

» ipsius cum increduKs ^. » Dissecari servum non corporali-

ter inteUigamus, (nam imperitum hoc forct, ac ridicuhmi)

sed per spoHationem spiritualium donorum et baptismatis,

et erga ipsum hbertatis , dissecari a Domino damnandos

intelhgamus. Non enim fieri potest, ut qui Christo adhae-

rcnt, ac vehiti mihtcs iUius obsignati signaculo sunt , et

zona mihliae ipsius cincti, puniantur , nisi prius ilhs spo -

hati sint. Qucmadmodum et pra^sentes hodie leges doccnt,

reos mihics iioii prius affici debere supphcio, quam ilhs

zona sit adempta, quo significatur symbolo mihlias ipsis

ablato , more privatorum a carnifice puniri posse. Evi-

dentiore vero similitudine utcns,quid ha3C divina dissec-

tio sit, ostendam. Nam qui subhme soHum Chrisli admi-

nistrant pontihces , si in ahquo lapsu sit consecratorum

quispiam in ipsorum coetu , non prius ipsum poenis sub-

jiciunt, quam divinis a sacris eum r-emoverint , et iUorum

privatus sit symbohs. Eo pacto spoh'atum pro una cx lai-

cis habent. Pcr quam ademptionem indicatur disscctio de

qua dictum est, et per connumerationem ejus cum gre-

gariis et vihbus ,portio cum incrcdulis declaratur. Id quod

» Luc. KH. 45, /j6.



13IAL0GTJS iii. igy

et Davides Carmlnum illc divinornm auctor longe anto

innuit, ita teslificans:

« Vota lacitc , et reddite Domino»Dco nostro : omncs in circuitu ejns dona aficrant terri-

»bili, et auferenti spirilus magnatum*. »

INolim Ycro quisquam arbitretur dc animarum ablatione

carmcn illud accipicndum csse. Non enim gubcrnantium

modo, sed et eorum qui gnbernantur , ct dominorum , et

servorum plane ipse indit et aufert animales spiritus. Ni-mirum dicitur de anima , imo de spiritualibus donis , et

de baptismate. Magnates vero mihi videntur esse ac do-

mini infidelium fidcles, a Dei Verbo, quod erat in prlncipio,

id consecuti , ut dominentur etiam ipsis dtemonibus. Ni-

bil enim isti ab illis habebunt discriminis, eodcm consensu

adversantes Deo ct Christianos oppugnantes. Quos ut im-perio premant et proculcent, divinus ille Davides multo

ante prccibus a Deo verbis hisce contcndit : « Constitues

» ipsos principes super universam terram. Memor cro no

»minis tui in omni generatione et generatione ^. »Exau-

dito autemVate, DeusVerbum dcinceps homo factus Vati

simihs in mundum venit, et sancte praedicans in Evange-lioinqnit ad nos : «Confidite, ego sum quivici mundum \ »

Item, « Ecce dedi vobis potestatem calcandi super serpen-

» les, ct scorpiones, et superomnem potestateminimici ''. »

Quoe quldem est omnis ha^resis. « In omni generatione ct

» generatione mcmores sumus nominis Christi, » principes

adversariorum et Domini ab illo constiluti per baptismum,et pcr Spiritum sanctum in baptlsmo nobis datum, quie

quidem duo, virtutis ex pra^scripto vivendo, honorarc stu-

deamus , nulla labe vel macula per impuram vivendi ra-

tioncm ipsa aspergentes , ne quando judicans nos Jesus

dissecet, et cum subjectis increduiis perdat aeterno igni

• Psal. txxv, la, i3. — • Id. xiiv, 17, 18. — 3 Joan. xvi, 33. —4 Luc. 1.



198 S. CiESARII

ablato spiritualidono et baptismate. Non ut cuidam vanc

nugatori videtur (i4)? aurcs quidem mulcenti, scd non nu-

trienti animas, quod fmem sit habiturum peccalorum sup-

plicium, proptcrea quod simpliciter tantum aeternum dixe-

ritDominus igncm suppllcii, non oeternum in aetcrnitates.

Non cnim propterea quod inquitVatcs, : « In aeternumDo-

))mine, Verbum tuum permanetin ccelo^ : )> Ideo aliquo us-

que Deum et Verbum in coelo esse intelligamus ,post

saeculum autem coelis egredi. Et iterum inquit idem :

« Veritas Domini manet in aeternum ^. »Num igitur post

aliquem temporis progressum non erit verax Dominus, se-

cundum demcnliam cjus, qui ab ira cognominatus est?

Etiam ipsc in Evangelio inquit ad sanctos suos Apostolos :

« Equidem vobiscum sum usquc ad consummationem sae-

))culi \ ))Num igitur ad tcmpus modo cum suis sanclis

ipsum fore suspicabimur? an potius relernum et absque

fmc? Quomodo vero non cst extremae insaniit', terminum

a3ternitalis conslituere, et eo usque poenis cxcruciatum

diabolum una cum adjunctis sibi flagltiosis hominlbus di-

cerc deinceps a cruciatibus liberandum , nec amplius pu-

niendum? Contrarium enim prorsus eveniet justis ,post

quam ad aliquod saeculum beate vixerint, ut in securitate

rursus moriantur, vel ahquid patiantur, nempe peracto

suo saeculo. Nam hos quidem in vitam aeternam, illos au-

tem ad acternum supphcium abiluros judcx pronuntiat.

Ncccsse igltur est, ut peracto illorum suppliclo ,tcrmiiic-

tur et horum vlta , quemadmodum vokmt homines vera

vita privati,

qul manus vinctorum solvunt, ac futurum

suppHcii fmem pnedicando animos corum eHccerunt.

Verum ab iis, quae oratloni nostrae proposita erant

impetu quasi quodam scrmonls nos abrlpiente dlgressi ,

ad eamdem celeri cursu redeamus. Aurium videhcet Iln-

« Psal oxvin, 89. — • Id. cxvi , 1. — » Matth. xxvii , »0.



DIALOGUS ni. igg

guarumqiie niagnum pericukim est. Qnapropter et lin-

guam sub duobus labiis custodiri Deus sapienter instituit,

intra dentium firmamentum ipsam constringens, ut tam

accurata adhibita custodia a facili moUi cohiberetur. Nam

cum in humido sita sit, aliquando quidcm maledicendo

fa3torem movet , aliquando vero benedicendo scaturit,

hymnorum concentum ollerens Deo. Gum Davide igitur

canere debemus : « Pone, Domine, custodiam ori meo, et

«ostium munitum circum labia mea \ » Quippc cum te-

ncra sit et volubilis , faciles habet in voce deflcxiones , ab

omni voce ipsa dilTcrens. Garrulaenim est hirundo, et per-

petuum strepit. Dulce vcro quiddam turtur sonat, ct soli-

tudinis est amans. Cicada sonum exilom, veluti per fistu-

lam edit. Clangit voce grus , columba murmurat, ursa

suspirat et vocem moUem habet , magiens taurus instar

tubae : leo rugitu suo solitudincm concutit : alllcit ad se

vitulum mugiens juvenca : crocitantes ciamores corvi po-

pulum perturbantes emittunt : carmen luctuosum bubo-

nis est, nuptiale vero tibia sonat, mortiferum tuba, salta-

torium lyra, tripudiatorium tympanum. Omnia vero in

universum a dulcisona hominum voce superantur. Lbi

enim in ipsis est nostra^ Knguae significantia, vel perspi-

cuitas, vel accuratus ille sonus, vel concinnitas, vel suavi-

tas? HiriMidines columbarum murmur gemebundum non

inteUigunt , neque grues anserum , neque noctua seleuci-

dis , aut alcyonis , aut pavonis : neque rcliqua animan-

tia bruta voces aUenigenas norunt, sed neque nos iUas in-

terpretari vel declarare possumus. Quis enim sciet quid

leo signiflcet rugiens, quididcm taurus mugiens, quid vero

balantes inter hados oves? Omnia vero hominum facun-

diae cognoscunt significantiam. Vocantibus enim pastori-

bus , accedmt oves , minantibus autem rursus secedunt.

' Psal. cxL, 5.



200 S. CyESARlI

Caprario clangentc, lilrci a rraglbus resiliunt, et ex arvis

clccllnant : simliltcr equus , ct nnilus, et asellus , quando

ad dextram quidcni , aut quando ad sinistram cundum est,

humana lingua instruunlur. Canes autem ad lalratum

prosilientes , sl inclamet herus , extimescunt , et illico ad

quicscendum sedantur. Considera vero mihi bovem et

suem errantem , ac voce pastoris ab errore recurrentem.

Ahquoties etiam canis capreae insistens cursu, post quam

lougius avenatore recesserit,

si fistulaesibihim eminus

audivcrit, latratu vicissim respondet , invocans auxilium

ejus a quo fuit emissus. Aspice vero et columbarum con-

volatus, quomodo listulae sibllo audito ejus, qui eas pos-

sidet , inslar nubis ad columbarlas turres devolent. Omne

item instrumentum muslcum ad hngua? nostrae sonos per-

cussionemanus aptatur. Estque vere

admirabile,

quo-

modo cum tam parva sit atque tenera, dupHcem tamen

facultatem habeat, gustandi nimirum habitu, et dlscer-

nendi tum natura tum disciplina , idque per sapientiam

ejus, qui ipsam creavit, ad omnem sufTiciens sermonis mo-

tum et gustum. Qul vero per eam non peccat , « Is vlr mag-

»

nusest, qui potest quasi freno cohlbere etiam totum cor-

» pus * , » inquit scribens ad quosHbet sub sole divus ille

Jacobus. Dentes quidem una cum illa cooperantur ad ser-

Tiionis scitam pronuntiationcm , firmam ilii praebentes ad

sermonem exprimendum repercussionem , veluti si plec-

trum chordis citharne alUdatur. Simul autem et cibi mi-

nlstri sunt : ahi quidcm incidentes , aHI vero attcnuantes.

Atque incisionis quidem priores sunt, molares autem inte-

riores, sic appelati apto vocabulo, quod extenuent et com-

minuant ingesta. Nasus autem Inter genas medlum tenens,

atlrahit et reddit aera, derivans ex capitc Hquorcm, et

bonum quidem odorem attrahens , contrarium autem re-

'

Jacob.iii, 2.



DIALOGUS III. 20I

jiciciis. Priina vcro barba gcnas tcgil, qaaiicô pucrlleni el.

iiilirmam aetatem cum robusta permutamus, ad ea quse ad

vitae necessitatem pertlnent anlmum adjicientes, innuente

(ut arbitror) natura, eo tantum usque hominero crescere ,

ct indc labores capessere.

Tempestivum proinde, ut cum Davide canamus: «Quam

Kvalde magnifica sunt opera tua, Domlne ! Omnla In sa-

«plentia fecisti \ »In capite usque adeo parvo omnes

praestantiores sensus nostros coilocans : visum , audltum,

gustum, olfactum, prope inter se confmes aedificans , ut-

que neuter illorum opcrallone sua vlcino slbl officlat. Ne-

que item praeter hos alii nobis sunt, pra^ter tactum manus.

Agilis cervix est, et proportiono congruens, per quam et

coelum versus spectat homo, imago iila erectae facici veluli

columnae innltente capite ,quod conveniente quadam ra-

tione per cooperationem cervicis sese vel demittlt, vel

sursum levat. Quinque dexterae manul, totldemque sinls-

tra3 diglti sunt, qulbus et terram secamus, e montibus me-

talia effodimus , fontes haurlmus , flumlna dirigimus. Per

ipsos funibus et llgnls navigamus abyssum , ex opposito

flatus vela navls subducimus, et gubernacula dirigimus.

Indomltas feras capimus vivas et clcuramus , cetos ipsos

capimus, collcs et montes magnltudine sequantes, et as-

pectu terribiies. Aera per eosdem quasi vlndeiniamus,

calamis visci viventes in aere volucres capientes. Ignein

etlam adeo vehementem impetu, terribllem tactu, popu-

labundura et violentum motu , nostro proposito servire

coglmus , et ad uniuscujusque voluntatcm se accommo-

dare. Per lios et civitates extrulmus , et propugnacuiis mu-

rlsque communimus , fundis et arcubus, et ajlls ad de-

fendendum idoneis armis instrulmus. Parvum quidem, et

rotundum articuloque carens cordis est organum, in ipso

< Psal. ciii, a4.



202 ». C.ESARII

tamen et cerebro, de Deo, Angelis et Archangelis , ccelo,

terra, mari, et de omni in universum creatura delibera-

mus, veluti promus aut custos vitalis in nobis causae et

roboris sit spiritus,qui circa cor est . Cor quidem certe

fontem aliquem ct principium nostrae vitae post Deum

esse putamus, a quo mcatus fistulis consimilcs multiplici-

ter alius per alium ductus , universo corpori calidum et

igneum spiritum difTundunt. Quia autem omnino et nu-

trimentum aliquod oportuit adcsse calori a natura : (non

enim per semetipsum manet ignis qui nobis inest , nisi vi-

cissim nutriatur) ideo et sanguinis fistulae, velut ex aliquo

fonte ab hepate promanantes , cahdum illum spiritum per

totum corpus comitantur, ne alterum altero dcstitutum,

naturam vitio accidente corrumpat.

Quoniam vero solum omnis indigentise expers est divi-

num iUud Numen, egestas autem mortalis aliunde assump-

tus indiget ad sui constitutionem : idcirco cum sanguinis

fons sit hepar , nutrimenti subsidium ei necessarium est.

Quod enim per id nobis ingestum est, sanguinis ex hepate

scaturiginem reddit. Quemadmodum in monte nix, pro-

prio humore fontes ad montis radices auget, per profun-

dum sensim proprium humorem ad inferiores venas de-

primens. Spiritus autem cordi per proximum infertur

viscus, quod pulmonis quidem viscus appcllatur, aeris

autem receptaculum est, per insertam arteriam ad os per-

tingcntem externum spiritum respirando attrahens. At-

que hujus in medio cor involutum, semper movetur, con-

simiUter ut est ignis natura ,quale quid in officinis aerariis

videas , ex adjaccnte puhnone spiritum ad se trahens, im-

pletisque per diductionem sui cavitatibus, calorem suum

arteriis vicinis praebens, perpetuo motu efllat,partim ex-

trinsecus aHquid per sui diductionem in proprias concavi-

tates attrahens, partim ex se per compressionem in arte-



DIALOGUS HI. 2o3

rias excernens, ac velut in fornace per calorem naturalem

coUiquationem quamdam et coctionem efllciens, tanquam

ex aliquo fusorio vase ad cacteros meatus materiem trans-

fundit.Postquam autem crassum a tenui discrevit, quidquid

crassius est in intestina repellit, tenuia vero et a sordibus

secreta ad portas heparis defert. Ebulliens autem illud ca-

lore, humidum intus deponit, et quod igni cognatum est,

in sanguinem rubeo infectum colore mutat. Quae autem

vim mediam quamdam habent , ea per quamdam mixtu-

ram temperaturamque unita corpori, nutiiunt atque con-

servant per evaporationes cerebrum, a quo rursumpurius

ac subtilius attenuata digestaque illa exhalatio , sublinit

continentem cerebrum membranam, quoe superne ad in-

feriora instar fistulae sese spargens, per conjunctas ordine

sibi spinae vertebras, semetipsam et contentam in se me-

dullam perducens in verenda desinit, estque omnibus os-

sium et compagum commissuris musculorumque princi-

piis , velati guhernatrix quaedam , indens singulis motum

atque quietem.

Sed ad propositum revertamur. Quoniam quam maxime

praecipuum et necessarium vitae nostrae membrum cor est,

ideo prae omnibus nostris organis cum primis ipsum com-

munivit opifex , robus tioribus circumquaque munitionibus

ipso in tuto coUocato, et septo circumdato : retro quidem

dorso et humerorum scapuHs, ab utroque vero latere cos-

tarum situ et complexu , ne medium facile ahquid patia-

tur^ efTecit. Ab anteriore autem parte pectus et clavis

juncturam praeposuit, undique adhibita custodia, quae ab

externis perturbationibus tutum redderetur. Pecuhariter

autem et de puhnonis natura paucis differamus. Est hic

pectori aptc conjunctus, recurvus et molhs , et admodum

rarus et specie parum elegans, omnesqiie circuitus suos

vehiti per ostia quaedam exeuntes habens ad arteriae fun-



2o4 S. C.ESARII

dum, cogens et conslringens In sinibns splritum rclictum,

quem necessario comprlmens emittlt. Cum rursus autem ex-

plicat semet, ac aperitur, violenter aera attrahit adid quod

movetur, et asslduo motu circum cor agitatus, inflamma-

iionem etfervorum cjus ventilatione sua propellit. Quem-

admodum enim flamma respiratione carens proprio fumo

extinguitur, ita et animal non perflans pulmone ignem cor-

dis emoritur. Igitur cum pulmo circum cor agitatur, et

levibus auris ipsum demulcet, vegetum et robustum ani-

mal efiicit. In ipso enim, et quldem solo vltalis causa mihi

videtur sita esse. Jecur autem et ipsum calidum, ad eo-

rum qme ingeruntur, concoctionem et sanguinis eflectio-

nem, in dextra cordi adjunctum est parte. Quo nimium

refrigerato , In facie llt iilico quaedam mutatio accedente

paulatlm spasmo et debilitate. Sinistrae vero parti splen

inest, sanguinem subtrahens, et discernens id quod cras-

slus a sangulne : qui si dulcior fiat, Inflatur et incenditur,

terminos suos transgredlens , et obstruens raeatus carno-

sum quidem homlnem apparere facit, pallorem tameii, et

paulatim deblHtatem secum affert, Praeterea intestinorum

convolutiones et nexus clrca ventrem sunt, ut tortuoso

ductu, temporis allquo spatio detineatur in viscerlbus cl-

bus , ne propter meatus rectitudinem facile et ilUco eges-

tus, excitet anlmal et appetltum , a tali occupatione nun-

quam abducendum secundum naturam brutorum. Domi-

ciha item ex membranis facta ad humorum gestationem

opifex condldlt, quae per subtllissimos et aspectum fugien-

tes meatus paulatim attrahunt humorem, ne subita exun-

datione et exsiccatlone sltis insidk tur animali , sed pau-

latlm certa dispensatione quod haustum est, ad aliquod

tempus retentum expellatur. Ad haec crura nobls sunt ar-

ticulis commissa, vertebris et juncturarum cavitatibus

conjuncta, quasi columna) ad fercnda onera , quibustoto



DIALOGUS III. 205

corporc iiiiiltlrmir. Atque his colLimnls capitull loco est

genu, basls vero talus : sunlque crura expedita et prompta

ad omnem molum, adoratlonein et venerationem, cursum

et saltus. Etlam pedes nohls caliosiores omnl allo super-

imposito corporc fiictl sunt, qui terram seniper pulsaturl

essent, ad incessum a cilÎtis vclut uncls adjutl, quos IVI-

gore vel alla jactura amittcntes , ad gradiendum tardl

cfiicimur.

Qu.Tuam aulem exprimct oralio declaratam In membris

nostris intcriorlbus opificis sapicntiam et potestatem? mea*

tus et membraneas cavernas, venarum complexlones, ner-

vorum intentlones , osslum firmltatem, vias atque semltas

qnasdam latenter dlstrlbncntes quae ingeruntur, Idque pcr

solain quasl consplrationem membrorum totlus corporis^

item attractiones spiritus, aquaeductus sanguinis , domici-

llum caloris, sedem frigoris, alia denique de quibus incdi-

cina commcnlata est,quorum explicatlonem ils relin-

quam, qui medicinam studiose dldlcerunt.

[H(vc quoque noii a Greôrlo^ sed ab alio quodam in-

serta sunt),

SANGTl VIRI GREGORII NYSSENI

Locus ex eo capite quo tradlt unam et eamdem existendi

causam esse tam animw quam corporis.

Quemadniodum detritico

diclmus, omnempotestate

in spica formam ejus esse, herbam, calamum, mcdias junc-

turas, fructum, aristas, ct nihil horum ratione naturas vel

prius esse, vel delnceps naturae seminls accedere, scd or-

dine naturali ea qure reccnsulmus, prodlre; sic et huma-

nam sationem comparatam esse dicimus , ita ut in ortus

ejus principioslmul ipsa naturoe

vis seratur, quse dcin-



1o6 S. C.ESARII

ceps explicetur, et patefiat per naturalem seriem, primo

quidem Dei voluntate fundamento quasi jacto, dcinde

generationis causis accedentibus. Quemadmodum enim in

eo, quod ad producendum hominem in officina naturae de-

ponitur, membra singula corporis cerni nequeunt ante

factam formationem : ita neque animae proprietales in

eodem animadvcrti possunt,prius quam progrediantur

in actum. Et quemadmodum impositum illud ex insita

sibi vi facultateque in articulos et viscera formatur, sic

et de anima intcDigitur. Namsi

forma hominis, qui pro-

ducendus est, in eo potestatc est, latet autem propter

obscurilatem, ita rerum serie poscente : etiam anima in

eo est , ficet nunc quidem non appareat, apparebit autem

una cum corporafi incrcmento promovens. Quandoqui-

dem autem vis quoedam cx animato et vivenle ad con-

ceptionemegeritur,

nonputabis

inanimumesse

quodin

vitam prodit : quemadmodum iUiid, quod in eo corpo-

reum est, non carnem dicimus , nec ossa, nec pilos , et

caetera, sed vi et potestate horum unumquodque esse : ita et

de eo, quod ad animam pertinet, nondum vim rationalem,

non ailectus moventem, neque appetentem, et caetera,

quae ad animam pertinent, in illo dicimus esse, sed cum

corporis opificio etiam animae operationes augeri. Praece-

dit autem in hac priaia ejus structura, augescens nutriens-

que facultas sola. Neque enim plus capit suscipientis exi-

guitas. Deinde in eo ,qui in lucem prodiit , sentiendi

beneficium viget, et in adultiore rationafis ehicet facul-

tas , non tota tamen confestim , sed cum organi perfec-

tione crescit, quantum subjecti facultas ejus est capax.

Constat igltur anima non carere, quod a vivente avulsum

corpore ad animafis naturam impositum est in oflicinam

naturae.

Sciendum autem,quod si quidem hoc pacto se res ha-



DIALOfxUS III. 207

bet, talem e viro fluxionem tnm demum fieri , cum Deus

homiuem gcnerari voluerit. Sin autcm, imitiliter efllucre,

tametsi extraneorum quispiam hoc fortassis absurdum di-

cet. Volunt enim illi conlerre aliquid foeminam ad vita-

lem procreationem ad id quod a viro excernitur, tan-

quam si causai efllcienti aliquam materiam praebeat

videlicet menstruorum aliquam humorum partem , veluti

quoddam aes statuario. Nullum enim semen emittit mu-

lier, sed inutilem quemdam humorem in locis muhebribus

existentem. Est autem maris semen quasi opifex, et prin-

cipium motus efTicit, quemadmodum in coagulo videmus,

quod lac cogit. Sic enim et semen in ventrem incidens

miscetur cum purissima foeminae superfluitate. Quod au-

tem in matrice existit, etiam dicunt animae particeps esse,

noniUiusquidemperfectai, sed nutrientis. Quemadmodum

enim plantas in terra, ita et foetum vivere , radice utentemumbihco

,per quem ex matrice attractio cibi fiat. lii lu-

cem autem egressus, etiam sentientem consequitur, cres-

censque cum corpore crcscente augescit et rationahs ac

inteUectihs iha facuhas animae. Est enim in semine animê

particula quaedam, quae vitahs calor dicitur, conformis ca-

lori solis :

siquidem ihe vitalem vim habet, et vitalem foe-

tum generat. Formatur autem primum cor, quod et pos-

trcmum intcrit. Simihter et rehqua interna ante externa

disponuntur, etcum primis ea quae sunt supra cincturam.

Formatus autem in matrice homo, nasum quidcmmedium

inter genua habct, oculos vero supra genua. Fiobustior

autem fieri foetus incipit, quando inhibita menstrua in

uberibus in lac mutantur. Quo quidem tempore mox finem

in muheribus habent nauseae et vomitus. Generatur autem

mas, si percoctum est maris semen, unde juvenes et senes

plerumque femeUas procreant. Abundantiam autem vel

defe ^tum fieri volunt in quibusdam, partibus, propter ma-



208 S. C^SARII

teriae defecluui, aut abundantiam. Seminis autem egeslio-

nem ex locis circa caput fieri manifcstum ex eo est,quod

eorumoculi cavantur,

qui muitum coeunt. Moveturetiam

cum mente cogilationequc malrix,qucmadmodum et ve-

retrum viri. Aliquando item spontc gemelli generantur,

per divisionem seminis in matrice : ac siquidem id percoc-

tum fuerit, duo mascuii : sin minus , diversum. Prselerea

per superfoetationem generanlur , unde aliquoties et mas-

culus et femclia siinul nascuntur. Primum vero nutrit lac

spissum et fulvum, ut ex caseis constat. Mulier fcetum ges-

tat ad menses septem aliquando,plcrumque ad novem

saepenumero ad decem postquam concepit, vix autem post

undecimum. Fo^tus in lucem edilus aut vivit, aut pariet

mulier quod mola vocatur, qiue eli caro dura, aut pericli-

tabitur. Circa annum decimum quartum mutant corporis

habitus tam mares quam femellcC, et exbene aflcclis male

dispositi fiunt , vel e diverso. Tujic et leineilis mcnstrua

incipiunt, maribus vero semen, et vox fit gravior. Lbera

item, et vercnda crescunt. Paliet denique mulier, quae fe

mellam paritura est.

EX EODEM GPiEGOFJO NYSSENO.

Mentis autem ad corpus communio ineirabilem et in

comprcliensibilem intellectu conjunctioncm habet,

quae

nequc intus est : ( neque enim miscctur corpori quod in-

corporcum est) neque extra circumfusa est : ( non enim

clrcumscribitur incorporeum a corporibus ) sed modo

quodam incrediblli et intelh*gentlam nostram superanle

mens appropinquans et appllcala nalura^. , et in Ipsa, et

clrca ipsam existlt , sic tanicii ul cxpllcari vel cogitatione

comprchendi modus nequeat, nlsi quod in stalu si\p recle

allectanalura,etiam niens elllcaxcsl :sIvcro\Ilium anquod



diAlogCs iii. 2og

circa illani contingat, claiidicat eatenns etiam motus in-

tellectns.

Operae-pretiam est scire , cnjus rei gratia terra nascen-

tium germina in ortu rerum proBcedant, post quoe producta

sunt animantia bruta, etpostiila demum homo. Non solum

quod herba quidem animalibus est utilis, et propter homi-

nem extitit pecorum copia, tanquam illi ministratura : scd

quod hic eam, qux de anima est, philosophiam nobis tra-

datMoses. Explicari autem oratione talis rernm distinctio

potest. Res universae partim intcllectiles sunt, partim cor-

porea^. Omittantur autem nunc intellectiles. Corporea3 par-

tim efllcacitatis vitalis participes sunt, partim expertes

omnino vitae. Rursus vitale corpus partim quidem sensile,

partim vero sensusestexpers. Rursus sensile, aliudquidem

rationalc , aliud autem rationis est expers. A minoribus

igitur ad id quod pcrfectum est, natura progreditur. Idco-

que post inanimammateriam, quasi gradus quosdam formae

animatorum , naturalem hanc vitam extitisse dicit Legisla-

tor, in naturalium germinatione praeexistentem , utpote

vim nutrientem et augescentem, sicque deinde subjicit, et

sentiendi facultatem, quae in animalibus est, etiam cjus

participem, quae ante ipsam fuit. Siquidem quas per car-

nem vivunt , etiam absque intellectili natura esse possunt.

Rationale autem existere non potest, nisi cum sentiente

commixtum sit. Ideo postremus factus est homo. Ex omni

enim specie animarnm temperatum est animal rationale.

Nutritur enim secundum speciem animai, quae est in plan-

tis, augescenti vero facultati sentiens a natura adjuncta

est, in sentiente demum inteliectilis naturae elTicacitas elu-

cet. Unde etiam proprie rationalis anima et intellectilis di-

citur , quic per omnia sese dividit. Nam in rationali etiam

reliqua comprehendit, cum in sentiente ve>getativa sit, quae

hui, j4



210 S. C^SARII

Tegetativa tantuin in rebus crassis existit. Verum et ista

propter vitalem efficaciam abusive animae vocantur.

Sciendum, quod quae ifactae sunt ad id simpliciter ut

vivamus, sunt cerebrum, cor et pulmo, hepar et venter.

Horum enim aliquo lieso, necessario moritur animaL Oculi

autem, manus et pedes, ad id ut bene vivamus facta sunt.

His enim laesis, vivitquidem animal, non autem bene. Alia

denique ad propagationem posteritatis pertinent.

Postremus post creationem a Deo productus est homo.

Non quod vekit vilis inter postrema abjectus sit : sed par

erat principem ante subditos non prodire, neque antequam

omnigenis refertum epulis convivium appararetur , intro-

duci convivatorem.

Pretiosior autem est humana natura omni creatura quae

oculis cernitur. Nam caetera quidcm creata a Deo quasiex

tempore facta sunt, simul cum mandato exhibita. In homi-

nisautem structura consultatio praecedit, ommaque de eo

prius considerat ratio. Dixit enim Deus : «Faciamus homi-

» nem secundum imaginem* , » et quae de eosequuntur. Ut

etiam ante ortum suum homo dignitatem suam obtineret.

Ideo et materiem, de qua conderetur, praeparavit, et ad

quale exemplar similitudinem habiturus esset,perpendit.

Humanam igitur naturam optimus artifex Deus velut orga-

num ad regni administrationem idoneum fabricavit , et

animae privilegiis etformacorporisdonavit. Siquidemanima

regalem majestatem ostendit, nullius dominio subjecta, et

propriae potestatis, tanquam imago Dei, communia cum ar-

chetypo quoedam habens, pro regalibus palliis induta splen-

dore virtutum, et cum plebeia ulilitate nihil participans.

Porro una perceptrix rerum facultas homini est insita

nimirum mens, quae per singulas sensuum sedes discur-

rens , et res omnes apprehendens , ac velut exemplum et

» Gen. i, aC,



DIALOGUS III. 211

imago unicse substantiae divinae, variarum operationum

efTectrix est. Sileant qui dicant inaequalem Patri Filium,

vel Spiritum sanctum , secundum substantiam. Nam quidixit : « Faciamus , » idque plurali significatione, sanctam

Trinitatem manifeste ostendit : neqiie imaginis singulari

numero mentionem fecisset, si ad archetypum inaequalis

fuisset. Nequit enim ficri, ut imago una diversis formis res-

pondeat. Nam si diversa^ fuissent naturae , diversas etiam

imagines condidissent.Nudus autem, et a naturse armis ac munitionibus desti-

tutus est homo, non cornibus armatus, non unguium acie,

non dentibus aut aculeo venenato , nullo pilorum operi-

mento, non alatus, non pedibus celer, neque carnosus. At

vero iUum, quiimperaturuserat, propriis armis oportebat

esse instructum. Verum non abs re ah*ter res habet. Si

enim sic comparatus foret, ferihus ahquis et occursu terri-

bihs esset, ahorumque neghgeret imperium, illorumadju

trice opera non indigens. Nunc autem id quod^ videtur

deesse naturae , occasio est ad capessendum in subjecta

imperium. Ideo ab ipso bos jugo subactus est , equus do-

mitus, ovium cura habita, propter proventus , qui ex ipsis

percipiuntur, animaha denique bajulandis oneribus idonea

jugo subacta sunt. Canis ad quaedam animaha dentium

apprehensione obtinenda datus est. Cornibus et unguibus

fortius quiddam excogitatum est ferrum. Inserviunt item

aves etpennae ipsarum , et ex animahum pehibus consuto

calceo pedum nostrorum teneritati consuhtur

Recta etiam hominis facies, et manus dignitatispraestan-

tiam ostendunt prae cieteris animahbus deorsum spectan-

tibus,quse pedes habent etiam ad anteriora membra

propterea quod fulcro iha indigerent. Cooperantur aatem

manus ad omnem necessitatem tam bello quam pace, et in

usu sermonis, et in scribendis litteris. Adaptamus enim vo-

i4



2t'i ». C ESARII

cos eliam per ipsarum figuram : ita nt proprium quiddani

rationalis naturae manus sint. Quod si manibus homo ca-

reret , ad similitudinem quadrupedum, ad id utique com-parata facies esset propter cibi necessitatem , ut ad cibum

extenderetur. Simul exiles forent nares , unde necessario

consequeretur, utperegrinam quoque vocem haberet.

Organicum autem ad rationis usum paratum est corpus.

Quandoquidem enim intellectilis quoedam et incorporea

res mens est, tali opus habuit opificio , ut per aliquam ar-

tificiosam rationem motum suum manifestaret , instar

plectri vocales partes tangens. Duplex autem est hujusor-

"•ani effectus, alius quidem soni, ah*us vero auditus. Et ille

quidem semper aHquId emittit, auditus autem perpeluo

recipit. Estque dignum admlratione, quomodo confusio

nulla fiat per eos qui per ipsum ingeruntur sermones et

cogitationcs. Id quod etiam in oculorum efficacitate locum

habet. Nam pcr hos mens ea qune sunt extra corpus ap-

prehendit. Lnumquodllbet autem eorum, qua? intro reci-

piunturmens, examinans, conyenientibus cognitionis locis

reponit, aliquolies exdiversis sensuum sedibus unam cog-

nitionem excilans, rursusque cx uno allquo sensu varia

percipiens. Nam si quis audiverit nomen mellis, idque vi-

derit, olfeceritque, et tetigerit atque gustaverit, remunam

per universas sensuum facultates cognovit. Varias vero

voces per unicum audltum perciplt , et per visum dlversi

generis res considerat, vldelicet albumetnigrum,et fuscum.

Aliud vero quiddam quam sensusmens est. Sienim idem

esset, cum uno afiquo Ipsorum haberet cognalionem, cum

slmplcx sit. Nunc autem in varios sensus sparsa est, et per

unumquemlibet elficacitcr agit, in unltatc varium quiddam

existens, et in varietate unum. Ideo cognltionem eftugit

cjus natura, et ea in ipsa rc, quod cognosci nequeat, iu-



DIALOGUS III. aiJ

couiprehensibileui illam naturam ejus repraesentat, qui

eam secundum imaginem propriam fecit.

Et quandoquidem velut instrumentum quoddam musi-

cum corpus factum est , quemadmodum canendi peritus

vitiato instrumento suam artem demonstrare nequit : ita et

mens per universum organum vagando, per consentaneas

sibi efficacitates unumquodlibet membrorum attingens, in

iis quidem qui naturaliter affecti sunt, proprium efFectum

habet : in infirmis autem inefficax est. Non enim partem

quidem attingit , partcm vero deserit.

Quemadmodum item mens ornatur pulchritudine primi

exemplaris divini, vekiti ejus charactere exaltata : sic et na-

tura a mente administrata ornatur , contineturque rursus

ab hac crassities nostraj substantiae , circa quam cernitur

natura. IJt autem mens vitiorum deformitate obscurata di-

vinam pulchritudinem non admittit, nisi repurgata fuerit

ita quoque natura alicui vitiositati obnoxia, mentis opera-

iionem suscipere non potest, nisi ad pristinam redierit sa-

nitatem.

Proeterea ostenditur per hoc ,quod a natura pendet

mens. Cum enim illa consistit et excitata est , eliam hsec

efficax est et movetur : composita autcm somno, manet

immobilis. Porro res imaginarias, quae pcr somnum fiunt

simulacraquccdamejus, quae estin mente, operationis esse

putamus. In locis enim insolitis et perplexis aliquoties ali-

quis sibi videtur esse, quod in vigllante neutiquam acci-

deret. Accidunt autem haec aliquibus et a morum consti-

tutione, suntque aHa fortis , alia meticulosi phantasmata,

alia intemperantis, aha sobrii, pr<etereaet liberalis, et ejus

qui insatiabihs est. Remanent enim in animae reminiscente

sede diurnorum exercitiorum quasi sonitus relicti. Aliquo-

ties etiam secundum corporearum qualitatum dispositiones

insomnia fuint. Sic enim sitibundus ad fontes esse sibi vi-



2l4 S* C.ESARII

detur, et in convlvils,qui cibl incligus est. Denique mul-

tiplex somniorum specics est, scdvana. Nammens cessante

sensuum actu per somnum contecta , neque per ipsos elu-

cere potest, neque prorsus extinguitur. Quod autem rex

^gypti Pharao, et Nabuchodonosor pcr insomnia ad eoruni

cognitionem ducuntur, quae futura erant, id propter allud

a Deo dispensatum est, ut manifestaretur abscondita sanc-

torum sapientla.

Sclendum vero, ejus quod est intellectile, ad corpoream

communlonem, inefrabilem et intellectu incomprehenslbi-

lem conjunctlonem habere. Atque hoc etiam in praemissls

scriptum est.

INTERROGATIOCXL.

Quando percommode nobis exposuisti ea, quae ad homi-

nempertinent : ubi tlbi vldetur esse paradlsus, an iu coelo,

vel terra ? Nam aHI quldem ipsum dicunt esse ccelestem et

intellectilem, ahi vero terrestrem ac sensllem.

RESPONSIO.

Mlhi sensllls esse vldetur, et in terra : luculente ac ma-

nlfeste diserteque id tradentlbus Lltteris sacrls.

INTERROGATIO CXLI.

Quld igltur slbi vult Paulus, dlcens :«Novi homlncm,

)) ante annos quatuordecim , sive in corpore , slve extra

»corpus, nesclo, Deus novit: et novi hujusmodi hominem

)) raptum in paradlsum, et audivlsse arcana verba, quae fas

))non slt-homini loqui ^ » Quibus indicatur in ccelis esse

' a Cor. XII, 2-4.



DIALOGUS III. 21 5

paradisum. Non enim dixit se raptiim in tertium usque

ccelum , et inde descendisse in paradisum : sed in raptu

utrorumque meminit.

RESPONSIO.

At non uno compendio ccelum et paradisum simul de-

finivit. « Novi enim , inquit , hominem raptum usque in

» tertium ccelum , et denuo , in paradisum. » Necessario

igitur vestra contra vos usurpanda mihi vox est, sicque

deinde ad articuli quaestionem redeundum. Dicitis enim

ipsum non dixisse, quod descenderit, sed quod raptus fue-

rit in paradisum , ct inde ahstulerit , ut apparet , clarissi -

morum Patrum doctrinas. Quandoquidem enim non dixit

se ascendisse in paradisum , sed eo raptum esse , annon

ascendit ? Si vero ascendit cum raperetur, constat quod et

descenderit in paradisum raptus. Inquit enim , « Et novi

))hujusmodi hominem raptum in paradisum. y>

INTERROGATIO CXLII.

Sed quia supra nos coekim cernitur, constat ipsum as-

censu usum esse , ut supra ipsum esset, uhi et paradisum

intelligimus.

RESPONSIO.

Cur igitur non utrumque complexus , inquit : « Et novi

» hujusmodi hominem raptum in ccelum etparadisum?» sed

interjecto articulo loca distinxit, dicens : « Et novi hujus-

» modi hominem raptum in tertium usque coelum, et rursus,

» raptum in paradisum. * Illud autem , « Et rursus ; » ad aHum

aliquem locum transfert. Ad similitudinem montis declivi



2l6 C^SAIUI

campo clrciundall, In quo si quls csse vellt, per ingressum

in campum facile in cum pervenies. Si vero primo cons-

ccndcre montem voluerit , et ex eo in campum venlre ,

om-nino necessarium est , ut ab cxcelso deveniat in planum.

Consimliiter puto dlvum Apostolum primum quidem coe-

los lugressum, inde in paradisum devolasse. Fide autem

dignus anle Paulum testls rerum divlnarum peritus Ille Sa-

lomou, sensilem super terram paradisum indicans : « Des-

»ccndit, inquit , frater meus in hortum suum*

, » simulDomini significans divlnum in carnem adventum , et Pauli

in ipso praemonstrans descensum ex coelis, postquam supra

ipsos a terra raptus csset. Frater aistem Salomonis et Pauli

secundum carnem est Christus, qui in hortum suum des-

cendit. Et rursus aha ratione ipsorum frater, quod ambo

synagogae akmini factl , circumcisionis cultrum sub jugoiegis tolerarunt.

INTERROGATIO CXLIII.

Quld igitur ? num Servatorem Christum non in coells,

sed in terra putas animam, dum cruclfigeretur, apud Deum

deponere dlcentem: « Pater, in manus tuas commendo spi-

«ritum meum ^ ? » Et ad latronem : « Hodie mecum erls

» in paradiso ^ ? Si igitur in ccelo est Deus et Pater Christi,

omnlno illic et paradisus erit, in quem Christus se promi-

sit introducturum latronem secum crucifixum.

RESPONSIO.

Blasphemum et extremae dementiae mihi videtur esse,

in coelo vel paradiso tantum , et non ubique divinum Nu-

men esse arbitrarl. In omnibus enim existens, omnia quo-

quecomplectitur, coelestia, terrestria, subterranea. Prolnde

» Cant. VI, i.juxta lxx. — » Luc. xxiii, 4^. ~ ' Ibid. 43.



DIALOGLS 11 {. iil^

et in orcum ingredieiitem Dei et Verbi incarnati carnein in

paternis manibus esse dicimus. In paradiso autem fuisse

Christum Divinitate , et una latronis animam adduxisse ,

sicque in genitoris manibus ipsum fuisse confitemur.

«Deus enimnostcr in ccelo, etin terra, et in omnibus abys-

» sis * , » inquit Davides divinorum ille Carminum auctor.

Et rursus : « Quoniam in manu ejus sunt fines terrae ^. »

Et iterum inquit idem , « Si in coelum ascendero , tu illic

»es; si descendcro in orcum , tu ades ^ » Quod si ccelum

omnium est summum, orcus autem omnium infimus, et in

iis Numen est, simulque ipsum omnia continere clamant

viri divini : constat, quod et Christus Divinitate ubiquc

praesens Patri , nihilominus in manibus ejus deposuerit

animam. « Si enim animae jnstorum in manu Domini \ »

quemadmodum inquit Propheta, multo magis Dei et Verbi

^de quo terrestrem et sensilem esse paradisum docemur.

Non enim inquit ad latronem in ligno secum suspensum ,

« Hodie mecum eris in paradiso^ ? » Reducit igitar in para-

disum qui latronem Adamum in exihum egerat, inimicum

latronem, cujus misertus erat.

INTERROGATIO CXLIV.

Quid igitur sibi vnlt Esaias in persona Dei dicens : « In

» manibus meis depinxi muros tuos^ ? ;> Id quod de paradiso

dici intelhgimus. Sed et Apostohis idem his verbis indicat,

«Quae sursum est Hierosolyma, libera est^ quae est mater»nostra^ »Eam vero nuUam putamus aliam, quam para-

disum.

RESPONSIO.

Patrocinari potius quam adversari mihi videraini pro

» Psal. cxxxiv, 6. —2 iii. xciv, 4. —

' Id. cxxxviii, 8. —4 Sap. iii, i.

— • Luc. XXIII, 43. — * Isai. clix, i6. — 7 Galat. iv, 26.



2l8 S. C^SARII

paradiso arboribus consito et poma custodiente, civitatem

et muros mihi addacentes. Est autem etiam aequirocatio

paradisi et Hierosolymae, vel cceli et Edem, ubi paradisum

a Deo factum Moses indicat, dicens : « Et plantavit Deus

»paradisum in Edem, ad orientem* : «Non autem in coelo

ad orientem. «Et fons, inquit, ascendit ex Edem ad irri-

Bgandum paradisum^ : wnon autem, descendit ex coelo.

« Et fluvius egrcditur ex Edem ^: » non autem, descendit

ex ccelis. « Hic, inquit, dividitur in quatuor principia ^ : »

non autem, deorsum fluit in quatuor capita. Lbi autem in

coelo sunt fici, palmae, mala punica, caetera quce paradisus

plnrima continet, et quibus floret naturaliter? Lbi vero in

ccelo fons et flamina, et arbor transgressionis ? Audi igitur

historiae auctorem ex uno fonte quatuor flumina eflluentia

pronuntiantem, et ea quasi digito demonstrantem per

ipsam appellationem. « Et uni nomen Phison. Hic vero

)) /Ethiopiam, inquit, et Indiam praeterlabens, Ganges ab

» ipsis appellatur^ .» Apud Graecos autem Ister et Indas flu-

vius dicitur. Apud Illyrios autem, et Ripianos accolas

fluminis, Danubis : apud Gothos vero Dunautis. Omnem

vero terram Evilat circumiens, secundam videlicet /Ethio-

piam, et partes Elymoeorum, percurrensqae primam

iEthiopiam , sic deinde rursus effusus ad austrum et

occidentem intra Gadira in celebrem iUum effûnditur

Oceanum.

INTERROGATIO CXLV.

Ne sermoni finem hic imponas, benigne Pater, sed se-

cundi fluminis impetum sermone describens, perfecte nos

exhilara.

RESPONSIO.

Secundus Geon est, qui apud .^gyptios Nilus appellatur,

«Gen.ii, 8.— » Ibid. 6 Ubid. lo,— 4 Ibid. 7. — * Ibid. a, ueti*.



DIALOGUS III. 219

totam inundans leniter et irrigans qiiotannis ^gyptum.

Navibus aatem transitiim per vela prasbens, arationis opera

fieri pcrmittit, et aquatilia se terrestribus aggregare, quo-

rum alia quidem herbis vescuntur, alia vero vescuntur

carnibus. Maximam autem praeterlabens yEthiopiam, per

minorem fluit, perque Anumetam, et Blemmyam, et Au-

xumetam, et partes Thcbaidis et ^gypti, sic deinde in

mare efFunditur. Hieremias inter aHos Vates multa exper-

tus ccrtamina a redilii in yEgyptum inhibens furiosum

Israelem, diserte clamat : « Quid tibi cum yEgypto, ut

» turbatam bibas aquam * ? » hoc est, aquam Nili turbu-

lentam.

INTERROGATIO CXLVI.

Quaesumus ne graveris propter temporis brevitatem

etiam ea paucis edisserere, quae ad tertium fluvium perti-

tinent, unde oriatur, et ubi desinat,

RESPONSIO.

Qui post secundum ex eadem scaturigine procedit,

Tigris a divina appellatur Scriptura^, manansquidem recta

versusSyros pertransiensquepartesOrientis, adimmensum

spatium terram subit, rursusque emergit in Armenia, divi-

diturque in regione Assyriorum. ^

INTERROGATIO CXLVIJ.

Ut solidum hoc de oratione tua gaudium percipiamus,

etiam quartum nobis flumen describere vehs.

• Jerem. 11, 18. — » Gen. n, i4.



220 g. CJiSAKII

RESPONSIO.

Ex eodem utcro exundans quartus est Euphrates ille

celebrisS qui etiam Indicos quosdam paradisi fructus fo-

liaque amne suo traheas, ad nos transvehit. Qui simlliter, ut

alter, ex eadem scaturiglne fluens, subterraneus aliquous-

que labitur, et redundat juxta Armeniam, unde manat per

Babylonem. A navigantibus autem quilibet horum transi-

tur immensa ferentibus onera navibus, post subterraneam

refuslonem ad ulteriora, tanquam ad paradisum per occul-

tos illos meatus contendere volentibus. Verum ad loca

inaccessa pervenire frustra conati, per adversi fluminis navi-

gationem, vel littoralegendo itinere terrestri saltem inda-

gare adltum ad ipsum tentarunt.Ex quibus /Egyptii quidamaquae potores et seminibus vescentes, neque crasso victu

nostro ab incunabulis utentes, diversorum seminum com-

meatu comparato, et multis impletis navibus, e-xpeditum

potum ex eo, quod ipsos portabat, flumine habentes, eo-

demque et legumina madefacientes, et sibi ad cibum emol-

licntes, pcr praetercurrentem Geonem, apud ipsos autem

Nilum appellatum, navigantes tentarunt fluminis ductu

invenire post Adamum nemini visum paradisum. Post

quam autem tempore longissimo navlgarunt, et extra ha-

bitabllem orbem delati sunt, in difllciUbus locis igne solis

adurebantur, flumineque iUic toto fervente, cum ne qui-

dem summls digltis aut labiis iUud ampUus attingere pos-

sent, ad eam unde navigio venerant terram gubernacula

dirigentes, in patriam suam delati sunt, non reportantes

quidquam commeatus, omnibus longo temporis spatio ab-

sumptis , ut aUqui i^jlgyptlorum tradlderunt. Caeterum hi

nautas ,qui a beato iUo spectaciilo aberrarunt , clarissime

Gen. u, 14.



DULOtiUS III. 2(21

saplentis iillus Salomonis verba tlidlceriint ; « Prorandiora

» te ne scruteris, et siiblimiora te ne inquiras : quae tlbi

«mandata sunt, illa cogila*. » Quod si secundum Origenem

Illum impium non cst in tcrra pnradisus, quamobrem suos

houiines ad illum inspicicndum /Egyptus ablcgavit? Quo-

modo itein Moscs primus ille scriptor rerum divinarum

inquit : «Et desccnc^.it Dominus in paradisum : »> non autem

asccndit? « Et introduxit Dominus Adanium in paradi-

» sum' : » non autcm, subvcxlt? Praeterea si non est in terra

paradisus, ut vanlloquus ille nugatur, neque fons iile qua-

dripartito divisns, unde diffunditur Geon, Phlson, Tigris,

Euphrates. Ubi autem in ccelis ficus, aut uva, quoriim

consutis foliis homines illi primi post lapsum sese tege-

bant? Jam si neque sensilis est, neque apud nos ea regio :

ne quidem omnino in ea ficus erat. Si non erat arbor in

ea , non etiam comederunt primi parentes : quod si non

comederunt, neque transgressi sunt : nec extitlt Adamus,

neque ex illo Eva, neque cx ambobus nos, neque alius

post nos.

INTEaiiOGATIO CXLVIII.

Quid Igltur? an diabolum non putas excidisse coelo?

Quemadmodum enim de illo, sic et de homine dicimus,

lapsum videlicet ex coells.

RESPONSIO.

Procul dubio diclmus ex ultramundanls praecipitatum

auctorem illum mali daemonem, spectatore Cheruborum

Ezechieloipsumdeplorante, atque dicente (i5):« Quomodo

;» excidlt coelo Lucifer * ? » Consentiens autem cum servo in

» liccii. ni, S2. — a Gen. n, i5. — 5 Isai. xiv, a.



222 S. CMSkmi

Evangelio Domiiius inquit : « Videbam Satanam veluti ful-

» gur de ccelo cadentem*. » De Adamo autem hoc nusquam

in divinis Litteris positum invenietur. Quanquam enim

consuetudo verbum excidendi usurpet de homine, itemque

vocabulum lapsus de Adamo : non tamen praepositum est

cceli nomen ante casum, quemadmodum de Belialo. Et

verbo, Excidere, utimur etiam, cum ex divitiis et splen-

dore ad paupertatem quis devenit, vel a virtute ad vitia re-

dit, vel ex virginitate ad scortationem ruit, vel cum corpus

interit. Num igitur ex coelis exciderunt illi? Nequaquam :

enimvero utendum existimo divinarum Litterarum subsi-

dio, et ex sacro scriptore Mo} se demonstrationes proferen-

das. Inquit autem is : « Et posuitDeus hominem, utcoleret

«et custodiret paradisum^ «A quonam quaiso ipsum cus-

todire debet, siquidem in coehs AngeU ignorant furari?

Lrsus vero poma devorans, aut sus, aut singularis in ccelis

non sunt, nec erinaceus ille, qui gramine vcscitur. jNec

item vulpes apum alveare perfodiens, ipsarumque sonos

perturbans, aut favos devorans. Non leo crudivorus, non

rapax kipus, non aquila vel gryphus, non aliud quid eo-

rum, quae sunt apud nos, in ca^hs est, quae vel solam in-

crepationem Adami extimescentia, tangere vel accedere

ad paradisum verebantur. Omnia cnim ad ipsius intremis-

cebant vocem ante transgressionem. De transgresso autem

inquit : «Et ejecit ipsos ex paradiso% » non autem dejecit.

«Et collocavit ipsos, inquit, non infra, sed, e regione para-

» disi. Et posuit Gherubos, etflammeum gladium versalilem

» ad custodiendum, non ascensum, sedingressum adlignum

» vitae^. » Ycrsatilem autem ipsum inquit, ad feriendum

eminus ad id accedcnlia, sive animanlia bruta, sive dae-

monia, qucmadmodum facere solcnt agrorum cuslodes,

clamore tam volatiles quam quadrupedes bestias arceutes

j Jjuc. X, i8,— «0611,11, i5. — 3 i(j, ui, 24. — * Ibid. juxta lxx.



DIALOGUS III. 223

a vineis et ficetis, agitatione aiitem gladii qui in manibus

est, illiusque fulgore liomines eminus venientes ad direp-

tionem frugum, perterrent. Aliquoties item fuadcTe agita-

tione jacto lapide, eminus advenientem prsedatorem metu

percellunt.

INTERROGATIO CXLIX.

Quid tibi videntur esse pelliceae tunicae, quibus post

lapsum Adamum et Evam Dominus induit? Audivimus

enim quemdara praeclare dicentem, quod homo mens ra~

tionalis fuerit, et animal incorporeum. Post quam autem

peccavit, per inobedientiam erga Deum exhibitam, separa-

tam esse mortuamque mentem, et animara ideo vccatam

esse, quod frigefactus calor mentis amplius remanere

non potuerit , et ministrare supernis , sed hoc corpus in-

duisse,quod peUlceam tunicam vocat Scriptura , ad sup-

plicium circumdatam ei qui peccaverat, ut ei veluti carcer

et poena sit. Ideo et Deum rogarunt sancti, ut morerentur

et liberarentur ab hoc supplicio. Davides quidem dicit:

« Educ ex carcere animam meam *. » Paulus autem :

« Miser ego horao , quis mc eripiet ex hoc corpore mortis

«hujus^ ? wJobus denique incessanter mortem optabal

non amphus ferens in corpore pelliceae tunicae supplicium.

RESPONSIO.

IUud jam ante suspicans in prrecedentibus dixi, vos idcm

sentire cura venenatis pestiferisque Origenis dogmatibus,

quae simphciores decipiunt. Nequc enim in coelo peccanles

animae condemnatae sunt , ut in corpore punirentur ; non

amplius valentes obire ultramundar* xiiinisterii sacrum

' Psal. cxLi, 8. — a Rom. vii, 24.



a%4 S. C.ESARII

ofTicium. Nam si ad correctionem et castigationem istis

corporibus inclusae sunt, quomodo in hoc gravius peccant?

Qui vero in custodia punitur , constat quod ctiamsi velit

peccare , non possil. Cur autem non et daemonas una cum

diabolo , cum sint mcntes ct incorporei, postquam pecca-

vcrunt , et ex ccelis praecipitati sunt , non in corpore

quemadmodum nos, etiam ipsos ad sobrietatem et correc-

tionem confirmavlt? Num vcro eham Moses populo super-

veniens, ut essent infmiti et innumerabiles, velut arena

maris, volebat tot intellectiles potestates in ccelo peccantes

ad corpora dejici, in augmentum eorum qui erant in terris?

Et Anna rellgiosa foemina pro foecunditateNumen exorans,

numrogabat ut intellectilis et incorporea potestas ex ccelis

caderet, quo ipsa hominem gencraret? Aut Davides divi-

norum ille Carminum auctor, pro piis ilkid votum faciens :

« Ut videas filios fillorum tuorum *, » num cupiebat per

lapsum ultramundanarnin potestatum justi genus multi-

phcari ? Quod si anlmas,quie in ccelo peccaverunt, ad

supphcium nostriscoUigavitcorporibus, cur etiam eas, quae

non peccaverunt , consimiliter cum illis condemnavlt, in

corporibus ipsas puniens quomadmoduin et illas ? Ecceenim quomodo ipse testatur de magno Jobo, ante osten-

sam adversus diabokim fortitudlnem : « Non est in terra

))quisquam homo simlks servo meo Jobo, qui jnstus est et

»verax, inculpatus, pius, abstinens ab omni re mala ^ »

1NTERR0GATIO CL.

Sed vide quid dixerisdixisseDcum, quod « Non sithomo

»in terra ; » quod cst cjus, qui innult alios esse homines

intekectlles in coelo, ex quorum numcro Jobns, postquam

peccavit , corpori ad suppHcium coUigatus est , et per vir-

» Psal, 0X7.VII, 6,



DIALOGUS III. 220

tutem repiirgatus, ante plagam testimonium acceplt a Deo,

quod justior sit iilis hominibus qui sunt in terra, non ta-

men iliis qui suntin coelis.^

RESPONSIO.

Visus et tactus milii videntur auditu magis fide digna

esse. Proinde relinquamus quae fruslra et absquedemons

tratione audiuntur, et potius contrectemus quae videntur

Nequc enim demonstrare potes ex divina voce de Jobo

alios praeter eos qui sunt iii terra , in cceiis esse homines

intellectiles. Aspice igitur et palpa quoe tibi a me eviden-

ter dedivina voce ex vocc divina traduntur. Quandoquidem

enimprcneterilis temporibus primus

justorumfuit

Abelus,post ilium Setims, deinde Enochus , Noa , Abrahamus ,

Isaacus, Jacobus, cum illi omnes obdormiissent et sub

terra cssent, soius illls temporibus, inter eos homines qui

In terris erant,justus erat Jobus , sicut et Lothus in quin-

que civilatibus Sodomorum solus intcgre vivens, merito

illorum mortemeliiigiebat. Ilii igitur

justi qui jam anteobdormierant , cum sub terra essent, soius Inter eos qui su

per terram erantjustus fuitJobus. Quod autemnon incoÎis

peccando condemnatus, corpori copulatus, juslitiam asse-

cutus sit , ex his, qui post iilum fuerunt, docemur. Quali

enim virtute demonstrata Hieremias iile divinus, antequam

ex utero egrederetur , sanctus testimonio Dci perhibetur ?

Quanam re piaestita Joannes in utero adhuc gestatus apud

eum, qul adhuc simiiiter gestabatur, Flhum et Yerbum in

alvo perpelua3 Yirginis, eam libeiiatem adeptus est, quam

et exiiiens indicavit? Quod si item, ut dicilis, absque pec-

catis in ccelis iuerunt, cujus gratia quemadmodum et con-

demnatl, corpore circumdati siipt ? Procul abigat Christus

uii. 1 5



226 S. C/ESARII

eos, qiii anlnias prius existere nuganlur : ne et ipsius ani-

mam ratione mentis ffigefactam dicere audeant.

IINTERUOGATIO CLI.

Quid Igitur? si non prius existens in ccells anima, post-

quam peccavit in pra^sentem est expulsa vltam per copu-

lationem cum corpore generatlonemque, quomodoDavides

id deplorans inquit: « Ecce enim ii>iniquitatibus concep-

» tus sum , et in neccatis concepit me mater mea * ?

RESPONSIO.

Nihil hoc Origenis nugas confirmare potest. Nam quod

Davidesait : «

Eccein iniquitatibus

conceptus sum,»

de-notat ipsum captum et infectum concupisce-ntia cecldisse

in flagitium , et adulterii. tristitia perpetrata, illico caedem

conjunxisse. Indicat ergo se higere quod a concupiscentla

superatus, captus iniquitate sit, lege praecipiente : «-Non

»occides: Non concupisces uxorem proximi tui ^. » Illud

autem: «

In peccatis concepit me mater mea,»

etiamhodie contingere solet. ^Matres enim quamplurimae non

ex dilectione, sicut Sara , velRebccca, vcl Anna, vel EH-

sabetha cum conjugibus cubant: sed ob jurgia, pugnas

,

semulationes, corpore quidem se summittentes, sed immo-

rigerie voluntate mancntcs, aliquando foetus conciplunt.

Id quod ct Davides suspicatur, se abinitio

ex ejusmodicontentlone conceptum. Ab omni autem peccato libcram,

et vituperio superiorem eam, qu?e legi consentanea est,

copulationcm et procrcalionem llberorum ostendit Domi-

nus, dmii ex Adamo quidem mulierem fecit, quo docct

per ipsam conjunctorum unionem, ct procreationem libe-

« Psal. L, 7. — » Exod. XX, i5 et 17.



DIALOGUS III. II^J

rorum ex illis se amplecti, ideoque de ea quae per ipsum

est copulationc inquit : « Crescite et mulliplicamini, et

))imp]ete terram et domlnamini ei *. )) Eamdem autem de-

nuo vivendi una rationem honorans , in Gana Galilaeae suo

accessu et convivii societate ornat, idque magis etiam ut

demonstrarct , honorarium munus donat, vinum ex aqua

factura. Et in Evangeho divinitus haec profcrens, inquit :

« Propter hoc deseret homo patrem et matrem, et adha3-

» rebit uxori sucC , et crunt duo in carne una ^. » Et per

Paulum inquit : « Honorabile conjuglam , et cubile impol-

»lutum. Scortatores autem et adulteros judicabit Deus% »

nimirum hic ipse Christus : « Nam Pater judicat neminem,

» sed omne judlcium Fiho dedit \ » Non in inlquitatlbus

igltur ad exemphim Ghrlsti, fit conceptio nostra. Nam in

utero Hleremias sanctlficatus est. Joannes cum gaudio slngu-

lari exlhlt. Verbum illud denique, qui etiam Deus est^, homo

factus est per ineffabllem conceptionem. Proinde non sunt

corpora propter anlmas, neque aherum altero generatlone

prius est, sed utraque Ineffabihter propter bonitateniDeus

in momento fabrlcavlt. AbaHenatum autem a bono, dlvi-

nitateque nudatum rursus propter bonitatem contexlt so-

hda pelle ornans , cum tenerltas corporls jam extra para-

dlsi vohiptatem dlvinamque munltlonem esset, et jam

labores capesseret, laboriosamque vitam , atque sudorem

experiretur. Prolnde neque prlus exlstentem, neque co-

existentem, neque postexistentem animam pletas docet, ne

partim delabi ex coefis animas et Inseri corporlbus falso

exlstimemus,partim servantes castltatem , et temperan-

tes, aut seminis fluxum patientes velut anlmarum occi-

sores calumnlemur , in himbo et semlne animas suffocan-

tes. Longe etiam mihi vehm ab ea resifias oplnlone , quod

* Gen. 1 , 28. — a Id. 11, 24, et Matlh. xix, 5.-5 Hebr. xiii, 4. —;4 Joan. V, 22.

i5.



corpore postcrior sit anima. Non eiiim se ipso vel major

vel minoraetate

est homo.

HcBC etiam de alio sunt adjecta, Nam Maximus pht^

losophus Christianus post Cmsarium vixit.

EX SANCTO MAXIMO.

Quandoquidem principalis Dei scopiis erat, non per

conjugium et corruptionem nos generari, transgressio au-

tem conjugium introduxit : ideo omnes qui ex Adamo

subjecti sunt primi parentis nostri condemnationi, in ini-

quilatibus concipiuntur. IUud autem , « In peccatis con-

» cepit me mater mea , » docet quod prima parens Eva

prima concupiverit voluptatem. Propterea et nos dicimur

in peccatis concipi , tanquam illius condemnationi sub-

jecti.

JJNTKRROGATIO CLIT.

Num igitur vel lanionem vel coriarium debemus existi-

mare Deum, ut Adamum indueret pelliceis tunicis?

RESPONSIO.

Merito et ego ex te qusesierim contentlosissime , quid

levius et lacilius, ccelum ex aquis firmasse, terram supcr

abyssum fundasse, et infinitam aquam in unam congre-

gationem co^glsse, ratione convcniente unumquodlibet

exornasse , astris quidcm illuslrassc cadum, plantis autem

variegassc torram , aqualllibus scaturlre rcclssc mare : an

pellem connectere ct contegere nudum ? fmgere animal

aut vestire? mare inslar tcrrce permeabile fecisse prcecepto,

et sexcenta virorum millia cum mulieribus et liberis sic-f



DIALOGUS III. iap

cls pedibiis tradiixisse? aut tunicis praecepto contexisse

indigos? rupisse saxum, et aquae fontem produxisse? re-

secasse Jordanis amnem, populumque perduxisse , aut nu-dos operaisse? pulverem nervis firmasse et animasse, an

ex pulvere factum rationis particeps animal vestivisse ?

IISTERROGATIO CLIII.

Ostendeigitur

nobis quaeso,quis fuerit ille

qui macta-vit, et quodnam mactatum animal, unde pelles fuerunt,

et quis ille qui eas consuerit. Namsidehisrationem reddi

deris , necessarium erit nos non amplius de tuis ambigere.

RESPOWSIO.

Ostendite igitur et vos convivii structorem , et animalia

mactata , et quis eorum numerus quibus celebris ille ru-

befactus est Nilus, et confestim tantum flumen in sangui-

nem mutatum, per Deum Mosi obediens : ubi praeterea

carnCvS tam immensae mactationis pecorum, per qnac in

sanguinem navigabilis transformatus est

amnis? Quomodoitem sanctus et per se subsistens vivus Deus , ac Verbuni

carnem gestans , et pro nobis ex monumento resurgcns

in ipso relictis indumentis , non est nudus conspectus ?

Quisest qui praebeat, qui consuat? quis est qui cooperiat

cooperientem universa ? Quod si illa per divinam ejus af

fuerunt voluntatem , credamus etiam priinos parentesnostros per hanc amictos esse pellibus. Non enini secun-

dum iliius vaniloqui opinionem , corpora nostra eae pelles

sunt,quibus, post quam de vetilis comederant, animaecir-

cumdatae sunt. Nam ante esum et transgressionein forma-

tio corporum descripta est, sed et costa in mulierem

Adamo facta , ante transgressionem ablata est :

cum iii



23o S. C/ESARII

experte corporis costam statiiere absurdum sit. Quae item

necessitas ipsos coegit foliis fici contegi , si erant incor-

porei ?

INTERROGATIO CLIV

Ex magno Davide discimus, animas antc corpora esse.

Inquit enim ad Dcum , « Manus tuae fecerunt me, »( ani-

mam intelligens : )« et formaverunt me , » ( corpus vide-

licet.

RESPONSIO.

Non minor erat Davide magnus ille JoLus in justitia,

neque minore scptus potentia. Celebris enim ct hic rex

fuit , etpar ei cumDavide justitia^ veritatisque testimonium

a Deo pcrhibitum est. At hic ait ad Dcum : « Manus tuae

«fecerunt me. » Et rursus : « IMemento quod lutum me

»formasti*. » Num igitur propterea quod priore loco po-

nitur formatio, dicemus autc animam corpus esse? Aut

formationis ab ipso mentione facta , et factura non addita ,

ideo ipsum inanimum diccmus , vel ahtcr ? Quandoqui-

dem inquit Moses divinus ille creationis descriptor, quod

accepto Deus pulvere ferrae formaverit hominem , et non

addidit quod cadem hora et momento ipsum perfecerit;

num idcirco prius quidem extitisse verticem , loco se-

cundo autem oculos, tertio colhim , et postremo landem

talos et pedes putabimus? Apage sis cum ejusmodi deHrio.

Unde sciemus, quod non a pkmtis aut lingua orsus sit nos-

tram creationem optimus et sapientissimus artifex Deus?

» Psal. cxvMi, 75. — » Job. X, 8, o.



DIALOGUS III. 2.3 1

INTERROGATIO CLV.

Qua in re tlbi vicletur homo csse factus ad iinaginem

Dei? Num in anima, tanquam spiritu ct re inaspectabili,

an in corpore multiplex est?

RESPONSIO.

In neutro, praeterquam in animae immortalitate. Et in

eo, quod omnibus dominatur. Neque tamen in his etiam

servat exactam ad Deum a^qualitatem et slmilitudinem :

utraque enlm creata sunt, tam anima quam corpus, ct

composita mutua copulatione et communione. Gomposi-

tionem autem prorsus sequitur separatlo atque dlvisio.

Deus autem incompositus est et indivislbilis, et nulla ex-

pressus forma, Ipse per se ipsum manens, et semper eo-

dem modo afiectns. Neque Item In domlnatu servat ad

archetypum imaginls siniUitudinem. Non enim ejusdem

honorls est cum datore is ,qul acclpit. Nam qui praebet

,

oinnino non indlgus est ejus, quod dedit. Qui autem re-

clpit, indigus ejns est quod datum est. Et hic quidem a

Deo conservis dominari jussus est. Deus autem a nemine,

cum ipse per se sit proprlaj potestatis Dominus, et omni-

potens.

INTERROGATIO CLVI.

At unumquodhbet per se considera , seorsum animam

et ex altera parte corpus , et expone nobis in quo putes

esse id, quod est secundum imaginem Dei.



2^2 S. CyESARII

RESPONSiO.

Neutrum ab altero separatum cst homo. Nam aliucl qui-

dem spiritus, non homo : aliud vero lutum rationis et

sensus expers. Ex utrisque autem unus perficitur homo.

Atque illa quidem alterationi et mutationibusobnoxia est,

alia quidem obliviscens, aha vero in memoria retinens, et

in multitudine rcrum laeta et truculenta in alios , demissa

autem et tetrica cum indiget. Alias quidem honesta et gra-

vis , alias vero lasciva cogitans : nunc quidem justa, nunc

autem injusta ehgens : nunc quidem benigna , nunc vero

inhumana : in lcmporis momento irascens , ct in puncto

placata, divisionibus et mutationibus obnoxia,quemad-

modum inquit cximius ille Apostolus, diserte clamans:

« Vivus est sermo Dei et efficax , ac penctrantior quovis

» gladio utrinque incidente , et pertingens usque ad divi-

» sionem spiritus et anima3 , et discretor cogitationum et

«intentionum*. » Quomodo igitur potest imago esse im-

mutabihs Dei divisionibus obnoxia, et cujus dijudicantur

cogitationes et intentiones ,

non sohim a Deo, sed etiam

ab ejus Vatibus, ahquoties etiam de recondilis convicta?

Consihum autem cogitationemve Dei quis deprehendet,

diô Apostolo ch^mante : « Quis cognovit mentem Do-

»mini, aut quis ei fuit a consihis^? » Si igitur quod magis

est proprium humante compositionis , ipsa nempe anima

distat ab imagine simihtudineque divina:

quanto magis ab

iUa longe distare apparebit comparatio corporis? Nam ho-

rum alterum incorruptibile est , aUerum autem corrupti-

bile : et ilhid quidem magniludinis, et quantitatis expers

est, hoc autem exiguum et comprehensile. Ihud quidem

incomprehensile tactu, hoc autem tangi potest ac fluxum

I Ilebr, IV, 12. — 3 Rom. xi, 3j,



DIALOdUS lll. 233

est : illiid incorporeum et expers materiei crassae, omni

altitudine sublimius et supereminentius; hoc autem exi-

guum et certcTB qiiantitatis, in terra repens et humile

circa haec inferiora versans. lUiid dcnique non crescit,

non desinit, non subsidet , non minuitur. Proinde tu qui-

dem inferioribus his acquiescas, neque Numen membris

circumscribas , audiens Deum dicentem : « Tollam in cce-

))kmi manum meam, et jnrabo, atque dicain\ » Et rur-

sus , « Cnelum mihi thronus est , terra autem scabellum

«pedum meorum ^. » Iterumque Prophelam dicentem :

« Qui mensus est coelum pahno , et terram pugno \ » Et

alibi, quod digito exculpserit tabulas lapideas ,quas Dei

spectatori Mosi tradidit'. Neque quod inquit Davides ilie

divinorum Carminum auclor : « IncHna, Domine, aurem

» tuam , etexaudi me, et ad me respice , etmiserere mei^ : »

idcirco formam assignes Numini , membris ipsum et or-

gano describens. Si enim ventus spirans ul)ique praesens

est , et aer in se compleclitur uni*versa, quanto magis ille,

qui ipsum spirare jussit, et ventos flantes congregavit?

Solium complectitur sodentem, at Deus incomprehensi-

bilis est. Quod si et terram scabellum habet , quomododum incedimus, aut arainus , aut ab Oriente ad Occiden-

tem currimus, imperatorum jussu equos agentes et com-

pellentes , non allidimur ad ipsius pedes ? Quomodo vero

cum ccelos palmo mensus est, et superne insidet, rursus

in coelum , inquit, effert inanum? Quomodo vero tantis

digitis absque ascia tabulas polivit , absque stylo sculpsit

et in eis legem perscriptam Legislatori tradidit? Mentem

igitur vel sero tandem recipe , et oculis mentis aspice ista

cogitationes tantum et figuras esse, idque considera ex

vili et exigua ad Numen comparatione.

' Deut. XXXII, 4o. — 2 Isai. txvi, i. — 3 Id, xl, 12. ~ 4 Deut. ix, 10,

— Psal.xxiv, 19, et Lxxxv, 1 et 16.



234 S. C/ESARII

Mare omnla raagnitudine superans elementa , velut « Ex

» cado gutta est , ct universa veluti stilla sunt*, » si ad di-

vinum illud pclagus confcrantur, quemadmodum inquit

Propheta. Verumtamen cum simplex quiddam sit , nullaque

forma pracditum , clamat absque ore , currit absque pedi-

bus : insiiit, et ad festinandum absque tibiis insurgit :

detinct navigantes, non habcns manus : in sublime eleva-

tur absque alis : sufFocat multos absque vola vel digitis,

aut nexibus:

insonat et expuit labiis carens:

rupibus al-

lidit absquc brachiis , elevans immcnsa fcrentes onera na-

ves : absque dentibus devorat, et vicinam terram excavat.

Si vcro cum simplex quiddam natura sit et fluxum , ista

facere solet : quanto magis pnestare potest ha3c is, qi/i

hujus intolerabilem violentiam atque tyrannidem paucis-

sima arfcna refrenavit , et quasi ferreo muro circa ipsumposuit terminum? Per fluctus enim ad exteriorem in re-

gioncm impetum faciens , arena quasi freno inhibetur, et

in spumam impetu rcsoluto , ad se ipsum revcrtitur. Si-

mihter et spiritus venti, Hcet simplex sit, flans fistulat

absque labiis , tccta dcjiclt absque i)rachiis : vindemlat

fructus, arbores qiiatlendo absque manlbus , dejiclens:

excutlt et fervefacit veluti fornax abyssum , et quae sunt in

fundp , in superficlem transponlt, non vcntllabro , non

sarculo utens : nilitur ex adverso, et resistens Inhlbet a

cursu ingentes naves pectorlbus et humerls carens. AHas

autem albatas instar ovlum Impenit in pelago vehit In

prato vel campo, non hastlH vcl baculo feiiens rubefacit

valde pallentla homlnlbus transportandis parata navigia ,

nuflo Ipsa fuco varlans. Si igitur mare et ventus . conser-

vis quidemomnibusmagnltudlne praestantla , cuHcIs aulem

vel muhonls, vel grani sinapis , aut aiicujus rei mlnoris

locum obtinentla , si cum Deo conferantur, clamant , ve-

» Isai. XL, i5.



DIAIOGUS III. 235

locia sunt, insectantur, fortiter vincunt, progressum im-

pediunt, manibus et formis carentia, benefaciunt, pu-

niunt, divitias conferunt , submergunt ponto , ducunt,abducunt : cur tu , vir praeclarissiine ac nobis chare , for-

mam tribuis , et ascribis membra Numini simplici et in-

composito , et nulla forma expresso , dum audis , « In-

))clina, Domine, aurem tuam et exaudi me? » Item, « Et

wrespice ad me. )> Efc, « Mitte manum tuam ex alto , et

))eripe atque libera me\))

Et quae sunt ejusmodi alia.

Proinde absit ut secundum animam aut corpus definias

homines esse faclos ad imaglnem Dei. Quomodo enim

comprehensu facilla et mutabiiia conveniet ei assimilarc

qui clamat per Prophetam : « Ego sum , et non mutor ^ ?»

Neque vero(i6)divinus sermo falsus est, dlcens secun-

dum imaginem Dei factum esss hominem, neque mise-

rabllis humanae naturse infellcltas beatitati aflectionum

expertis Divinitatis est similis. In horum namque collatione

necessum est, aut passibllem esse Divinltatem , aut hu-

manitatem impasslbllem. Prolnde disquirendum est quo-

modo humanitas Divlnitati simlHs dlcta sit. Scriptura in-

qult : « Et fecit Deus homlnem, secundum imaginem Dei

))fecit eum. )> Deinde subjicit : « Marem et fceminam fe-

))clt ipsos^ )) Id quod a Deo aHenum est. Proinde hujus

respectu imago non habet prlmi exemplaris simllitudlnem.

Hujus autem solutlo talls qua^dam est. Duplex qua^dam

est naturae nostrae structura. Alia quldem intellectnis

quae cum in omnium bonorum participatlone sit, secun-

dum imaginem Dei dicitur esse facta. Alia autem In maris

etfoemlnae dlfTerentlam dlvisa. Quandoquidem autem sola

Divlnitas immulabilis est, nostra vero natura mutabllis

( coepit enlm esse de nihllo)

qui ante generationem om-

nium praescius erat, praecognito ad quid declinatura esset

' Psal. cxLiii, 7. — 3 Malacli. 111, 6.-3 Gen. i, 27.



236 8. CiiSARII

proprla potestale praeditus humanae voluntatis motus r

adhibet opificio imaginis eam, quae est in mare et fce-

mina, dilFerentiam. Cum dicitur autem , quod fecerit

Deus hominem universali et indeterminato nomine signi-

ficationis, universam complexus est humanitatem. Non

enim una cum creato nunc mentio fit Adami ,quemad-

modum in sequentibus , sed homo nominatur universe.

Ideo neque in solo Adamo structuram,quce secundum

imaginem Dei est, videre Hcet, sed in quovis homine. Si-

militer enim affectus est , qui primus est factus , et qui

postremus omnium futurus est. Qui igitur omnem huma-

nitatem per praecognoscentem vim facultatemque suam

consideraverat , et pari cum Angelis sorte honoraverat,

quandoquidem praevidebat non recte ingressuram in bono

humanam vohmtatem,

ne diminueretur humanarum ani-

marum muUitudo , decfinans ab illo modo,quo Angefi

creverunt in multiludinem, in peccata prolapsis conve-

nientem prcTparat incrementi rationem ,pro angelica con-

versatione, brutum ac rationis expertem propagationis

modum humanae naturde tribuens, quemadmodum inquit

Davides: « Homo cum esset in honore, non intellexit*.

»

Unde cum jumentis et pecoribus aiTmitas illa nostra , saepe-

numero m^lius contegit deteriore , si quls anlmum ad

vilia detraxerit. Nam ad vitiositatem accedens menlis elTi-

cacia , multipficem rerum absurdarum procreationem

instituit. Si vero a ratione nihil opis et auxlfii vitiositas ha-

buerit,

statim dissolvitur. In beata igitur illa natura ma-ris et foemincne discrimen nullum est. Quapropter cum ho-

minem ad imaginem sui conderet, non augesccndi seque

ampfificandi vim homlni addldlt : sed cum in marem ac

foemlnam eum distingueret , inquit : « Crescite, et mul-

• tipficamini , et implete terram^, » et quê sequuntur.

' Psal, xLvin, i3 el 2J. —» Gen. i, 28,



J3IAL0Gl.'S Ift. 287

Qua qiildem voce prius etlam ad anlmalla Lriita Deus usus

fuerat. Si enlm istlusmodi vox dlcta fulsset,quando Id

quod secundum Imaolnem est, feclt : non utique animali

generatione indlguissemus. Idcirco autem congruens ho-

minum creatloni tempus destinavlt, ut una cum animaruni

productione,quaj ante determlnatae sunt, Ipsum comple-

relur, tumque utrumque cessaret ; atque ita fieret hujus

universi reformatio ac generis humani mutatio, a terreno

in Idquod passlonlsexpers est, ct aeternum. Sciendumquod

imago quldem Dei est, quse in tota humanltateperfectionem

habuit. Inqultcnim, quodfecerit Deus homlnem, non Ada-

mum. Postquam. autem addidlsset humanae naturaeproprle-

tates, videUcet marem et fceminam, tunc et nomen Adami

adjeclt, quod terrestre figmentum slgnlficat in lingua he-

braea , slcut Paulus graeca voce pulvereumIpsumnominat\

INTERROGATIO CLVII.

Idem nobls videtur esse mens et anima. Quod enim est

ocuhis in corpore , id omnino mens in anima Inaspectabili

est, ct Ipsainaspectabihs, invlsibihs exlstens. Itaque scire

cupimus, an mens slt secundum imaglnem Dei?

RESPONSIO.

Ne mens quidem et anima secundum meam determlna-

tionem Idem sunt. Quod si ipsam etlam ahud qulddam ab

anima diversum ratlo demonstraverlt , neque slc erlt imago

Del , quae corruptioni et mutablhtatl subest, quemadmo-

dum Inquit subhmi mente praeditus Apostolus , « Cantabo

spiritu , cantabo et mente ^ » Spirltum anlmamesse de-

fmiens, mentem autem ejus princlpalem et gubernatricem

vim , cui obedlens , eC veluti regi in capite praesidcnti su-

blimi ducl intcrna cordls consIHa deferens, multis captudif-

» I Cor. XV, 48. — =• Id. XIV, j5.



238 S. CiESARII

ficilis est, repugnans cogitalioni cogitatione superveniente,

et per considerationem dementiae. « Ex corde enim egrediun-

»tur malae cogitationes*, » inquitDominus. Si igituAmpug-

nante nos cogitatione ex corde, opposuerimus superve-

nientem cogitationem ex mente, tanquam a lege emissam

legem , citius quiescit afTectus : et si dementiae conside-

rationem supcrinduxerimus , illlco desinct inflatio arro-

gantit'©, et eHervescentia irae consopitur circa corpus infe-

lix ubique fervens. Dementia enim absentia mentis est,

anima repellente ejus disciplinam in rebus agcndis , et ac-

cedentead aliummagistrum. Consideratio autemest acces-

sus et mansuefactio mentis, et admonitio est quasi mentis

positio , quam indunt praeceptores discipulis , dum ipsos

admonent.

INTERROGATIO GLVIII.

Num igitur qui nihil didicerunt , mentem non habent ?

RESPONSIO.

Ilabent quidem , sed squaloribus aut indumento lacero

vestitis similes, qui veste quidem amicti sunt, sed cor-

rupta ct ignominiosa. Porro quod alitid qniddam,quam

anima, sit mens, fide digno usus tesle Apostolo , supra de-

monstravi. Quod si evidcntlorem expcctatis demonstralio-

nem, considerate mihi insanos et mente captos, qui aui-

mas quidcin habent, mentem non habent, id quod est

dementla, quando in ipsis aberravit mens , aut ahqua per-

turbatione excussa est. Aspice item lactcntcs infantes,

animatos quidcm, sed mentem non habcntes, nondum'

admonitionem divinltus consecutos, proplcr imperfcctio-

nem, et quod ejus nondum est capax iiatura ;qui et prop-

ter absentiam mentis aliquoties gladio aut vitrio iuhiaut

» Matth. XV, 19.



DIALOGUS III. 289

aut aliquid inali velul boiium exhaurientes , mox luc

tuosissimam reportarunt mortem, vita violenter ablata

per dementiam.

INTERROGATJO CLIX.

Si igitur animae gubernatrix vis est mcns , et praesentia

quidem hujus servamur, ab^sentia vero nequaquam > om-

nino nobis in ea est id, quod secundum imaginem Dei

est , tamquam in eo quod salutem prsestat.

RESPONSIO.

Licet animae gubernatricem vim dixerim mentem, iti-

dem tamen alibi dixi , neque hanc esse secundum imagi -

nem Dei. Quomodo enim erit imago incorruptibilis ea,quae corruptibilis est et captu facihs ? captiva robusti, et

semper simiiitcr immutabilis manentis ? Nam quae per

aliud excutitur aut degravatur, aut ejus quod voluit potes-

tatem non sola habens, sed quae declinat, aut succumbit

deteriori, non erit imago ejus, qui non flectitur, et in-

comprehensibiHs est. Istis autem mens in paradiso succu-

buit , aut post ista dellexit consiho serpcntis , aut repulsa

ab anima, aut cum ipsa concidens; id quod sublimi mente

praeditus xipostolus significans , inquit : « Metuo ne rursus

» veniens serpens deceperit aliquos vestrum , et corrupe-

))rit sensus vestros*. )) Alibi autem eos , qui jam capti

sunt , lameiitatus , inquit : « Homines corrupti mente ,

» reprobi circa fidem ^. » Et rursus inquit idcin : Vi-

» deo autem aliam legem in membris meis , repugnan-

»tem legi mentis meoe, et captivum reddentem mc lcgl

»peccali'. » Quomodo igitur erlt imago Dei immutabih*s,

carentis omni defectuet incomprehensibihs , quaê diverso

' 1 Cor. II, 3. — a 2 Tim, m, 8, — ? Rom. Yii, a3.



2^0 S. C/ESAi\n

superata, aiit succubuit, aut una cum anima cecidit , et

in transgressionem prolapsacst?

INTERROGATIO CLX.

In quo igitur videtur tibi, imaginem Dei nos habere , an

omnino nos ei dissimiles ostendis?

IIESPOTSSIO.

Idquidem, quodsecundum similitudinem dicitur, paulo

post demonstrabo, pro virili divinam sequens Scripturam.

Quod autem secundum imaginem dicitur, quemadmodum

praedixi , in immortalitate positum, et in dominatlone

anima3 mihi videtur, non aliter quam ut praedictum est.

Aiunt enim Litterse divina^ : « Et factus est homo in ani-

))mam viventem% » hoc est , immortaicm. Id quod in

praicedentibus clarius inquit : « Et dixit Deus : Faciamus

» hominem secundum imaginem et slmiHtudinem nostram ,

» et dominetur piscibus maris , et vohicribus cceH , et pecori-

»bus , et bestiis, et reptlllbus terrae^ » In eo igltur, quod

dominamur omni crealurae ,quae sub coelo est, et in im-

mortaHtate animae id qnod secundum imaginem Dei est,

liabemus. Super quibus vehit obstupescens de inefTabih

bonitate Dei Davides Carminum divinorum auctor, inquit

« Domine ,quid est homo

,quodmemor es ejus , aut hHus

»hominIs quod invisis

eum\» Cônsenticns autem cum

patre peritus iUe rerum divinarum Salomon(i7)inquit :

« Domine , quid est homo ,quod magnificasti eum , aut

»quod visitas mentem, qunc in ipso est ' ? » Et iterum in-

quitDavides : «Omnia subjecisli pedibus ejus , oveset bo-

« Gen. II, 7. — 2 Id. i, 26, — ^ [âl. vin, 5. — 4 Job. vii, 16,

juMa L^x.



tJIALOGUS Ili. a^t

svesonines, Insiiper et pecora campi, volatilia coeli, et

wpisces maris, per marinas semitas ingredientes^ »

Secnndum imaginem ( 1 8) intelligitur secundum rationem

etintcllectum et propriam potestaiem , secundum id quod

mens gignit Sermonem, et Spiritum producit, secundum

dominandi potestatem. In his et Angeii secundum imagi-

nem sunt , abundantius autem homines , secundum id

quod ingenitus est Adamus,genitus Sethus, procedens

Eva, secundum id quod naturaliter dominatur; naturaliter

enim imperat corpori anima; et secundum id, quod con-

jungit universam creaturam. In Deo enim unitur omnis

creatura , et in homine. Vincuhmi enim est intellectiHs et

sensilis creaturae. Et quod secundum imaginem nasci-

turus erat FiHus Dei. Non enim Angelus , sed. homo factus

est.

Quemadmodum rex aliquis , qui mygnam aedificavit ci-

vitatem , in ejus medium imaginem suam statuit, ut hono-

retur in honorem sui : ita et Deus post quam mundum

fecisset , secundum imaginem suam hominem fecit. Se-

cundum imaginem autem, quod capax esset virtutis etbo-

nitatis. Inquit enim, « Sanctiestote, quoniam ego sanctus

«sum^. » Et Apostolus : « Quemadmodum gestavimus

»imaginem terreni, gestemus et imaginem ccelestis^ »

Non videtur autem mihi secundum dominium , siquidem

et Angeli, Principatus et Poteslates dicuntur, et solet luna

dominari diei et nocti; neque tamen ideo secundum ima-

ginem Dei facta dicuntur. Rursus inquit Apostolus : « Yir

»est secundum imaginem Dei, muHer autem gloria viri

»est^ : » quod ejusdem honoris cum viro famina fuerit,

amiserit autem honorem post transgressionem , significans.

» Secundum similitudinem» autem forte pro eodem dicitur,

» Psal. vni, 8, 9. — • LcTit. xi, 44. — 3 x Cor. xv, 49. — 4 Id.

XI, 7.

LIII. 16



242 >. C.ESARil ^

ut hoc : « Ego dormivi , vA sopoi alus sum *; » et ut illud :

« Beatus qui intellectum liabct super pauperem et ege-

INTERROGATIO CLîl.

Quare vero primum piscibus domiuari praecoptum est,

et vohjcribus, ac deinceps jumentis , bestiis et reptilibus ?

RESPONSIO.

Primum in infirmiora dedit audaciam , ut sic deinceps

confidentior factus etiam fortioribus besliis dominarctur.

Aut quod primum ex aquls natatile volatileque genus pro-

diit, deinceps extcrra productas sunt bestia?, et

jumentaet reptilia. Primum igltur nata nierito quoque primum

sunt hominum servituti subjecta.

INTERROGATIO CLXII.

Et quomodo sumus domini , cum ex jumentis et bestiis,

et reptilibus quandoque lco, ursus , lupus , serpens , scor-

pius , omnia denique adversus nos insurgunt, parlim qui-

dem discerpere, partim vero percutere, ac veueno nos

necare volentia ?

RESPONSIO.

In superioribus alicubi ,quantum meae facultatis est, id

declaravi , supervacaneumque mihi videtur iisdem impH-

cari , cum tempus non suppctat.

X Psal. V, 6. — « Id. XL, a.



DIALCGUS Iir.2^/J3

tNTERROGAXm CLXIII.

In superloribns dlxisti,qiiod omnes bestlcT et reptllla

ante peccatum se nobls submiserint, et nos reverita sint :

post Iransgressionem autem, post quam nos ex dominandl

potestate excidimus , omnia adversus nos insurgant, sic-

que rem habere demonstrasti. Nunc autem audire quaeri-

mus, cur non et co^lo, et terr£E, et mari , et fluminibus,

soli et lunae, et nubibus dominemur, si secundum imagi-

nem Dei sumus. Deus enim omnibus imperat.

RESPONStO.

Quod dictum de bestiis est, etlam istis convenit. Namqui mox depravarunt imaglnem per subjectionem dete-

rioris, nisi imperio exciilissent, eliam istorum domlni

fuissent.

iNTERROGATIO CLXIV.

Num igitur si ccelo prceceplsset, ut pkieret , aut lerr?e

ut aliquid producerct, obedivissent ? Aut soll , ut exorire-

tur, num exortus fuisset? aut mari, ut siccaretur; aut flu-

vio, ut interrumperetur, et non flueret , num obedissent ?

tlESPONSIO.

De hoc cape evidentes demonstrationes : Moses divinus

ille leglslator percussione virgje Piubro interrupto mari, &t

per medium sectls aquae partibus instar murorum firma-

tis, sexcentamilliavirorumin abyssislccofundo siccispcdi-

bus traduxit. Et haud diu post exercltu aquam quaerente in

solitudine aquarum experte, baculo percussa rupe, e

i6.



vestiglo fluvlum effudlt inundautcm dcsertum. Slmlliter

Jesus Nave fillus, illlus successor, celebri amne Jordanis

diviso , eumdem trajicit populum , duodecim lapides ex

ripa fluminis populo praecipiens ut toUeret,quos cerni-

mus in hodiernum usque diem , eo locorum profecti.

Idem cum praecepisset soli coelum percurrenti , defixit

ipsum in eo loco usque ad sequentem diem , et eamdem

horam , cum tantummodo dlxisset : « Gonsistat sol juxta

« Gabaonem , et kma juxta vallem Elonem* : » loca quae-

dam significans, usque dum hostes sternerent, et victorlae

trophieum crigerent. Considera vero et Eh'am iUum divi-

num , solo verbo ex coelis ignem deducentem super mis-

sum ad se a rege quinquagenarium, cui inqult : « Si ego

» sum homo Dei , descendat ignis ex ccelo , et absumat te,

»et quinquaginta miHtes tuos^. » Mox autem et e vestlgio

supervenlens flamma, eam cohortem miUtum in cineres

redegit. Rursus idem zelo Dei correptus , castigare volens

astrorum cuUuI deditum popuhmi , tres et dimidium

annum imbriferis miblbus verbo firmatis,perseveravit

mortc punire Deo repugnantem populum , phivlis inter-

ceptis. Inqult enim : « Vivit Dominus , si erit phivia su-

»per tefram , nisi pcr os mcum^ : » quasl dicat : Quando

mUiI visum fuerit. Cum autem in ccehmi cquilaturus, et

igneis quadrlgisassumendus esset, cum ad Jordanem per-

venlssct, cum ipsum paUIo pcrcusslsset , flumen dlvlslt,

sicco pede una cimi EUsaeo pertransilt, ascendit solus

igneum currum , et inter per aera vadens , tunicam ad

discipulum abjeclt, a])Iitque vivus usque In hodiernum

dlem. Considera item in Testamento Novo mundi dominos

ct prlncipes, quomodo Petrus quldem ex nubibus dejlcit

Simonem : Paulus autem tertlo ccelo calcato, et inde pa-

radiso , judicat Angelos,

qui defccerunt. Et ut omnia

» Josui!, X, la. — »4 Reg. x, la. — '5 Reg. 17, i.



DIALOGUS iir. i^45

summatlm dlcam ,qui imaginem malis actionibus macula-

runt , neque imperio exciderunt , omnibus imperant et do-

minantur coelestibus.

INTERROGATIO CLXV.

Bene nobis expositis iis, quae dicenda de imagine simt,

rogamus ut adjlcias etiam id, quod est secundum simili-

tudinem. Quare cum dixisset Deus: « Faciamus hominem

» secundum imaginem et similitudinem nostram ^: » id

quidem quod secundum imaglnem est , repetilt ; id autem

quod secundum simllltudinem est , tacult ? Inqult enim

Scriptura , « Et fecit Deus homlnem , secundum Imaglnem

»DeI fecit ipsum , marem et foemlnam feclt eos^ , » et non

est addltum ,

quod secundum slmilitudlnem.

RESPOISSIO.

Qula nclult Deus nos desides et socordes vitam agere,

Instar suum aut porcorum sylvestrium aut ovlum ct caete-

rorum ratione carentium anlmallum,

neque Item nullammcrcodem merltos indigne honorare , In nostra potestate

reliquit, ut assimilemur Ipsi per Imltationem erga IUum,

et pcr vlrtutum correctionem et demonstrationem, uterga

proximum sedulitate assimilemur Ipsi, quantum ab hu-

mana natura contendente ad Deum praestari potest. «Nam

»esto pupiUis ut pater, et ipsorum matrl pro vlro^, » in-

quit rerum divinarum peritus iile Salomon. Ille autem In

Evangelio Dominus inqult : « Beati miserlcordes,quoniam

»ipsi misericordiam consequentur ^. » Et Iterum : « Beati

»pacificl, quoniam ipsi fdii Dei vocabuntur K » Item ;

, Gen. i , 26. — • Ibid. 27. — » Eccli. iv, 10. ~ 4 MaU)». v, 7. —9 Ibid. 9.



2 46. S. CESARII

« Discite a me qiiod mitis snm et hiimilis corde , et inve-

» nietis reqniem animabus vestris'. » Simus ergo benefici

et misericordes , ipsi misericordiae indigi misereamurejus,

qui beneficio alTici rogat. HocenimbeneficioDeusrogantes

afficit, si fecerimus quod nobis fieri volumus. Facitenim

nobis Deus quodcumque nos afiis fecerimus.

INTERROGiVTlO CLXVI.

Atqui noii dixit Deus : Faciamus hominem nobis per

virtutem assimilandum, sed stalim perfectum et absolu-

tum dixit se ipsum faccre. Num igitur ahter quidem dixii,

ahter autem fecit?

RESPONSIO.

Nihil horum arguit in Deo mutationem sententiae , sed

in nobis scintiUam amoris erga se rehquit , ut per imita-

tionem ad ihius faciem contendamus. Ahus cnim nondum

erat, quiabeo, qui producebatur, moxessetoblectandus.

Futurum autem merito ilhs, qui ex iHo progressuri erant,

tribuit. Gonsideremus autem etiam aho modo , nihil eo-

rum, qucT dc imagine et simihtudine dicta sunt, depravan-

tes, sed ex abundanli demonstraliones quasdam petentes.

Inquit enim Deus : « Faciamus hominem secundum ima-

))ginem et simihtudinem nostram ^. » Futurum vehit jam

praesens sciebat, et antequam faceret omnia^ pra^cognos-

cens uniuscujusquc exitum. Quemadmodum de Esaiio et

Jacobo , antequain conciperentur in utero materno , aut

antequam exccrnerentur e Jumbo paterno : dicens per

Malachiam : « Jacobum dilcxi , Esaiium vero odio habui\ »

Sicut et de Jeremia dicit : & Antequam te formarem in

))Utero novi te , et antequam e malrice egredercris, sanc-

» Mattb. XI, 29. — 2 Gen. i, 26. — ^ Rom. ix. — < Malach. i, a.



UIALOGUS 111. 2^7

wtificavi to*. » Sicutet de Juda praemonstrans ipsius pro-

ditionem , cum adhuc ne quidem parentes ipsius essent

inquit per Davidem illum divinum vatem: « Qui mecum

» edit panes, magnum instituit adversus me dolum ^ » Si-

cut et de principe Apostolorum Petro per eumdem divi-

num vatem Davidem ait : « Qui me laudabant ,jurabant

»adversus me^ » Simulque praedicit omnium fugam

« Amici mei et proximi mei adversus me appiopinquave-

»runt, et steterunt, et proximi mei steteiunt eminus'' :»

qui nondum e lumbo fuerant rejecti, neque in carnem

coagulati, imo nondum parentes, aut proavos habcbant.

Sed et sakitarem suam crucem velut jam erectam, et su-

per eam clavis affixum longe ante demonstrans , inquit :

« Perfoderunt manus meas et pedes meos , enumeraverunt

»omnia ossa mea% » ubi clavos in me transfigant. Et ut

summatim omnia dicam , multis in locis divinae Scripturai

audimus loqui Deum de futuris velut jam pr.Tsentibus , aut

praBteritis et peractis,

quae secundum prajdestinationem

certo eventura sunt,quemadmodum inquit eximius ille

Apostolus : « Quoniam quos prsescivit, eosdem et praefl-

»nivit conformes fieri imaginis filii sui, ut ipse sit pri-

»mogenitus inter multos fratres^

Cum igitur certo sciret primorum parentum nostrorum

seductionem , et lapsum in inobedientiam, et quod in pos-

tremo saeculorum tempore unigenitus Dei FiUus homo nas-

citurus esset, propter homines ob suam separationem pe-

richtantes, id quod pnefmivit , declarari mihi videtur per

id, quod inquit : « Faciamus hominem secundum imagi-

»nem nostram et simiHtudinem'. » Quasi dicat : Licet

sero, tamen propter ipsum nascar secundum ipsum , de

experte nuptiahs consuetudinis et semper Virgine absque

' Jerem. i, 5. — ^ Psal. xl , lo, el Joan. xiii. — ' Psal. ci, 9. — Id.

xxxvu, 12. — 6 Id. XXI, 17, 18. — 6 Rom. viii, 29. — 7 Gen. i, a6



semine corpus assiiiDens , in praesepi rationis expertium

animalium reponondus , ab experte rationis conditione

ipsum revocans. Oportet enim me fieri quod est , ct ipsum

facere quod sum , inhabitare tenebrosum , et luce carens

anlrum hujus vilae , ut ipse coekun inhabilet : fasciis ligari,

ut ille solvatur a vincuHs mortis : crescere corpore, ut

crcscat Divinitate : me baptizari oportet, et abluere squa-

loribus obsitum : tentari, et vincere adversarium , et sub

jicere superato. Esuriam pro eo , qui male comedit , ego

nutriens universa. Srtiam pro condemnato, qui pluviam

pra^beo, et in carne inambulo abyssum. Volens vincuhs

constringar , et solvam praeter animi voluntatem ligatum.

lUudar, et conviciis exponar, ut ab opprobrio virorum li-

beretar, qui transgressus est sexus muhebris. Creator ipse

conspuar in carnis faciem , ut creati abstergam faciem.

Colaphis caedar a servo ego Angelorum Dominus , ut in li-

bertatem asseram sub servitutem peccati rcdactum. Nam

colapho manumittunt servos domini, simul atque percus-

serint a servitute eximentes. Spinis coronabor, qui paradi-

sum plantavi , ut eradicentur mortaUum spinae. Felle ci-

babor, et aceto rigabor, ratione carnis assumpt* , omnemabstergens humanae naturaj amaritudinem. Qui IsraeU

manna praebui, aram et crucem conscendam, ut corpore

transfigar incorporeus, atpropter homincs eo circumdatus.

Idem faciam aJudaeis comprehensus incomprehensibihs

idcm mortuus immortaHs , morti mors; idcirco scpehar

propter eos, qui in orcosunt, idcirco veluti saxum aHquod

pcrcutiam iUius portas, « Educens vinctos in fortitudine* ,

quemadmodum inquit Davides servus meus. Idcirco coelos

ascendam , non indigens ascensione tanquam implcns uni-

versa. Idcircoa dcxtris sedebo nulla forma expressi Patris,

et ipse ad illius similitudinem nulla forma expressus, Hoc

' Psal. I.SV1I, 7.



DIALOGUS III. 24g

secimcliim imaginem et simililudincm ejus, qui a me factus

est, postremis temporibus fieri placet, qui constitui mlhi

ipsi, quod in opificio futurum erit. Quod si tibi videtur

certa hiec de imagine ct similitudine oratio , dcsine dein-

ceps amplius de ea percunctari.

INTERROGATIO CLXVII.

Quid igiturPNum Trinitas incarnata et homo facta est?

Non enim dixit Deus : Faciamus hominem secundum ima-

ginem : sed, « Faciamus hominem secundum imaginem

» et simihtudinem , » non meam, sed, « nostram*. »

RESPONSIO.

Si in iis,quae ordine in eo sermone sequuntur , ingredi

voluerimus , semetipsum plane divinus scrmo declarabit,

dicens : « Etfecit, » non fecerunt, «Deus, » non dii, « hominem

» secundum imaginem Dei , » non deorum. Per id igitur

quod inquit , « Faciamus, » tres indicantur personae Divi-

nitatis. Per id autem , quod inquit , « Fecit, » unitas na-turae et consihi, et opcris

,qucmadmodum et ex nostra

creatione cognovimus. Nam quod inquit : « Et fecit Deus

» hominem, » unitatem naturae omnium hominum demons-

trat. « Mascuhmi et fo3minam fecit eos , » personas indi-

cat. Et ahbi inquit : « Delebo hominem de terra,quem

»feci ^. » Atqui plurima? myriades hominum erant, qui

temporibus Noe diluvio mersi sunt, Hcet singulare verbum

sit. AHbi item totius Pharaonici exercitus submersioiiem

canens sacrum illud Mariae carmen : « Cantemus Domino,

» inquit , gloriose enim glorificatus est. Equum et ascen-

«sorem dejecit in mare \ » Multitudinem equitatus singu-

» Gen. I, a6. — » Id. vi, 7, —. » Exod. xv, i et ai.



25o Cj:SARII

lariter, itidemque exercitus similiter decantaiis, omnibus

in Rubro mari submersis una cum infelici rege suo. Ad

Mosem autem inquit : « Ego Dcus Abrahami , et Deus

»Isaaci, ct Deus Jacobi *. » Per illud quidem, « Ego , »

unitatem ct identitatem suam significans sacra Trinitas :

])er id vero, quod ter , « Deus , » dixit , tres suas bypos

tases , et personas demonstrans , semel quidem, « Ego , »

ter autem, « Deus, » dicens. Sed et ea, quae omnibus est

ineffabilis et abscondita ex Maria semper virgine uniti cumDeo hominis in carne sancta apparitio, Patris quidem qui

voluit, Filii vero, qui incarnatus est, Spiritus sancti autem,

qui cooperatus est, fuisse dici queat. Non propter ineflica-

citatem unius ad perficiendum id opus , sed propter inte-

grum consensum et unitatem, et identitatem unius consilii,

et auctoritatis, et regni in Trinitate, solet Scriptura tripar-

tito multa divinae operationis dividere ; Veteris quidem

Testamenti opera ad Patrem referens , Novi vero ad Dci

Filium Christum, et quae nunc in prscsenti divinitus fiunt,

ad Spiritum sanctum.

INTERROGATIO CLXVIII.

At non dixit Deus : « Faciamus hominem secundum

» imaginem et similitudinem , » in qua aliquando futurus

sum, sed jam constantem et perfectam indicat, dicens :

« Et fecit Deus hominem , secundum imaginem Dei fecit

» ipsum: » quae quidem Mosis vcrba sunt.

RESPONSIO.

Nlsi data opera contendere volentes perturbarentur in

iis ,quse dicta sunt , non abs re viderentur mihi ea

,qua;

* Exod. III , i5, 16.



DIALOGUS III. 25 I

hanc imaginem concernunt, apte respondere ad sanctam

apparitionem Verbi apud nos factam , testimonium perhi-

bente mihi mnltis in locis ante multorum tcmporum annos

prophetico coetu, qui post se futuram Verbi in carne vitam

vehit jamprcTesentem praedicat. Isaiasquidem Vatum excel-

lentissimus diserte clamat : «Puer natus est nobis,et datus

» est : et vocabitur nomen ejus Deus fortis *. » Neque item

eam,quae secundum carnem est , Matrem ejus et semper

Virginem tacet , quae postmodum erat nascitura. AHus

etiam quingentos et amplius annos ante uniti cum Deo ho-

minis et Verbi exahationem, velut qui jam crucifixus esset,

et e monumento resurrexisset, astantem rogabat : « Quid-

» nam illa vuhiera per medias manus tuas ^ ? » Cui Deus

nondum incarnatus, Vatem nihilominus confirmans, vehit

ista jam facta essent, inquit : « Haec sunt vuhiera , quibus

» affectus sum in domo dilecti mei '. » Davides autem Car-

minum ille divinorum auctor ante mille jam annos veluti

praesentem , aut praeteritam ipsius in corpore ad coelos

ascensionem cecinit : « Ascendit Deus in jubilo, Dominus

» in voce tubae *. »

INTERROGATIO CLXIX.

At quomodo in superioribus rejecisti eos, qui membra

Deo ascribunt, et humana forma praeditum dicunt, et rur-

sus idem asseris ipsum esse sicut nos' ?

RESPONSIO.

Non esse , sed nasci dixi , unitum et anima et corpore

nostris. Siquidem ipsum sanctum Verbum nostri simile fac-

tum est, et vitam inter nos agens , cum esset quod erat, et

' Isai. IX, 6. — 2 Zach. xiii, 6. — s Ibid. — < Psal. xlvi, 6.



^5a S, C^SARII

cerneretur quod non erat , inqult ad sacrum Apostolorum

coetum panem distribuens : « Acciplte, comedite de hoc

» omnes, hocest corpusmeum, » nondum immolatumcarne.Et (i Accipite, bibite, hic est sanguis meus S » nondum

vulneratum in cruce per lanceam in latere. Et videmus

sanctum lUum pancm hodle in ara incruenta tempore dlvini

et mystici officii , in impolluta propositiim mensa , non ta-

men simiiem imagini salutiferi corporis Dei et Verbi. Ne-

que item immlxto ipsius sanguini, una cum pane proposi-

tum pocuhmivini. Nonmembrorumarticulataedistinctioni,

non carnaU et sanguine.Te quaUtatl, non invislbili et abscon-

dlte unitae cum ipso formae experti Divinitati. Illud enim

sanguinem continet, animatum , rubrum, et articulatum

est , et variis arteriis atque venis distinctum ,quibus et

opifex ille Verbum variegatus erat usque ad pilos et

ungues. Comam enlm Dei voco Christi comam , simihter

ctpedes, et ungues , et sanguinem et aquam. Propter me

enimmeisunitumestVerbum. Estqu<^hoc quidem erectum

artubus compositum, incedendivimhabenset agendi: iUud

autem rotundum, non artlculatum, inanimatum, sanguine

carens, immobile, et neutro slmlle:

nonei,

quicernltur, et

invisibUis est Divinitate. Credimus nihilominus secundum

sermonem divinum, etlamsi non slt simile vel aequale, pro-

prie tamen et convenienter id esse corpus divinum, quod

in divina mensa sancte consecratur , et universo coetui

sacro absque sectione dividitur, et absque defectu parli-

cipatur. Neque enim sol deslnit indignls lucempraebere ,

neque mare per salera partlcipatum, usquead fundum ex-

hauritur , neque ignis infinitas succendens faces langucscit

aut minuitur, non dcficiente eo quod subest , et flammam

excitat. Neque item aer omnlum anlmatorum respiralione

imminuitur. Rursus ait : « Qui non credlt in me, jam cou-

» Matth, xj^vi, a6, 27.



» cieinnatnsest : » cnm nondiim jiidlcasset quemquam. «Qiii

» vero crcdit in me , habet vltam oeternam *, » ea nondum

recepta ab iis, qui crcdunt, donec hac afFectibus obnoxia

et crassa vita liberall fuerint. Ex hac enim ad illam tran-

simus. Sed sermoni divino credcntes, futurumque cerlo

tenenles ; veluti si jam in ca constituti simus, ita sumus

affecti. Similitcr intelligamus ct eum , qui de hac imagine

est, sermonem, per praedictionem quamdamDeiVerbiror-

malioncm , et nativitalem , vltam deniquc nostrae simi-

lem apte declarare, sic tamen ut omnis vitlositas ex-

cludatur.

INTERROGATIO GLXX.'

Ergo si sibi prrefmlvit humanae naturae assumptionem

Deus , culpa carent Judaei, qui ipsum crucifixerunt.

RESPONSIO.

Caruissent culpa, si non praedictum ipsis fulsset per le-

gem et Prophetas, non aHenlgenas, sed cognatos et con-

sanguineos, et in eodem exercitlo lcgalis disciplinffi consti-

tutos, quo abslinerent a Dei in Christo nece, et ne contra

legem agerent, absque ratione Yerbum per carnem occi-

dentes. Ideo nlhil ex vanls illis garritlbus utlhtatls" perce-

perunt, lege IUegltlme usi.

Non enimlegi adhaerentes, et

a puero in ea instituti , In inscitia , imo perdltlone senes-

centes illum rejecissent. Ad gentes , quibus lex lata non

fuit , et quae in lege educatoe non crant , neque in ea ins-

titutae, bene et legitime vixerunt, slbimetlpsis lex factae,

suumque conditorem amplexse , ex ils solis,quae ab ipso

facta sunt , Deum ipsumesse crediderunt.

» Joan. III, i8. — » Id. vi, 47.



254 ^* C^SARII

INTERROGATIO GLXXI.

Quandoquldem in pra^cedentlbus dixlsti , in virtutum

perfectione nos assimilari Deo , teque dicturum recepisli

quonam id per virtutcs pacto fiat ; a te petimus,primum

dici nobis quae sit perfecta virtus.

RESPONSIO.

Admirabiliter,ocharum caput, et prascise quaerens quis

perfectus virtutis finis sit , demonstrans te vigiJanter ad

ad illum respicere, et quasi (siquidem inventum sit quod

desideratur ) eum tuce ipsius vita3 proprium facere velis.

At ego in utroque pariter ha^slto. Id enim vel oratione

complecti vel demonstrare,quod ratlo cognoverit , etiam

meum intellectum superare dlco. Fortassis autem et om-

nes, qui virtute claruerunt , ejus perfectionem se assequi

non posse fatebuntur. Perfectio enim in ahis quidem om-

nibus, quaecumque sensu metimur , terminis quibusdam

fmltis percipitur, vehit in quantitate continua et discreta.

Omnis enim in quantitate mensura, propriis qulbusdam

terminis continetur. Lbi qui ad cubitum respicit, autad nu-

meri decadem, cognoscit et Id unde ca-pit, et in quo desilt,

in quo scilicet existere perfectio solet. In virtute autem

unicum ab Apostolo perfectionis terminum didicimus, quod

ipsa infinitasit, et omni carens termino (19). Nam magnus

ille ac subhmi praeditus mente per hanc perpetuo currcns,

nunquam ad ea qua; priora sunt, extendere se cessavit. Nequc

enim satls tutam putabat esse a cursu instilioncm. Nul-

lum cnimbonum propria natura terminatur, sed pcr com-

parationem contrarii omnlno finltur : quemadmodum vita

morte,lux tenebris, et robur infirmitate. Quemadmodum



DIALOGUS III. 255

igitur finis vilae principinm mortis est, et solis occasus

principium caliginis , et Lonne valetudinis amijisio princi-

pium infirmitatis i. sic cursus a cursu virtutis institio prin-

cipium lit cursus vitiosi. Ideo recte dixi nullis terminis

propriis subjectam esse virtutem. Nam quod terminis com-

prehenditur non est virtus. Virtutem vero perfectam et

indeterminatam , et infinitam , magnitudinis et quanlitatis

expertem , et omni comprehensione superiorem , Deum

dico, qui proprie et principaliter est honus, cujus natura

bonitas est et immensissima virtus. Quandoquidem igitur

nuikis alius est virtutis terminus,quam vitiositatis opposi-

tio , Numen autem divinum contrarii non capax est , et

iniinitum : etiam is, qui virtutem ohit, idem omnino et

Dei particeps est, qui absoluta est virtus, adeoque termi-

num non habet. Necessario denique etiam ejus, qui parti

cipat, cupiditas cum infinito concurrens , et una sese ex-

tendens, institionem a cursu nunquam habebit. Infinita

igitur et immensissima absoluta virtus intelligatur ,quae

quidem ipse Deus est.

INTERROGATIO CLXXII.

Et quomodo quis viam aut opus aggredietur ,quorum

finem et perfectionem expectarc sibique polliceri non po-

test ? Quomodo vero virtutem capesset aliquis de ejus

perfectione desperans ?

RESPONSIO.

Ne, quandoquidem id, quod in quaestione propositum

est , incomprehensum oratio nostra demonstravit , virtu-

tem, quae perfici potest, negligamus, quae plane sancte con-

cionatur : « Estote perfecti , quemadmodum Pater vester



?iS6 «;. CESAriU

»coelcstis perfectus est *. » Qulbiis verbls non cum cm-

nino incomnarabill, et ratlonem Intellectumque superante

dlvlna natura nosmet ut extendamus, jubet : ( Id cnlm fieri

nequit ) sed ut Illlus Imlteraur benignitatem, et facilitatem,

omnimodamque bonltatem, et omnem erga proxlmum In-

tlmae miserationls affectum ostendamus, etiarasl slt inlmi-

cus et insldialor. Omnla enim omnibus suppedltat Deus

et affatim quasi de fonte quodam manare facit. Praevenla-

mus donls utilium rerum petitiones , a nemlne secundumdlgnitatem honorati. Capessamus Igitur pro vlribus virtu-

tem, levibus et crebrls adlpsam saltibus asslllentes, etlamsi

ad summum pertlngere nequaquam posslmus. Nam In iis,

quae prae cseteris pulchra sunt, Ipsum totum llcet consequi

nequeant, vel partem assequi, lucrum haud vulgare est.

Etenim si maxirae fontem aut vas aquarlum ebibere nonpossumus , num propterea debemus concessa frultlone

mederl ardorl sllis ? Aut qula ut unlversum aerem atlraha-

mus ficrl non potest , Ideo neque respirare debemus ? Aut

qula totam dlsserendi artem non sclmus , ne prorsus qui-

dem fari debemus? Omne igitur studlum adhibendura, ne

excldamus ea pcrrcctione , quae contingere potest. Quinipsam tanto magls amplccti debemus

,quanto virlbus nos-

tris superlor est ; laudabiHs enim est ejus coploslor pos-

sessio. Ideo mlhl videtur perfectlo vlrtutis , si quls semper

festinet, ut in bono phis habeat, et justitla injustitiara de-

primat. Inellabihter enlm per judicium divlnum adtrutinam

appensis ponderatisque momento temporis lis, quae ab uno-quolibet In hac vita facta sunt, prout vel virtus vel villosi-

tas supcraverit, remunerationem reportantes , ad nostri

simlles aggregabiniur, una cum ahis aut honorandi proemio,

aut afficlendi supphcio.

» Malth. V, a8.



ijIALOGtlS iiu vlSJ

INTERROGATIO CLXXIIT.

Quoe siint species virtutis, et quot ? aiit num fieri potest,

ut ipsam recte pcr unam aliquam perficiamus ? Non enim

quilibet possunt quaslibet praestare. Fortassis enim fit , ut

quis aHquos propterpaupertatem hospitio excipcrenequeat,

qui tamcn temperans et sobrius esse potest , aut suslinere

tcntationes, aut docere pietatem. Alius item largitur pau-

peribus ad vitam necessarla, alius gratis ministrat. Quidigitur, num per istarum unam aliquam aetcrno supplicio

liberari non potest ?

RESPONSIO.

Omnis quidem virtus excolenda est iis, quibus rationis

vis a crassis rebus obscurata est , et apud eos, qui vere

sunt sanae mentis. Omnis autem vitiositas abominanda,

ulpote quae virtutis adversaria est , nostrae repugnans na-

turae. Porro virtutis aliqui species quatuor esse dlxerunt,

fortltudinem, prudentiam, temperantiam ct justitiam : quoe

pulchra quidem sunt , sed humi repunt , et innatant

terrcT, suntque demissiora,quam coelestis illa subhmltas.

Fortitudinem enim dixerunt, quae vitils resistat : tempe

rantiam adversus affectus robur et victoriam : prudentiam,

in civitatlbus optimam rerum pubHcarum constitutionem :

justitiam, quae laudabiUlcr curat vitae cujusque sortem.

Ideo putarunt ordlnem quemdam se sancire, si cohibuis-

sent modi excessum in eo quod in utramque partem ni-

mium est : subHmius autem aliquid neque cogitare ncquc

eloqui potuerunt, et quantum in ipsis fuit, virtutem in iis

tantum quae cernuntur , inchiscrunt , nihil arbitranles

ipsam habere vel sublime, vel quod coelorum decori simile

sIl Nos autem praeceptorem eximium ilhmi Apostolum

LIII. ly



a^ty S. C/ESARII

habemus, nmltas qnidem species /virtutis reccnsentem

trcs autem prae caeteris omnibus insignes *, fidem, spciii

charitatcm. Quarum fides quidem dathominibus ca,quce

supra naturam sunt , intellectilibus ascribens eum,

qui

adhuc circumdatus est indumento crassae materiei mullis

affectionibus obnoxio. Nam quae Angelorum et reliquorum

carne carentium ordines ignorarunt, horum humi affixis

et in tcrra versantibushcminibus scicntiam largitur fides ,

et instruit eos, adducens mentem ad regalem , ct nuila

forma expressum thronum, et per exquisitum refulgentcm-

quc splendorem principii expertis et incorruptae naturae

caliginem sensuum depel'lens , et si quid crassum et nubi

losum ex illis est, a mente postquam abstersit, facit ut ad-

juncti socii nihil absurdi credant commissum,prioruin

oblivione per ablutionem et lavacrum facta , quasi semper

virgo et incontaminata apparens.

JNTERROGATTO CLXXIV.

Quid sibi vult Dominus , cum ait : « A diebus autem

))Joannis Baptistae regnum coelorum vim patitur, et vio-

)) lenti rapiunt illud^ ? )> Scimus autem , quod omnis (violen-

tia )condemnatione et maledictione digna sit : quomodo

igitur inteUigemus hoc Domini dictum?

RESPONSIO.

Quia Joannes primus ejus temporis regni coelorum ad-

venlum hominibus annuntiavit , et Servator deinceps ad-

venit : qui firmiter et sinccre credunt, per summum exer-

citium et sortitioncm terminos naturae transcendentcs ,

et ad affectuum mortificationem translati in corpore, et ex

x Coj. xiii, i3. — » Matth, xi, 12.



DIALOGUS llf. 'i59

eo obslaeula supervolanlcs , moitificanles coiicupiscentlas

corporis, per angustam et liiboriosioreni viam iii virtutibiis

ingredientcs, se \iolcnler cog«int, «Atl pnjeniium supenu-e

» vocationis ' » compellcnles, ul inquit diviis Apostolus.

llNTEftKOGAT-0 GLXXV.

Quid significat Dominus de eodem Joanne dicens : «Et

» si vultis recipere, hic est Elias , cjui venturus est' ? » Sci •

mus autem,quod Joannem Ilerodes deco]ia\it, et quo-

modo rursus Eiias hic idem erit?

irESPOiWS o.

In Spiritu et virtute Eliic anto se missnm iii suo uniti

cum Deo hominis advcntu Eliam merito appellat. Item

propter gratiae .'cqualitatem . et administrationis similitudi-

nem. Principium enim et finis duorum Testamentorum

fuit Joannes. Finis quidem Legis, principiiim vero Evaii-

gelii. Hoc est , alterius quam legalis institutionis et vita^

magister. Slmiliter et Eliam expectamiis iii secundo uniti

cumDeo hominis Christi adventu, pauhdum prcTcedentem,

qui ostendat finem quidcm esse pi\Tsenlis instilutionis et

vilas, principium autem faturae. Quemadmodum autem

necatus est Joannes , ita et ipsum ab intellectili Ilcrode

propter veritatem interficiendum crcdimus.

INTERROGATIO CLXXVI.

Quomodo « Major inter natos ex mulieribus Joannes

»Baptista est^?»Et si Propheta fuit, quid amplius habuit

quam Propheta? Sic enim diclt Domiims m Evangeho.

' Philip. III, i4. — » Matth. xi, i4. — 3 Ibid. u.

17-



3^Cf S< C^SARII

Quare autem niajor omnium testimonio Serratoris perhi-

bitus est, qui suo ipsius patris os obturavit?

RESPONSIO.

Varia mihi de hoc vidctur esse declaratio. Et quidem

anle omnia vobismetipsis fatentibus,quod majoromnibus

morlalibns , et excelsior Prophetis testimonio Domini per-

hibeatur Joannes, non habemus verbum vivente Verbopraicellenlius

,quod testimonio est Voci in deserto cla-

manti : «Parate vias Domini, et rectas facitesemitas cjus*.

Sed occasionibus de voce a verbo sumptis, rationem ex

neutrius quidemdigniiate,promea tamen virili de singulis

reddam. Major ergo omnibus inter natos mulierum Joan-

nes , quod cum adhuc in utero materno esset ,

nostramquevitam nondum attigisset, vaticinatus sit, instrumcnlo ma-

terna lingua usus. Et in tencbris lalens , Lumen in alvo

sempcr Virginis Marinc incarnatum non ignoravit, fulgore

veluti per foramen aliquod, per os ejus quie gestabat,

amplexu et oscvdo Deum gcstantis puella3 hausto , elevatus

maierna lingua exclamavit:

«Lnde mihi hoc, ut maier» Domini mei veniat ad me^ ?» Graius servus Dominum cog-

novit, et gestiens exuUare in ventrc ad ministerium Vcrbi

impeilitur, ad praeveniendum ad Jordanem, et parandum

ipsi sccufidum carnem,qnod pro nobis erat, layacrnm.

Major autem Prophetis est, quod ipsum, de quo illi vatici-

nabantur, vidit in carnc, illiusque veriicem teligit, quoconiremiscunt universa, qucm omnes Palriarchaj et Pro-

phetaj per somnia aut aenigmata ianium imnginati sunt,

ante uniti cum Deo hominis Vcrbi divinam appariiionem

vita defuncii. Quod aulcm mutus factus est Zacharias,

post quam illi filii prccrcaiio annuntiata fuisset, id non ex

i Mallb. 111,3. MaiT. i, 5, et Luo. ni./j.—» Luc. i, 43«



DIALOGUS III. a(lt

consternatlone conspectl a se Angeli profectum dico:(con-

sueta enim erat illorum visio ei , qui pure lcgi in olficio

sancto serviebat) sed per typum illius silentii sequitur si-

lentium legis. Natovero puero lingua patris rursus restituta

est, significans e silentio et sterilitate atque senio vocem

generari, hoc cst, ex antlquata, et ad senium redacta ste-

rilique facta lege, ac infoecunditate Judaeorum, qui eam

acceperant, neque quidquam ex Prophetarum vaticiniis

utiiitatls percepcrant, iieque intellexerant judaicam Dei et

Verhi secundum naturam nostram nativitatem relpsa

evenire, et ilHus matrem secundum carnem ex ipsis pro-

gredi.

INTERROGATIO CLXXVII.

Et quomodo cum Ghristus ipsum omnibus majorem

lestetur, rursus idem dicit : « Qui autem minor est in regno

»coelorum, major ipso est^»

RESPONSIO.

Ne hoc quidem citra duplicem et varium intellectum est

acciplendum,* trlphcem enim nobis h?ec verba sensum re

ferunt. Unum quidem,quod minor ipso secundum carnem

ipse Dominus esset, cum semestri tempore post illius con-

ceptionem inhabitaverit perpetua) vlrginltalis matrem, ex

illa corpore circumdatus, secundum unionem indivulsus,

et a commixtione Hber, quemadmodum ex magno illo Ga-

briele discimus,qui Deiparsc id annuntiat. Inquit enim :

«Ecce EUzabetha cognata tua etiam ipsa conceplt fdium

sin senectute sua, et hic ei sextus mensis est^.»Minor

item est Joanne,cum homo cernitur, major autem cum

' Matth. XI, u. —- 3 Luc. 1, 36.



u6q. S. CyESARII

Deus csse inielligitiir Chrislus. Kis autem cedit Angelo-

rum Joaiinis respcctu excellentia. Nam qui omnibus An-

gclis putatur ordlne et natura minor in regno calorum

major ipso est secundum naluram et generationem. Joan-

nem enim vilis Herodes decolIa\ it , unus autcm Angelus

qui illis omnibus minor est , infinitos llerodes in temporis

momeato percussissct et perdidisset. Lnus enim Angelus

egressus ex castris , Esaia} et Ezechia? tempore, centum

octoginla quinque millia alienigenarum hostium in tempo-

ris puncto prostravit perimens. Quem vero nobis ahum

tcrtius exhibet sensus ? quis minor quidem in regno coftlo-

rum, major autem Joannc? omnino eum, qui a Domino

« FiHus tonitrui » cognominatus cst * , Joannem Thcologum.

Ille enim cum multo timore eliain jussus tangere A erbi

verticem carncm gestaniis non audcbat , hic autem plus

omnibus libertatis habens , in divina coena in sinu Domini

recumbens, paulopost supcripsum sanctumuniti cum Deo

hominispectussese rcchnat, ut Evangehum docet% de eo,

qui ipsum proditurus erat, quaerens. Innuerat enim ei Pc-

Irus, qui sciscitareiur quisnam esset , qui ipsum proderet.

JNonmaier, quffi pepererat: non Josephus qui nominabatur,

attamen paler ejus non erat ; non Joannes Baptista, non

Angehis, non Archangehis , neque alius quisquam incar-

nati Dci et Vcrbi ausus fuit aliingere iUud formidabile

pccius 5 super quod liic Joannes velut pater super filium

difTusus recubuit, inde de Verbo verbum hausit , atque

omnibus sub cado intonuit ilhid : « In principio erat Vcr-

))bum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Ver-

))bum\ ollle divinum et sacrosanctum Spiriium in specie

cohuiibae \ idit iantum super Verbum in carne baptizatum

ex crehs volaniem, hic autem in spccie linguai ignis super

suum ipsius proprium accepit caputuna cum condiscipulis

> Matlh. m, 17. — « Joan. xui, a3-25. — * Joan. i, 1.



DIALOGUS III. ofJ3

in die Pentecostes, quemadmodum magniis ille Lucas Acia

describens de Apostolis memoriae prodldit * . Ille capite trun-

catur propter lascivum scortum, quod cum fratribus rem

habebat Herodis uxor, quae fuerat antea fratris ejus : liic

condemnatus,qui pro Domino ad sepulcrum migraret

deinceps moritur. Illcbaptizabat tantum ad se accedcntes,

Spiritum autem sanctum nemini prseslare poterat; quamob-

rem eos, qui ab ipso baptizatl erant, hic una cuni rellquis

Apostolis rebaptlzabat, et ad perfcctionem inanus impo-

nentes, Spiritum sanctum largiti sunt fidelibusad signorum

et prodiglorum editionem. lile major omnibus inter natos

inulierum esse testimonio majoris perhlbitus est : hic Lu-

men mundl vocatus a vera, et Ingenita, et semper existent«

magna illa luce. Ille e vita excesslt , nuUo fiicto slgno , ne-

que prorsus uilo edilo miracuio, quemadmodum de ipso

perhibet Evangellum % neque quoquam audlto eorum,

qua? sibi iilic futura erant : liic una cum Cliristo sedere

et suo nutu judicare trlbus Israeils a Chrlsto prsedlcante

promissionem accepit una cuin duodeclm. Ille nusquam

beatus pronuntiatur, ilcet magnus esset Inter homlnes :

hlc demonslrationcm acciplt ejus,quod major slt, a

beato Deo et Servatore nostro Jesu Chrlsto, qui Inquit

ipsls : «Amen dico vobis, multi ProplietaB et justi deside-

wraverunt videre quoe vldetis , et non vidcrunt ; et audlre

»quae audltis, et non audierunt. Vestrl autem beatl sunt

» ocull , qula videtis ; et aures , quia audltls^. » Quod Joan-

ncs Propheta slt , omnes credlnius. lile , appropinquante

matrl suae ea, quae gestabat flilum shie patre, matrem re-

veritus, gestiit exiiiendo, ac veluti immlnente sibi a

praegnante pcrlcuio, non ferebat eam, quae facem gesta

bat propius accedere. Hunc autem In eodem iocostatult,

et commendat matri proprlae , qul secundum substantlam

' Act. II, 3. — 2 Joan. x, 4i. — ^ Matth. xiii, 16, 17, et Luc. x, 23.



ii64 S. CiESARII

matrem noii habcbat , ct sccimdum dispensationem erat

absqiic patre , tempore salulifera^ passlonis cruci astan-

tibus , intentis in Joannem oculis, inquitei, qua3 solaabs-

quc nuptiali consucludinc maler est,«Ecce filius luus : »

idemque rursus ad ilium:«Ecce malcr tua ^: » alterum

alieri pro semetipso commcndans , utriusque incontami-

nalam et intactam virginitalem, perhibente etiam illo

ccetu, qui Dco repugnat. Et, ut summatim dicam , Chris-

tus est regnum ccfilorum. Qui igltur secundumlegem per-

fectus et absolutus crat Joannes , minor mihi videtur iis,

qui inmortem Doinini baptizati sunt. «Nihil enim perfecit

»lex%»ut inquit magnus in Lege, eteximius in EvangcHo

Apostolus , in omnium experientia constitutus. Ergo in

generatione sua, et suis temporibus niajor erat omnibus

Joannes. Siquidem repugnaret sibi ipsi Deus ad Salomo-

nem quidem dicens : «Sicut non fuit ante te, et post

»te non surget, qui sit similis tibi% »De Joanne autem,

quod « Non surrexerit inter natos ex mulieribus major

co ^. » Secundum legem major erat et absolutior omnibus.

Pra^stantiorcs autem sunt Apostoli. Non enim inquit Do-

minus ,quod non surrecturus sit major eo ; sed quod non

surrexit, tanquam suis temporibus. Ante utrosque autem

illos inquit ad diabolum Deus: «Numobservasti mente tua

» scrvum meum Jobum ,quoniam non est super terram

» homo sicut ipse ^ ? » Et ad Mosem inquit : « Novi te prae

»cunctis hominibus, et invenisti gratiam coram me*. » Si-

cut igitur magnus cum esset suis tcmporibus Enochus,

Iranslatus est, et sicutNoe justus erat suis temporibus, in

arca cum octo servatus , mundo per diluvium submerso :

quemadmodum item magnus erat Lolhus ,qui solus con-

« Joan.xix, a6, 27.— » Hebr. vii, 19.— ' 5 Reg. 111, 12, et Paral. 1, u.

— 4 Matlh. XI, II. — * Job. 1,8. — ^ Exod. xxxiii, 12.



DIALOCrUS iir. 265

servatns cst, incensa Sodomoruin Penlapoli : itaet Joannes

major omnibus fuit secundum lcgcm suis temporibus.

l^TERROGATIO CLXXVIIJ.

De quibusnam dicitDominus : « Amen dico vobis, sunt

» quidam hic stantium,qui non gustabunt mortem , donec

» viderint Filium hominis venientem in gloria sua* ? » Qui-

dam enim dicunt de Joanne Theologo ipsum locutum

fuisse, quod non moriatur usquc ad secundum adventum

Christi.

RESPOWSIO.

Cum jam instituisset se comitantes Discipulos, ut mor-

tem contemnerent, et fortiter se expedirent ad subcunda

pro ipso pericula : ipsorum abscondita ingreditur, et inve-

niensipsosadhuc ciaudicantes, ellicerc conatur, ut tandem

abjicerent, quaeab ipsis anxie expectabantur, excitans etun-

gendo quasi parans ipsos promissione beatce vitae ad magna-

nimam cum ipso usque ad mortem unionem. Cernebat

enim ipsos inconstantes, velut arundines vento quassatas,

id quod etiam Judas ille Iscariotes ante necessitatem , aut

persecutionem aliquam flagellationemque, vcritus futura,

et avaritiam secutus , et impetu spiritus semetipsum

amantis captus deckravit, qui Dominum vcndidit. Eodem

item passionis tempore, quiBaUilam cxtimesccbat , sum-

mus ille Apostohis ter cum jurejurando Dominum abne-

gavit, hcet mox lacrymarum medicinam adhibuerit. Utque

summatim omnia dicam , ad palum crucis ipso eunte , spi-

ritus timiditatis in ipsis confractus , omnes usu fugae sibi

consulere fecit, permisitque prius ipsum interfici, quam

« Matth. XVI, 28.



266 S. CJCSARII

pradicarent ea,quae ipsum conccrnebant. Ideo et his, qui

comprehendebant ipsum , inquit : « Si me quaeritis , sinite

»hos abire*.» Proindc cum praesciret ipsorum pertnrba-

tionem lluctuationemque , obfirmat ipsos promissione

eamque ex partc denudat , de tota perobscure fidem fa-

ciens, cujus in praesentia cum non essent capaces, in ter-

ram propemodum semet abdebant. « Assumptis enim post

»sex dies Petro , et eJacobo , et Joannc in altum montis

«verticem, transformatus cst coram ipsis, splenduitque

wfacies ejus sicut sol, vestimenta autem ejus erant sicut

»nix^,»inquit divus ille Mattha;us. Hic igitur , anlequam

gustarent mortem , conspexeruntFiHum hominis in gloria

sua , sicut ipsis antea promiserat.

Ac tametsi non apparuerit nuda Divinitas , scd unila

membris nostris ; in tcrram tamen ipsos dejecit intolera-

bih vultus splcndore docens ipsos, quod si voluisset

Christus apparere sicut cst, omnia prorsus colliquefacta

fuissent ad comprehendendum intolerabiU aspectu, instar

ceras propinquitate soHs Hquescentia Exhibuit autem cis

Mosem et EHam, duos iiloseximios justorum proccres sc-

cum coUoquentes , ostendens se non modo supcr terram,

sed et jam sub terra constilutis dominari : et non lantum

quatriduo, ut Lazarum, aut codem die mortuos, ut fdium

viduae , sed etiam ante mille annos extinclos , et eos , qui a

saeculo interierunt, et in pulverem sohiti sunt, mandato

suo coram se sistere vivos et valentes posse. Facit autem

ista ante passionem et resurrectionem , demonstrans non

illud sc per patientlam et forlitudinem tanquam testimonio

probalum a Patre habcrc in omnia imperium , sed propria^

potestatis esse. Ideo diversis modis, et ahter atque aliter

yita defunctos sibi sistit, ostendens antc sepuituram et re-

surrectionem se vivis et mortuis imperare, qui Moseni

' Joan. xviii, 8. — a Matth. xvn, 1,2.



DlALOGtJS III. 267

qnidem communi omnibus morte de vita sustnlisset , Eliam

autem igneis quadrigis velut in co^los ad invisibilem terra^

locum transtulissct : illum quidem ab inferis reductum

hunc autem cx viventium regione, quae illis suscipiendis

deputata est, vocatum in oculi momento ad se statuit.

«Adhuc autem ipso colloquente cum eis, inquit magnus

» ille Matthaeus , ecce nubes lucida obumbravit ipsos , et e

» nube vox audita est, dicens : Hic est Filius meus dilectus,

»ipsum audite*. »

Porro Patre per nubem ita mandante, mox illi viri

sancti discesserunt : qui vero sub intolerabili nube sese

occultaverant , fecerunt, ut qui stabat transformatus , so-

lus appareret Filius ille germanus, dilectus , consubstan-

tialis ,

cumfiducia cum Patrecolloquens. Nam ad divinum

et regale silentium conveniebat alios quidem famulorum

secedere; adduclos autem praeterire, et tacere atque ve-

nerari silentium. Non gustaverunt ergo mortem, donec

viderunt Filium hominis in gloria sua. Non ut erat, sed

ut cernebant, idque tres tantum ex coetu sacro perspica-

ciores et pra3stantiores. Inquit cnim Dominus : « Sunt qui-

» dam hic stantium , non omnes,qui non gustabunt mor-

»tem, donec viderint regnum Dei^;»quo obscure tantum

viso, propemodum vitam amiserunt. Joannes igitur et om-

nes Apostoli, et Prophetae e vita excesserunt praeter Eno-

chum et Eliam, qui soli adhuc in carne esse perhiben-

tur,paulo post etiam

ipsi interficiendi.

INTERROGATiO CLXXIX.

Et quomodo Petro de Joanne evangehsta dicit Domi-

nus : «Quod si vohiero ipsum manere, donec venio, quid

» ad te*?» Id quod indicat ipsum vivere usque ad sa3culi

consummationem.

» Malth. XVII, 5. — a Luc. ix, 37. — ^ Joan. xxi, aa.



26S S. CJESARII

RESPONSIO.

Ipse Joannes in Evangclio suo id circa finem declaravit

dicens :aEt cum hoc dixisset, dicitei,»hoc est, Petro

«Sequere me. Conversus autem Petrus , videt Discij3ukim,

» quem diligebat Jesus , sequentem,qui idem et in coena

» recubuit super pcclus ejus, et dixit : Domine, quis est,

» qui prodit te ? Hunc videns Petrus , dicit ad Jesum : Do-

» mine , hic autem quid? Dicit ei Jesus : Si ipsum vokiero

»manere, donec venio ,quid ad te^?» Quandoquidem

enim ipsos piscantes offenderat, Petrum admonuit, ut se

sequeretur. Volebat autem ille et condiscipulum una cum

ipsis proficisci, dicitque ad Jesum : «Domine, hic autem

»quid?»Quem indicare volens Jesus, debere apud mare

manere, inquit : »Si voluero ipsum manere donec venio

» quid ad te ? »

' Joan. XXI, i8-2i.



jHAtociiJs iVi . tidg

Wt/W» ^^XA/vVWVkVX^VWVWW/WvN/WVWWWVVWWVVWWV WWVW'VWVW\W\WVVWWVW\WVWVW'*

DIALOGUS IV.

ET IDJ<i\I ULTIMUS.

irsTEaROGATIO CLXXX.

CupiMus ex te dlscere, qiiomodo intelligatur parabola

fermenti. Non enim parva nobis heri de hac quaestio fuit?

RESPONSIO.

Dupliciter mihi videtur inteHigenda ea parabolica oratio.

Verum ipsa primum recitata , deinde considerationem ejus

inferanms. «Simile est regnum ccelorum fermento, quod

)) acceptum mulier prudens abscondit in farinae sata tria,

» donec fermentatum est totum*. » Fermento mihi vide-

tur doctrinam et fidem in se compararc Dominus, mu-

lieri autem Ecclesiam suam, quam et dilexlt^ quemad-modurn inquit divus Apostolus. Farina3 vero sata tria , tres

Noe fdios, Semum, Chamum et Japhethum, ex qulbus

solis post diiuvium omnes prodierunt genles, quaB nunc in

Ecclesia congregantur, quibus doctrina praedlcationis et

fides veluti fermentum immixta, totam gentium farinam,

quae constat ex tribus Noe salis ratlone praGdilis , fcrmen-tavit ad cultum Dei. Quod si aliter dicta audire placet,

fermentum intelligatur venerandum , et divinum corpus

Dei quod in utero intactoe Vlrglnls slbi circumdandum for-

mavit, absque semine contextus , et unitus tam animas

quam corpori. Praeterea mulier prudens esse merito ipse

» Malth. XIII , 33. — a Ephes. , aS.

v^.



irjQ S. C^SA.I\II

intelligatur, sanctas ille ac vivns ,pcrque se subsistens

Deus Verbum, propter icemininam appellationem. «Chris-

»tus enim Dei potentia , et Dei sapientia est^ » inquit clivus

Apostolus. Farinae autem sata tria, primum quidem uni-

versa mortalium natura, deinde mors, postea orcus : in

quo absconditum per sepulturam divinumcorpus , fermen-

tavit omnia in resurrectlonem et vitam. Audi etiam alio

modo, esse tria sata, baptismum, Evangelia, mysteria.

Aliter item intelligantur Apostoli , Vates et Doctores. Et

aliter, praeterita, praesentia et futura. Non enim propter

praesentes incarnatus (iis solis) profuit, sed et pra^cedentes

a morte resuscitavit , et posteris spem resurrectionis vi-

tamque donavit, propter quod a mortuis suscitatus, secum

quosdam resuscitavit, et ipse quidem ccelos est ingressus

illos autem in regionem viventium transtulit , ubi Eno-

chus et Elias sunt, non amplius morituros?

IWTERROGATIO CLXXXT.

Quandoquidem nulla nobis interpretationum divinae

Scripturae satietas est, sed semper eas audire desidcramus :

declara nobis parabolam sagenae : multam et tibi mcrcc-

demcontrahens, etnobis utilitatem. Dicit enim Dominus :

«Beatus qui fecerit et docuerit unum praeceptorum isto-

»rum ^ »: rursusque qni silentio defoderat acceptum ab

ipso talentum sermonis, impunitum non reliquit.

RESPONSIO.

Germana mihi videntur prioribus etiam ea, qnae in hac

parabola dicta sunt. « Simile enim est regnum ccelorum

' 1 Cor. I, a4. —» Matth. y, 19.



DIALOGUS IV. 2^71

» sagenae in niare projeclse, et ex omni genere piscium con-

• irahenti. Qna, ciim implcta esset , retracta in littus,

» sedentes collegerant bona in vasa', putrida autem foras

«ejecerunt \ » Evangelicum statum mihi videtur reprae-

sentare sagena,quam acceperunt Apostoli divini

, post

quam. ipsis dixissetDominus : « Sequimini me , et faciam

»vos piscatores hominnm ^. » Irrationaliiim enim piscium

plerique ipsorum fuerant captatores. Hi nexas et contrac-

tas ex Veteri et Novo Testamento sagenas demiserunt, et

velut in mari , in praesenti vita , rationales pro ratione ca-

rentibus in retia concludentes , hactenus ex omni generc

contrahunt, tam malos quam bonos, justos et peccatores,

ccflcludentes eos divina sagena praedicationis , et absque

discrimine adhuc in mari iaborant viri sancti , tam littera

quam spiritu. Nam corpore a plerisque absunt. Id autem

eximius inter Vates Esaias jam ante quingentos annos ex-

clamavit : « Una cum agno pascetur lupus , et cum hcedo

» conquiescet pardalis , et bos et asinus una paleas come-

» dent, et vitulus et leo una pascentur. et puer parvus du-

» cet ea ^: » nullam separationem spiritualis coetus fore

significans. In eo enim simul rcbus divinis pascimur, tam

raptores quam homicidae, mansueti et immites, a parvo

puero ducti, de quo alibi idem inquit :« Puer natus est

)) nobis, et vocabitur nomen ejus Deus fortis, dominator \»

Quando vero consummationis tempus advenerit, retra

hent eam in littus , et secundum nutum Christi una cum

Angelis separalionem eorum quae insunt facientes, flagi-

tiosos ex medio justorum segregabunt.

INTERROGATIO CLXXXIL

Quid significat Dominus , Petro ir.andans , ut abeat et

> Mallh. XIII, 47, 48. — « Id. 17, 19. — » Isaii. xi , 6, 7. — 4 Id. ix, 6,



i2^2 S, C^SARii

hamum miltat, et apcrto ore piscis primum egressi, in-^

ventum staterem det pro se et illo, iis qui exigunt censum

et didrachma * ?

RESPONSIO.

Non cxtra duplicem scnsum eliam ista mihi dicta vi-

dentur. Staterem enim, fpiem Pctrus cx profundo in pisce

accipere jussus est hamo, nostram formam puto, qucC ve-

lut in profundo , utpole in hac vita contecta afTcctihus, et

suhmersa fluctihus peccati, fluctuat. Sin minus hoc , eam

detentionem nostri, qua3 in orco pcr mortem facta est,

quam in semetipso ad primum exempkr Dominus revocat,

pro se et Pctrodaii staterem juhcns, tanquam nostri simi-

lis homo factus, nostris affcctihusohnoxius, et ad dandumIrjhutum requisitus, excepto quod vitiositati non cessit,

nec ohsequens factus cst, vel decHnans ad deterius. Pro sc

autemetPetro statercm prcchcns, pro Ecclesia vokmlarlus

patitur. Dicit cnlm ei : « Tu es Petrus , et super hanc pe-

»tram ffidificaho mcam Ecclesiam ^ wPcr scmctipsum au-

lem docct ipsam. /Edificatio enini animarum, rerum di-

vinarum institutio est , lapidem hahens in caput anguh

primarium magistrum omnium, nempe Ghrislum, de quo

inquit Carminum ille divinorum auctor :«Lapidcm quem

» reprohaverunt a^dificantcs \ «per legem nimirum Judnei,

« hic faclus est in caput anguH ''. »Et rursus idem iu per-

sona lapldis inqult: « In capile lihri scriptum est de me

*.»

Id (luodJoannes revclavit, dum clamat : «Inprincipio erat

» Yerhum, et Yerhum erat apud Deum, et Deus erat \ cr-

»hum % »videllcct carni unilum, et per semetipsum cru-

dicns eum per illa, quoc dc piscc dicta sunt et de staterc,

' Mallh. xvn, 26. — « Id. \vi, iS. — 3 râl. cxvn, 22. — 4 Mallh.

îjii, 42, et Marc. xu, 10.— « Psal. xxxu, 8, etHebr. x, 7,— « Joan. i, ».



DI,\L0GUS IV. 27J

neqneregi nequcprincipi resistendum, citra noxam aliquid

prcTcipienti , sed aequo animo se tributo se iributo sum-

mittendum. Simul et Deum se his ipsis demonstravit. Undcenim ipsi cognoscere licuisset, si homo erat secundum

temulentiam eorum, qui ipsius Divinitatem impugnant,

quod piscis in profundo staterem haberet in ore, et quod

non in carne , sed in ore tenerctur? Deinde,quod primus

ille ad hamum esset adducendus ? et num sua sponle piscis

accedens ad hamuni veniret, sicque Dei csset, utpole qui

prc-edixisset capturam animalis staterem in aperto ore te-

nenlis? Si vero, quod verius est , invisibili Divinitatis vir-

tute duxit ipsum ad hamum, is vere fuit, qui ceto praece-

pit, ut susciperet quidem Jonam, illaesum autem custo-

diret in profundo , sicque salvum ct incokimemin terram

rursuse jiceret. Siquidem piscis ille statere (jacente) in

profundo accepto, ad laqueum natabat, et primus ipse

Deus est, qui eum pracmonstravit. Quid cnim inquit? Pis-

cis primus omnium sui generis capietur? Vel quod potius

et magis est consentaneum , ipsius necessitatis tempore is

qui omnia ex nihilo produxit, facto statere, ipsum in pis-

cem natatilem imposuit, et ad piscatorem flexit, qui qui-

dem manifeste ille est, qui Petro praecepit hamum in mare

jacere, dequo rex ille simul, et divinorum Carminum auc-

tor inquit : « Deus nosler in coelo, et in terra, et in marinis

«et in omnibus abyssis, quaecumque voluit fecit \ »

JNTERROGATIO CLXXXIII.

Quid Dominus volens, ficum arefecit, et execratus est

eam\ ne amplius hûctum ferret in £Eternum? Non enim

id prseter aliquod consilium fecit.

> Psal. cxiv. H. 3. — Matlh. xxi, 19.

LIII. 18



3^4 8« CiESARII

RESPOx\SiO,

Ne simpliciler ipsum exccralum esse et arefecisse arbo-

rem eam quisquam putet. Nam per id docere voluit, quod

Deo repugnantem synagogam Judicorum etiampunire pos-

sit, sed laiiquam bonus non Tclit. iNam cum ipsum a ne-

niine poenas exigere ccrnerent, existimahant ipsum tan-

tummodo posse bcneracere, non aulcm punire. Per inani-

matam igitur naturam persuadet inimicre Deo synagogae

quod et punire velit, sed adhuc dum tolerct, ac areraciat

ficuni inanimam, simulque ut aridam laciat impiam syna-

gogani, demonstrat ei sterilitatem , quo îderent (suam)

stcrilitatem et desolalionem,quodque non mansurus es-

set lapis super lapidem. Ut autem ea ficus naturales

frnctus non ferebat, ita neque synagoga legales. Punilur

itaque inanimata, ut proferat fidei fruclum impia. Quis

enim ignorat, ctiamsi vel ab incuntc cTtate ac tcneris un-

guicubs in aulis regum vixerit, et ignarus agriculturae slt,

(icum pcr hyemcm fructum non habere? Verum ut dixi

vice imaginis ea arbore usus est plurium gratia. Primum

quidem ostendit, quod possit vel eliam in prtTsenti vita

malos aflTicere supplicio, sed eliamnum cohibeat poten-

iiam, concedens unicuique tempus ad resipiscentiam

quemadmodum inquit Tragicus ille divinus : « Deus justus

» csi iudex, fortis et longanimis, nec inducit iram quotidie.

» iNisi conversi fucritis, gladium suum vibrabit *: »ultri-

cem vim per hanc vocem indicans. Nam illud vcre ost

Dei,« Arefacere verbo h'gnum viride , et ex arido rursus

»facere lignum vlride", » ut inquit E>:echielus illc specta-

tor Cheruborum. Et qui arefecit iicum mandato, idem

mille annis ante suam secundum nostram naturam nativi-

« Psal. Tii, it, i3. — ' Fzecli. xvit, 24.



DIALOGUS IV. 275

tatem, arldiim et inanimatnm Mosis baculnm in manu de-

tentum, confestim in colubrum animavit, ad cujus assi-

lientis aspectum torpens ille vir divinus, refugerc tentabat,

nisi mox qui vivificaverat ipsam, rursus virgam demons-

trasset. Inquit enim ad ipsum is, qui de Lazari sepultura

quaerit :« Quid hoc est, quod est in manu tua? Illo vero

» respondebat, Virga*.» Rursusque vox Dei inquit, « Projice

eam abs te super terram ^ .)Projecta vero coluber fiebat,

assistens ei qui projecerat. Illo autem recedente, dicit ei

Deus : « Extende manum tuam , et apprehendo caudam

» ejus ^: » quo facto, restituit animal in id, quod erat ante

mutationem. Quemadmodum et iis, qui ad Lazarum vinc-

tumpertinebant, inquit : «Solvite ipsum, et siniteabire*.

Quibus verbis iUum valetudini restituit, post quam cor-

ruptus erat et foetebat, ut esset id, quod antequam mor-

tem gustasset, erat. Similiter et aridum foliorumque viridi-

tate carentem Aaronis bacuhmi sine labore et absque

humore, terra^ve complexu, in una nocte foha et baccas

producere fecit, quo facto sacerdotii exhibuit illi demons-

trationem. Idem vcro qui eam virgam virore circumdcdit

absquc plantatione, semetipsum incorporavit absque co-

puhUione. « Egredietur enim virga de radice Jesse \ »

Jesse autem homo erat, pater magni Davidis. Necesse

igitur erat ex animata radice, etiam animatam intelligere

virgam, de qua loquitur magnus ille Esaias. Qnae divinus

revelavit Apostolus, diserte clamans :« Ilabemus Ponti-

«ficem magnum, qui penetravit ccelos ^ »IIic autem Hie-

rosolymam veniens, haud ita longo tempore post, pro no-

bis crucem spoirtc sua subit, simul nudo verbo confestim

arborem arefacit : ostcndens quod ille ipse s>t, qui eam

et nasci jusserit, et quod praecipere possit ligno crucis ut

' Exod. IV, 2. — a Ibifl. 5. — * Ibid. 4« — * Joan. xi, 44« — ^ Isai.

XI, i. — ^ Hebr. iv, i4.

x8.



2-6 - ^- C/ESARII

fulmine icriat se affigentes,quodqiie patiatur affixus ut

Deus, quolia patitur homo in caiDC. Euntibus aulem ip-

sis Hierosolymam , « Esuriit in via Jesus, et Yidcns ficum ,

))venlt ad eam ,quaerens fructum, et non mvenit *

,»

quemadmodum inquit divus Evangelista. Figurate aulem

inlelligatur per viam priesens vita , quam vivens et sanctum

Verbum ad similitudinem nostri natum corporaliter ambu-

lat, ct loca mutat, ubique divinilus priesens. Intellectililcr

aulcm esuriebat noslram salutem, praecipue vero Judaeo-

rum. Yenit ad ficum , ulpote ad synagogam, quasrens ex

ea non sensiles ficus , srd inlelleclilem ex iege ac Pro-

phetis , dulcemque fcecunditatem. Nam consimiliter ut

in ficu grana insunt, ila in synagoga divina praecepta,

de quibus anima participans dulcescit. Sed non inve-

nit Jesus fructum in ea , nisi folia tantum legalium et

propheticornm instrumentorum, eaque per transgressio-

nem mandatorum divinorum veluli folia ficus a Judaeis in

irrationalem naturam conversis concuicata. Jumentum

enim libris onustum, est interfectrix Domini synagoga.Quje

reo;em quidem sustuiit, mililom autem honoravit : a quo

sJEpius in captivilalcm est abducta: s<Tpe item serva et

tributaria facta : quae leglt et non intelligit ; quae iitteram

habet, et rem ignorat ;qmc Testamenlum habet, et a recta

le^^îs obedientia longe abest. Gujus solus Christus maritum

se appellari volens ,qui sciret ipsam ahis adiiaerenlem

dicit per Oseam prophetam : « Ipsa non uxor mea , et ego

» non ejus maritus^. wAliiis vero Vatum causam indicans,

clamat : « Isti non pcrslilcrunt in lestamento meo, cl ego

)) neolexi eos, dicitDominus omnipotens '. » Exhaeredata est

i2;itur sterilis ficus ; imo vcro synagoga, quam propter adul-

terium sermo pictatis abnegat , ct ab krreditate lex arcet.

' MaUh. xM, 18, 19, el Marc. \i, 10. — » Osee. n, 2. — » Jerem. xxxi,

32. juxla Lxx.



DIALOGUS IV. 2^7

INTERROGATIO CLXXXIV.

Qiiia tua eloquentia satiari non possumiis, cupimus in-

telligere et molentium et molae parabolam, et eam, quie de

agro est , et de duobus , qui in co sunt. Inquit enim in

Evangelio Dominus : « Tunc duo erunt in agro , unus assu-

wmetur, et unus relinquetur : duae molentes in mola, una

)) assumetur, et una relinquetur *. »

* RESPONSIO.

In utrisque eadem eventura significantur tempore re-

surrectionis et secundi adventus Christi. Agro quidemmundum comparat

,quemadmodum ipse alibi inquit

,

« Quod ager sit mundus , messorcs autem Angeli ^. » Molae

autem similem facit inslabilem hujus vita3 rotationcm, et

volubllitatem eorum quae in eo fiunt, quce velut molae per-

petuo motu, semperque instabiliter circTmicurrentia , et

antequam molita sint , in nobis aliud ex alio (invicem) al-

ternant. In ea vero alternatim variatos, vel potius ab ipsa

molitos, alios quidem assumendos, alios vero relinquendos

nos significat, quotquot ab Adamo in hodiernum usque

diem molunt. Atque horum alios quidem morte ablatos,

alios autem adhuc relictos , in momento , in temporis

puncto ad incorruptibiiitatem esse transferendos, quem-admodum inquit eximius ille praeco Apostolus : « Ecce vo-

» bis mysterium dico : omnes quidem non obdormiemus,

» omnes autem immutabimur, in puncto, in momento oculi

»ad extremam tubam *. » Itaque qui mortui sunt , inslar

molae accipiuntur : qui vero sunt residui, relinquuntur. Si-

mul vocem edente et excitante tuba divina eos , qui a sae-

« Matlh. XXIV, 4o» 4»- — ' Id. xiii , 38 , Sg. — * i Cor. xv, 5i, 5a.



578 S. CiESARII

culo obdormicrant, mox illc qui iieqnc flectitnr, neque

muneribus corrumpitur, prcTsidct judex, unicuique sccun-

dum dignitatem eorum, quaj in vita gcsta sunt, retribuens :

quemadmodum inquit fiivus ille Apostolus : « Alios quidem

«secundum tolerantiam operis boni S »et quae sequuntur.

INTERROGATIO CLXXXV.

De quibus inquit Davides , « Carbones accensi sunt

RESPONSIO.

» in eo ^. »

Multis in locis sacroe Scripturae Deus ignis expcrs ma-

teriei cognominatur. Angelorum igitur chori et animae

justorum, propinquitate ad Deum per puritatem, inflam-

mati carbones merito appeflantur , instar luminarium in

mundolucentes, verbum vitae continentes. Duplicem enim

scimus ignisvimet eflectum, adurentem et iUuminantem:

vere quidem attingentibus iUuminantem : contemptim au-

tem et intrepide adurentem. Nam immoderata ejus pro-

piuquitas urit, mediocris vero distantia iUuminat. Pluri-

mos enim incurabiles morbos cauterio reprimere solent

periti medici. Licet Deus non perdat, sed aUter conflet et

repurget a turpitudinc in gestis vitae contracta : siquidem

per pcenitentiam ad curationcm propcnsus est is, qui

morbo tenetur. Sin autem infirmus ex hac lamentabiH vita

excesserit, uritur quidem , at non comburitur , sempiternjB

igne divino cruciatus, in immortaU deinceps et incorrupti-

biU corpore. « Oportet onim hoc corruptifeilc induere in-

corruptibilitatem, et hoc mortale induere immortalita-

)) tem ' » ut reportet unusquisque quod gessit per corpus

» sive bonum, sive malum \ » inquit cximius iUc Apostokis.

« Rom. iij 7. — • Psal. xyii, 9. — * 1 Cor. xv, 53. — < a Cor. v, 10.



DIALOGtS IV. 279

Ilaque hic est tempus niediciRas, illic rcddendae raliuiiis :

hicsanilatis, illic supplicii : hic divinae longanimitatis tem

pus est, illic inevitabilis et justi judicii.

IKTERRGGATIO CLXXXVI.

Quomodo inteliigitur , cujus meminit Evangelium , se-

curis infrugiferas arbores excindens ?

RESPONSIO.

Infrugiferum Judacorum cernens voluntatis proposilUm

Joannes, infrugifcris arboribus ipsos assimilavit, ad radiceiti

illorum positam securim dcnuntians *, brevem et acutam

viventis Vcrbi discretionem, qua omnis arbor non faciens

fructum bonum, excindilur, et in ignem projicitur. Huc

item tendit divus Apostohis, qui inquit : « Vivus est sermo

»Dci et elTicax, et penetrantior quovis gladio utrinque in-

» cidente ^: » dissectricem pra^dicationis virtutem signifi-

cans.

INTERROGATIO CLXXXVII.

Quid Dominus significat, cum inquit :« Cujus venti-

»labrum in manuejus, et repurgabit aream suam, et tri-

>ticum quidem congregabit in horreum, paleam autem

))Comburet igni inextinguibiii 3P

RESPOxNSIO.

Ventilabrum mihi videtur incorruptum Dei judicium,

unumquemhbet quasi per legem Dei ad congruentem sibi

' Malth, in, io. —• * Hebr. iv, 12. — ' Matlh. iii, la, et Luc. ni, 17.



sSo S. C^SARII

secuiidum gesta vitielocumsccernens. Aream autem intel-

ligo universorumpopulorumin terrarumorbeEcclesiam, et

ex mortuis universorum hominum resurrectionem , in

qua eos quidem, qui sunt instar paleae, et instabiles, quo-

vis vcnto peccati jactati, et leves et infrugifeii fuerunt,

instar ventilabri decrctum divinum in ignem elevat ad

aeternum incendium. Qui vero velut triticum nutritores

proximorum fuerunt , et recte virtutcm perfecerunt , illos

in horreum comportat conveniens,quod et mansionem

salutarem appellat. Illic enim vere est mansio noslra. Nam

praesens vita, non mansio nostra, sed tabernaculum esse

milii videtur, quod una cuin fixione eliam destructionem

habet.

INTERROGATIO CLXXXVIII.

Occasionem ex responsione nacti, te quaesumus ut dicas

quarc Ecclesiarum saspenumero et piorum hominum vide-

mus casum et interitum per terrae motum, aut fulmen, aut

per aham indignationem accidere, ut peccatoribus ?

RESPONSIO.

Ex divina Scriptura de istis docemur. Nam si divinae

Arcaj non pepercit Deus, sed ipsam alienigenis tradidit

cam sacerdotibus ejus, qui inique egerant : et civitatem

sanctam Hierosolymam solo aequavit : et Cherubos gloriae

propitiatorii sustuht, et stolamsanctam disrupit,divinaque

charismata , et prophetiam et deciarationem , et ephod

et rationale, et ex auro puro laminam, arcanos habentem

characteres, et reHqua sancti ministcrii, genlibus tradidit

in conculcationem et dircptionem , tunc praevalentibus im-

piis : ne nunc quidem suis tempHs parcit , neque in iis



DIALOGUS IV. 281

contentis inelTabilibus et incontaminatis mysteriis, timo-

rem injiciens ofFendentibus , ut severius expectent suppli-

cium, si in malitia perseveraverint. Nam « IJlulet pinus,

wquoniam cecidit cedrus*, » inquit Ilieremias (20). Hoc

est, fortibus et sanctis sublatis,qufe in terra infirmiora

sunt erudiantur. Quod itidem tradit hisce verbis periliTs

illc rerum divinarumSalomon : «Impiis cadentibus, justiti-

» midi fiunt. » Non cnim armorum cuspides, et galea, et tho-

raxaut tibialia securamflagitiosis vitam pr;estabunt, prseda-

toribus et publicas vias obsidentibus. Multi enim captudiffi-

cilesputati, miserabiliter vita privati sunt; apud nos quidem

litteris proditi , Orebus, et Zcbus, et Zebeas , et Sahnana,

et Abimelechus et GoHathus, et Absalom , et quicumque

similes iUis fuere'; apud exteros autem, Hectores, et Aja-

ces, et ipsi qui propter fortitudinem inflati erant Laccdae-

monii, quoniam non habebant cum robore conjunctara

justitiam. Itaque prius quam nos Deus hostlbus tradat, aut

Ecclesias concutiat, cum peccanlibus propter suam in-

justitiam certemus, et populum pro peccato, vallo pietatis

armemus.

IINTERROGATIO CLXXXIX.

Quid sibi vult Dominus dicens, ut benevolentiam ha-

beamus cum adversario dum sumus in via cum ipso ^ ? Non

semper nobiscum iter facientes habemus.

KESPOINSIO.

Bona quidem et simplex, et prompta cst benevolentia ,

ne succenscat, ne fcstinet ad ulciscendum eum qui teit.

Inquitenim ipse: « DiHgite inimicos vestros, benefacite iis

' Zacb. XI, 2. — « Matlh. v, aS.



282 S. CiESARII

«qiil vos odio prosequantur,pro devovenlibus vos*, et

«ncniini malum pro malo reddilc^, » et quaecumque sunt

hujusmodi. Habet autem hoc dlctum dupHcem quemdam

sensum, latentem eos,qul crassiore sunt inlelleclu. Potest

enim et doml desidens, et procul ab urbanls tumuUibus

remotus in extremis secesslbus agens habcre adversarium.

Itaque benevolentiam cum adversario habens, mehus et

acutius Ilhim intenigerc jubet, adversarium quidcm cor-

poris appetltum adversus spiritum divine decenterque de-

fmlcns , vlm auteni ipsam vitam innuens , A genere nOstro

inordinate recedenteni. Benevolentiam vero velocem sen-

sum corporcce insurrectlonls diclt,qui slmul ut ap}>etitus

niolus fuerlt, lUIco inteUigere debct, et quasi freno divlno

thnore rehenare, ne quando si iisdem mandatis nos sub-

mlserlmus, et indlgna fecerimus superna vocatione, tra-

damur ab iUis judicij quando vcnerit ad retribuendum

unicuique secundum dlgnilalem eorum, quae in vita gesslt.

Ne igltur promissionem hlterae suHicere putemus ad salu-

tem neglecto opere, neque per tactum incoutaminati sa-

crificii approplnquare Deo nos imaginemur. Nam facere

quam loqui Deo convenientius esse, Deus demonstrat.

INTERROGATIO CXG.

Quid est, quod dicit Dominus, « Quod si dexter ocuius

)) tuus offendlt te , erue ipsum, et projice abs te; et si dex-

))tra tua manus ofTendlt te, amputa eam, et projice

)) abs te ^ ? »

RESPOiNSIO.

Oculo et manui dexterae, Christus ocuhis ntiUi somuo

' Malth. V, 44. —. " Rom. xii, 17. — ' MHllh. y, 29, 3o.



DIALOGUS IV. 283

siiccnmbens, et dextera Del et Patris, propinquitatem

consangiiincorum , vcl etiam amicos accommodos merito

assimilavit, per quos quae mandata suut lacimus, non ali-

ter quam corporis membris, ad omnem ipsis cooperatio-

nem ulentes , et una cum ipsis nos moventes. Quartdo

itaque aliquis eorum nobis auctor scandali fitjpeccato in-

volvens, et nobis quidem convicium , sibi autem ignomi-

niam aflcrt ct opprobrium j mox iilum excindere et domo

pellcre proculque a nobis abjicere divinus homo praecipit,

nc quando instar pestis depascatur corporis erectum robur

benchabentibuset sanis, suam ipslus odoratus malevolen -

tiam. Ne igltur praetextti phllosophlae veram philosophiam

quae Christus est despicianius^ qui immobilem et nullam

adulatlonem admiltentem requirit animum. Inquit enim

Paulus vcra saplentia plenus : « Christus Dei sapieiitia est

«non sermonem tantum, sed et vitam ornans \ »

INTERROGATIO GXGl.

Quid significat Dominus, cum nos simlliter ut maledic-

tus serpens sapere jubet , dlcens : « Estote prudentes ut

serpentes, et simphces sicut columbae^? »

RESPONSIO»

Prudentcs nos esse vult Dominus ut serpentes^ in omni

periculo aut tentatione caput conservantes , quod est

Christus % quemadmodum inquit Apostohis. Serpensenim

diflicultcr comprehensus totum quidem percutienti cor-

pus exhlbet, caput autem illaesum custodire conatur. Et

quielise tradens et dormiens, semetipsum rotans, medium

intra totum corpus caput communit veluti muro coiise-

' 1 Cor. 1, 24. — » Matth. x, 16, ~ 5 Ephes. iv i5 , et v, aS.



284 S. C/ESiRII

qnenti tractu circumvallans ipsum. Sed et vctustatem

sapienter exuit, ac in angusto aliquo ingressu compressus,

senium deponit. Vult igitur et nos per angustam et labo-

riosam viam pressos veteri homineexui*, et novo vestiri,

qui sitsecundum ipsiusimaginemrenovatus. Adh?ec, etiam

illlus versutiam in mchori imitari , et quemadmodum ille

adulando nos in lapsum et transgressionem seduxit, ita et

nos astute proxlmis acccdentibus suggeramus quae sunt

fidei, reducamusque rursus et conjungamus Deo. Totum

ilaque corpus iis, qui propter Christum flagellant, ad di-

lacerandum exhlbentes , caput iilnesum omni robore serve-

mus , quod cst fides nostra in Christum. Neque item coetu

sacro bene habente et tranquille agente illam negh'gamus

virtutum intentam operalionem, pallium et barbam et

bacuhim suflicere nobis ad perfectionem angelica? con-

vcrsalionis arbitrantes, instrumenlis vitoe nos inslltuentis

instantes, luctam autem ct pugnam descrentes, ex qua

provcnit victoria ei qui obsequitur, qui armalus est tho-

race , sermone fidei.

INTERROGATIO CXCII.

Post quam nobis bene, quae serpentem concernimt, re-

censuisti, cupimus et de columba audire , cur ipsam ser-

penti conjunxerit, simplicem et absque mahtia ipsam esse

significans ?

flESPOA^SIO.

Quandoquidcm prudens quidem fuit serpens, at non

in bonum, conjungit Dominus prudentiie innocentiam

et simphcitatem columbae , sic prudcnliam commendans ,

» Coloss. iiJ, 9.



DIALOGUS 1V\ ^85

iit pnidentes quidein simus, sed simpliciter et iniiocciitcr,

non serpendo ct humi reptando instar serpentis, sed ia

ccelestibus ad Deum subvolantes. « Estotc prudcntes, iii-

)) quit Dominus , ut scrpcn§ )> adversus vos , ita et vos ad-

versus ipsuni prudcnter agite. Sicut ille vos e beata vila,

ila et vos ipsum c vestro consorlio ejicite. Et simplices et

iniiocentes erga proxlmos sicut columba , nuJIi moita-

lium rctribuentes mala. Tradunt enim prae cunctis avi-

bus caeterisque degenlibus in aere innocenlem colum-

bam esse , neque fclliculum habere,quod est bilis

crganum. Prîerea virtulis et malitiae in duobus anima-

libus istis principia invenimus, cum convenicns singula

instrumentum habeant. Maliliam quidcm velut gravem et

humi reptantem serpentemque in simili esse : virtutem

autcm velut divinam alque coelcstem in ave ccBium per-

mcante apparentem, Dei in humanum genus benignita-

tcm pr.edicantem. Constat enim, quod per divinum Spi-

rilum virtutes in mortaHbus elTicaces sunt. Id quidcm

oiim in ea quae cx arca divina a Noe emissa columba

factum ,quae ad divinum illum virum reversa est, ramum

olivae cum foliis ferens. Per ramum quidem lignosam le-

gem ,per pingue fohum autem semper virentem Evangelii

doctrinam ferens. Nam omnes gentes complexa} Ecclesiae

nostrae imago fuit omnigena NoeArca, innatantis pclago,

flueiitis, et instabiHs hujus vitae : undiqueprocelia tentatio-

num circumfusa nostra Ecclesia. Per serpentem paradiso

excidimus , per cokimbam spiritus , in ccelos subducti su-

mus. Inhujus quippe forma Spiritus sanctus omnium vir-

tutum apex in Jordane super Jesum devolavit. Illum

quidempilium naturalem et non adoptivum demonstrans,

nobis autem simplicitatcm et innocentiam aflcrens. Ne

crgo simpliciter ut serpens ad seducendum homines pru-

dentessimus, sed ad bencfaciendum recte sapiamus. (la-



'286 S. CyESARII

qult enim benevolus ille prasstantique mente praeditus

Apostolus : « Non ad sapiendum modo, sed ad recte sa--

«piendum^ » Et rursus idem , « Volo autem vos sapientes

«quidem esse ad bonum , simplices autcm ad malum ^ »)

Neque laudibus elati sitis et inflati , neque vitupcriis dcjecti

et animo concidentes. Non enim potest verbis laesus et

obtestans , et in iram intolerabllem erumpens, operarlus

fieri dominicae vineae. Eum namque,qui in unam percus-

sus maxillam, etiam alteram pracbet, definit qui pondus

diei praesentis saeculi et aestum in eo tentationum fortiter

ferat, Dominus , tanquam omne opus laboriosimi sui man-

dati promptc impleverit. Nec enim ipse temporc spontancne

passionis a famulo percussus vindicavit , cui ab innumeris

Angelis ministrabatur. Ad quem contendens a Judaels qnin-

quies quadragenis una minus plchgis aflectus, mansuelc sus-

cepit, longanimitatem docens similem Deo, virtutem vcre

nominatam , cujus qui particeps cst, ab iracundia procul

abest. Quandoquidem igitur omnimoda virtusDeus est, me-

rito longanimis appellatur, tanquam ab animositale longe

distans. Quam etiam externae disciplina? sectatores bonora-

runt. Socrates quidem Atticorum dogmatum legislato)*,

percussus non vindicavit. Antisthenes autem a quodam

conviciatore in faciem percussus, cumnihil dixisset, abiit,

solo percussoris nominc fronti inscripto, ne insanum vel

ebrlum suspicarentur ipsum ii, qui vidcrant. Epicteti vero

crure a moroso domino convulso, mullis philosophis si-

lcntii ct in pericuhs occaslo doctrinae fuit. Is enim, qui

philosophiae operam dederat, dominus heri sui dcmons-

tratus est. Ne igltur deficiamus contumeliis afiecti, sed

nostri omniumque opificis vestigiis ingredlcntes, etlamsi

servus allenus fuerit ,qui alapam impegerit in divinum

Verbum, etiam nos dicamus ei : « Si quidem male locutus

« Rom. xni , 5. — • Id. xvi , ig.



DIALOGUS IV. 287

» snm , tostare de malo ; sin bene , cnr me casdis * ? « Sic

enim magnanimitale velnti sagitta adversarins vnlnerabi-

tur, et mntata praepropera lingnjTe sententiseqne temeritate,

gratiam tibi habebit tanqnam anctori tradita? melins mu-

tationis. Non qneruli simus aut deficiamns ad minores la-

bores , sjqnidcm mogna prccmia appetimus , sed et majores

amemns , tanqnam alias denarium non reportaturi, nisi

perfectionis laborum testimonium habentes. « Non sniU

)) antem pares passiones prassentis temporis ad gloriam

))quae revelabitnr^, » inqnit, qui pkirima propter Chris-

tnm passns est, omniaque propter ipsum praesentia pro

quisquiliis habuit, eximius ille Apostolus.

INTKHRQGATIO CXGIU.

Quid est quod dicit Dominus : « Exivit qui seminabat ad

wseminandum, et afia quidem ceciderunt juxta viam> aîa

ytypvo in loca pctrosa, alia anlem in spinas. Et quae jjixla

))viam qnidem , venernnt volucres coeli, et devorarup.t.

))Qnae autem in petrosa, proplerea quod terrae prorundlla-

))tem nonhabebant,ncque radIcem,post quamexortasuiU,» exaruerunt. Quae vero in spinas, nna suiToCcit^ sunt ^

: »

etquaecumque de his sermo prosequitur.

RESPONSIO.

« Exivit qui seminabat ad seminandnm, » Exivit a Palre

Christus , ante saecula Deus. Hicenim est sator salutis nos-

trae. Semen autem ipsius, divinus et vivificns sermo; ar-

vnm universa humanitas; boves ApostoK; aratrnm, crnx;

juguni,concordia; jugatio, dulcis dilectio, colligansetsub-

dens sanctorum cervices. « Exivit qui seminabat ad semi-

'

Joan. xTiii, 25. —» Rom. vni, »8. — ^ Matlh. xui, 3-7, et Luct

Yui , 5-7.



S>88 J5. C^SARII

» iKmdum, » non irilicum , aut horcleum , non aliud aliquid

lerrenorum , vel si qua insuper alia : sed fidcm in Patrem,

et Filium et sanctum Spiritum, spem resurrectionis, et

dlleclionem in Deum et proximum non simulatam. Exivit

salor Chrislus, habcns juga Apostolos, ut inquilEsaias (21),

« Non enim pcr decem juga boum fccerunt amphoram

»unam\ » Decem auiem juga boum rationalia, sacruni

ccetum Aposlolorum significant, duodccim quidcm anle

passionem : seplem item cum Slephano post divinam rc-

surreclionem sub duodccim elcctis. ^ igesimum autem

eum qui ex cceHs audivit, « Saule , Saule, quid me perse-

» queris^ ? » qui rursus pro eo quem perseculus fuerat ad-

versuscontribuiem Israelem, in aliam aciem transcribitur,

et ad bellum vicissim armatur. IIH itaque rationales satoris

illius viginii boves, mortahum effoderunt animale arvum,

per Christum disseminaverunt unicuique sub sole eam

qnê est in ipsum fidem , facta tota ierrcna massa nostra

amphora una , capace divinarum mixturarum et sanguinis

et aquai, efTusorum in cruce per apertionem lanceaj ex

vasc fictiii divini corporis. Ipse enim sator, ipse figulus

nostra3 massae Christus : qui anie incarnaiioncm quidem

nos ex nihilo creavit, contaminatos auiem et inde dcic-

rioris capaccs facios,per mortem contriios refingit , et

per perseveraniiam in posterum elficit nullius maliline ca-

paces. Ipse siquidem absquemixtione et absque confusione

coniemperatur cum figmenlo, et immortales facit nos ap-

paritione nostrorum, et aspectu secundum naluram nos-

iram. Aique ipsc fictile vas est ,quod ex nostra testa se-

cundumcarnem faclum est, habens viventcm et salientcm

aquam suae divinitaiis, quod veluti fcrens Joannes per prai-

dicailonembaptismaiis, clamabat, conspecto Jcsu: «Ecce

» A^-nus ille Dci, qui ioUit peccata mundi^ cruce et pro-

> Isai. V, 10. — a Act. 1%, 4. — ^ Joan. i, 29.



faiALOGtfS IV* Â^g

fusioiie sangnmis et aqnae. De qno item ipse Jesus inteiTo-

gatus a Disclpnlis , nbi ipsl Pascha lcgale pararent , inqnit

« Abite in civitatem, ct occnrrct vobis homo fictile vas

waqnae gestans, ct ci dicite: Magister dixit : Apnd te facio

))Pascha cnm Discipniis mcis. Et ostendct vobis ccenacn-

» hmi stratnmmagnnm, et iUic parate\ )) Atque facta qnidam

snnt haec sensiHler. Intelligantnr antem figurate : Homo

quidem gestans fictile vas aqnoe , Joannes Baptista, praedi-

cans pcenitentioe baptismum et baptizans. Civitas autem

superna Hierusalem, cnjus cives Joannes et ca^tera justo-

rum et sanctorum turba. Cosnacnlum vero stratum splcn-

dido lapide coelnm , animahbus quibusdam ct formis va-

rietate astrorum figuratnm, ad cujus simihtudinem regale

apnd nos pavimentum lapidum varietate stratum. Quodantem bobus Apostolos comparavit Propheta , manifeste

demonstrat Pauhis divini vicenarii pra^cipuus, dicens :

«Scriptnm est : Non obhgabis os bovi trituranti". )) Rur-

susqne infert, « Nnm boum cnra est Deo ? omnino de nobis

))dicit, propter nos enim scriptum est . » Sed ad subh-

mem Esaiam redeamus, prophetiam apud ipsum extantcmsecnti : « Non operantia decem juga boum factnra esse

)) amphoram : » unam rursnsqne subjungit : « Et qni seminat

))artabas sex, metet tres modios^ )) Num igitur tantam

frnstrationem ahquando fore censebimus , ut qui scmina-

verit artabas sex, tantummodo tres recipiat modios?«Non

))enim inquit, tres artabas faciet, sed tres modios,)) exi-

gunm quid habentes. Vernm in interius htterae velamentum

ingredientes, inveniemus omnino id secundum ista fuln-

rum. Sex igitur artabas qnibus Ecclesiae conseritur arvum

rationale mortahnm, esse quatuor quidem divini sermonis

» Marc. XIV, i3-i5 , et Luc. xxii , 10-12 , et Matth. xxvi, 18.

a 1 Cor. IX, 9, 10 et 1 Tim. v, 18, ex Deut. xxv, 4« —- ^ Isai". v, 10.

juxla Lxx.

LIII. 19



200 S. CiESARII

libros ,qulntam autem sanclorum Acta , sextam vero unico

voluminc contentas eximii apostoli Panli quatuordecim

Eplstolas : ex quibus et pcr quas fructum fert sacer ccetus

institutlone antistitum in dlvlnis consltus, tres modios,

fidem in Patrem et Fillum et Spiritum sanctum. « Exlvit

»enlm qui seminabat ad seminandum*, » non triticum cx

quo panis fit, sed fidem vivificam, at non in omnlbus.

( Quaedam enlm juxta vlam cadunt, quae vla est Chrls-

tus.) Nam inqult ipse : « Ego sum vla vitae ^. » Non ergo pro-

cul a vla sunt Arlani : quemadmodum ct Graeci et Judaei,

neque Item in via sunt, sed juxta viam, id estpropeChris-

tum. Quippe quod Chrlstum confltentur , facit ut prope

viam slnt : quod vero minorem et Inaequalemblasphemant,

id ex vivente via ipsos ejicit. Quapropter et volatllia co^ll,

diabolici exercitus advolantes , colligunt semina divina cx

corde reproborum. Ipse etenlm Domlnus quod prsecepit

id omnino et facere solet, dicens : « Nollte projlcere sanc-

» tum meumcanibus, neque projicere margaritas meas co-

))ram porcis^ )) Eirursus, «ToUIte, Inqult, ab ipso talcn-

)) tum, et date ei qui habet talenta decem. Omni enlm ha-

»bentl fidem rectam, dabitur et adjicletur : ab eo autem

» qui non habet » fidem , spem , ei charltatem in Dcum,

» etlam id quod videtur habere, auferetur % » Inquit Domi-

nus. Hoc est quod ipso frui non possint , nlsi omnl vlrtute

sint perfecti,qui recta fide Deum non colunt. Sicut inqult

ipse : « Qui credlderlt et baptlzatus fuerit, salvus erit :

»qui vero non crediderl^ condemnabitur^ )) Vocat aulem

nomine, ut puto, incredulorum etiam male credentes, ct

impios sectatores haeresum. Porro qui in splnosls sunt,

Eunomiani mihi vldentur, quos propter blasphemlam

Anomceos plurimi appellant. Nam quod debacchantes crea-

I Matlh. XIII, 3. — » Joan. xiv, 6. — » Matlh. vii, 6. — 4 Id. xxT,

»8 , »9. — * Marc. xti, i6.



DIAL0GU8 IV. ogi

turam et cogllatloiiem audcnt niigarl Clirlslum osco, kl

velnt splnae suiTocat eos , c-t non povmlltil grrmlnarl cl

pcrricl fide. Competlt ctlam idem sermo qnllHisdam Ec-

clesla3 nostrre, qul curls vltc-e, et splnls nrgotlorum se

suffocant, neque concedunt In se vlgiire, aut perrectam

producere rerum dlvlnarum naturam. Alla autem cecl-

derunt non super petram, sed super petrosa. « Petra

enim Chrlstus estS » quemadmodum Inqult dlvus Pau-

lus. Petrosi vero mihi esse vldenlur obtusum habentes

et obedlre ncscium cor, quod tenerius quldem est quam

lapls, durius autem quam propria nalura. Talls enlm na-

turae semen est, tenerius quidem lapide, durlus autem

lerra. Cui comparat Dominus Deo inimlcos Maccdonlos,

et Marathonios, qui Spiritum blasphemant, et ipsum crea-

tum esse falso asserunt, implacabllem sibi contrahentes

Domini denuntiallonem. Tnqult enlm, « Qui dlxerit ver-

))bum adversus Filium homlnls , remittetur iHI : qui vero

)) dixcrit adversus Splritum sanctum, non remlttetur el

))neque hic, neque in saeculo futuro^. )) Neque igilur terra

sunt bona et fruglfera , tenens semen slcut Christlani

neque item soHda petra sunt, qui exculpcntur a doctori-

bus in structuram sacri ccbIus. Quod enini confitentur Dei

Fihum Jesum Christum slmilem secundum substantiam

Patri, ostendit ipsos moUIores esse : quod autem negant

Deum esse Spirtum sanclum ipsos ambigere, et ex parte

validos circa totum caecutire, Creatorem cum creatura

connumerantes , et de Domlno pariter et servo perpcram

sentientes. Quos a chrlstianismo seckidens Apostohis in-

quit : « Si quis Spiritum Christi non habet, is non est

))ejus'. Et aha, inquitDominus, ceclderunt in terram bo-

»nam: et dabant fructum, alia quidem trlgecuplum, alia

» 1 Cor. X, 4« — Malth. xii, 3a. — * Rom. viii, 9.



» vero sîagecuplum , alia vero centupluni*. »TerraB ton^

rectissimum et tene sentiens cor, et voluntatis proposi-

tum compariins , repurgatum ab haEjreticis spinis , et ger-

minans. PrimUm quidem herbam fidei , deinde spicam spei

crescentem , tum maturum fructum dilectionis perfectae

exhibens. Haec enim et divus Apostohis praecipua esse os-

tendit, «Fidem, Spem , Charitatem^. » Qui igitur credit,

facit Iriginta : qui vero sperat, facit sexaglnta ; qui vero

in dileclione perfccta est , centupla per perfectionem facit

opera, quae sunt acceptissima Deo. Qui ex uno semine

tertium reddidit fructum, Deum honorans, Ecclesiam

exaltans , semetipsum deificans , cum spiritu se compo-

nens, animae providens, corpori imperans , in terra glori-

ficatus, ex mortuis resurgcns, in coehs requiescit. Qui

perfectus in Trinitate, fideHs est, mansuetus , faciHs erga

omncs etmodcslus, misericors, benignus, justus ; corpus

contemnens, divina exercens, cceleslia esuriens, in ima-

gine cum mortaHbus degens, et figura super terram appa-

rens. Ideo trigecupla fructificat , tanquam inter homines

agens; sexagecupla autemveluti cum AngeHs ministrans:

centupla vero tanquam cum Deo conversans; pcr unctio-

nem olei sancti dans fructum in trigecuphs : per baplis-

mum autem in sexagecuplls : per unguenli sacrum minis-

terium in centuphs. Qui credit in Patrem, profert

triginta ;qui in Fihum, sexaginta ; qui in Spiritum, cen-

tam Quo enim putant immlnuere Spirltum divi-

num, hoc magis ipsum extollunt et ornant, numero prae-

ponentes ipsum Patri etFIlio, malc et imprudenter. Qui

enim credit, non in Splrltum, scd in Palrem credlt pri •

muni, deinde in FiHum, aique tum In consummatorem

Trinitatis Spiritum sanclum. Quemadmodum et divinorum

ille Carminum auctor, opificium Trinitatis significans esse

f llaUtu xni, »3> et Marc. iv, 8. — 3 i Cor. xiii, i3.



blALOGUS IV. ^(^3

universa, inquit : « Veibo Domini cceli firmali sunt, et

»spiritu orls ipsius omnis yirtus eorum *. » Dominum Pa-

trem, Verbum Filium, Spiritum autem sanctum illum et

consummatorem sacraj Trinitatis appellans. Cujus pro-

priam potestatis auctoritatem significans Dominus, post

quam a mortuis resurrexisset, inquit Discipulis suis : « Ac-

»cipite Spiritum sanctum. Quorum remiseritis peccata,

wremittuntur eis ^, » auctoritate videlicet Spiritus quem

accipitis, divinitus vobis dantis potestatem remittendi

peccata. Ne igitur cum haereticis corruamus,qui a regina

Austri condemnabuntur ', per ignaviam iii exercenda vir-

tute. Hoec enim fama sapientiae a linibus terrae ad Salomo-

nem pervenire properavit ; istis autem Christus hodierno

tempore clamans , evigilare et aspicere id quod e re ipso-

rumest

,

persuasit. Et illam quidem verba et

rumores adsalutem velocem reddiderunt,* hos autem aspectus et ope-

ratio Dei, et Verbi incarnati, nequaquam meliores reddi-

derunt»

INTERROGATIO CXGIV.

Secundum litteram intelligitur tantum, aut num aliam

aliquam considerationem habet interrogatio Petri et res-

ponsum Domini? illo quidem interrogante , « Quoties si

» peccaverit in me frater meus, remittam ei, num septies ?»

Hoc autem abundanter respondente ; « Amen dico tibi, non

» tantum septies , sed septuagies septies \ »

RESPONSIO.

Pulchra quidem et facilis responsio, conferens utrlquc

remissionem, cum ei qui peccavit, tum ei contra quem

» Psal. xxxu, 6, — ' Joan. xx, 3i, a^t — * MaUh. xn, 42, — < Id»

xTni} ai, 22.



2^4 S. C^SARII

commlssum est aliquld. IUi quldem in qulbus djellquit, ve-

niam; petenti huic autem in gratlam lecipientl, tanquam

ilsdem obiioxio. Nlhll enim est quod cadere et capi ne-

queat, praeter solam prlmae et incomposltae sacrae Trinlta-

tis in unitatc naturam. Inqult enlm divlnum oraculum :

«Qulsgloriabitm^ castamsehabereanlmam? autqulshbere

»dicet se puruin esse a peccato* ?» Ante hos autem Jobus

ille dlyinus , turris inconcussa,qul percutlenti dlabolo et

affectibus non cessit, adamantinum laquear, dlserte cla-

mat:

«NuUuS a peccato purus est, si vel uno tantummodo?)die super terram duraverit vita ejus^. » Yita autem hoini-

nls non fuerlt ex utero in vltam piogressus, sed post cor-

poris incrementum intellectus periectlo, principium est

consultationls clrca vitam. Quandoquidem igltur futururn

erat, ut Petro crederentur claves regni ccelorum, et eccle-

siasticus co^tus : (clauderc autem, Intellige potcstatem

remittendi peccata : nam pro clave linguam habuit ape-

rientem coelum ciaudcnlemque, id quodetnobis est Ilngua,

aperire nobls Ipsls aut claudere cneluin; illo quidem iis qui

digna, hoc vero illis, qui indlgna Deo locuti sunt , con-

tingente: )

potestatem Igitur remittendi peccata cum se

accepturum sperarct, Dominum interrogat, « Quoties si

wpeccaverlt in me fratcr meus, remittam illi? Num sep-

))ties?)) Cujus aulem gratia non quater, aut decles, aut

ulterlus quaurit, scd usque seplles? Videlur mihi ipsum de

homiclda lalciitcr instrui velle : num venia per baptismum

et pttjnltentiam dlguus habeatur, qui septem peccala In-

currit, qui primus in mundo homicidium patravit Cainus,

et totidem damnatus suppHciis se invicem suscipientibuL- ex

caide peccatls. Primus cnim inter homines Cainus dolose

egit : primus homlcldlum feclt : prlmus mentitus estDeo,

quaerentl de interfecto : prlmus parentibus luctum et la^

» Prov. XX, 9. juicla lxx. — • Job. xiv, 4> 5. juxta lxx.



DIALOGUS IV. 295

mentationem induxit., occiso fratre : primus invidiam et

livorem peperit : primus fructuum primitias malitiose ob-

lulit : primus terra sanguine polluta, execrationis ei con-

ciliator fuit.

Porro septem istis in homicidio facinoribus, par numero

etiam supplicium per divinam vocem imponitur. Sterilitas

et infcecunditas terrae, quae non amplius homicidam re-

ceptura sit : gemitus et quassatio totius corporis. Sed enim

in enumeratione etiam ipsum supplicium examinandum

esse arbitratus sum. «Maledicta terra a te, wuna poena est.

«Operare terram, » altera : nam arcana quadam necessitate

ipsum constrinxit, cogente ad aerumnosam et molestam in

terra vitam. «Et non adjiciet ut det tibi robur suum, » ter-

tium supphcium, laborare et nuJhim ex laboribus fructum

percipere. « Gemens et tremenseris super terram*. » Tribus

duo insuper addit suppHcia divinum decretum, gemitum

assiduum et tremorem indesinentem, ut neque cibum ori

vel potum admovere possit, tremente homicidae dextera,

quae pristino robore male adversus fratrem usa est, et per

vim valentem infirmitatem sibi emit. Sextum supplicium,

quod exciderat ex ea, quae erga Deum est, hbertate. Ve-

hemens enim et gravissimum est supphcium aversio Dei,

in quo omnimoda protectio est, quam deplorans is, qui

eam experiebatur, mortem expetit, eam sibi conducibiho-

rem esse sciens, quam vivere abjectum a Deo. Sic enim

ait : « Si ejicis me a terra, » hoc est, si non amphus fructi-

bus ejus fruiturus sum : « Et a fc\cie tua abscondar. » Si ex

terra mihi ad vitam necessariis privatus sum, et temetipso

indignante, apparere in ocuhs hominum non potero. « Et

»fiet, inquit, ut omnis qui me invenerit, occidat mc^. »

Mehus enim mihi est, ut moriar, quam ut vivam male ex-

cruciatus. Ad quem Dominus inquit : «Non ita fiet. Posui

» Gen. IV, 12. — a Id. iv. 14.



» enlm slgnum supcr lc, ne te inlerficiat, quisquis in?ene-

)) rll tc\ » Scplimiun id supplicium est, indignum haberi

morle, omnem turpiludinem et opiniouis gloiiam solventc,

sed manere cruciaiui oLnoxium, et signo notatum illum,

qui malorum inte^ homlnesauctor erat. Gravissimum enim

siippliciorum ralione prxditis est turpitudo, quam sonti-

hus divinum decretum miuatur, dicens : « Resurgent ahi

» quidem ad vitam a?ternam, alii autem in turpltudlnem et

«opprobrium aetcrnum^ » Quandoquidem igitur septemiuha3scrant homlcldaa maha, totldem etiam supphcils dam-

natns est. Sclebat itaque Petrus quod septlmum diem ho-

norandum Dominus dcstinaverat, in eo requicscens, et ah

operlbus suls cessans : et quod non aHam, sed hanc ho-

norasset, in ea legem dans, quodque sabbatum propler

cessationem ab operlbus vacasset : et quod venerandus sit,

et pecuharem significationem ferat septenarius numerus,

in quo scenopegine tubcC : in quo dies expiationls, septimus

apud ipsos annus rcmlsslonls in pretlo habltus, sex anuis

terram arantes, conserentes et metentes, septimo qulescere

sinentes, Integramque manere, ex ea sponte nascentibus

contentos. Septem annis servltutem serviens famulus, h-bortatem adlplscebatur. Pra^terlto annuae septlmanae tem-

pore, septuagenarii captlvl ex Babylone Hberatl sunt. Pe-

cuhariter item a sacro coetu Christigcrae Ecclesiae nostrae

usurpatur septenaria beneficentla. « Septies enim in die

» laudavl te^, » inquit Davldes, Carmiuum dlvluorum auc-

tor. Dlei quldem nomine praesens slgnlficans saeculum.

Septles autem Ipsum per hebdomadam revolvi. Esaias (22)

septem enumerat spirltuaHa dona, « Et septem ocuH Do-

mlui\)) Inqult. Id quod et Salomon ait: «Saplcnllaaedlfica -

» vltslbldomum, etsuffulslt cokimnasscptem". » Saplentlam

' Gen. IV, i5. — a Dan. xn, s. — 3 Psal. cxvui, 164. — j Zacb. ui, 9.

^ Prov, IX, 1,



DIALOGUS IV. ^gj

aulem Chrlstum esse^ cllvus Apostolus interpretatas est.

Domus autem hujus coelum et Ecclesia. In illo quidem

septem columnse angelici ordines, in hac autem Stephani

et Phillppi coUegoc, Apostolorum septem diaconi. Et rur-

sus alius sanctorum Vatum inquit:« Septies cadet justus

»et resurget^ ))Non aliter autem quam per po^nitentiam.

Scptimus ab Adamo Enochus translatus, non vidit mor-

tem, id docente transposltione ex corruptibili et morti

obnoxia vita in immortalem et omnibus asrumnis carentem

locum transferri Eccleslam. Ex diluvio item, solum ser-

valur intellectilem Noe Chrlstum gubernatorem habens.

Septlmus ab Abrahamo Moyses legislator divlnus exhlbi-

tus est, mutatio vitce, inlquitatis sublatio, ad bonam con-

stitutlonem legum ascensus. In septem hebdomadis anno-

rum Inslgnem Deus jubilceum dedlt, quo tanquam sabbato

frueretur, et cessaret terra ab aratione, a debitis autem

solverentur debitores. Septuagesima et septlma generatlone

ab Adamo Christus nascltur, quemadmodum per genealo

giam divus Lucas demonstrat. Quandoquidem igitur Scrip-

tura numerum remlsslonls peccatorum septenarlo definit,

cum hebdomade autem praesens aevum extendltur, seplem

quidem dlebus ab opifice integre perfectum, septenaria

vero vicissitudine velut semper in se revolutum : habet

remlssionem peccatorum per pcenltentlam, qui ad correc-

tlonem et sobrletatem Incllnat, castlgatam a Deo. Ideoque

putans Petrus, quod dlfficinime si Domini decretum sit in

hoc hebdomadario sseculo, remlttatur illud homlcidae

septuplex flagltlum et crlmen , inquit ad Dominum : «Quo-

))ties si peccaverit in me frater meus, remlttam illi? num

r> septies^ )) Quasi dicat, Num etiamsi homicldium patrarit,

remittam ei poenltentl? Domlnus autem benignitatem ei

commendans, inquit : « Non modo septies, sed etiam sep-

»1 Cor. 1 1 >4. r: ' Pfov. xiiv, 16, — } Matth. xyi", ai.



2^8 6. CESARII

Btuagies septies*. » Illud, ut arbitror, docens, quod non

modo is qui semel homicidium fecit, et septem illis ma-

lis subjacet, recipidebeat si poenitet ; sed et is, qui jam

semel quodam modo Deum abnegavit, quod gravius est

caede septuagies septies commissa, recipiendus sit, venia-

que danda pcenitenti et lugenti. Propter quae ista menti

adumbrantur; et ut diffidens his Petrus ejusmodi veniam

consequatur, qui absque venia fore putabat utrumque, et

nunquamper poenitentiam

dignos habendos benignitatepermittit ipsum cadere Dominus septies, propter percus-

sum pontificis servum, etamputatamejus aurem. Intentione

enim interfecit, nisi « Qui plantavit aurem audisset, et qui

»formavit oculum animadvertisset^. » Qui paulo ante caeci

oculos aperuerat, et quidem ejus qui nunquam aspexerat

lucem, hic percussi aurem mox restituit tactu iKanusutrisque miraculose tanquam a Deo factis. Septuagies au-

tem septies per quaestionem Ballilae ter ipsum abnegasse

dictum esse voce gallinacei. Remisit autem ista et non

amplius recordatus est, ferventer ipso et amare super ab-

negatione lugente et lacrymas fundente, ut quorum ipse

veDiam consecutus essetin

lapsuconstitutus, etiam proxi-

mrs resipiscentibus similiter praestaret. Communiamus

igitur nos ipsos, ne po^nitentiam ncgligamus. \ix enim,

quoe est ex hac, procedit consummatio, Quapropter me-

lius mihi videtur, omnibus viribus a corruptibilibus absti-

nere, quam letiferis impletos dolere et tristari, et conflic-

tari,

etmedicum invocarepostquain aculeo peccati percussi

sumus. E diverso si contigerit, ut per abreptionem ali-

quam labamur, ne dcspcremus de expiatione, neque de

remissione, neque cum rcvocati sumus, segniter agamus,

sed quamprimum a deteriore resiliamus, et virtutum sug-

gestionem apprehendamus, vcstimentum et sensum lave-

> Matth. XVIII, 32. —< Fsal. xcin, 9.



DIALOGUS IV. tp^

mus, et res terrcnas tanquam quae suffocent, fugiamus :

ad pristinam sublimem illam conversationem veniamus :

aures ad divina dogmatainclinemus :

eorumquae humi

repunt obliviscamur, et arcem virtutum dilectione possi-

deamus, et tabulis cordis divinam legem insculpamus, facti

divinitus sculpta tabula.

INTERROGATIO CXGV.

Quamobrem ergo tam enormiter lapsus sanctus ille vir

Petrus, et veniam consecutus, ipse quoque veniam non de-

dit Ananiae et Sapphirae : sed in una hora utrosque occidit

verbo, licet nulkis esset ipsorum lapsus, respectu illius

abnegationis ? Aurum absconderant proprium , non alie-

num ; vel etiamsi alienum fuisset, non est par peccatumprivatarum rerum parvum quiddam abscondisse, et abne-

gasse Jesum.

RESPONStO.

Nondementiae est, primarii illius adversus

sontes ter-ror : sed praesciae disciplinae phirima mortaHum sanantis

vitia. Quandoquidem igitur semel Deo dedicatum aurum

sacrilegio vulneratus aHenaverat, intcrrogatusque nega-

verat : idcirco ille qui fuerat exorsus spargere evangeHca

semina, moxque simul exortas malas herbas conspexerat,

prudenter eas illico sustuHt, ne forte simul crescentes tri-

ticum vastarent. Nam in angustia amaritudinis ipsum esse,

quemadmodum Simonem, et incorrigibilem in posterum

ad mehora videbat. Neque enim facuUas erat concedendi

scelus, non consentiente cum labiis corde, sicut inquit de

Israele Carminum ille divinorum auctor : « Et dilexerunt

»

ipsum ore suo, et Ungua sua mentiti sunt ei. Gor autem





finitamur igitat% t{\A plug habeamus In bono, injustitiam

justiliadeprimenleSi

INTERROOATiO CXCVl.

Si InevitaLilis cst consuinmallo mnntli, et adventus

Christi, quomodo Inquit ipsc : « Tunc qul iu Judnca sunl,

)) fuglant ad monles , et qui in teclo est , non dcscendatad

» tollendum aliqiild ex domo sua, et qui in agro esl, ne ic-

wvertatur ad tollendum vestimentum suum. » Et iterum,

inqult , « Sed orate ne fiat fuga vestra In sabbato, vel in

»hyeme. Va3 autem praegnantlbus et lactantibus in illis

«dlebus*. » Num quasi si contingat aestate , vel dominica,

vcl alia die consummalio, possimus latere vel fugere?

Curautem cum tanta tunc sit futura turba, tantusque popu-

lus, solas pra3gnanles et lactantes ex omnlbus miseras

pronuntiavit , atque deploravit,

quasi propter partum ?

Num quod ad partum perventurae non sint , vel quasi gra-

viori supplicio aificiendae ?

RESPOJiSIO.

Futuram Judaeorum fugam praemonstrans , ipsis ad

montes fugere praecipit Dominus. Nam post Vespasiannm

Titus superveniens,

prorsus oequavlt solo desolavitque

Ilierosolymam , male perdltis Judaels, virls quidem gladio

prostratis , infantibus vero recens natis pavimento aUisis,

pra?gnantibusquc dissectis , omni perdllione et interitu

inimicum Deo genus delevlt. Sabbato vero id accidit

capta civitate, omnibusquedomi vacantibus propter otium

sabbati : hyeme item , nullus ipsorum effugere captivita-

tem interitumque polerat. Qui vero in tecto erat , latitare

*> MaltL xxiY, i6-ao.



3o2 S. CESARII

tentabat , nihil eorum quae infra erant tollere volens

praestabilius esse vivere, quam allquid habere duccns. Qui

autem in agro , non modo qui ad domum reverteretur

manebat; sed et ulterius abire cogebatur, inceusam et

captam civitatem cerncns. Quod si per sublimiorem in-

tellectum ad nostra , ut par est , sermoncm applicari vul-

tis : « Qui in Judaea sunt ad montes fugiant : » qui in

pietate firmi sunt ,( id enim Judaea ex interpretatione so-

nat) ad sublime refugium , nempe Christum, respiciant,

sub ejus confessione custoditi. « Qui vero in tecto est, ne

» descendat ad tollendum aliquid ex domo sua : » qui prae-

senti contempta umbratili vita , omnique hic conculcato

tabernaculo, superior evasit hac vita , relegatis internis

affectibus, ne quid eorum secum trahat, non timorem,

non animi angustiam , non vanam gloriam , non opum

amorem : qua3 sunt ab alto descensus. « Qui in agro est

» non revertatur ad tollendum vestlmentum suum. » Qui

veterem exuit hominem , et carnalibus renuntiavit , novum

gestet ,qui ipsum ad innovationem Dei renovavit , ac coeno

repurgavit. In hoc enim habeblt virtutem ad omne consi-

lium inviclam. Nulla igitur perturbatio agnatorumve mu

tuus doloris affectus a Christi nos dilectlone abstrahat.

Pêque enim Christus cum a matre et fratribus quaerere-

tur, vocationem admisit , cum apud auditores sakuiferam

doctrinam exorsus esset , docens spirituaha carnahbus

esse potiora. Ad eumdem modum ipsius quoque Dlsclpuli

rehcta mensarum observatlone, pietatls sermonem potius

capessere voluerunt, non verbis tantum sapienter docen-

tes , sed et factis instituentes. Nam bene loqui , 1) rae vel

cymbalo simile est : utlHter autcm agere, cum Angelo-

rum natura conju|ictum est.



DiALOGUs ir. 3o3

INTERROGATIO CXCVII.

At erit eis reversio ad consummationem inundi , ct

quando qui sunt ex gentlbus omnes crediderint, tunc et

residuum ex Judaeis convertetur? Dicit enim in Evano-elio

Dominus : « Quoniam habeo et alias oves, quae non sunt

»ex hoc ovili : oportet

meet illas

adducere, ut fiat unus«pastor*. » Et Apostolus cum hoc consentiens inquit :

« Quando plenitudo gentium iiigressa fuerit , tunc omnis

wlsrael servabitur^. »^

RESPONSIO.

Nunquam persuadebor Judaeos revocandos. Neque

enim docet Dominus , neque eximius ille Apostolus, per

ea ,quae recte quidem ab ipsis dicta sunt , male autem a

te tum intellecta , tum prolata. Nam quod dixit Dominus

« Quoniam et dias oves habeo : » constat nos dici, qui

non sumus ex eo ovih, utpote Judaico, quorum prima

fuit manifestatio Domini, videlicet divorum Apostolorum

et cum ipsis , atque per ipsos conversorum fidelium Ju-

dseorum. Nondum enim id, quod ex gentibus constat,

fuit ante salutarem passionem , eo quod nondum esset

prsedicatum nobis , neque baptizati essemus , id quod

post resurrectioncm per Apostolos suos Christus efFecit,

nosque ad fidele Judaeorum ovile simul induxit , sumusque

omnes fideles unus grex sub uno pastore, summo ponti-

fice, summoque pastore Christo pasti et custodili : « Unus

»enim Dominus, una fides, unum baptisma% » inquit

is,qui summi quidem Pastoris Discipulus, cujusvis vcro

sub ccelo magister est, eximius Apostohis, qui idem in-

quit : « Quando plenitudo gentium iiUraverit , tunc omnig

» Joan, X, 16. — Rom. xi, a5, 26. — «Êphes, iv, 6,



3o4 Sj CiESARli

»Israel serVatltur. » Non Judêos circa consummatlonerii

servandos ct revocandos significans : sed qul per purlta-

tem mentls et per fidem vldent Deum. Id enlm esse Israe-

lem , ab omnlbus , atque etlam ab Ipsls Judicls exponitur.

Mentem nlmirum cernentem Deum. « Non enim omnes,

» qui ex Israele , sunt Israel ; ncque quod sunt semen

»Abrahami, omnes filii sunt : sed in Isaaco vocabitur tibi

»semen^ Hocest, non ii, qui filli carnis sunt, iidem et

»FiliiDei, » inquit idem Apostolus. Iterumque Dominus in-

quit in Evangelio , « Multi sunt vocati : » utpote Israelitoe

et Ghristiani : « Pauci vero electi% » utpote illl qui ser-

vantur. « Quando Igitur plenltudo gentium,» hoc est, uni-

versos populos complexa Ecclesia, Intraverit , in judicium

videlicet : tunc omnis Israel, mens videlicet Deum cer-

nens , hoc est, omnis homo ,per fidem et pietatem cogni-

tionem habens , salvus erit.

» Rom. IX, 6-8. " • Mallh. xx, 16. et xxii, 4.



DIDYMI C^CI

ALEXANDRINILIBER UNUS DE SPIRITU SAISCTO.

LIBER CONTRA MAiNICHiEOS.

Liii. ao





yvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvv^vvvvvvvv^v^^^vv^vvvvvvvv^/wvvvvvvvxvvxivx^vvvvvvvvvvvvvvvvvv «^

DIDYMUS C^CUS

DOCTOR ALEXANDRINUS.

( AN. 599.

GR.ECUS.

DiDYMUS Alexandrinus y vir plane admirabilis ac

disertissimus, ( Socrat. Hist. Eccl. lib, iv, c. xxv

)

et ad Ecclesise gloriam Dei munere concessus

( Rufin. Hist. Eccl. lib. ii, c. vii) , « caplus a parva

»aetate oculis , et ob id elementorum quoque igna-

))rus, tantum miraculum sui omnibus prsebuit, ut

»dialecticam quoque ao geometriam,

qua3 vel

»maxime visu indiget, usque ad perfectum didi-

» cerit.(Hier. lib. de Vir. illustr. c. cix. ) » Hanc

autem a Deo accepit divinarum rerum notitiam

ut scholse Alexandrinse praefectus sacras Litteras

magna cum laude fuerit interpretatus. Grescebat

in dies ejus scientiae et eloquentiee fama; nemo jam

erat inter doctos qui Didymo magistro caruisse

sustineret,quos inter eminebant Hieronymus ipse

20.



3o8 DIDYMUS C.ECUS

et Rufinus, qui ad taiem tantnmque virum conve-

nire ab exlremis terrse partibus non dubitabant.

Peisuadebat enim facillime pro ea, qua in dicendo

valebat, facultate^ {Sozom, Hist. EccL), divinum-

c]ue nescio quid ac supra humanam vocem sonans,

[Rufin, Hist. Eccl.) omnium admirationem rapie-

bat. Arianorum validissimus oppugnator, eonmi

fraudes ssepius valuit dissolvere , unde Catholicis

omnibus maxime charus habebatur, hcet Origenis

scripta defendere sustinuerit ; « Non^ ut dicit Hie-

» ronymiis , ubi de Fiho et Spiritu sancto agitur, iis

ttq,u£e ab haereticis in ejus operibus addita sunt

wconsentiens;, sed breves dictans commentariolos,

» quibus ostendit cjuo sensu in bonam partem accipi

• dcbeant. {Hier. lib. adv. Rufin. ) v In hujus autem

scriptis non reperitur quod locum dare possit huic

ejusdem Doctoris exprobrationi : » Coeterum in aliis

«dosmatibus in Origenis scita Eusebius et Didymus

i) apertissime concedunt , et quod omnes Ecclesiae

V calhohcoe reprobant , catholice et pie dictum esse

); defendunt.(

Id. ibid. ) «

Synodi generales sexta et septima Didymum tan-

quam a Synodo quinta generali damnatum, et ipsi

reprobarunt ;quod errore facti suppositum fuisse

contendunt P. Hallix et P. Garnier.Quidquid sit de

illa qucestione, certum est opera, quoe supersunt,

et nominc Didymi merito circumferuntur, nihil



DOCTOR ALEXANDRINUS. SoQ

prorsus complecti, quod ita severum judicium expos-

tulare videatur. Illum e contra acceptissjimum fuisse

Catholicis patet ex hoc potissimum, quod magnus

ille Antonius , cum de Thebaide Alexandriam

descendisset , ut Athanasii fidem suo testimonio

comprobaret, Didymo isthaec dixisse feratur : « Non

»est grave nec dolendum , o Didyme, quod oculis

»careas, quibus lacertae , mures et vilissima quae-

»que praedita sunt animah'a : sed beatum potius

»et jucundum est,quod perinde atque Angeh ocu-

nlos habeas, quibus Deum perspicuc contemplaris^

»verceque cognitionis lumen intueris.

Vivebat adhuc Didymns an. 592, quo suum

scribebat hbrum de Viris illustribus B. Hieronymus,

tumque jam « octogesimum tertium aetatis annum

» excesserat. [Hier, lib. cle Vir, illust c, cix.J

» Quod

sequitur autem in Palladii historia, mortem ejus

ante annum 599 ineuntem ponere non sinit,

«Phiraillum etnobilissima conscripsisse opera,»

testis est Hieronymus^ inter qu?e praecipue eminet

liber unus de Spiritu sancto^quem idem sanctus

Doctor in Jatinum convertit. Non aliter dictum re-

perieS;,sive apud S. Augustinum, [Qucest. in Exod.

lib. II, qucest, XXV. ) sive apud Ratramnum.(lib. Ji,

contra. Grcecos, c. v. ) Unde immerilo unicum hunc

iibrum in tres hbros divisum fuisse constat. Recte

igitur Yallarsius editionem suam ad Didymi Hiero-



3 10 DIDYMUS CiECUS

nymique sententiani exegit,quam nos iterum ex

Bibl. Patrum Gallandii extractam evulgamus.

Restat adhuc parvus contra Manichaôs tractatus,

qui Didymi ingenium ita refert, ut illi abjudican-

dus minime videatur. Hunc igitur pubhci juris ite-

rum facere operae-pretium duximus ; non ita vero

« Breves in Epistolas canonicas enarrationes , »

quaeauctorem latinum sapiunt^non autem graecum,

et aUunde plura continent quae minus probata viris

dpctis, censura in nonnulhs notanda sunt, qnamvis

sententias magno Didymo non indignas hinc et

inde deprehendi affirmet Tillemontiiis.(31em. eccL

tom. Xypag. 393.

Didymum imperitum sermone^ non scientia pro-

clamat Hieronymus, illumque dicit « ApostoUcum

» virum ex ipso serraone exprimere , tam sensuum

» lumine quam simpUcitate verborum.(Prcef. ad

y^lib. Did. de Spiritu saiicto.) » Adhuc adjungere

potuisset iUum ingeniosum simul esse et potentem

in argumentando , sanctseque Scriptura? verba , na-

turaU sensu explanata , non infeUciter suis dictis

accommodare. Sufficit autem ad ejus praeconium,

quod Hieronymum interpretem habere meruerit.

Legitur Tractatus de Spiritu sancto ,qui solummodo ex versione

S. Hieronymi habetur, sive inter ejus B. Doctoris opera, sive in Bibliothc-

cis Patrum , et maxime in illa Gallandii posteriore, tom. v» , ex quo illum

stampandum atsumpsimQs.



DOCTOR ALEXANDRINUS. 3lt

Breves autem, quas negligimns , in Scripturam Enarrationes apud easdem

Bibliothecas , si velis , reperies.

Quoad autem Llbrum contra ManichcBOs, habeturtum in Apparatu sacro

Possevini , tum in Antiq. Lect, Canisii , tum in Thesauro Canisiano Basna-

gii, tum in Bibliolhecis Coloniensi et Lugdunensi , tum in Auctario noviss,

Combefisii , tum demum juxta ultimum hoc exemplar in Bibliotheca Gal-

landii, juxta quam referendum iilum et nos delegimus.





*/%i^ ^/»^ %/•/% »/»,7 k*^-» */«/» »/Vl *^»/%»,'W

PR^FATIO

S. HIERONYMI PRESBYTERI

AD PAULIANUM.

IN LIBRUM DIDYMI DE SPIRITU SANCTO.

Cum in Babylone versarer, et pitrpuratae meretricis

essem colonus, et jure Quiritum viverem, volui garrire

aliquid de Spiritu sancto, et cceptum opusculum, ejusdem

urbis pontifici dedicari. Et ecce olla illa, quae in Jeremia

post baculum cernitur a facie Aquilonis, ccepit ardere; et

Pharisaeorum conclamavit Senatus : et nullus scriba vel

fictus (2 3), sed omnis quasi indicto sibi prnelio doctrina-

rum, adversum me imperitia? factio conjuravit. lUico ego

velut postliminio Hierosolymam sum reversus : et post

Romuli casam et ludorum lupercalia, diversorium Mariae,

et Salvatoris speluncam aspexi. Itaque, mi Pauiiniane

frater, quia supradictus pontifex Damasus, qui me ad hoc

opus primus impulerat, jam dorinit in Christo; tam tuo

quam venerabihummihiancillarumChristl, Paullae et Eus-

tochii nunc adjutus oratu; canticum, quod cantare non

potui in terra aUena, hic a vobis in Judaea provocatus im-

murmuro, angustiorem multo locum exlstimans, qui Sal-

vatorem inundi, quani qui fratris genult parricidam. Et ut

auctorem titulo fatear, inalul alieni operis interpres exis-

tere, quam (ut quidam faciunt) informis cornicula, alienis

me coloribus adornare. Legi dudum cujusdam libellos de

Spiritu sancto : et juxta Comici sententiam, ex graecis bo-



3l4 PR^FATIO.

nis, latina vidi non bona. Nihil ibi dialecticum, nihil virile

atque districtum,quod lectorem vel ingratis in assensum

trahat : scd totum flaccidum, molle, nitidum, atque for-

mosum et exquisitis hinc inde odoribus pigmentatum.

Didymus vero meus, oculum habens sponsae de Cantico

Canticorum, et illa iumina quae in candentes segetes su-

blimari Jesus praecepity procul altius intuetur : et antiquum

nobis

moremreddidit, ut Videns vocetur Propheta. Certe

qui hunc legerit, Latinorum furta cognoscet, et contena-

net rivulos, cum coeperit haurire de fontibus. Imperitus^

sermone est , et non scientia : apostolicum virum ex ipso

sermone exprimens, tam sensuum lumine quam simplici-

late verborum.



VWvWWVWVkiVVVWtWWVWVVWi/Wv^VVWVWVwvwvvvvwvwvwvwvwvwvwvwvwvwwv»^vww

DIDYMI ALEXANDRJNI

DE SPIRITU SANGTO.

LIBER UNUS.

I. Omnibus quidem quae divina sunt , cum reverentia et

vehementi cura oportet intendere; maxime autem his

quae de Spiritus divinitate dicuntur : praesertim cum blas-

phemia in eum sine venia sit : ita ut blasphemantis pcena

tendatur , non solum in omne praesens saeculum , sed etiam

in futurum. Ait quippe Salvator, blasphemanti in Spiritum

sanctum non esse remissionem , « Neque in isto saeculo

» neque in futuro ^. » Unde magis ac magis oportet inten-

dere quae Scripturarum de eo relatio sit, ne in aliquem

saltem per ignorantiam blasphemiae error obrepat. Expe-

dierat quidem fideH ettimido, moderanti vires suas,mag-

nitudinem pTsesentis quaestionis silentio praeterire : et

rem plenam periculo , non in suum discrimen attrahere.

Verum quoniam quidam temeritate potius quam recta

via, etiam in superna eriguntur : et haec de Spiritu sancto

jactitant, quaeneque in Scripturis lecta , neque a quoquam

Ecclesiasticorum veterum usurpata sunt , compulsi sumus

creberrimae exhortationi fratrum cedere : quaequesitnostra

de eo opinio , etiam Scripturarum testimoniis comprobare

ne imperitia tanti dogmatis , hi qui contraria opponunt

decipiant eos qui sine discussione sollicita , in adversario-

rum sententiam statim pertrahuntur.

' Matth. m, 39. Luc. xii, 10. Matth. x» , 3i,



3i6 DIDYMI ALEXANDRl^]

II. Appellatio Spiritus sancti, et ea quae monstratur ex

ipsa appellatione substantia, penitus ab his ignoratur qu i

extra sacram Scripturam philosophantur. Soluramodo

enim in nostratibus Littcris, et notio ejns et vocabulum

refertur, tam in novis quam in veteribus. Veteris quippe

Testamenti homo David particeps ejus efFectus, orabat ut

in se permaneret, dicens : « Spiritum tuum sanctum ne

» auferas a mc '. » Et Danicli adhuc puero suscitasse dici-

tur Deus Spiritum sanctum quasi jam habitantem in eo \Nec non etiam in Novo Testamento, hi viri qui Deo pla-

cuisse referuntur, Spiritu sancto pleni sunt. Joannes quippe

adhuc in matris utero sanctificatus exultat^ Et Jesus a

mortuis resurgens, cum insuillasset in faciem Discipulo-

rum ait : « Accipite Spiritum sanctum\ » Plena sunt vo-

lumina divinarum Scripturarum his sermonibus , quorumcongeriem in praesenti opere digerere supersedi : quia dif-

ficile non est ex his quje assumpsimus unumquemquc lec-

torem sibi similia reperire.

III. Nemo autemsuspicetur alium Spiritum sanctumfuisse

in sanctis viris ante adventum Domiui, et alium in Apos-

tolis casterisque Discipulis , et quasi homonynum in difle-

rentibus esse substantiis. Possumus quidem testimonia de

divinis Litteris exhibere : quia idem spiritus et in Aposto-

lis, et in Prophetis fuerit. Paulus in Epistola quam ad

Hebraeos scribit, de Psalmorum volumine testimonium

proferens , ab Spiritu sancto id dictum esse commemorat :

« Et sicut dicit hic Spiritus sanctus : Hodie si vocem ejus

» audieritis nolite obdurare corda vestra^, elc. » In fine

quoque Actuum Apostolorum cum Judagis disputans ,

ait : « Sicut Spiritus sanctus locutus est per Esaiam pro-

»phetam ad patres uostros, dicens : Audltionem audietis,

« Psal. L, i3. — • Dan. xiii, 45. — * Luc. i, 44» — * ôan, xx, aa. —

« Hebr. iii, 7, et Psal. xciv, 8.



DE SPIRITU SANCTO. 317

vet non intelllgells*. » Neqiie eiiim Paulns alium habens

Spiritum sanctum , haec de eo scripsit,qui in Prophetis

ante adventum Domini alius fuit : sed dc co cujus ct ipse

particeps fuit , et omnes qui in fide consummatae virtutis

ferebantur. Undc et cum arliculo ejus mcminit, quasi so-

htarium et unum esse contcstans : ubi dicit non simplici-

ter TTVEuua aytov , hoc cst , Spiritus sanctus, scd cuni ad-

ditamento articuH rb mvjij.a. to aytov , hoc cst , hic Spiritus

sanctus. Et Esaiam prophctasse commemorat cum articu-

lata voce Sia to TVJtvy.a To ayio-j : id est, per hunc Spiritum

sanctum , et non simpHciter Tvviv-xa ayio-j. Petrus quoque in

eo sermone quo praesentibus persuadebat : « Oportuerat

))inquit, impleri Scripturam, quam locutus est Spiritus

» sanctus, (idest, to TrveufâTo ayjov) pcr os David de Juda ^.)>

ostendens , et ipse eumdem Spiritum , et in Prophetis

el in Apostolis operatum.

IV. Plenius de hoc in consequentibus tractabimus , cum

dicere cceperimusnon sohimDominumVerbumfactumesse

adProphetas, sed et Splritum sanctum : quia etinsepara-

biliter possidctur, cum unigenlto Fllio Dei. Ipsavox Spiri-

tus sancti , non est vacua appellatio, sed subjacentis essen-

tiae demonstratrix, Patri Filioquc socla, et a crcaturis

penltus allcna. Gum enim creaturae in visibilia, et in invi-

sibiha, id est, in corporaHa et in Incorporaha partiantur

nec de corporahbus substantilsest Spirltus sanctus, animse

etsensus habilator,

sermonis, et saplentia3,et sclentiee

effector : nec de invisibiUbus creaturis. Haec quippe om-

nia , sapientiae et csetcrarum virtutum , et sanctilicationis

capacia sunt. Ista vero substantla de qua nunc sermo est,

sapientia? , et scientiae , et sanctlficationis efFectrix est.

Neque enim invenlri potcst ahqua in Spiritu sancto fortl-

tudo , aut operatio sanctificationis virtutlsque ,

quam ab

j Act ^RXviii, a6, 27, — a Id, i, 16.



3l8 DIDYMI ALEXANDRIKI

extraneo quodam sustineat : quia istiusmodi natura mu-

tabilis est. Porro Spiritus sanctus, confessione omnium

immutabilis est, sanctificator scientia^ divinae et universo-

rum attributor bonorum : et ut brevius dicam, ipse

subsistens in his bonis quae a Domino largiuntur. Nam

eumdem Evangelii locum Matthaeus Lucasque describens,

alter ex his ait : « Quanto magis Pater coelestis dabit bona

» petcntibus se* ? » Alter vero : « Quanto magis Pater vester

»ccelestis dabit Spiritum suum sanctum petentibus se^?»

Ex quibus apparet Spiritum sanctum plenitudinem esse

donorum Dei : et ea, quae divinitus administrantur, non

absquc eo subsistero; quia omnes utilitates, quae ex dono-

rum Dei gratia suscipiuntur, ex isto fonte demanant. Quod

autem substantiahter bonum est, non potest extraneae ca-

pax esse bonitatis : cum ipsum tribuat caeterls bonitatem.

Igitur manifcstum est, non a corporalibus tantum, sed et

ab incorporahbus creaturis extraneum esse Spiritum sanc-

tum : quia caeterae substantiae hanc substantiam sanctifica-

tionis accipiunt : iste vere non tantum non est capax

sanctificationis ahenae, sed insuper attributor est et crea-

tor. Deniquc qui communione ejus fruuntur, participes

dicuntur Spiritus sancti, sanctificati utique ab co. Perspi-

cue enim scriptum est : « Et Spiritui gratiae contumeUam

» faciens^

; » hauddubium quin is, qui postsusceptionemejus

peccaverit. Si autem sanctificatus est per communionem

Spiritus sancti, ostenditur quod ipse particeps ejus fuerit,

et largitor ejus sanctificationis Spiritus sanctus. Aposto-

lus quoquc ad Corinthlos scribcns, et cnumerans cos qui

regnum ccelorum sunt consecuturi, addlt dlcens : « Et haec

»quldem fuistis : sed abhiti estls, sed sanctificati estis,

»sed justificati estis in nomlnc Jesu Christi et in Spiritu

»Dci nostri^ » SpiritumDei non

alium asserens esse quam

.? Matlh. Yii, ii. — • ]Luc. XI, i3, « 3 Hebr, x, 29. — 4 i Cor. tj, is.



DJB SPIRITU SANCTO. 819

Spiritum sanctum. Etenim in consequentibus idem appro-

bat, dicens ; «Nemo in Spiritu Dei loquens, dicit anathema

»Jesu; et nemo dicit Dominum Jesum, nisi in Spiritu

«sancto*,» Spiritum Dei Spiritum sanctum esse confir-

mans.

V. Si igitur sanctificator est, non mutabilis, sed immu-

tabilis substantiaeostenditur. Immutabilem autem substan-

tiam Dei tantum et unigeniti Filii ejus, manifestissime

tradunt divina eloquia : convertibilem et mutabilem om-

nem creaturarum substantiam praedicantia. Ergo quoniam

substantia Spiritus sancti non convertibilis, sed inconver-

tibilis demonstrata est : non erit creaturae hfxooZ^rtov. Esset

quippe et creatura immutabilis, si cum Patre poneretur,

et Filio , eamdem habens inconvertibilitatem. Omne enim

quod alieni boni capax est, ab hac substantia separatur.

Tales autem sunt cunctae creaturae ; Deus vero cum bonus

sit, fons et principium bonorum est : facit igitur eos bonos,

quibus se impertit, bonus ipse non factus ab alio, sed sub-

sislens : ideo capabilis, non capax. Unigenitus quoque

Filius, ejus sapientia et sanctificatio non fit sapiens, sed

sapientes facit ; et non sanctificatur, sed sanctificat. Unde

et ipse capabilis est, et non capax. Cum igitur invisibihs

creatura, quam rationabilem et incorporalem substantiam

vocari consuetudinis est, non sit capabilis, sed capax : si

enim capabilis esset, nuUius boni capax esset, per se sim

plex ipsa subsistens et alterius boni receptatrix: participa-

tione habeat bonum, et non de his quae habentur ab aliis,

sed de his quae habent alia intelligatur, Patre et Fifio ha-

bitis magis quam habentibus, creatura vero habente, et

non habita : de Spiritu quoque sancto retractemus : Et «i

quidem ipse quoque participatione alterius sanctimoniae

sanctus est, connumeretur caeteris crâturis. Si vero sanc-

» i Cor. XII, 3,



320 DIDYMI ALEXANDRINI

tos facit capaces sui, cum Patre ponatur et Filio. Quod

autem ab aliis capiatur Spiritus sanctus, et non alia capiat;

et nunc, et in Sectarum volumine (prout potuimus) ex-

pressimus : et ex omni Scriptura sermonem nostrum affir-

mare perfacile est. Bcatus quoque Apostokis ad Ephesios

scribens ait : « In quo et credentes signati estis Spiritu

» promissionis sancto, qui est pignus haereditatis nostrae*. »

Si enim signantur quidam Spiritu sanclo, formam et spe-

ciem ejus assumentes : ex his est Spiritus sanctus, quae

habentur et non habent : habentibus ilhim signaculo ejus

impressis. Ad Corinthios quoque idem scribens : « Nolite,

))inquit, contristare Spiritum sanctum, in quo signati es-

»tis^ : »signatos esse contestans eos qui susceperant com-

munionem Spiritus sancti. Quomodo cnim disciplinae et

virtutis assumptor, signacuhmi et figuram (ut ita dicam)

in suum sensum recipit ejus scientiag, quam assumpsit :

sic et is qui Spiritus sancti particeps efficitur, per commu-

nionem ejus fit spirituahs pariter et sanctus.

VI. Ipse vero Spiritus sanctus, si unus de creaturis

esset , saltem circumscriptam haberet substantiam , sicut

univcrsa qua3 facta sunt. Nam etsi non circumscribantur

loco et fmibus invisibiles creaturae , tamen proprietate

substantioe fmiuntur. Spiritus autem sanctus, cum in plu-

ribus sit, non habet substantiam circumscriptam. Mittens

quippe Jesus praedicatores doctrince sua3, replevit eos Spi-

ritu, et insuffians in faciem eorum : « Accipite, inquit, Spi-

))ritum sanctum%)) et, «Euntes, docete omnes gentes'^ :»

quasi omncs cunctis gentibus mitteret. Neque enim omnes

ApostoH ad omnes gcntes pariter sunt profecti, sed qui-

dam in Asiam, quidam in Scythiam, et aHi in alias dispersi

nationcs : secundum dispensationem illius, quam secum

»

Ephes. I, i3, 14.—" Id. iv, 5o. —3

Joan. xx, a?. —* Mallh,




habebant Spirltns sancti, quomodo etDominum dicentcm :

« Voblscum sum omnlbus dlebus usque ad consummalic-

))nem sreculi^ )) His ct illud congruit : « Accipletis virtulem

» supervenientis Spirltus sancli in vos, et eritls testes mihi

)) in Jerusalem, et in omni Judaea et Samaria, et usque ad

wextremum terrae^ » Si ergo hi in cxtremis finibus terrae

ob testimonium Domini constituti, dlstabant inter se lon-

glssimis spatiis; aderat autem els inhabitator Spiritus sanc-

tus, incircumscriptam habens substantiam, demonstra-

tur angehca virtus ab hoc prorsus aliena. Angelus quippe

qui aderat, verbi gratia, Apostolo in Asia oranti , non po-

terat simul eodem tempore adesse ahls in cieterls partlbus

mundi constitutis. Spiritus autem sanctus non sohmi se-

junctls a se hominibus praesto est, sed et singulis quibusque

Angehs, Principatibus, Thronis, Domlnationibus inhabita-

tor assistit : et ut homines sanctihcans, alterius, quamsunt

homines, est naturae : sic et ahas creaturas sanctlficans,

ahus ab earum est substantia : quonlam omnis creatura

non ex substantia, sed ex communione aiterius sanctitatls,

sancta perficitur.

VII. Dicti sunt quidem sanctl Angeli in Evangefio, Sal-

vatore diccnte : « Venturum esse Fifium hominis in majes-

» tate sua, ct Patris, et sanctorum Angelorum \ » Et Corne-

lius in Actibus Apostolorum a sancto Angelo scribitur

acceîsse responsum^, ut Petrum ad se Christi discipuhmi

vocaret. Verum sancti sunt Angefi participatlone Sphitus

sancti, et inhabitatione unigeniti Fifii Dei, qui sanctitas

est, et communicatio Patris. De quo Salvator ait : « Pater

«sancte^ » Si igitur Angeli non ex propria substantia

sancti sunt, sed ex participatione sanctae Trinitatis : afia

Angelorum ostenditur a Trinitate esse substantia. Ut enim

« Malth. xxviii, 19. —• Act. i, 8. —

3 Luc. ix, 26. —< Act x, 5.

—* Joaa. XVII, 11.

LIII. 2Z




Pater sanctificans , alius est ab his qni sanctificantur,

et Filius est alius ab his, quos eflicit sanG«tos, ita et

Spiritus sanctus alterius est substantiae ab his quos sui

largitione sanctificat. Si vero haeretici proposuerint ex na-

tura conditionis sua3 Angelos sanctos esse , consequenter

coguntur dicere o(j.oo^j<7iovq esse Trinitati, et inconvertibiliter

eos juxta substantiam sanctos esse. Si autem hoc refiigien-

tes, dixerint unius quidem naturae esse cum caeteris crea

turis, non tamen eamdcra habere sanctitatem, quam ho-

mines habent : necessario deducentur, ut dicant multo

melioris homines esse substantiae : cum hi per communio-

nem Trinitatis habeant sanctitatem , et AngeH propria

natura sancti, ab ea sint alieni. Sed vota sunt hominum

perfectorum , et ad consummationem sanctitatis venien-

tium, acquales Angelis fieri. Angeli quippe hominibus, et

non homines AngeHs auxilium tribuunt, ministrantes eis

salutem, et annuntiantes eis largiora Dei beneflcia. Ex

quo liquido ostenditur hcnorabiliorcs et multo meUores

esse Angelos hominibus, per germaniorem, ut ita dicam,

et pleniorem Trinitatis assumptionem.

VIII. Quapropter cum aHus sit Spiritus sanctus ab eis,

quae ipse sanctificat : non est unius naturae, cum caeteris

creaturis qua3 eum rccipiunt, Si autem alterius est naturae

a creaturis, et in propria subsistit essentia, increatus et

seffectus ostenditur. Multae Scripturae sunt, quae sine am-

iguitate convincant, alterius eum a cunctis conditionibus

sse naturae. Quidam etiam Spiritu sancto pleni esse di-

cuntur : ncmo autem si\e in Scripturis, sive in consuetu-

dine, plenus creatura dicitur. Neque enim aut Scriplura sibi

hoc vindicat, aut sermo communis : ut dicas plenum esse

quempiam Angelo, Throno, Dominatione : soli quippe

dwinae naturae hic convcnit sermo. Dicimus autem virtutis

et disciplinae quosdam esse plenos, ut illud : « Repletus



3)E SPIRITU SANCTO. SsS

» est SpirltQ Sancto* : » non aliud significantes qnam plenos

esse consummatae atque perfectae virtutis. Scriptum est de

Joanne : « Et Spiritu sancto implebitur adhuc ex utero

» matris suoe. » Et iterum : « Repleta est Spiritu sancto Eli-

wzabetli.» Et post alia:«Et Spiritu sancto repletus est

»Zacharias pater ejus^. »Haud dubium quin et Joannes

prophetavit. Nec non in Actibus Apostolorum de multis

credentibus, qui in unumconvenerant, rcfertur : « Repleti

»sunt Spiritu sancto^ » Cum autem participabills sit Spi^

ritus sanctus, ad similitudinem sapientiae ac dlsciplin.T,

non incassls nominlbus sclentlae substantlam possldet : sed

per naturam sanctlflcantem et implentem bonis universa

bonus ipse subsistlt,juxta quam et repleti quidam Spiritu

sancto esse dlcuntur , ut in Actibus Apostolorum scrlptum

est : « Et repleti sunt omnes Spirltu sancto , et loquebantur

»verbum Dei cum fiducia\ » Quomodo enim qui aliqua

disciplina. plenus est,qui perfecte eam habet , erudlte et

subtihter potest de ea proferre sermonem : sic qui Spirltum

sanctum consummate acceperint, ita ut impleantur eo,

cum flducia verbumDei loquuntur, qula praesens Splritus

sanctus dignam Deo vocem mlnlstrat. Hinc quldam cum

superclho alt : « Haec dicitSpiritussanctus. » Et Apostokis;

« Sedimplemini, inquit, Splritu sancto^ » Et in multls locis

Actuum Apostolorum, pleni fuisse Spirltu sancto Discipuli

Domlni scribuntur : « Considerateergo fratres viros ex vobis

»testimonium habentes septem, plenQs Spiritu sancto, et

»sapicntia^ »Et de Stephano :« Cum autem plenus esset

» Spiritu sancto , intuens in coekim vldit gloriam Dei, et

» Jesum stantem a dextris Dei^ »Et de electionis vase di-

citur: «Saukisquiet Paukis, plenus Spiritu sancto, intuens

» in eum ait^ » Et in commune de universis credentibus

» Exod. XXXI, 3. —=»

Luc. i, i5, 4i et ^-j.

— 3 Act. ii, 4.-4 Id. 17,

3i. — « Ephes, V, 18. — « Act, vi, 3, — j Id. tiii, 55, — » Id, xiii, 9.

ai.



3^4 DIDYMI ALEXANDRINI

annotatur : « Discipuli quoque replebantur gaudio et Spi-

»riLu sancto*. » Angeli autem praesentia, sive alicujus al-

teriusexcellentisnaturae, quae factaest, non implet mentem

atque sensum : quia et ipsa aliunde completur. Quomodo

enim ex plenitudinp quis accipiens Salvatoris, plenus effi-

citur sapientia, et virtute, et justitia, et sermone Dei : sic

qui Spiritu sanctoplenus est, statim universis donationibus

Deircplelur, sapientia, scientia, fide^cneterisquevirtutibus.

Qui igitur implet universas creaturas, quse tamen possunt

virtutem et sapientiam capere , non est ex his quae ipse

complet. Ex quo colligitur alterius eum esse substantiae,

quam sunt omnes creaturae. Dixiinus et alibi, quia superin-

telligatur in sancti Spiritus substantia etiam plenitudomu-

nerum divinorum.

IX. Denique impossibile est gratiam Dei sortiri quem-

piam , si non habeat Spiritum sanctum : in quo approba-

mus cuncta Dei dona consistere. Quodvero is qui habeat

eum, sermonem quoque sapientiic, etreliqua bona perfecte

consecutus sit , et nunc manifeste sermo demonstrat , et

paulo ante diximus substantiam bonorum Dei Spirltum

sanctum essc, cum posuimus exemplum : « Dabit pater

» Spiritum sanctum petentibus se^, » et «Dabit pater bona

«petentibus se "\ » Nec existimare debemus Spirilum sanc-

tum secundum subslantias esse divisum,qr.ia multiludo

bonorum dicatur. Impassibilis enim et indivisibihs alque

immutabilis est; sed juxta diflerentes et efficientias et in-

tellectus , multis bonorum vocabulis nuncupatur : quia

participes subs non juxta unam eamdemque virtutem com-

munione sui donet : quippe cum ad utiHtatem uniuscujus-

que aptus sit , et repleat bonis eos, quibus judicat se

adesse deberc. Denique Stephanus primus ille testis veri-

tatis , et dignus suo nomine,plenus sapientia et Spirjtu

» Act. xui , 52. — a Luc. X.1, i5. — 3 Mallh. vii, ii.




sanclo dictus est : sapientia consequenter super intellecta,

commorante in eo Spiritu sancto, sicut loquitur Scriptura :

« Et elegerunt Stephanum plenum ilde et Spiritu sancto

» Apostoli. » Et « Stephanus autem plenus gratia et virtute,

» fiiciebat prodigia et signa magna in populo. » Et adhuc

de eodem : « Et non valebant resistere sapientife et Spiri-

»tui, qui loquebatur in ilio*. » Plenus enim Spiritu sancto

vir beatus et fidei effectus est particeps,quae ex Spiritu

sancto venit,juxta illud ; « Alii autem fides in eodem

»Spiritu^. » Et gratiam atque virtutera, juxta eumdem

Spiritum habens , signa et prodigia magna iaciebat in po-

pulo. Necnon et illis donationibus secundum eumdem Spi-

ritum aifluebat,quae vocantur curationum gratiae atque

virtutes. Et ha3C enim in enumeratione donorum Dei , in

Spiritu et secundum Spiritum , in prima Apostoli Pauli

Epistola ad Corinthios collocantur. In tantum autem Ste-

phanus divina gratia abundabat , ut nemo contradicentium,

et eorum qui adversus eum disputabant, valerent resistere

sapientiae ct Spiritui, qui loquebatur in illo. Erat quippe e

Spiritu sancto sapiens. Unde et ad Discipulos suos Jesus

perspicue proclamat: Cum introducti fueritis ad principa-

tus et potestates , et concilia , et synagogas , nolile esse

solliciti quid vos oporteat dicere : aut quid loquamini in

illo tempore. Dabuntur enim vobis a Spiritu sancto ser-

mones sapientiae ,quibus non queant contradicere, ne hi

quidem qui vehementer in disputationibus calent.

X. Sedponamus ipsum testimonium quod ita contexitur:

« Cum autem introduxerlnt vos in synagogas ad princlpa-

» tus et potestates; nolite solliciti essequomodo, aut quid

» respondeatis , Spiritus enim sanctus docebit vos in eadem

»hora quae oporteat dicere ^ »Et in alio EvangeHo : « Po-

» nite ergo in cordibus vestris non prsemeditari quemadmo-

» Act. VI, 5, 8 et 10, — • i Cor. xii, 9. — ^ Luc, xii, 11, 12.




»dum respondeatis : Ego quippe dabo vobis os et sapien-

»siam, cui non valeant contradiccrc , aut respondere *. »

Spiritu vero sancto tribuente Apostolis verba adversus eos

qui Evangelio contraibant, dilucide ostenditur in substantia

ejus superintelligi sapientiae et scientia? sermonem. Quo-

modo autem Salvator in illa hora os et sapientiam Disci-

pulis largiatur, quibus contradicere non queant, ne hi qui-

dem qui apud homines eloquentissimi putantur , non est

hujus temporis disserere : quia nunc proposuimus ostendere

superintelligi semper in Spiritu sancto dona virtutum, ita

ut is qui eum habet , donationibus Dei plenus habeatur.

Unde et in Esaia, ipse Deus cuidam dicit : « Ponam Spi-

»ritum meum super seinen tuum : et benedicliones raeas

))super lilios tuos ^. » Nunquam enim accipit quisquamspirituales bcnedictiones Dei , nisi praecesserit Spiritus

sanctus. Qui enim acceperit Spiritum sanctum , conse-

quenter habebit benedictiones , id est , sapientiam et in-

tellectum, et caetera, de quibus ita scribit Apostolus: «Prop-

» ter hoc et nos , ex quo die audivimus , non cessamus

» orantes pro vobis, et deprecantes , ut impleamini cogni-

«tione voluntatis ejus in omni sapientia et intelligcnlia

«spirituali, ambulantes digne Deo\ »Eos enim, qui digne

sibi per opera , et sermones , et prudentiam incedunt , im-

pleri ait voluntate Dei,ponentis super eos Spiritum sanc-

tum , ut impleantur sapientia et intellectu, et reliquis spiri-

tuahbus bonis. Sapientia auLem, et intcUectus quae in Spirilu

sunt, a Deo dantur. « Dominus, inquit, dabit sapientiam

»ct a facie ejus sapientia et intellectus procedit'' ; » cum

ea sapientiaquae abhominibus venit, non sit spirituaHs, sed

carnea et humana. De hac itaque Apostolus scribit : « Non

» in sapientia carnah , sed in gratia Dei conversati sumus

» in mundo * , » carnalem sapientiam dicens, quae in rebus

' Luc. XXI, i4, i5. — » Isai. xuv, 3. — ^Goloss. 1,9.— '* Prov. n, 6,

et Eccli. I, 1, — * a Cor. i, la.



DE SPIRITU SANCTO. 32^

corporeis ex hiimano subsislit cogitatu. Porro spiritualis

sapientia et intellectualis, circa invisibilia, et intcllectualia

se tenens , per operationem Spiritus sancti capientibus se

sui praesentiam tribuit. In multis quoque aliis locis Apos-

tolus memorat in Spiritus sancti substantia Dei munera

commorari , sicut in illo : « Deus autem spei repleat vos

» omni gaudio et pace in credendo, ut abundetis in spe, et

» virtute Spiritus sancti *. »

XI. Deus aulem largitor bonorum , spem quam pro-

m^sit, reddet in virtute Spiritus sancti, his qui habent

illum : gaudio et pace complet eos,

qui impertur-

batam et sedatam cogitationem possidentes, laetas habent

mentes, et ab omni perturbationum tempestate tranquillas.

Qui autem in virtute Spiritus sancti praedicta bona fuerint

consecuti, etiam rectam fidem in Trinitatis mysterio con-

sequentur. In alio quoque loco ejusdem Epistolae ; « Noa

» est , inquit , regnum Dei cibus et potus , sed justitia , et

»pax, et gaudium in Spiritu sancto ^. » In Spiritu enim

sanctojustitiam, idest, universam virtutem, et quamsupra

diximus pacem , Dei gaudio copulatam esse asserens , his

qui se audire poterant, manifestissime probat , non alia

haec bona , quam Spiritus sancti esse substantiam. Cumergo haec bona largitione Spiritus sanctifad homines ve-

niant , vocatio gentium quam introduxit per doctrinam

evangelicam , acceptabilis, et sanctificata redditur in Spi..

ritu sancto : quia et in hac sanctificatos et acceptos faciens

Spiritus sanctus , substantia est bonorum Dei. Et qui illo

plenus est, universa juxta rationem agit, docens recte, vi-

vens irreprehensibiliter , signa atque portenta vere perfec-

tequc demonstrans. Habet enim fortitudinem Spiritus

sancti praestantem sibi thesauium, et causam plenitudinis

omnium bonorum. Novit Petrus discipulus Domini Jesu

largitionem Spiritus sancti donorum Dei esse naturam. Ait

» Rom. XV, 3. — 2 Id, xiv, ij.



328 DIDYMI ALEXAKDRINI

qulppc ad cos qni objnrgabant introltum suum acl Corne-

11um : « Si Itaquc a?qualein gratiam dedlt illls Deus pr?e-

» hens Splritum sanctum , quomodo et nobis in principio :

» ego quls eram qui possem prohibere Dominum * ? » Et

insupcr ad suos : « Agnltor, inquit, cordium Deus testi-

» monium tribuit cis , dans Spirilum sanctum slcut et no-

»bis , et iilhll discrevit Inter nos et eos , fide mundans

» corda eorum ^. » In hunc sensum congruit etlam illud

quod in multls locls diciturSpiritum sanctum dari aDomino

« Jacob puer meus, suscipiam eam ; Israel electus meus,

» susciplet aiiima mea : dedi Spiritum meum in eo \ » Et

adhuc : « Qui dat afllatum populo constitulo super eam , »

hauddubium quin terram, cet Spiritum calcantibus eam \»

Ostendlmus autem bupra non alium esse SpiritumDci, ct

alium Spiritum sanctum. Paulus quoque :« Charltas, in-

»qult, Dei dlffusa cst in cordibus veslris, per Splritum

»sanctum qui datus est vobis \ » Et illud : « Quanto ma-

»gis Pater vester crclestis dabit Spiritum sanctum petenti-

» bus se ^ » Iste autem Spiritus effusus quoque esse a Deo

super omnem carncm dlcitur, ut prophetent, et visiones

vldeant, qui eum acceperlnt secundum Joelem , qui ex

persona Dei loquitur : « Effundam de Splritu meo super

» omnem carnem , et prophetabunt filii vestri et filiae ves-

» trac^ »Effusio quippe Spirltus, causa existit prophetandi,

et videndi sensiim pulcbrltudinemque veritatis. Ipsum

quoque effusionis nomen, increatam Spiritus sancti sub-

slantlam probat. INcque enimDeus, cum Angelum mittit

aut allam creaturam: Effundam, dlcit, dcAngelo meo, aut

Prlnclpatu, aut Throno , aut Dominatlone. In solis quippe

his qu;c ab alils partlcipantur , hic sermo consentlt : sicut

et nunc, ot paulo antede charitate Deidiximus, quae effusa

' AcU XI. 17. — » Id. XV, S, 9. — * Isai. xlii, 1. — 4 Jbid. 5. —« Ilom. V, 5. — s Luc. XI, i3, — ' Joel. 11, 28.




est In cordlbns oornin qiii Spirltain sanctum receperunt.

« Charitas, inquit, Dei diflusa est in cordibus vestris, per

» Spiritum sanctum , qul datus est vobis *. » Salvator quo-

que, quia et ipse capabilis est, in similltudinem quoque

unguenti elTusus dlcitur : « Unguentum effusum nomen

«tuum^. » Nam et unguentum,quod in vase contlnetur,

habet quidem odorls substantiam , sed prohibetur longius

ar gi , quia vase intrinsecus clauditur : cum autem vas fo-

rls fuerlt effusum , emlltlt procul beneolentlam suam : ita

Chrlsti nomen bencolens , ante adventum ejus in solo

Israeh's populo vcrsabatur,quasl Judasae vase Inclusum :

«Notu s enim , alt, in Judaea Deus , in Israel magnum no-

))men ejus ^ » Quando autem coruscans in carne sua Sal-

vator, in universam terram, quln potius In omnem creatu-

ramextendit vocabulum suum , impleto eo quod scrlptum

est : « Quam admirabile est nomen tuum in universa

)) terra ^"

: » quibus consequenter Apostohis loquitur : « Non

» enlm ahudnomen datum est sub ccelo, in quo oporteat sal-

»vari nos ^ » Et Psalmlsta ad Doinlnum loqultur : «Mag-

»nlficasti super omnia nomen sanctum tuum , » tunc

completum est , « Lnguentum effusum nomen tuum *. »

Slgnificat autem effusionis verbum, largam et divitem mu-

neris abundantiam.

XII. Itaque cum unus quis alicubi, aut duo Spirltum

sanctum acclpiunt , non dicitur:Effundam de Splritumeo,

sed tunc quando in universas gentes munus Spiritus sancti

redundaverlt. Et ad Titum Apostohis salutem factam gen-

tlbus commemorat : « Non ex operlbus justltia?, quae feci-

» mus nos , sed per lavacrum secundae regenerationis et

» renovatlonis Spiritus sancti , quem effudit super nos

»abundanter '. » Et hic enim largam attributionem Spiri-

'

Rom. 7, 5. —»

Cant. i, 2.

—^ Psal. lxxv, a. —

4 Id. vni, a.

* Act. IV, 12. — 6 Psal. cxxxvii, 2. — i Tit. iii, 5, 6,



33o DIDYMI ALEXANDRINI

tus, verbum effusionis ostendit. Ex quibus universis doce-

mur capabilem Spiritus sancti esse substanliam, etexhocincreatam. Capabilem substantiam vocat

,qucC capitur a

pluribus , et eis sui consortium tribuit; capacem vero eam

quae communicatione substantioe alterius impletur : et ca-

piens aliud, ipsanoncapitur ab alio. Capabili quippe statim

inconvertibile , et inconvertibili a^lernum cst consequens,

quomodo e contrario capienti convertibile , et convertibili

creabile subsequens est. Nihil ergo de creaturis inconverti-

bile, propter quod neque sempitcrnum est. Nonsolumigitur

quod in hominibus est rationale , convertitur et creatur, ve-

rumetiam in omnibus creaturis haec eadem conversioreperi-

tur. Nam et Angelorum conversiones et ruinas, divina elo-

quia demonstrant. Licet enim multitudo Angelorum, et

aliarum excellentium Virtutum , in beatitudine et sanctimo-

niaperseverent : tamen cumin ea, quae similemhabentnatu-

ram,conversa sint, dilucide ostenditur in primo eos statu non

perimmutabilitatem suae substantiae; sed per sollicitius inDo-

mino servitiumpermanere. Neque enim potest coicqualium

diversa essc natura. Nani quia omnegenus hominum morta-

le est, et singuH homines mortales sunt ; ut e diverso quoque

si qua de superioribus immortalia sunt, haud dubium quin

omniain eodemgenere, el specie constituta, sintimmortaUa.

XIII. Cum autem ha^c se ita habeant , etiamsi unus

Angehis convertibibs apparuerit , omnes convertibiles

erunt, licet non sint conversi in beatitudine perseverantes

quomodo et cuncta hominum corpora divisibilia sunt

quanquam non omnia dividantur. Quaedam enim eorum

passa dlvisionem , et rehquorum similium sui naturam in-

terpretantur. His ita edissertls , altcrius substantia? et visi-

bilibus etinvisibilibuscreaturisSpIritus sanctusostenditur.

Si autem hoc verum est, impiissime quidam inter omniaconnumerantSpiritum sanctum : dicentes in eo, quodomnia

i



DE SPIRITU SANCTO. 33 1

per Verbiim a Deo facta sunt , etiam significarl Spiritus

sancti facturam. Nequcenim unumex omnibus, sed aliud

extra omnia per substantiam ex utroque demonstratus est

Spiritus sanctus. Nam si creatura, ut superius ostendimus,

dividitur in corporalia et in incorporalia , et conditus est

Spiritus sanctus , utique aut visibilis, aut invisibilis creatura

erit, id est , corporalis aut incorporalis. Verum corpus

nequaquam erit, sicutprius diximus ,

cum doceat et scien-

tiam praestet , et a sensu et anima capiatur. Sed neque

invisibilis creatura erit , ut paulo ante de eo disputa-

vimus. Unde et Apostolus in Epistola, quam ad Hebraeos

scripsit, aiium eum esse ab omnibus Angelis dcmonstrat,

dicens : « Cui enim Angelorum dixit aliquando : Sede a

» dextris meis , donec ponam inimicos tuos scabellum pe-» dumtuorum ? Nonne omnes sunt administratores Spiritus,

» in ministerium missi,propter eos qui accepturi erant

» salutem * ? » Et post alia : « Quomodo nos effugiemus

»tantam negligentes salutem? Quae principium accipiens

» adloquendum per Dominum , ab his qui audierunt in nos

» conflrmata est , testimonium dante Deo signis et prodi-

» giis et variis virtutibus , et Spiritus sancti divisionibus

» juxta suam voluntatem'/. » Hoc enim quod ait , « Cui An-

» gclorum, » aeque accipitur^ acsidiceret : Nulli ;per angeli-

cum nomen significans omnium substantiam invisibilium

creaturarum. Neque enim ulli quidem Angelorum , et aliae

cuidam rationabili creaturae dixit Deus: « Sede a dextris

» meis. » In commune itaque sermo pronuntiat non esse

dictum cuiquam creaturae : « Sede a dextris meis. » Et

hoc in commune de creatura. Et pronuntians de omnibus

invisibiJibus creaturis, aiteas esse administratores Spiritus.

Propter quod subjecit : « Nonne omnes sunt administra-

»tores Spiritus in ministerium missi. » Licet enim non

' Hebr. i, i3, i4, ex Psal. cix, i. — » Hebr. n, 3, 4-



332 DIDYMI ALEXANDRIM

omnes singlUallm invlsibiles creatarae missae sunt, tamen

quia ejusdem generis, et honoris aliae missae sunt , quo-dam modo et ipsae possibilitate sunt missae : missarum con-

sortes aequalisque substantiae. Quomodo igitur alius est ab

universis creaturis Dominus, per quem principium ad lo-

quendum acceperat illa magna salus, cujus negligentes

Apostolus nolens nos esse ait : « Quomodo nos eflugiemus

«tantamncgligentes

salutemPQuac principium accipiens» ad loquendum perDominum ab his qui audierunt in nos

» confirmata est : » sed et Deus qui teslimonium perhibet

signis et portentis isti sah.iti , alius est ab omnibus admi-

nistratoriis spiritibus. Sic et Spiritus sanctus , cujus divi-

sionibus juxta vokmtatem ejus testimonium perhibet

Deus,distribuens

eum, non perconcisionis partes, sed

per communionem quibus eum prcTstarc decreverit , alte-

rius est ipse substantiae ab his , in quae dispartitur efTusus.

XiV. Igitur quoniam approbavimus juxta Scripturarum

sensum, alium extra oinnem creaturam essc Spiritum

sanctum, incassum, imo impie quidam creatum eum esse

ostendere volentes , testimonlo utuntur,

quo omnia per

Verbum facta refcruntur , ut scilicet in omnlbus etlam

aeterna substantla contineatur. Et qula ad condltlonem

ejus approbandam etiam propheticum sermonem usur-

pant dicente Deo : « Creo Spiritum : » etiam in hoc eos

monstrare debemus prorsus ab Inlellectu veritatis ahenos.

Neque enim de Spirltu sancto propositus sermo Prophetae

fuit et ex Ipsa serle et contextu eloquii Intenigitur. Siqui-

dem Amos propheta ex persona Dei : « Praeparare, inquit,

» ad invocandum Dcum tuum, o Israel : quonlam ego sum

»firmans tonltruum, et creans Splritum, et annuntians in

»homInes Christum suum, faciens dihiculum et nebulam,

» et ascendens super excelsa terrae , Dominus Deus omni-



DE SPIRITU SA.NCTO. 333

wpotens nomen ejus *. » Deus enim qiii se Spiiilum con-

dere fuei at praelocutns , et facere , et tonitrunm dixit se

firmare , et diluculum et nebulas facere. Si igitur in pra;

dicta narratione perseveramus, id est, in tonitruo et dilu-

culo et nubibus, eumdem narrationis ordincm etiam in

Spiritu tenere debemus , ut id quod dicitur a Deo tale sit

IJt invoccs me, qui Deus sum, qui universa procuro,qui

et creator sum omnium , qui firmo tonitruum , et condo

Spiritum, qui diluculum et nebulam ad quasdam utilitatcs

facio hominum,prxparare ut invoces, o Israel , ut cum

pr£Eparatus fueris ad invocandum, et me oraveris, qui su-

pradicta constituo , felicitate temporum, et aliorum bono-

rum largitionibus perfruaris; me tibi per singulos annos

omnia juxta naturae ordinem ministrante , ut fcecunde

annus fluat, ut suis spatiis horarum momenta decurrant,

ut suo tempore tonitrua mugiant, ut salutaris aura oppor-

tunis flatibus inspiret. Si vero per allegoriam, tonitruum,

et diluculum , etnebula, et creatio Spiritus intelligantur,

non substantiam rei, sed figuratam interpretationem signi-

ficabunt.

XV. Quod si e diverso opposuerit manifeste de Spiriln

sancto haec dici, quia inferatur ad creationem Spiritus, illud

quod sequitur : «Et annuntians in omneshomines Christum

» suum , » in hebraeo habetur, « Annuntiat in hominem lo-

wquelam suam : » quod scilicet qui creator est omnium,

ipse etianiTrophetis inspiret , et suam per eos hominibus

indicet voluntatem. Et ad hoc respondendum est, quia

quidam hceretici alium extra creatorem Dominum Patrem

Salvatoris mentiuntur, hoc impiissime pra^dicantes, non

sceleratam eorum suspicionem providentes a Deo percuti

dicente : Ego formans tonitruum et creans Spiritum, et

aliasmundipartesfaciens et gubernans, annuntio in homi-

» Amos. ir, 12, 1 3.




nes Ghristum meum. Et hoc enhn providentiae meae opus

super omnia opera mea est, ut non solum eorum, qnse

foris sunt, sed et quae ad emolumentum animffi et mentis

utihtatem pertinent , causa subsistam. Ergo hoc ,quod

dicitur : « Creo spiritum, waeque arbitror positum ac si di

ceretur : Creans ventum. Deus quippe flatus hos,qui per

aeris motum efficiuntur, dispositione suaducit : secundum

illud, quod ahbi legimus : « Qui producit ventos de the-

» sauris suis*. » Bene autem quod in ipsa sententia non ait

Qui creavi : sed «Qui creo Spiritum. » Si enim de substan-

tiahtate Spiritus sancti sermo esset , dixisset utique :« Qui

» creavi. » Neque enim semper eumdem creat. Nunc autem

consequenter de flatu dictum est : « Qui creo, » quia non

semelventi facti sunt, sed in eo, quod subsistunt, quoti-

die fmnt. Neque enim fruslra sine arliculo, qui in graeco

sermone singularitatis significator est, nunc spiritus crcatus

dicitur, quoniam non est sanctus, cum pene semper Spi-

ritus sanctus cum articulo nominetur, ut in illo oLvrozoTrjzZixoc,

id est,«Ipse Spiritus testimonium perhibet spiritui nos-

»tro^. »Et ahbi , ahrb^ zGu To ^cooTTOJoiiv, id est , « Ipse est,

»qui vivificat^ »Et rursum : « Sic et quac Dei sunt, nemo

» COgnovit, nisi xb Trvsujua, id est, SpiritUS Dei, rb yap 7rv£u,ua,

»hoc est, Spiritus enim scrutatur omnia ctiam alta

»Dei\ » Et multa, quae de Scripturis sacris excerpere pos-

sibile est. Quod sicubi raro sine articulo nominatur Spiri-

tus sanctus, sciendum cst cum addltamento eum nomi-

nari significante magnificentiam ejus. Siquidem dicitur

ahquando , et sine articulo , cum non ipse per se , sed par-

licipatio ejus ostcnditur, ut puta : « Spiritus HcliaeS) et

«Spiritu ambulate',»et quaecumque his simiha sunt.

XVI. Quoniam igitur ex his, quae memoravi, et ex

«

Isai, cTXxiv. —• Rom. viii, iG.

—3 Joan. yi,

64« —^ i Cor. u,

10, lu — « 4 Reg. II, 9. — 6 Gal. v, 16.



DE SPIRITU SANCTO. 33S

multis aliis , non esse crealuram Spiritum sanctum demon-

stratum est , nusquam conditionibus connumeratus est,

sed semper cum Patre ct Filio positus , nunc videamus

quam cum utroque habeat indifferentiam. In fme Epistolae

secundac, quam ad Corinthios scribit Paulus, ait :

«Gratia Domini nostri Jesu Christi, et charitas Dei, et

» communicatio sancti Spiritus sit semper cum omnibus

» vobis\ » Ostenditur quippe ex sermone praesenti una Tri-

nitatis assumptio : cum is, qui gratiam Christi accepit

habeat eam tam per administrationem Patris quam per

largitionem Spiritus sancti. Datur enim a Deo Patre et

Jesu Christo, juxta illud : « Gratia vobiscum , et pax a

»Deo Patre, et Domino Jesu Christo^ ; »non aham dantc

gratiam Patre, et aham Salvatore. Siquidem et a Patre et

Domino Jesu Christo eam dari dcscribit , Spiritus sancti

communicatione completam. Nam et ipse Spiritus dictus

est gratia secundum illud : «Et Spiritui gratia^ injuriam

«faciens, in qao sanctificatus est^ »In Zacharia quoque

repromittit Deus effusurum se , id est, abundantissime

tributurum Hierusalem Spiritum gratia? et miserationis \

Cum enim quis Spiritus sancti acceperit gratiam, habebit

eam datam a Deo Patre , et a Jesu Christo Domino nostro.

Una igitnr gratia Patris et Filii et Spiritus sancti opera-

tione completa, Trinitas unius substantiae demonstratur.In

alio quoque loco : «Charitas, inquit, Dei cum omnibus

«vobis^ : »qua3 a Trinitate, et tribuitur, et firmatur. Ait

quippe Salvator : «Qui auditverba mea, et servat ea, hic

»est, qui diliglt me. Qui auLcm diligit me, dihgetur a Pa-

tre meo, et ego diligam eum^ » Neque enim alia dilectio

est Salvatoris super his, qui amantur, et alia dilectio Patris.

Deus enim dillgit in salutem , quia « Sic dllcxit Deus mup-

' 2 Cor. xin, i5. — « Rom. i, 7, et i Cor. i, 5. — 3 Hebr. x, 29. —

i Zach. XII, 10. — 5 2 Cor, xiii, i3. — 6 Joan. xiv, 21.



336 DIDYMI ALEXAM)R1NI

»(lum, ut Filium suum unigenilum daret : ut omnis, qui

» credit in ipsum, non pereat, sed habeat viiam aetcr-

»nam*. »Similiter et Filius, quia vita est, ut tribuat vitam

et salutem, diligit eos, quos vult fieri mellores. Unde

amare se dicit eum, qui amatur a Patre. Et dc eo ponitur

in Propheta : «Et ipse salvabit illos, quia dilexit illos^ »

XVII. Hanc dilectionem , fructum esse Spiritus sancti

contestalur Apostolus , slcut et gaudlum et pacem , quae

a Patrc ministralur et Fillo, dicens : «Fructus autem Spi-

«ritus, gaudium, pax, charitas^ » Quae charitas eflusa est

in cordibus credentium per Spiritum sanctum. «Charitas

»qulppe, aii, Dei diflûsa est In cordlbus vestrls in Splrilu

» sancto^. » Omnisquippe, qul communlcat Spiritui sancto,

per particlpailonem ejus communlcat, jnxta illud , « Et

»communIcatIo sanctl Splrltus slt semper cum omnlbns

«vobls^. » Et in allo loco : «SI qua communicailo Splrl-

»tus^ » Cum habuerit saplentlam Dei et sermonem , et In

omnibusverltaiem , habebit quoque consortium sanctitails

in Patre et Fillo , et Spirltu sancto. « Fidelis autem Deus

»per quem vocati estis in communicatloncm Filll ejus^ »

Scrlblt et Joannes de Patrc : «Si In lumine ambulamus,

» slcut ipseest inlumlne, communlcailoncm habemus cum

» illo ^: » et adhuc , « Communicatio autem noslra cum Pa-

» tre etFIlIo ejus Jcsu Chrlsto*. » Igliur quicnmque com-

munlcat Splriiul sancto , statlm communicatPatrl et Fllio.

EtquicharitatemhabetPatrls, habeteam aFillo, conlrlbu-

tam per Spirltum sanctum. Sed et qui partlceps est gra-

lla3 Jesu Chrisii, eamdem graiiam habet, datam a Patre

pcr Spirltum sanctum. In omnibus cnlm approbalur eani-

dem operationem esse Pairls ci Fihl , et Splritus sancli.

« Joan. ni, 16. — » Isai. xxxiii, 22, cl xxxv, 9. — ^ Galal. v, 22. —4 Roiii. V, 5. — 5 a Cor. xni, i5. — <^ Philip. n, i. — 7 1 Cor. i, 9.

—

9 i Joao. I, 7. — '>> Ibid, 3.




Qnoruni autcm una est operatlo, una est et suhstanlla,

qula qua) eldem substantlaa 6/jiooucr«a sunt, easdem habeat

operationes , et quae alterlus substantlae et avo/xouaja, dls~

sona atque dlversa sunt.

XVIII. Neque enlm ex hls tantum,quae praemlslmus

,

Trinitatls unltas docetur, sed ex innumerablllbus alils, de

quibusrursum secundum suum ordinem pauca ponemus.

Arguens Petrus Ananiam, iu eo quod in venditlone agri,

cujus se totum pretlum obtullsse dlcebat, fraudem fecls-

set ex medlo , sancti Spiritus unitatem ad Deum , non se-

cundum numerum, sed juxta substantiam comprobavit,

dicens : «Ananla, quare complevit Satanas cor tuum, ut

» mentireris Spiritui sancto , et absconderes de pretio agri?

» Nonne manens tibi manebat, et vendltum in tua erat p(j-

»testate? Quare posulstl In corde tuo hanc rem? Non ho-

;)mlnibus mentltus es, sed Deo\))Si enim qul Domlno

mentitur, mentltur Splritui sancto, et qul Splrltui sancto

mentitur, mentitur Deo , nulli dublum est consortlum

Spiritus sancti esse cum Deo. Et quomodo sanctltas sub-

sislit m Deo , eodem modo et Deitas Intelligitur in Spirltu

sancto. Iste autem Spiritus sanctus,quem dixlmus ejus-

dem natura3 esse cum Patre, etlam a Filil dlvlnltate non

dlffert, Salvatore dicente Discipulls : «Cum in synagogam

7) ad princlpatus et potestates Introduxerint vos, nolite sol-

)) Ilciti esse quomodo , aut quld respondcatls : Spirltus enlm

9 sanctus doceblt vos In illa hora quid debeatis dicere. Po

» nlte in cordlbus vestrls non praemeditari ad responden

»dum. Ego enim dabo vobls os et saplentlam , cui non

))poterunt reslstere, aut contradlcere^. ))Et in his quippe

dlcens non debere eos esse solllcitos quld respondeant

contradicentlbus, qula In eadem hora doceantur a Spirltu

sancto quid debeant respondere, statlm Intullt qua? slt

i Act. V, 3, 4. — * L«c. XII, n, la, Ql x?if, \i Ct i5.

LTIT, 22




causa fiducinc : «Ponitc, dicens, in cordlbus vestris non

» praemeditariad respondendam , ego enim dabo vobis os

» et sapientiam cui non poterunt resistere, aut contradi-

» cere. » Gum enim dixerit in tempore respondendi doceri

eos a Spiritu sancto quid debeant respondere , in sequen-

tibus ait : «Ego enim dabo vobis os et sapientiam, etc.

XIX. Ex quibus ostenditur sapientiam, quae Discipulis

datur aFilio , Spiritus sancti esse sapientiam , et doctri-

nam Spiritus sancti, Domini esse doctrinam, unumque

naturae et voluntatis esse consortium Spiritus sancti cum

Filio. Et quia superius demonstratum est socium esse per

naturam Spirltum Unigenito Dei et Deo Patri, Filius vero

et Pater unum sunt ,juxta illud : «Ego et Pater unum su-

»mus*,))nondivisa et inseparabilis, secundum naturam

ostensa est Trinitas. Inalio.quoqueEvangelio dicitur : « Non

» enim vos estis ,qui loquimini , sed Spiritus Patris vestri,

» qui loquitur in vobis^ » Si ergo Spiritus Patris in Aposto-

lis loquitur, docens eos, quaj debeant respondere, et quae

docentur a Spiritu, sapientia est, quam non possumus

aliampraeter Filium intelligere, liquido apparet ejusdem

naturae Spiritum essc cum Filio, et cum Patre, cujus Spi-

ritus est. Porro Pater et Filius unum sunt. Igitur Trinilas

substantia) unitate sociatur.

XX. Per aliud quoque Scrlpturarum exemplum, Trini-

iatis unitas et natura , et virtus ostendilur. Filius et manus

et dextera, et brachium Patris dicltur. Sicut crebro

do-culmus, ex hls vocabulls, unius natura? indifFerentla dc-

monstratur. Spiritus etiam sanctus , digitusDci, sccundum

conjunctioncm natiirx Patris et Filii nominatur. Siquidem

in uno de Evangcliis advcrsus eos, qui signis Domlni de-

trahcbant, dicentcs : «In Beclzcbub principe d(Emoniorum

»ejicitdajmonia : » sciscltans Salvator ait : «

Sicgo in

I Joan. X, 5o. ~ » Mallh. i, 20.



DE SPIRITU SANCTO. 33q

«Beelzebnb ejicio daemonia, filii vestri in qn ejiciunt? Si

»autem ego in digito Dei ejicio da3monIa, crgo snpervcnit

»in vos regnum Dei\ ))Hunc eumdem locum alius Evan-

gelista describens, loquentem intulit Filium,:«Si aulem

))ego in Spiritu Dei ejicio daemonia^ )) Ex quibus osten-

diturdigitum Dei esse Spiritum sanctum. Si crgo conjunc-

tus cst digi;*as manui, et manus ei, cujus manus est, et

digitus , sinc dubio ad ejus substantiam rcfertur, cujus

digitus est.

XXI. Verum cavc ne ad humilia dejectus , ct oblitus

sermonis, de quo nunc disputatur, depingas in animo tuo

corporalium artuum diversitates , et incipias tibi magni-

tudines et ina^qualitates , et caetera corporum majora vel

minora membra confmgere : dicens , digitum a manu , et

manum ab eo , cujus est manus , multis insequalitatibus

discrepare : quia de incorporalibus nunc Scriptura loqui-

tur, unitatem tantum volens , non etiam mensuram sub-

stantiae demonstrare : sicut enim manus non dividitur a

corpore, per quam cuncta perficit et operatur , et in eo est,

cujus est manus : sic et digitus non separatur a manu,

cujus est digitus. Itaque rejice inaequalitates et mensuras,

cumdeDeo cogitas, et intellige digiti, et manus, et totius

substantiae unitatem ,quo digito lex in tabulis lapideis

scripta est. Per aliam quoque Scripturam, fidei nostrae

probationem monstrare perfacile est. Solus sapiens dictus

est Deus : non accipiens ab alio sapientiam , neque per

cujusdam alterius sapientiae participationem , sapiens nomi-

natur. Siquidem multi sapientes dicuntur, non ex sua na-

tura , sed ex communicatione sapientiae. Deus vero non

alterius sapientice participatione , nequc aliunde sapiens

efTectus, dictus est solus sapiens, et generans sapientiam,

ct alios faciens sapientes. Quae sapientia Dominus noster

» Luc, \\f i5, ir> et 20, -« « MaUh. xii, a8.

22.



34o DIDYMI ALEXANDRIM

est Jcus Christus qui dicltur Dci virtus et Dei sapientia.

Spiritus quoquc sanctus dicitur sapientia. Siquidem et in

veteribus libris refertur repletum essc Jesum Nave a Do-

mino spiritii sapicntias. Sicut ergo solus sapiens Deus, non

accipiens aliunde sapicntiam, sed sapientes faciens et ge-

nerans sapientiain, solus est sapiens extra omnes, qui per

nuncupationem ejus sapientes dicuntur ; « Multitudo quippe

«sapientium salus mundi *, »et« Qui semetipsos cognos-

» cunt, hi sunt sapientes ^, » et rursum : « Cum fueris cum

»sapientibus, sapiens eris \ »Sic et Spiritus sanctus non

accipiens aliunde sapicntiam, dictus cst spiritus sapientiae;

hoc enim ipsum quod subsistit, spiritus sapientiae est ; et

natura cjus nihil est aliud, nisi Spiritus veritatis et Spiritus

Dei; de quibus jam abuudanter in Sectarum volumine

disputavimus. Unde ne eadem superflue rcplicemus, con-

tenti simus disputatlone praeterlta.

XXII. Qula Igltur (24) Splrltus sapientlae et veritatis

inseparablllter cumFillo est,Ipse quoque sapientia subsis-

tit et veritas. Si enlm capax esset saplentiae et veritatis, in

idaliquandodescenderet, ut desineret haberequod aliunde

susceperat, id est, sapientiam et vcrltatem. Et Fillus sapien-

tia ct veritas ipse subsistens , non separatur a Patre, qui

solus sapiens et verltas, Scripturarum vocibus praedlca-

tur. Eumdem clrculum unltatis atque substantias Spiritus

sancti secundum id quod sapientlcc et veritatis est spiri-

tus, vidcmus habere cum Fillo, et rursum Fillum a Patris

non discrepare substantia. Cum autem Filius imago slt

Dei invlslbills , et forma substantlnc ejus, quicumque ad

hanc imaginem, vel formam imaginantur atque formantur,

adducuntur in similltudlnem Dei : juxta vires tamen hu-

niani prorectus, isliusmodl formam ct Imagiuem conse-

quenles. Slmilitcr ct Splritus sanctus cum sit signaculum

» Sap. VI, iG. — » Prov. ^rn^ ô, — *i Cor. xii, 6.



Dci , lii qul rormam cl iiiiagiiicm Dei capimU, slgnatl, per

eum, in co ducuntur ad signacnlum Christi sapicntiai ct

scienti.-c, et insuper fide plcni. « Nam divisloncs operatio-

))num sunt, idem autcm ipse Spiritus qui operatur omnia

))in omnibus *. ))Opcrante crgo Patre multiplicem charis-

matum plenitudinem, multiplicat eam FiHus subsistcntem

perSpiritumsanctum. «Aliienim perSpiritum datur sermo

» sapientlaB ; alii vero scientiic secundum eumdem Spiritum

)) alii fides in eodem Spiritu ^, » et caetera quae ab Apostolo

cnumerata sunt dona,quibus additur. « Ilacc autem om-

» nia operatur unus atque idem spirilus , dividens singulis

»prout vult ^ ))

XXIII. Unde dicentes operatricem, ct ut itadicam, dis-

tributricem naturam Spiritus sancti, non abducamur ab

his qui dicunt operationem et non substantiam Dei esse

Spiritum sanctum. Et ex aliis quoque plurimis locis sub-

sistens natura demonstratur Spiritus sancti : ut in illo

quodApostoii scribunt : « Yisumest enim Spiritui sancto c

)) nobis^. )) Quia hoc quod dicitur, « Visum est^ )) non opera-

tionem significat, sed naturam : maxime cum et de Do-

mino simile quid reperiatur, ut « Sicut Domino visum est,

)) ita factum est ^. )) Denique et sermoncs ejus saspissimelec-

titantur, ut in illo, « Jejunantibus eis et ministrantibus,

»id est, Discipulis Christi, dixit Spiritus sanctus : Sepa-

» rate mihi Barnabam et Sauium in opus ad quod vocavi

»eos^ » Quae vox divinitatis, ct auctoritatis index, non

creatam , scd increatam substantiam monstrat. Neque

enim Spirltus sanctus in aiiud quoddam opus vocavit Bar-

nabam et Paulum quod non sit Patris et Filii : cum minis-

terium quod eis commisit et tradidit Spiritus , Patris ct

Filii sit ministcrium. Ad Galatas Paulus loquitur. « Qui

' i Cor. X!i ,6.-2 Ibid. S, 9. — - Vnvi. «i. — < Act. xv, —5 Job. I, il. —

G Act. XIII, 2.



342 «IDYMI ALEXANDRINI

» enim operalus est Petro in apostolatum circumcisionis

operatus est et niihi in gentes et Barnabae *. «Pariter enim

ad nationes Spiritus sancti auctoritate directi sunt.

Christo quoque operantc in Apostolis, Spiritus completum

est ministerium , ut ipsi Apostoli confitentur se in Christo

loqui, et id quod suis oculis viderunt, et ministri facti

sunt sermonis, id est, Christi : et dispensatores mysterio-

rum Dei. Denique quasi principatum in saccrdotio possi-

dentes, et initiatores fidei a Christo sunt demonstrati, di-

cenle : « Euntes ite et docete omnes gentes , baptizantes

» eas in nominePatris etFilii et Spiritus sancti ^. » Et sicut

«Apostolus scribit rectissime :« Unus estDominus, una

» fides, unum baptisma. » Quis non ex ipsa cogetur veritate

suscipere indiiTerentiam sanctaj Trinitatis , dum una sit

des in Patre et Filio et Spiritu sancto : et lavacrum detur

atque firmetur in nominePatris el Filii et Spiritus sancti?

XXIV. Non arbitror quemquam tam vecordem atquc

insanumfuturum, ut perfectum baptisma putet idquod da-

tur in nomine Patris et Filii , sine assumptione Spiritus

sancti, aut rursus in nomine Patris et Spiritus sancti , Filii

vocabulo praetermisso ,• aut certe in nomine Fihi et Spiri-

tus sancti , non pracposito vocabulo Patris. Licet enim quis

possit existere saxei, ut ita dicam, cordis et penitus mentis

aUenai, qui ita baptizare conetur, ut unum de pra^ceptis

nominibus praetermittat : videlicet contrarius leglslator

Christi : tamen sine perfectionc baptizabit : imo penitus

a peccatis Hberare non poterit , quos a se baptizatos exis-

timaverit. Ex his colligitur quam indivisa sit substantia

Trinitatis, et Patrem vere FiHi esse Patrem, et Fihum verc

Patris Fihum, et Spiritum sanctum vere Patris et Dei esse

Spiritum et insuper sapientiae et veritatis , idest, Fihi Dei.

llaec est salus ergo credentium, et dispensatio ecclesias-

' Galat. II, 8. — « Matth. xxtiu, 19.




tlcae disclplina3 in hac Trinitate perficitnr. Nam cum Sal-

vator Discipulos suos adprajdicandumEvangeliummiscrit,

et ad dogmata veritatis docenda Pater in Ecclesia consti-

tuissc dicatur, primo ApostoJos, sccundo Prophetas, tertio

magistros ; super hac re eliam Apostoli congruente senten-

lia : « Et sicut probati sumus a Deo et credendum Evan -

» gelium , sic loquimur , non ut hominibus placentes , sed

» Deo qui probavit corda nostra * , » hos eosdem quos

Christus magistros esse praBCepit, et Pater probavit, et Spi-

ritus sanctus dispensatores et praepositos in Ecclesia con-

stituisse perhibetur. Siquidem cum Miletum Pauhis apos-

tolus presbyteros de diversis locis et plurimis Ecclesiis

congregasset ; « Attendite, inquit, vobis et universo gregi,

» super quos Spiritus sanctus posuit vos episcopos ad re-

» gendamEcclesiamDomini, quam acquisivitpersanguinem

»suum ^. » Si enim quos Christus ad evangelizandum et

baptizandas nationes misit, Spiritus sanctus Ecclesiae prae-

posuit, Patris sententia destinatos , nulli dubium est unam

Patris et Filii et Spiritus sancti operationem et probatio-

nem, et consequenter eamdem Trinilatis esse substantiam.

Necnon et iUud considerandum , quod in corde et sensu

habitare non potest creatura , nisi Deus et sermo ejus in

Splritu sancto, sicut ad quosdam loquitur Pater. « Inha-

»bitabo in eis, et inambulabo ^ » Et ad ipsum quidam di-

rigit vocem : « Tu autem in sancto habitas laus Israel ^. »

Altus quippe in altis habitat universae conditor creaturae.

Habitat vero et unigenitus Filius in mente pura , et corde

credentium. Per fidem quippe habitare Christum in inte-

riori homine , in Spiritu ait Apostolus , ita scribens : « In

»Spiritu, in interiori homine habitare Christum per fldem

» in cordibus vestris \ • Ipse quoque de se loquitur : « Vivit

« 1 Thes. II , 4. — • Acl. XX, 28. — ' Levit. xxvi, la, et 2 Cor. ti, 16.

4 Psal. XXI, 4. —5 Ephes. m, 16, 17.



344 DlD\:vir ALliXA.NDHlM

»iii me Chrislns *. » Et ilerum : « Qul iii me loquiUu*

«Christus \ » Et Salvator : « Veniemus, inquit, ego et

» Pater,» haud dubiumquin ad eumqui praGcepta ejus serva-

verit , « et mansionem apud eum faciemus. » Porro sic

sermo iste contexitur. « Si quis diligit me , sermonem

» meum servabit. Et Pater meus diiiget eum , et ad eum

» veniemus, et mansionem apudcum faciemus ^ » In alio

quoqueloco, omnis natura rationalium creaturarum, do-

mus dicitur Salvatoris.

XXV. Sicut autem super domum suam Dominus Jesus,

cujus domus sumus nos , ita domus Christi templum Dei

est, in quo Spiritusejusdem inhabitat Dei. Scribens quippe

Corinthiis Paulus ait : « Nescitis quia templum Dei estis, et

SpiritusDei habitat in vobis^ ? » Si autem in domo ettemplo

quo Pater et Salvator inhabitat, iUico invenitur et Spiritus

sanctus , ex hoc indivisa Trinitatis substantia demonstra-

tur. Et post non multa ejusdcm Epistolae : « Nescitis, in-

»quit, quia corpora vestra templum Spiritus sancti, quem

»habetis a Deo ^ ? » Cum ergo Spiritus sanctus, similiter

ut Pater et FiUus, mentem et interiorem hominem inha-

bitare doceatur , non dicam ineptum, sed impium est

eum dicere creaturam. Disciph*nas quippe, virtutes dico

et artes, et his contrarias perturbationes et imperitias et

affectus in animabus habitare possibile est , non tamen ut

substantivas,'sed ut accidentes. Creatam vero naturam in

sensu habitare impossibile est. Quod si verum est, et

Spiritus sanctus absque uUa ambiguitate subsistens, animae

esthabitator ct cordis : nulli dubium est, quin cum Patre

et Fiho credi debeat increatus. Ex omnibus igitur, quae

prcTcedens sermo disserit , incorruptibiHs et sempiternus

secundum naturamPatrisetFiHi, Spiritus sanctus demons-

• Galal. II, 20. — 3 2 Cor. xiii, 3. — 3 Joan. xiv, aS. — i i Cor.

11, i6. — * 1 Cor. VI, 19.



Di: ;.1'1I\1TU sANCTC. 34'^

tratiis, univcrsam de se amljiguitalem abstalit ct suspi-

cioncm , ne unus de creatis substantiis existimetur. Sed

et ambigi nequit quin is Spiritus Dei sit, quem exire dePatre Salvatoris in Evangelio verba declarant. « Cum ve-

» nerit, inquit, Consolator,quem ego mittam vobis Spiritum

«verilatis, qui a Patre egreditur ", ipse testimonium dabit

»de me *. » Consolatorem autem venientem Spiritum

sanctum dicit, ab operatione ei nomen imponens, quia noii

solum consolatur eos quos se dignos repererit, et ab omnitristitia et perturbatione reddit alienos : verum incredibilc

quoddam gaudium et hilaritatem eis tribuit, in tantum ut

possit quis Deo gratias referens, quod tali hospite dignus

habeatur, dicere ; « Dedisti lactitiam in corde meo ^.»

Sempiterna quippe toitiaineorum cordeversatur, quorum

Spiritus sanctushabitator est. Iste Spiritus sanctus conso-lator a Filio mittitur , non secundum Angelorum, aut Pro-

phetarum, aut Apostolorum ministerium, sedutmitti decet

a sapientia et veritate Spiritum Dei , indivisam habentem

cum eadem sapientia et veritate naturam. Etenim Filius

missus a Patre non separatur, nec disjungitur ab eo,

manens in eo et habens illum in semetipso. Quin Spiritus

veritatis supradicto modo missus a Filio de Patre egreditur,

non aliunde ad aha transmigrans. Impossibile quippe hoc

pariter et blasphemum est. Si enim de loco ad locum

egreditur Spiritus, et ipse Pater in loco invenietur, et Spi-

ritus veritatis juxta naturam corporum certo spatio cir-

cumscriptus, alium deserens locum , ad alium commigrabit.

Sed quomodo Pater non consistens in loco , ultra omnem

corporum est naturam : Ita et Spiritus veritatis nequaquam

locorum fme clauditur, cum sit incorporalis, et, ut verius

dicam, excellens universam rationalem creaturam.

XXVI. Quia ergo et impossibile est, et impium, ista

qu.ne diximus , decorporalibus credcre, cxire de Palre Spi-

» Joaii. XV, 26, — 2 Psa'. IV, j.




ritum sanctum, slc intelligendum , ut se Salvator dc Deo

exisse testatur, dicons : « Ego de Deo exivi et veni *. » Et

sicut loca et commutationes locorum ab incorporalibus

separamus : sic et prolationes intus dico et foris ab intel-

lectualium natura discernimus, quia istac corporum sunt

recipientium tactum et habentium vastitates. InefTabili

itaque et sola fide noto sermone credendum cst Salva-

torem dictum esse exisse a Deo , et Spiritum verita-

tis a Patre egredi , loquente « Spiritus qui a me egredi-

» tur. » Cum enira dicere posset de Deo , sive de Domino

sive de omnipotente , nihil horum tetigit , sed ait : « De

»Patre » non quod Pater a Deo omnipotente sit alius,

quia hoc scelus est etiam cogitare , sed secundum pro-

prietatem et intellectum parentis egredi ab eo dicitur Spi-

ritus veritatis, Licet enim ex Deo frequenter se dicat

exisse Salvator, proprietatem tamenet ( ut ita dicam ) fa»

miliaritatem , de qua jam saepe tractavimus, exvocabulo

magis sibi Patris assumit , dicens : « Ego in Patre et Pater

» in me ^. » Et ahbi : « Ego et Pater unum sumus \ n et

multa alia his similia , quaj in Evangelio observans lector

invcniet. « Iste ergo Spirltus sanctus qui de Patre egredi-

»tur, testificabitur , inquit Dominus, de me ^ , » testlmo-

nium simile ferens ei Patris testimonio, de quo ait : « Tes-

»timonium dlcit de me, qui misit me Pater ^ » Mittente

autemFilio Spirltum veritatis, quem Consolatorem vocavit,

simul mittit et Pater. Neque enim Pater mittente Filio

non mittit, cum eadem voluntate Patris et Filii Spiritus

veniat, Salvatore quoque per Prophetam loquente, sicut

manifestum esse poterit ei qui totum perlegerit locum, « Et

» Dominus mislt me et Splritum suum *. » Slquidcm non

sokun Fillum, sed Splrltum mlttlt Deus. Sed et Apostolus

loquitur : « Quae nunc annuntiata sunt vobis per eos qui

' Joan. vni, 42. — => Id. xiv, 10, — ^ Id. x , 3o. — < Id. xv, 26, —5 Id. V, 37. — c Isai. xLvui, 16.



Dli SPIRITU SANCTO. 3^7

» cvangclizaverunt vobis , Spiritu sancto misso de ccelis*.

Et in libro qui Sapienlia inscribitur , ab his qui divina cha-

rismata consecuti sunt,

voxgratias

Deoperfercns desti-

natur : « Quae autem in ccelis sunt quis investigavit ? Volun-

» latem autem tuam quis cognovit : nisi quod tu dedisti

«sapientiam, et Spiritum sanctum tuum misisti de excel-

» sis ? Et sic correctae sunt semitae eorum, qui super terram

»erant, et placita tibi edocti sunt homines^ » Et in prae-

senti siquidem lectione, non sola sapientia Dei, id est , uni-

genitus Filius ejus datur a Patre, sed et Spiritus sanctus

mittitur.

XXVII. In ipso quoque Evangelio dari praedicatur a

Patre , et mitti Spiritus sanctus , Salvatore dicente : « Et

» ego rogabo Patrem meum , et alium Paracletum dabit

» vobis, ut sit vobiscum in aeternum, Spiritum veritatis^»

Et iterum : « Paracletus autem Spiritus sanctus, quem

»mittet Pater in nomine meo \ ille vos docebit omnia.

Nam et in his sermonibus , ahum Paracletum dare dicitur

Pater ; non autem alium ab eo, qui a Filio mittitur, secun-

dum illud: « Cum autem venerit ille Paracletus, quem

»mittam vobis a Patre Spiritum verilatis^ » Quem aliumParacletum nominavit, non juxta naturae differentiam, sed

operationis diversitatem. Cum enim Salvator mediatoris

ct legati personam habeat, et qua pontifex deprecetur pro

peccatis nostris , salvans in sempiternum eos , qui per ip-

sum accesserunt ad Deum, quia semper vivens interpellat

pro eis Patrem , Spiritus sanctus secundum aHam signifi-

cantiam Paracletus ab eo quod consolatur in tristitiapositos

nuncupatus est. Verum noli ex FiHi et Spiritus sancti

operatione diversa , varias aestimare naturas. Siquidem in

alio loco reperitur Paracletus Spiritus, legati ad Patrem

« 1 Petr. I, 12.— a Sap. IX 16-18.— JJoan.xiv, 16, 17.— < Ibid. a6. —5 Id. XV, 26.



^48 hlDWlL ALEXA.NDr.lM

persona fungi, ul inillo : « Quidenim oremus juxla id quod

»oportet, nescimus; scd ipse Spiritus inlerpcllat pronobis

»gemilibus inenarrabilibus. Qui autem scrutatur corda,

)) scit quid desideret Spiritus, quomodo secundum Deum

«postulat pro sanctis *.

XXVIII. Salvator quoque consolationem a qua Spiritus

sanctus Paracletus nuncupatus est, operatur in cordibus

eorum, qui ea indigcnt. Scriptum est cnim : «Et humiles

» populi consolatus est ^ » Lnde et his qui hoc beneficiumfuerat consecutus, eum pra^dicans, loquebatur : « Domine,

» secundum multitudinem dolorum meorum in corde meo,

» consolationes tuai laetificaverunt cor meum , » sive, « Di-

» lexerunt animam meam ^: » utroque enim scriptum esse

modo diversis exemplaribus invenitur. Sed et Pater , Dcus

omnis consolationis dicitur : consolans eos, qui in tribula-

tione sunt , ut ex ipsis angustiis per patientiam salutem

primum, dehinc coronam gloriag consequantur. Spiritus

igitur consolator , et sanctus, et Spiritus veritatis datur a Pa-

tre, ut semper cum Christi Discipulis commoretur, cum

quibus et ipse Salvator est, dicens : « Ecce enim vobis-

»cum sum usque ad consummationem sa^culi \ » Cumautem semper Apostolis et Spiritus sanctus adsit et Filius

sequitur ut et Pater cum ipsis sit,quia qui recipit Filium ,

recipit et Patrem , et mansionem Filius cum Patre facit

apud eos, qui digni adventu ejus extiterint. Sed et ubi

Spiritus sanclus-fuerit, statim invenitur et Filius. Siquidem

cum in Prophetis Spiritus sanctus sit , faciens eos futura

praecinere, et alia quae prophetalis operationis sunt , sermo

Dei ad eos dicitur factus, ut ad id quod ad consuetudinem

Prophetarum est, « Haec dicit Dominus, » etiam illud ad-

datur, « Sermo qui facius est ad Esaiam , » sive ad reli-

quos.

' Ilom. V(;i, 26, 27.— » Ps.il. xvii, i5, el xxxiii, 19. ~ ^ Id. xciii, 19.

— -* M.ltlll. NXVUI, 20.



DE SPIRITU SANCTO. 34^

XXIX. Qnod antem Prophetac Spiritum sancinm habnc-

rint , Deo manifestc loqnente cognoscimus. Ait cnim :

« Qu3GCumque mandavi in Spiritnmeo servis meis Prophe-

» tis *. » Et Salvator in Evangelio significat justos viros , et

eos qui antc adventum siuim populo veniura cecinerant^

Spiritus sancti aspiratione completos. Interrogans quippe

Pharisaeos quid eis de Christo videretur, et audiens quia

essetFilius David , loquitur : « Quomodo David in Spiritu

«vocat eum Dominnm dicens : Dixit Dominus Domino

»meo ; Sede a dextris meis ? Si ergo David vocat enm in

«Spiritu sancto Dominum, quomodo filius ejus est ^. » Et

Pelrus ad consortes fidei loquitur : « Oportebat impleri

» Scripturam, quam praedixitSpiritus sanctns per os David

» de Jnda ^ , » etc. Et in eodem rursns libro : « Qui per

» Spiritum, inquit, sanctum ore David pueri tui locutus es

»Quare fremuerunt gcntes, et populi meditati sunt ina-

»nia ^ ? » Esaias quoque, cum sermone Dei impulsus ad

prophetandum fuisset, Spiritus sancti imperio prophetasse

perhibetur, ut in fme eorumdem Actnum scribitur: « Bcne

» Spiritus sanctus locutns est per Esaiam prophetam adpa-

» tres veslros , dicens : Vade ad populnm istum , et dic :

»Aure audietis S » et reliqua. Hanc igitnr prophetiam

quam apostolus Paulus affirmat a Spiritu sancto pronun-

tiatam , ipse liber Prophetse a Domino dictam esse com-

memorat. « Et audivi, inquit Esaias, vocem Domini dicen-

»tem: Quem mittam, et quis ibit ad populum istumPEt

»dixi: Ecce ego , mitte me. Vade , inquit, et dic populo

»huic : Aure audietis ^ » Et post alia ipse Dominus ait

« Et convertentur et sanabo illos. » Et statim Propheta :

« Quousquc , Domine ? » Gum enim Dominus ad Prophe-

tam dlxisset, ut ca quoe scripta snnt, diceret, et Propheta

» Zach. T, G. jnxla lxx. — » Malth. xxn,4^-45.

4 Ifl, IV, 25 cx Psal, H, 1, — 5 I<K xxYiiT, 3*5, 26. — fi Isai, vt, 8-n



35o DYDIMI ALEXANDRINI

jiibenliDominorespondisset: « UsquequoDomine ? » ea quae

in Prophcta a Domino dicta sunt, in Spiritu sancto com-

memorata Paulus affirmat. Ex quo liquido ostenditur, ut

S£Epe jam diximus, unam etvoluntatem et naturam Domini

esse et Spiritus sancti , et in nuncupatione Spiritus, etiam

nomen Domini intelligi. Quomodo enim ad Gorinthios vo-

cabulum Dei super Patre positum , et Domini super Filio,

neque Patri aufert dominationem , neque FiHo deitatem

siquidem eadem ratione qua Pater Dominus est , et Fihus

Deus est , sic et Spiritus sanctus Dominus nuncupatur. Si

autem Dominus, consequenter et Deus, ut paulo ante jam

diximus , cum vocem Apostoli Petri ad Ananiam qui pc-

cuniam subtraxerat poneremus : quia et deitas superin-

telligitur in Spiritu sancto.

XXX. Verum quoniam inde quagstionis ordo deductus

esse : « CumautemveneritParacletus Spiritussanctus, quem

»mittet Pater in nomine meo , ille vos docebit omnia \ »

age nunc ex ipso sermone quaeramus , si qnid in eo possi-

mus invenire cum his consentire quae dicta sunt. Spiritum

sanctum a Patre in suo mitti nomine, Salvator affirmat , cum

proprie Salvatoris nomen sit Filius, siquidem naturoe con-

sortium , et , ut ita dicam , proprietas personarum ex ista

voce signatur. In qua appellatione Fihi, missus a Patre

Spiritus sanctus, non servus , non alius, nec disjunctus

a Filio inteiiigatur. Et quomodo Fiiius in Palris appcUa-

lione venit , dicens : « Ego veni in nomine Patris mei ^ , »

Filii quippe tantummodo cst in nomine Palris vcnirc ,

salva proprietate Filii ad Patrem, ct Patris ad Filium: sic

e contrario , nulUis alius vcnit in nomine Patris , sed verbi

o-ratia, in Domini et Deietomnipolenlis. Quodmanifcstins

adverlerc potcris Propiietas rclcgens cx animo. Nam ct

Moysesmagnus Dei minister ct fauiukis, iu nominc cjus,

» Joan. XIV, a6. — « Id. v, 4^-



Dfi SPIRITU SANCTO. 35 X

« Qiii cst ; » et in nomine Dci Abraham et Isaac ct Jacob

venit, Deo ad eum loquente : « Sic dices fdiis Israel :

Qiii» est, misit me ad vos. » Et rursus, « Dices eis : Deus Abra-

»ham, Isaac et Jacob misit ad me vos *. » Servorum

quippe justorum quales erant de quibus dixit : « Mandabo

» in Spiritu meo servis meis Prophetis ^ , » in nomine Dei

facta est missio. Et quia dignos se exhibuerunt Deo, in no-

mine Dei venisse referuntur. Rursus proficientes in majus,et sub unius Dei imperio non sistentes, in omnipolentis

Dei nuncupatione venerunt. Quia vero fdii Israel in

/Egypto commorantes, didicerunt eos, qui non sunt, quasi

deos colere, et mundi patres divino honore venerari, con-

sequens fuit, ut Moyses sub ejus, « Qui est, «vocabulo ad

eos mitteretur, et a falsis eos liberans diis, ad veram trans-

duceret deitatem , et adDominum patrum Abraham, Isaac,

et Jacob.

XXXI. Quomodo ergo servi qui in nomine Domini ve-

niunt, per hoc ipsum quod subjecti sunt et serviunt, indicant

Dominum, proprietatem ejus referentes; servi quippo

sunt Domini; sic et Filius, qui venit in nominePatris, pro-

prietatem Patris portat et nomen , et per haec unigenitus

Dei Filius approbatur. Quia ergo Spiritus sanctus in no-

mineFihiaPatremittitur, habensFiliiproprietatem, secun-

dumquodDeusest, non tamenfilieitatem,utFiliusejussit;

ostenditquia unitate sit junctusadFilium. UndeetFilii dic-

tus est Spiritus , per adoptionem faciens fdios eos , qui so

recipere voluissent. « Qui enim , inquit , estis fdii Dei

» misit Pater Spiritum Fiiii sui in cordanostra, clamantem :

»Abba, Pater^ »Iste autem Spiritus sanctus, qui venit in

nomlne Filii missus a Patre docebit omnia eos, qui in fide

Christl pcrfecli sunt. Omnia autem illa, quaj spiritualia

sunt et intellectuaha,et, utbreviter universa concludam,

» Exod. lUyiii i5, — tZad». 1, 4. — » Gal, iv, ^,



35» DIDYMI ALEXANDRINI

omnia veritatis ct sapientioe sacramenta. Docebit vcro non

quasi doctoretmagister disciplinae, quam aliunde est con-

sccutus; siquidem hoc eorumest, qui sapientiam et artes

aliquas studio industriaque didicere , sed quasiipsears at-

que doctrina et sapientia veritatisque Spiritus, invisibiliter

menti insinuat scientiam divinorum. Nam et Paler docet

sic Discipulos suos , dicente illo qui ab eo doctus fuerat :

« Deus docuisti me sapientiam% » et audactei' alio concla-

mante : «Docuisti me Deus a juventute mea , » atque ita

omnes liunt docti. Dei quoque Filius et sapientia Dei et ve-

ritas sic docet participes suos , ut disciplinam non arte

doceat , sed natura. llnde et eum docentur solum magis-

trumvocarcDiscipuli. Has easdem disciplinas, quaidantur

a Patre ct Filio in corda credentium , Spiritus sanctusmi-

nistrat his qui animales esse desierint. « Animalis quippe

whomo non percipit ea quce Spiritus sunt, arbitrans esso

» stultitiam quae dicuntur ^. » Qui vero a perturbationibus

purgaverit mentem suam , Spiritus sancti discipHnis

id est, sermouibus sapientiae , scientiaeque complebitur

in iantum ut is qui ea susceperit dicat : « Nobis au-

»tem rcvclavit Deus per Spiritum sanctum \ » Deus au-

tem his qui se itapraeparaverint Spiritum sapientiae revela-

tionisque largitur ad cognoscendum semctipsum,qui ac-

cipientes Spiritum sapientia), non aHundc, scd ab ipso Spi-

ritu sancto cfTiciuntur sapicntcs, et ab ipso intcnigunt

Dominum et quidquid Dei cst voluntatis , et eumdem ip-

sum Spiritum ipso revelante cognoscunt, « Ut sciant qucc a

»Domino donata sunt cis'^ : » itaut is qui fuerit Spiritum re-

velationis ct sapicntia; consecutus , sufficicns sit veritatis

dogmata prsedicarc , non humana , sedDei arte subnixus,

sicut et unum ex his Aposlohim possumus audirc diccn-

tcm : « Est pra^dicatio mea ct scrmo mcus non iu persua-^

» Psal. LX\, 17. — « I Cor. n, i/J. — "^ Ibid. 10. — 4 IbiJ. 12,



D£ SPIRITU SANCTO. 353

»sibiliLus humanaesapientiae verbis , secl in oslensIoneSpi-

»rilus et virtutis Dei*. » /Equalcm vcro Spiritui virtutem

non possumus aliam prjeter Christum Dominum nostruni

interpretari. Ipse enim Discipulis ait : « Accipietis enim

» virtutem Spiritus sancti venientem super vos \ » Et ad

Mariam Angelus : « Spiritus, iuquit, sanctus superveniet in

j)te, et virtus Altissimi obumbrabit tibi^ » Creatrix igitur

virtus Altissimi, Spiritu sancto superveniente in virginem

Mariam , Chrisli corpus fabricavit,quo ille usus templo

sine viri natus est semine.

XXXII. Ex quibus ostenditur esse Spiritum sanctum

creatorem, ut jam in Dogmatum volumine breviter osten-

dimus. Et in Psalmo ad Dominum dicitur: a Auferes ab

» eis Spiritum tuum et deficient , ct in terram suam rever-

»tentur. Emitte Spiritumtuum,etcreabuntur, etrenovabis

wfaciem terrae ^. » Nec mirum si domlnici tantum corporis

Spiritus sanctus conditor sit, cum Palri Filioque socia-

tus , eadem potestate creaverit omnia quae Pater creavit et

Filius. « Emitte enim, ait, Splritumtuum, et creabuntur. »

Porro jam frequenter ostendimus cjusdem operationls esse

Spiritum sanctum, cujus est Patcr et Filius , et in eadem

operatione unam csse substantiam , et reciproce eorum

quac ojxoouata sunt, operationem quoque non esse diversam.

Ut autem et allud quoque testimonlum quod nos possit ad-

juvare in fide Spiritus sancti ponamus , in Evangelio ita

sermo contexltur ^ « Adhuc multa habeo vobis dicere : sed

»non potestis ea portare modo. Cum autem venerlt ille

» Spiritus veritatis, diriget vos in omnem veritatem. Neque

»enim loquetur a semetipso , sed quaecumque audlet lo-

» quetur , et quae ventura sunt annuntiabit vobls. Ille me

» clarificablt,quia de meo accipiet, et annuntiabit vobi*,

t I Cor. II, 4. — » Act. 1,8. -- » Luc. I, 55, — 4 Psal. ciii, 39, 3o.




»Omnia quaa habet Pater, mca sunt. Propterea dixi vobis

»quia de meo accipiet et annuntiabit vobis *. »

XXXIII.Ex his enim sacramentorum verbis edocemur,

quod cum multa docuisset Discipulos suos Jesus, dixerit

€ Adhuc habeo plurima dicere vobis, » quia verbum istud

« Adhuc multa habeo dicere vobis , » non ad novos quosli-

bet et penitus Dei gratia vacuos dirigitur , sed ad eos qui

auditores verborum ejus , nccdum fuerant omnia conse-

cuti. Quaecumque enim sufficere poterant , tradens eis , in

futurum tempus reliqua distulit,quae sine disciplina Spi-

ritus sancti scire non poterant, quia ante adventum domi-

nicae passionis non erat datus hominibus Spiritus sanctus ,

Evangelista dicente : « Non enim erat cuiquam Spiritus

» datus ,quia Jesus necdum erat glorificatus ^. » Glorifi-

cari dicens Jesum , mortem gustare pro cunctis. Itaque

post resurrectionera apparens Discipulis suis, et insuf-

llans in faciem eorum : o Accipite , inquit , Spiritum

• sanctum^ » Et rursum : « Accipietis virtutem Spiritus

» sancti venienlis super vos ^. » Quo veniente in corda cre-

dentium, impletur sermonibus sapientiae et scientiae, et sic

spirituales cfTecti , suscipiunt Spiritus sancti disciplinam ,

quae possit eos deducere in omnem veritatem. Necdum

enim instante hora, in qua oportebatcos Spiritu sancto re-

pleri, tunc quando dixit ad eos, « Adhuc multahabeovobis

» dicere,» consequenter addidit, «Sednonpotestiseaportare

» modo. » Adhuc enim typo lcgis , ct umbroe, et imaginibus

scrvientes , non poterant veritatcm , cujus umbram lcx por-

tabat, inspicere , unde nec spiritualiasustinere. « Cum au-

» tcm, ait, vencrit illc, hoc est, Paracletus Spirilus vcrilatis

» dirigct vos in omnem vcritatcm , » sua doclrina et inslltu-

tione vos Iransfcrcns a moric llttcrae ad Spiritum vivifican-

tcm, in quo solo omnis Scripturae vcrltas posita cst. Ipsc

'

Joan,XVI, Ja-i5.

—« Id. vii,

39. —3 Id. xx, 23, —4

Act, 1,8.




crgoSpiritus verltatis, ingrediens puram et simplicem men-

tem,signabit in vobis scientiam veritatis , ctscmpernova

veteribus adjungens, diriget vos in omnem veritatem.

XXXIV. Ad Deum quoque Patrem quidam allegans

preccs, loquitur : « Dirige me in veritate tua* , » hoc est

in Unigenito tuo , propria vocc testante ; « Ego sum veri-

»tas ^. » Quam perfectionem tribuit Deus mittens Spiri-

tum veritatis, quia credentes in totam dirigat veritatem.

Dehinc in consequentibus de Spiritu veritatis , qui a Patre

mittatur, et sit Paracletus, Salvator, qui et veritas, ait

« Non enim loquetur a semetipso , » hoc est, non sine me ,

etsinemeoetPatris arbitrio, quia inseparabilis a meaetPa-

tris est voluntate. Quia non ex se est , sed ex Patre et me

est , hoc enim ipsum quod subsistit et loquitur, a Patre et

me illi est. Ego veritatem loquor ^ id est , inspiro quae lo-

quitur. Siquidem Spiritus veritatis est. Dicere autem et

loqui in Trlnitate, non secundum consuetudlnem nostram,

qua ad nos invicem sermocinamur et loquimur , accipien-

dum , sed juxta formam incorporalium naturarum , et

maxime Trinitatis ,quae vohintatem suam inserit in corde

credentium , ct eorum qui eam audire sunt digni, hoc est,

dicere et loqui,

XXXV. Nos quippe homines quando de ahqua re ad al-

terum loquimur ,primum quod vohimus , mente concipi-

mus absque sermone. Inde in allerlus sensum volentes

transferre, linguoe organum commovcmus, et quasi quod-

damplectrumchordls dentlum collldentes, vocalemsonum

emlttlmus. Quomodo igitur nos llnguam, quam palato den-

tlbusque collldlmus , et Ictum aerem In dlversa tempcra-

mus eloqula, ut nobls nota communlccmnis in ahos, ita et

auditorem nccessc est patulas prcTberc aurcs, et nuUo vitio

coarctatas , in ea quic dicuntur arrlgcre, ut possit ila scire

» P»i»l, xiiVj 5. — • Joan. xiv, 6.




qiiac profcrunlur ,quomodo novit ea illc qui loquitur*

Porro Deus simplex et incompositae spiritualisque naturae,

neque aures, neque organa, quibus vox cmiltitur, habet

sed solitaria incomprehensibilisque substantia nuUis mem-

bris partibusque componitur. Quag quidem de Filio et de

Spiritu sancto similiter accipienda.

XXXVI. Si quando ergo legimus in Scripturis : « Dixit

»Dominus Domino meo *. » Et aUbi : « Dixit Deus : Fiat

» lux ^ , » et si qua his simiha , digne Deo accipere debc-

mus. Neque enim ignorante Filio, qui sapientia et veritas

est , Pater suam nuntiat vokintatem , cum omne quod lo-

quitur , sapiens verusqne subsistens , in sapientia habeat et

in substantia. Loqui ergo Patrem et audire Filium , vel

e contrario, FiHoloquente, audire Patrem, ejusdem naturai

in Patre et Filio consensusque significatio est. Spiritus

quoque sanctus ,qui est Spiritus veritatis , Spiritusque

sapientine , non potcst Filio loquente audire quoe nescit,

cum hoc ipsum sit quod profertur a Filio, id est, proce-

dens a veritate, consolator manans de consolatore, Deus

de Deo, Spiritus veritalis procedens. Denique nequis iUum

a Patris et Fiiii vokuitate et societate discerneret, scriptum

cst : « Non enim a semetipso loquetur, sed sicut audiet

»loquetur \ » Cui etiam simile de ipso Salvator ait : « Si-

» cut audio et judico \ » Et alibi : « Non potest Filius a se fa-

» cere quidquam , nisi quod viderit Patrem facientem ^ »

Si enim unus est Patri FiUus, non juxta Sabellii dictum Pa-

trem et Filium confundentis , sed juxta indiscretionem

essenticC sive subslantia?, non potest quidquam absque

Patre facere ,quia soparatorum diversa sunt opera , scd vi-

dens operantem Patrem, et ipse operatur , non secundo

oradu, et post ilhmi operans. Alia quippe Palris, aha Fihi

opera esseincipcrent,si non asqaanier fiercnt. Scriptum est

• Psal. ciT, 1. — * Gcn. i , 5. — ' Joan. xvi, i3, — Md. v, 3o, -^

* Ibid. ig.



DE 5.PI1UTU SA.NCTO. 35^

aulem : « Qiiae enini ille lacit, haud dubium quin Palcr,

»haBC eadem Filius simiHtcr facit. » Quod si operante Patrc

et Fiho, non juxta ordinem primi ct secundi , sed juxta

idem tempus operandi eadem et indissimiHa , subsistunt

universa quae fiunt et Fiiius non potest a semetipso quid-

quam facere , quia a Patre non potest separari , sic et Spi-

ritus sanctusnequaquam separatus a FiHo,propter volun-

tatis naturaeque consortium, non a semetipso creditur loqui

sed juxta verbum et veritatem Dei loquitur universa quae

loquitur. Hanc opinionem sequentia Domini verba confir-

mant, dicentis: « Ille me clariflcabit , id est, Paracletus,

»quia de meo accipiet. » Puirsum hic, accipere, ut divinae

naturai conveniat intenigendum.

XXXVII. Quomodo ergo Filius dans , non privatur his

quae tribuit, nequecum damno suo impertit aliis , sic et Spiri-

tus non accipit quod ante nonhabuit. Si enim quod priusnon

habebat accepit, translato in alium munere, vacuus largitor

effectus est , cessans habere quod tribuit. Quomodo igitur

supra de naturis incorporaHbus disputantes inteUeximus ,

sic nunc et Spiritum sanctum a FiHo accipere, id quod

suse naturae fuerat cognoscendum est , cL non dantem et

accipientem, sedunam significare substantiam. Siquidem

et FiHus eadem a Patre accipere dicitur,quibus ipse

subsistit. Neque enim quid aliud est FiHus, exceptis his

quae ei dantur a Patre , neque aHa substantia est Spiritus

sancti praeter id quod datur ei a FiHo. Propterea autem

ista dicuntur, ut eamdem in Trinitate credamus esse na-

turam Spiritus sancti quae est Patris et FiHi.

XXXVIII. Quia ergo omnis iiumana vox nihil potcst

aliud judicarc quam corpora, etTrinitas, de qua nune nobis

sermo est, omnes materiales substantias supcrat , idcirco

nuHum verbum potest ei propiie coaptari, ct cjus signifi-

carcsubslantiam, scdomncqv.od joqnisriur, y.ara/or.crTJTrco;, id



358 DIDVMI ALEXA.NDRINI

est, abuslvc est , et de incorporalibus cunctls , et maxime

cum flc Trinltatc ioquimur. Glorlilcat itaquc Flllum Spl-

ritus sanctus, ostendens illum et in apertum profcrcns his

qui mundo corde eum intclllgcre et vidcre sunt digni , et

splcndorem substantla) et imaglnem invisibilis Dci scire.

Rursum imago ipsa ostcndcns se puris mcntlbus, glorificat

Patrcm, insinuans eum nescientibus ; ipse enim ait : « Qui

))vidct me , vldet et Patrem *. » Pater quoque revelans

Filium hls qui ad calccm scicntise pervenire merucrunt,

glorificat Unigenitum suum, ostendens ejus magnificentiam

atque virtutem. Sed et Ipse Filius tribuens Spiritum sanc-

lum his qui se dignos ejus munerc pragparaverunt, et pan-

dcns sublimitatem glorificationis et magnitudinlsejus vir-

tulem, glorificat illum. Delnde interpretationcm infercns

cum modo dixisset : « De meoâccipict ; )> protlnus subjecit

« Oinnia quae habet Pater , mea sunt, propterea dixl : Dc

»mco accipiet et annuntlabit vobis ^, » quodam modo lo

quens : Llcet a Patre procedat Spiritus verltatls, et det

ilU Deus Splritum sanctum petentibus se , tamcn quia

©mnia, quai habetPatcr, mea sunt, et ipse Spiritus Patris

ineusest, et de meo accipiet. Cave autem, cum ista dlcun-

tur, ne grave labaris intcUigentia3 in vitium, et putcs rem

allquam esse, et possessloncm, quae a Patre habeatur ac Fi-

llo. Verum quae habet Patcr juxta substantlam , id est

«ternltatem, immutablfitatcm, incorruptionem, immutabi-

lem bonitatem, de se et in se subsistentem , ha^c eademhabet ct Fihus. Et , ut plus inferam

,quidquid FiHus ipse

Rubslstlt , ct quaecumque sunt Fifii , hajc eadcm et

Patcr habet. Procul hinc absint dialecticorum lcndicuhe,

et sophismata a veritate pellantur,quce occasionem im-

pietatls ex pia praedicatlone capientia, dicunt : Ergo ct

Patcr est FIHus , et Filius Pater. Si enlm dixlsset :

Omnlaquajcumquc habct Deus, mea sunt, haberct impiclas occa-

# Joan. xiT, 9.— » Id. xyi, i5.



DE SPIRITU SANCTO. 35o

sionem coniingendi , ct verisimlle viclerelnr csse mcnda-

ciiun. Ciim vero dixerit : « Omnia quae habet Pater, mca»sunt,» Patris nomine se Filium declartvit, paternitatem

qui Filius erat , non usurpavit; quanquam et ipse per adop-

tionis gratiam , multorum sanctorum sit Pater , secundum

illud quod in Psalmis legitur : « Si custodierint fdii tui. »

Et iterum : « Si dereliquerint filii ejus legem meam*. »

Sed in hoc sermone sensuque praeposito, consequenter ea

quae diximus superius Patris esse, habet et Filius , et quae

Fihi sunt, habet et Spiritus sanctus. Ait quippe : « De meo

accipiet, propterea et ventura annuntiabit vobis. » Per

Spiritum siquidem veritatis , sanctis viris futurorum scien-

tia certa conceditur. Unde et Prophetae hoc eodem repleti

Spiritu, praenuntiabant sensu, et quasi pracsentia intue-

bantur,quae erant deinceps secutura. Satis haec abunde-

que juxta ingenii nostri paupertatem de praesenti Evangelii

capitulo dixisse sufTiciat. Si quibus autem Dominus reve-

laverit , et in viciniam veritatis adducti sunt , magisque

possunt G^rnere veritatem , disputationi illorum conceda-

mus meliora , quibus ille suffragatur qui est Spiritus veri-

tatis, et petimus eos qui lecturi sunt ut ignoscant imperi-

tiae, studioque dent veniam, cupienti totum Deo offerre

quod potuit , licet suam non quiverit implere voluntatem.

XXXIX. Proponamus et Apostoli ad Romanos Epistolae

testimonium ,quaeque nobis in illa videntur praesenti ma-

teriae congruere , ventilemus. « Ut justificatio , inquit

»legis impleatur in vobis. Qui non juxta carnem ambula-

» tis, sed secundum Spiritum, qui enim juxta carnem sunt,

» ea quae carnis sunt sapiunt; qui vero j uxta Spiritum, ea quae

» Spiritus sunt sentiunt. Sapientia quippe carnis mors est:

» Sapientia autem Spiritus vita et pax. Quoniam sapientia

» carnis inimica est Deo; legi quippc Dei non subjicitur, ne

« Psal. cxxxi, la, Id. bxxxviii, 3i.



36o DIDV.MI ALEXANDIUM

»que cnim polosl. Qui vero in carne sunt, Dco placerc

»non possunt. Vos autem non estis in carne , scd in Spi-

» ritu, si tamen Spirilus Dei hahitat in vohis. Si quis autcm

» Spiritum Ghristi non hahet , hic non est ejus. Si autem

» Christus est in vohis , corpus quidem mortuum est prop-

»ter peccalum, Spirilus vero vivit propter justitiam. Si

» autcm Spiritus ejus, qui suscitavitJesum a mortuis, hahitat

» in vohis , qui suscitavit Jesum Christum a mortuis , vivi-

»licahitetmortahacorporavestrapropterinhahitantemSpi-

» ritum ejus in vohis. Ergo,fratres, dehitores sumusnon carni,

»nt secundum carnemvivamus. Si enim secundum carnem

«vixeritis, moriemini. Si autem Spiritu facta carnis mor-

» tificaveritis , vivetis. Quicumquc enim Spiritu Dei agun-

» tur, hi fihi suntDei. NonenimaccepistisSpiritumservilutis

» iterum in timore ; sed accepistis Spiritumadoptionis, in quo

» ckmamus : Ahha , Pater. Ipse enim Spiritus testimonium

» perhihet Spiritui nostro, quia sumus fihi Dei. Si autem

»fdii,et haeredes. Hferedes quideniDei, cohaeredes autem

» Christi : si tamen compatimur, utet conglorificemur *. »

In praesenti ApostoH capitulo plurima de societate Spiri-

tus , quam hahet cum Patre et Filio demonstrantur. Ait

quippe Apostohis justificationem divinam et spiritualis le-

gis expleri in his : non qui juxta carnem amhulant, sed

juxta Spiritum : juxta carnem amhulantem eum , qui

per voluptates et vitia carnis corpori copulatus, facit om-

nia quae carnis sunt ct corporis opera , apostolicus sermodescripsit. Porro juxta Spiritum amhulantem eum, qui

in praiceptis legis Dei et Evangelii gradiens, spiritua-

lium sequitur ordinem mandatorum. Siquldem sicut car-

nalium vitium est ea sapere quoc -carnis sunt, ea cogitare

qua) corporum : sic c contrario spiritualium virlus ost,

semper cogitare de coelestibus ct aelernis , et his tractarc• Rom. Tin,4-i7.



DE SMAITV SANCTO. 36l

^|itne Spiritns suiU. Secl carnis sapientia , illico morte

sibi sociata, interficit eos, qui juxta carnem gradiuntur ct

sapiunt; sapientia vero Spirilus , mentls tranquillitatem, ct

pacem, et Yitam habentibus se largitur aeternam. Quam

cum possederint , omnes perturbationes et genera vitio-

rum, et ipsos quoque da3mones, qui haec suggerere nitun-

tnr habebunl sub pedibus suis. Sapientia ergo carnis cum

morti juncta sit, inimica est Deo. Inimicos quippe eos

reddit, qui suis legibus \ixerint : contraria semper et re-

pugnans voluntati et legi Dei. Neque enim fieri potest, ut

qui in sapientia carnis est, Dei praecepta custodiat ct vo-

luntati illius subjiciatur. Quandiu servimus voluptatibus,

servire Deo non possumus. Cum autem titillantem subje-

cerimus nostris pedibus luxuriam ^ et totos nos ad Spiri-

tum transferentes , nequaquam fuerimus in carne , id est,

in carnis passionibus : tunc subjiciemur Deo. Neque enim

de carne hac, in qua vivimus , et in cujus vasculo nostra

anima continetur, Apostoli sermo est, quia omnes sancti

corpore etcarne circumdati placueruntDeo : sedadidpo-

tius quod contra Dei praeceptum ex humana societate

perpetratur, de quibus est :« Dihges Dominum Deum

» tuum *. » Et, « Quod tibi non vis fieri ^, etc. » Vos autem,

ait, haud dubium qtiin discipuH Ghristi,qui sapientiam

Spiritus suscepistis et vitam et pacem non estis in carne, id

est, in carnis operibus, nequc ejus opera perpetratis : si-

quidem SpiritumDei habetis in vobis. Idem autem Spiritus

Dei et Spiritus Christi est, deducens et copulans eum qui

in se habuerit, Domino Jesu Christo. Unde et in conse-

quentibus scribitur : « Si quis autem Spiritum Christi non

»habet, hic non est ejus. »

XL. Rursum in prsesenti discimus societatem quam ha-

bet Spiritus sanctus ad Deum et ad Deum et ad Christuna.

» Deut. rr, 5. — • Tob. iv, i6.




Sed el in Epistola Petri, Spiritus sanctus esse Christi Spiri-

tus comprobatur:

« Scrutantes, inquit, et inquirentes, id

))est, Prophetae, de quibus ei fuerat sermo superior, in

» quod, et quale tempus significabat is, qui eis in erat Spiritus

» Christi ; testificans in Christo passiones, et ea quae post

))erant secutura dccreta, in quibus revelatum est : quia

» non sibi , sed nobis ministrabant ea quee nunc annuntiata

»

suntvobis per Spiritum sanctum *. »Iste

autem Spiritussanctus dictus est, etSpiritus Dei, non in praesenti tantum

sermone , sed et in aliis locis comphiribus , ut ibi : « Ea

» quae Dei sunt , nemo novit nisi Spiritus Dei ^. » Deinde

sequitur post hoc quod ait : « Si quis autem Spiritum Dei

» non habet, hic non est ejus ^: » et infertur : « Si autem

» Christus in vobis, » et manifestissimedemonstratur

inse-

parabilem esse Spiritum sanctum aChristo : quia ubicum-

que Spiritus sanctus fuerit, ibi et Christus est, et undecum-

que Christi Spiritus discesserit, inde pariter recedit et

Christus. « Si quis enim Spiritum Christi non habet , hic

»non est ejus. »Cui conjuncto si quis contrarium assu-

mat, dicere potest : « Si quis Christi est , ita ut Christus in

» eo sit , in hoc Spiritus Dei est. » Hoc autem idem et de

Deo Patre similiter usurpandum. Si quis Spiritum Dei non

habet, iste non est ejus. Cui rursum contrarium si quis

assumat, dicens : Si quis Dei est, in hocSpiritus Dei est.

Llnde scribitur : « Nescitis quia temphim Dei estis , et in

»vobishabitatSpiritusDei*?»EtinJoannisEpistola: «Inhoc

» cognoscitur Deus habitans in quibusdam, cum manserit In

»eis Spirilus quem dedit^ »Ex quibus omnibus indissocia-

bilis atque indiscreta Trinitatis substantia demonstratur.

LXI. Cum ergo ait : « Si Christus in vobis est, corpus

» quidem mortuum proptcr peccatum *, » nequaquam

« 1 Petr. I, II, la. —i Cor. ii, a. — » Rom. Tiii, g, lo. — 4 i Cor.

III , I. — ' I Joan. IV, i3. — 6 Rom. viii, lo.





364 ClDl^Jl AI.EXAx\Di',JM

»Dei*. wRiirsum refocillanscos, ct consolans ct provocans

sperare meliora, qiilbus loquebatur, alt : « Non enim ac-

»cepistis iterum spirltum servitutis in timorc ^: » id est,

non similitudine servorum, metu et terrore pccnarum vos

abstinetis a vitiis, quia habctis vobis datum a Patre Spiri-

tum adoptionis, id est, Spiritum sanctum, qui ipse Spi-

ritus, et Dei, et Christi, ct vcritatls dlcitur atque sapicnti.c.

Si autemspiritus iste adoptat in filiosDei eos, quorum dis;-

natione sui habitator eiTicItur, tlbi consequentium super

potentia ejus intelllgcntiam derelinquo.

XLIII. Porro in hoc adoptionis Spiritu clamant qui ha-

buerint illum, Patrem Deum, sicut ostendit sermo, dicens :

« In quo clamamus : Abba, Pater '

: o ipso Spiritu qui nos

adoptat in fdios, testimonium praebente participatione

sui, quod a nostro Spiritu possidetur,quia fdii Dei su-

mus. Cui consequens est Deum quidem quasi patrem, hae-

reditarias nobis divitias contuhsss, spirituaha dona : Christi

vero cohteredes nos esse, eo quod fratres ejus per gratiam

et benignitatem ipsius appellamur. Erimus autem haere-

des Dei, cohaeredes autem Christi , si compatiamur, ut et

conglorificari ei ex passionum societate mereamur.

XLIV. Yerum quia et hoc juxta id quodpotuimus edis-

sertum est, proponamus Prophetae capitulum,qua^dam

de Spiritu sancto continens , ut non solum de Novo , ve-

rumeliam de VeteriTestamento super ejus fide intellectu-

que doceamur. Nam et superius praelocuti sumus, in om-nibus sanctis, tam his qui post adventum Domini nostri

fuerunt, quam etiam retro , in Patriarchis videlicet et Pro-

phetis, Spiritus sancti gratiam fuisse versatam, eteos diver-

sis charismatibus virtutibusque compIesse.Quomodo enim

unius Dei et Unigeniti ejus gratiam possidectes, tam hi

qui ante, quam etiam illi qui post adventum ejus,justitiae

> Rom. vin, \7>, i4. — • Ibid. i5. — ' Ibid.



DK Sl>II\ITU SANCTO. 365

ercxcrc vexillnm , veritalis suiit scicntiam eonscculi : sic

et Spirltus sancti gratiam possidcbunt,quia inscparabi-

lem a Patrc ct Filio csse Spiritum sanctum in multis

supra locis ostcndimus. Scriptum est ergo in Proplicta :

« Misericordiae Domini rccordatus sum, et virtutis ejus in

»omnibus qu.TD retribuit nobis. Dominus judexbonus do-

wmuilsrael : inferens nobis juxta misericordiam suam, et

» juxta multitudinem justitia? succ.Et dixit : Nonne populus

»meus, fdii? etnon praevaricabuntur. Et factus est illis in

» salutcm ex omni tribulationc eorum. Non legatus, nequc

» Angelus , sed ipse salvavit eos , eo quod dilcxit cos , ct

«pepcrccrit eis. Tpse rcdcmit eos et suscepit cos, et exal-

» tavit eos in omnibus diebus soeculi. Ipsi vero non credidc-

»runt ct irritaverunt Spiritum sanctum ejus, et conversus

»est eis ad inimicitiam. Ipse debellavit eos, et recordatus

»est dierum antiquorum. Qui eduxit de terra pastorem

«ovium, qui posuit in eis Spiritum sanctum, congregans

» dextera Moysen *. »

XLV. Qui frequeuter Dei adepti sunt beneficia, scien-

tes gratia magis et miscricordia ejus, quam propriisexse

fuissc operibus consecutos, quasi uno omnes consensu et

animo concordantes loquuntur, « Misericordiae Domini re-

» cordatus sum. » Cogitantes enim qua3 ab eo frequenter

in Moyse dona susceperint , gratias referunt , et cum mi-

sericordia, etiam virlutum Domini recordantur, sive mi-

rabilium, qua3 crebro pro eis fecit in populis, sive profec-

tuum anima3, quibus pcrlegem, etProphetas, etpraecepta

ejus salubria cruditi sunt. Siquidem in Scripturis nomen

virtutis utrumquc significat. Rccordari autem se misericor-

diae et virtutum, ejus inquiunt, in omnibus quae retribuit eis,

non juxta justitiam suam , scd juxta miscricordiam ct bo-

nitatem ejus, qui est judex domui videnti,et sensui milndo

• Isai. txm, 7-ia. jnxla i\n,




corde cerncnti Dominum. Hoc siquidcm cx hcbroeo sermone

iii lingua nostra interprctatur« Isracl, id est , mens vi-

dcns Deum. «Licet enim tormenta et cruciatus judexnon-

nunquam inferat judicium merentibus; tamen qui causas

rerum altius intuetur, videns propositum bonitatis cjus,

qui cupit corrigere peccantem, bonum illum confitetur,

dicens : « Infcrens nobis juxta miscricordiam suam. » Si

cnim iniquitatcs eorum quod judicat attendat Dominus

quis sustinebit? Porro quia apud Dominum propitiatio

est. Dominus vidclicct nostcr atquc Salvator, infcrt nobis

secundum miscricordiam suam omnia qua? nos provebant

ad salutcm.'Infcrens quoquc juxta miscricordiam suam, ct

hoc facicns in judicio, cum justitia nobls tribuit, quce

admixta misericordia; bonitate largitus cst.

XLVI. Arguendus cst ex prajsenti capitulo ( 25 ) hajrc-

ticorum error, qui bonitatem a justitia scparantes, alium

Dcum bonum, alium justum finxerunt. Ecce enim in prc-e-

sentlarum ipsc estDeus et bonus, et judcx, et juxta miseri-

cordiam suam justitiamquc restitucns , et pariter bonus

justusquesubsistcns.Frustra igitur inlquum dogma slmulan-

tes, bonum Deum Evangelii et Vetcris Tcstamenti justum

esse dcfendunt, quia et in plurimis aliis locis, et nunc inPro-

phetae sermone, « Judex bonus » scribitur Deus, et c con-

trario quodnolunt, in Pauli apostoli Eplstola (qui certe

Novi Tcstamenti pra?dIcator cst) Dcus justus judcx rcfcr-

tur. « Reposita est mihi , inqult , corona justitlne,quam

wrcddct mihl Dominus in illa dlc justus judcx *. Idcm cst

ergo, hcctnollnt, Novi et VctcrisTcstamcntl Dcus, vlslbi-

lium ct iuvisibllium conditor, Salvatore etlam iu Evan-

gelio juslum et bonum Palrem liquido altcstanlc : « Patcr

» justc, mundus tc non cognovlt ". > Et in alio loco : a Nemo

»bonus nlsi unus Dcus ^ » Scd ct in vctcri lcgc alibi jus-

, a Tim. iv , 8. — • Joan. xvii, aS. — > Marc. x , i8.



DE SPiniTU SANCTO. 867

tus, alibi bonus dicitur Deus. In Psalmis : « Justus Domi-

»nus, inquit, et justitias dilexit *: »Et e contrario in Jere-

mia : «Bonus Dominus hisqui sustinenteum ^. »Rursus in

Psalmis. « Quam bonus Deus Israel, his qui recto sunt

»corde\ »Et haec quidem e latere contra haereticos stric-

tim dicta sunt. Tempus autem est, ut propositum Prophetae

ordinem prosequamur, qui ita contexitur : « Et dixit, » haud

dubium quin Dominus : « Nonne populus meus , filii ? nec

• praevaricabuntur *? »Non erant, inquit , similes his qui

generati sunt et exaltati, et eum qui genuit illos, des-

pexere. « Et factus est eis in salutem , » id cst , illis do

quibus Dominus ait : « Nonno popukis meus , filii ? ct

« non proevaricabuntur. » Hoc enim ipsum quod non prae-

varicati sunt, nec sprevcrunt Patrem, eis factus est in

sakitem : vel ob idipsum quod appellati sunt filii, causa eis

sakitis effectus est. Quoe salus a Christo Domino contri-

buta , Angeli quoque ad pastores voce firmatur , dicentis :

« Ecce evangehzo vobis gaudium magnum, quod erit omni

»populo : quia natus est vobis hodie Salvator,qui est

» Christus Dominus, in civitate David \ »Ipse factus est

cunctis , qui in eum credunt, occasio salutis aeteniae , et

ipse est Salvator mundi ,qui venit quaerere quod perierat.

Et ipse est, de quo chorus sanctorum canit : « Deus noster,

»Deus salvandi '. »

XLYII. Quia igitur Deus erat, qui salutem praebebat

fleternam, dictum est : « Non legatus, neque Angelus, »id

» est, non Propheta, non Patriarcha, non legislator Moyses

salvavitcos. Omnes enim, quos nominavi, poterant ad Do-

minum fungi legatione pro populo. Deniquc Moyses inter-

pcllans cum pro deHnquente plebe, 351? :« Si dimittis eis

»peccatum eorum, dimitlc \ Sed ohsecravit veniam qua-

draginta diebus jejimans, et miscricordiam Dei , animae

« Psal. X , 18. — • Thren. m, aS. — 5 Fsal. lxxii, t. — 4 Isai". lhi, 8.

iuxt«i Lxx, — 5 Luc. II, 10, u. -« 6 psai, txvii, 31.-7 JExod. xxii, 5i.




aftliclioiie provocaus. Ncmo autem de horum uumero le-

gatorum potcst esse salvator, indigeus et ipse eo, qui salu-

tis largitor verus est. Nam et Angeli quanquam spiritus

sint, ct ad diversa propter eos, qui salutem acccpturi sunt,

ministeria mittantur, non sunt tamen auclorcs salutis

sed eum qui fons salutis est , interpretantur et nuntiant.

Lnde dictum est : « Non lcgatus, neque Angelus, sed ipse

»Dominus salvavit eos. » Non propter aliud quid, scd prop-

» ter id, « Quod diligeret eos et parceret eis. » Parcerc autem

dicitur, quasi creaturis suls, juxta illud quod alibi scri-

bitur : « Parccs autcm omnibus, Domine amator anima-

»rum, quia tuae sunt : neque enim odies quos fecisti*. »

Quaproptcr et pro eorum salute proprio Filio non parcens

Pater, tradidit eum in mortem , ut per mortcm Filii sui dec-

tructo co qui habcbat mortis imperium, hoc est, diabolo,

redimcret omnes qui ab eo captivitatis vinculo teneban-

tur. Unde subjlcltur : « Ipse autem redemit eos, et susce-

» pit eos , et exaltavit illos. » Suscipit enim exaltatque sal-

vatos, ct rcdcmptos in sublime tollit virtutum ahs , et

eruditlone et scientla veritatis , non ad unum tantum et

alterum dicm, sed iu omnibus diebus oeternltatis habitans

in eis et cum els , et usque ad consummatlonem sacculi

Yilam eis tribuens, salutisque auctor existens. Omnibus

autem diebus saecuh illuminans corda eorum, non sinit

eos in tencbris^ ignorantia) ct crrore versari. Et hoc puto

esse quod scriptum est, « In omnibus diebus » exaltari eos.

XLVIII. Quia vero mutabilcs et ad vltia sponte Libcn-

les, post tanta beneficla Deo fuerunt increduli, et praccepta

illius rcHquerunt, et exacerbaverunt Splritum sanctum

Dei ,qui eis multa,boua largitus est, in pcccatum slmilc

corruerunt, hisqui|>ostquamgenItI suntct cxahatl, sprcvc-

runt patrem suum. Yelccrtcnuuc ipsi dcsciibuutur, qui ct

I Sap. ti . a5, 37.



DE SPIRIfU SANCTO. 869

ante dcscrlpli snnt : siquidcm ct ibi post peccatum dlcl-

tur ad eos : « Dereliquistis Dominum , ct ad iracundiam

» concitastis Sanctum Israel, et nunc quod ipsi non credi-

«derunt et exacerbaverunt Spiritum sanctum ejus. »Ex

praesenti ergo loco societas Spiritus ad Dominum ostendi-

tur. Qui dereliquit Dominum, et est incredulus, et ad

iracundiam provocat Sanctum Israel, et exacerLat Spiritum

sanctumejus. Eadem indignatio super peccatoribus tam ad

Spiritumsanctum, quam adsanctum Israel refertur. Undeetin consequentibus similis copula Trinitatis ostendltur, di-

cente Scriptura Dominum ad inimicitias esse conversum

his qui exacerbaverunt Spiritum sanctum ejus, et tradl-

disse eos sempiterno cruciatui, post quam non sermone,

sed rebus in sanctum ejus Spiritum blasphemaverunl.

« Ipse igitur, qui eis conversus est ad inimicitias, debella-

» vit eos » , et subjecit multiplicibus, longlsque cruciatibus,

ut nec in prsesenti tempore, nec in futuro conscquantur

veniam peccatorum. Exacerbaverunt enimSpiritum sanc-

tum ejus, et blasphemaverunt in illum.

XLIX. Si autem volueris hoc de Judaeis intelligere, qui

crucifixcrunt Dominum Salvatorem , et idcirco exacerba-

verunt Spiritum sanctum, id quod scriptum est, « Ipse

»debellavit eos, » ad illam est intelligentiam referendum

quod Romanis traditi sunt, quando venlt super eos ira Dei

in finem, In universo enim orbe cunctisque regionibus

soli exules patriae, in terra vagantur aliena, non urbem

antiquam , non sedes proprias possidentes , id quod Pro-

phetis et Salvatori suo fecerunt , receperunt. Quia enim

sanguinarii et vesano semper furore capti, non solum Pro--

phetas occiderunt , lapidaveruntque eos, qui ad se mlssi

fuerant, sed ad impietatls culmen egressi, Dominum Sal-

vatorem, qui pro cunctorum salule descendere dignatus

fuerat ad tcrvas, prodiderunt, ct cruclfixerunt; propterca

Liir. 24




cxpulsi sunl urbe , quam Prophetarum et Ghristi cruore

maculaverunt. Secundum igitur hunc sensum debellatos

eos a Domino intelligere debemus, non ad breve tempus ,

sed ad omne futurum saeculum usque ad consummatio-

nem mundi. Quippe (ut diximus)profugi atque captivi,

in universis aberrant nationibus , non urbera , non regio-

nem propriam possidentes. Attamen quia naturaliter be-

nignus est et misericors is quieos debellaverat , tribuit eis

locum poenitentiae , si velint ad meUora converti. Unde et

dicitur : « Recordatus est dierum saeculi. » Recordatus

enim temporum futurorum, clausam januam aliqua eis

ex parte reseravit , ut post quam intraverit plenitudo gen-

tium , tunc omnis Israel(qui hac fuerit dignus appella-

tione) salvetur. Licet enim in id temeritatis eruperint, ut

eum qui propter eos missus fuerat, interficerent , dicentes :

« Sanguis ejus super nos et super fiUos nostros* : » tamen

Deus suscitavit eum de terra, in cujus corde tribus die"

bus ct tribus noctibus fuerat commoratus, pastorem ovium

suarum. Siquidem ita contexitur : « Qui eduxit de terra

»pastorem ovium suarum^. »

L. Quod vero pastor ovium Deus, qui nunc prophetali

sermone describitur, Dominus sit, manifestius in Evange-

lio discimus, ipso Salvatore testante : « Ego sum pastor bo-

»nus, ct animam mcam pono pro ovibus meis^. Et iterum :

» Ovesmeoe vocem meam audiunt''. » Post haec omniaProphe-

tes ait : « Lbi est qui posuit super eos Spiritum sanctum^?»

Admiratur quippc de quanla fclicitate ad quantas mise-

riaspcrvcncrint. Et quodam modoloquitur? Quieosrcdcme-

rat, qui posucrat in iUis Spiritum sanctum suum, habitans

cimi eis, ubi nunc est? quo abiit ? DercUquit eos, quia ipsi

prius dereUqucrunt , et ad iracundiam provocavcrunt

Sanclum Isracl. Posuerat aulcm dudum in cis Spirilum

• Malllj. xwu, 26. — » Isai. iaiii, ii. juxla lxx. — * Joan, x, i4. i5.

— 4 ll)i(l, 27. — 5 is,!\\^ Lxiii, 1 1. jnxln i\x.



Dli SPIRITU SANCTO. SÎ

sanctum Dens , cnin adhuc boni cssent, et praeceptis ejiis

obsequi niterentur. His enim tantummodo Spiritus sanc-

tus inseritur, qui , viliis derelictis , virtutum sectantur

chorum, ct juxta eas , et per eas in fide Christi victitant.

Quod si paulatim negligentia suLrepente , cceperint ad

pejora confluere , concitant adversum se habitatorem

suum Spiritum sanctum : et eum, qui illum dederat, con-

vertunt ad inimicitias. Huic quid simile et i^postolus ad

Thessalonicenses scribens, ait : « Neque enim vocavit nos

» Deus ad immunditiam , sed ad sanctificationem^ »

LI. Itaque qui spernit , sive quod melius habctur in

grasco, « Qui praevaricatur, » non hominem pra^varicabitur,

sed Deum, qui dedit Spiritum sanctum suum in yobis. Nam

in his sermonibus Deus vocans per fidem in sanctificatio-

nem , id est , ut sancti Spiritus fierent credentes , dedit eis

Spiritum sanctum. Et quandiu praecepta Dei servaverunt,

permansitineisSpiritussanctus, quemacceperunt. Quando

vero amore lubrico corruerunt , et ad immunditiam sunt

delapsi , spreverunt, sive praevaricati sunt Dominum, qui

dederat eis Spiritum sanctum, ut non immunditiae deser -

virent , sed ut sanctificarentur. Unde pcenas luent qui

ista commiserunt, non quasi hominem, sed quasi Deum

spernentes. Et ut sciamus Dominum esse Spiritum sanc-

tum, qui datur credentibus, ex ipsis prophetae Esaiae disca-

mus eloquio, qui inducit ad quempiam dicentem Domi-

num : « Spiritus ftieus in te est , et verba mea dedi in os

» tuum^. » Ostenditur enim ex sermone praesenti , quod qui

acceperit Spiritum Dci, simul cum eo et verba Dei possi-

deat , sermones videlicet scicntiae et sapienliae. Nccnon ct

in alio loco ejusdem Prophetae Deus ioquitur : « Dedi Spi-

writummeum super eum^ » Qui crgo posuit in eis Spiri-

tum sanctum, Moysen dexterii sua sanctificatum cssc com-

' t Thes. IV. 7. — •> Isai". r.ix, 21. — * M. xi.m, 1.



3^2 DIDYMi ALEXANDRINI

memorat , slve Ulum ilhistrem virum et mystcriorum Dei

initiatorem , de quo ad Jesum filium Nave Dominus ait

« Moyses famulus meus *: » sive legem suam , quae in ve-

teri scripta est instrumento. Nam crebro legisse me me-

mini Moysen appellatum esse pro lcge , ut in Apostolo :

« Usque in hodiernum diem, quando legitur Moyses^. »

Et Abraham ad divitem in suppHciis constitutum : « Ha-

))bent inquit, Moysen et Prophetas^ » Et certe Uquido

comprobatur ibiMoysen, non supradictum virum signifi-

catum esse, sed legem.

LII. Porro quae est dextera Dei, quae adduxit Moysen

nisi Dominus et Salvator noster? Ipse est enim dextera

Patris, per quem salvat, et exaltat et facit virtutem, sicut

alibi de Deo dicitur : « Salvavit sibi dextera sua , et bra-

))chium sanctum ejus\ » Et rursum : « Dextera Domini

)) fecit virtutem , dextera Domini exaltavit me. Non moriar,

)) sed vivam , et narrabo opera Domini\ » Et certe vocem

hanc ex persona Dominici hominis proferri, quem unige

nitus Filius Dei assumere dignatus est ex Virgine , ex ipso

loco manlfestissime comprobatur,

quia ipse est dextera

Dei, sicut scriptum est in Actibus Apostolorum , quod

factus sit ex semine David secundum carnem, genitus de

Virgiue, superveniente in eam Spiritu sancto , et virtute

Excelsi obumbrante eam. De quo David prophetavit in

Spiritu ,quod a mortuis resurgens , assumptus sit in coe-

los , dextera Dei sublevatus. Scribitur ibi autem in hunc

modum: « Prcevidens idem David locutus est de resurrec-

)) tione Christi,quoniam non est derelictus in inferno , ne-

» que caro ejus vidit corruptionem. Hunc Jesum suscitavit

»Deus, cui nos omnes testcs sumus. Dexlera igitur Dei

»elevatus, ct rcpromissionem Spiritus sancti accipiens a

' 3o3ui'. I, 2. — 2 2 Gor. \n, i/j. — ' Luc. xvi, 39. — * Psal, xcvn. ii

—5 Id. cxYu, 16, 17,



Dli SPlKlTtl iJ\i\€TO. dlZ

))lâtre, efTudithoc donum in nobis, quodvos videtis et au-

)>ditis. Neque enim David ascendit in coelos*. » Nulli

quippe duLium exaltatum dexteraDei, et ab inferis resur-

gentem esse Dominum Jesum , sicut ipse Scripturae ser-

mone testatus est. Iste ergo qui resurrexit a mortuis dicit

« Ego dormivi et somnum cepi , et resurrexi, quia Domi-

»nus suscitavit me ^. »

LIII. Ipse ergo sermone Dei assumptus in coBlum,

elevatus esse ab ea, de qua supra diximus, dextera Dei

praedicatur, et accepisse repromissiones Spiritus sancti a

Patre, et efTudisse illum in credentes, ita ut omnium lin-

guis loquerentur magnalia Dei. Namet Dominicus homo

accepit communicationem Spiritus sancti, sicut in Evan-

geUis scribitur : « Jesus ergo repletus Spiritu sancto , re-

» gressus est a Jordane. » Et in alio loco : « Reversus est

» Jesus in virtute Spiritus in GaHlaeam^ »Ha3C autem abs-

que uUacakimnia de Dominicohomine, qui totus Ghristus,

unus est JesusFiHus Dei , sensu debemus pietatis accipere,

non quod alter et alter sit, sed quod de uno atque eodem,

quasi de altero secundum naturam Dei et hominis dispu-

tetur, et quia Deus Verbum unigenilus Filius Dei, neque

immutationem recipit, nec augmentum. Siquidem ipse

est bonorum omnium plenitudo.

LIV. Satis abundeque de Propheta? testimonio disputa-

tum cst , nunc ad reliqua pergamus, ut quomodo scimus

quod Pater et FiHus sanctos et bonos sui communica-

tione perficiunt, sic sanctus quoque Spiritus participa-

tione sui , bonos efficiat sanctosque credentes : et ex hoc

etiam unius cum Patre et Filio substantiae esse doceatur.

Dicitur in Psalmis ad Dominum : « Spiritus tuus bonus

»deducet me in terram rectam \ » Scimus autem in qui

busdam exemplaribus scriptum csse : « Spiritus sanctus

• Act, 11,01-^1. — « Psal. m, 6, — 3 Luc. iv, i/}. — < Ps^l. cxiir, lo.



3^4 DIDYMl ALLXA.NDR1M

» tuus. » Porro in Esdra absque ulla aniblgultate bonus

Spiritus appellatur : « Spiritum 1,uum bonum dedisti , ut

))eos faceres intelligere\ » Quod autem Pater sanctificet,

Apostolus scribit , dicens : « Deus autem pacis sanctifi-

» cet vos perfectos ^ » Et Salvator ait : « Pater sancte

» sanctifica eos in veritate , cpiia verbum tuum est veritas^

Perspicue dicens : In me (qui Verbum tuum sum et verilas

tua) sanctifica illos lide et consortio mei. Dictus est ct

alibi bonus Deus : « Nemo bonus, nisi unus Deus\ »

Superius quoque ostendimus quoniam Filius sanctificet,

Paulo in eadem verba congruente : « Etenim qui sanctifi-

» cat et qui sanctificantur, ex uno omnes ; » sanctifican-

tem significans Christum , et sanctificatos eos , qui pos-

sunt dicere : « Factus est nobis sapientia ex Deo Ghristus,

»et justitia et sanctificatio ^ » Appellatur siquidem et

Spiritus sanctificationis. Unde et ad eum dicitur : « Et

»omnes sanctificati sub manibus tuis, et sub te sunt. »

Bonus Dominus noster Jesus Christus, et ex bono Patre

generatus est , et de eo legimus : « Confitemini Domino

» quoniam bonus^ » Confiteantur autem illi, qui ab eo aut

veniam obsecrant peccatorum, aut gratias referunt ejus

clementiae pro indullis beneficiis. Spiritus quoque sanc-

tus ecs, quos dignatur implere, sanctificat, ut superius jam

dcmonstratum est ,quando ostendimus eum partlcipabi-

lem et a multis simul capi posse. Et nunc in prnesenti

Pauli tcstimonio largitor sanctificationis ostenditur, in eo

quod alt : « Debemus autem ct nos gratias agere Deo sem-

»per pro vobis, fratres dilecti a Domino, quia elegit Deus

» vos primitias in salutem, in sanctificatione Spiritus sancti

»et fide veritatis'. » Nam et in hoc loco charlsmata Dei

' 2 Esdr. IX, 20. — » 2 Thess. v, 23. — 3 Joan. xvn, ii, el 17.

— 4 Marc. r , 18. — « 1 Cor. i, 3o. -*• ^ Psal. cxviii, 1. — ^ a Thess,

II , 12.



DE SPIMTU SANCTO. 3^5

subintelliguntur In Spiritu , cum in sanclificatione spiri-

tus , fides pariter et veritas possidentur.

LV. Quia ergo recte, et pie, et ut se veritas habet , haec

diximus, sanctificationis , bonitatisque vocabuhim, et ad

Patrem , et ad FiHum , et ad Spiritum sanctum aeque re-

fertur , sicut ipsa quoque appellatio Spiritus. Nam et Pa-

ter Spiritus dicitur, ut ibi : « Spiritus est Deus^ » Et Fi-

HusSpiritus, «Dominus, inquit, Spiritus est^?» Spiritus

autcm sanctus , scmper Spiritus sancti appellatione cen-

setur : non quod ex consortio tantumnominis Spiritus cum

Patre ponatur et FiHo, sed quod una natura , unum possi-

deatetnomen. Quia vero Spiritus vocabuhim multa signi-

ficat, enumerandum est breviter, quibus rebus nomen

ejus aptetur. Vocatur Spiritus et ventus , sicut in Eze-

chiele : « Tertiam autem partem disperges in spiritum,

»hoc est, in ventum^ » Quod si vohieris secundum his-

toriam illud sentire ,quod scriptum est : « In spiritu vio-

»lento conteres naves Tharsis^, » non aHud ibi spiritus

quamventus accipitur. Necnon Salomonintermultahoc quo-

quemunusa Deoaccepit,ut sciretviolentias spirituum :

nonahud se in hoc accepisse demonstrans

,quam scire rapi-

dos ventorum flatus , et quibus causis eorum natura sub-

sistat. Vocatur et anima spiritus, ut in Jacobi Epistola :

« Quomodo corpus tuum sine spirltu mortuum est ^, »

et rellqua. Manifestissime enim spiritus hic , nihil aliud

nisl

anlma nuncupatur. Juxta quam Intenigentlam et Ste-phanus anlmam suam spiritum vocans : « Domine , Inquit

»Jesu, susclpe spiritum meum^ »Illud quoque quod in

Ecclesiaste dicltur : « Quis scit an splritus homlnls ascen-

»dat sursum, et splritus jumenti deorsum'. » Conside-

randum utrumnam et pecudum animae splrltus appellen-

' Joan. IV, 24. — » 2 Cor. iii, 17. — ' Ezecli. v, a. juxla lxx. —* Psal. XLvii, 8, — 5 Jacob. 11, 26. — ^ Act. vu, 58. — i Eccle. ni, 21.



3^6 i>lD\.\ll ALliXAxNDKlM

tur. Dicitur etiam cxcepta anima, ct excepio spiritu

nostro,

spiritus alius quiscsse in

homine , de quo Paulusscribit : « Quis euim scit hominum ea qua; sunt hominis

» nisi spiritus hominis qui in eo est * ? » Si enim voluerit

contendere quispiam animam hic significari in spiritu,

quis erit homo , cujus cogitationes et arcana , et secrela

cordis occulta nesciat homo nisi spiritus ejus ? quia de cor-

pore solitario hoc inteUigere velle perstultum est.

LVI. Quod si arguta nititur fraude surrepere , de Spi-

ritu sancto haec scripta contestans, si diUgenter verba ipsa

consideret , cessabit asserere mendacium. Siquidem ita

scriptum est : « Quis enim scit hominum quae sunt homi-

» nis nisi spiritus hominis qul in co est ? Sic et ea quae sunt

» Dei , nemo scit nisi spiritus Dei. » Quomodo enim alius est

homo, ahus cst Dcus : sic et spiritushominis, qui est in eo,

separatur a Spiritu Dei ,qui est in eo, quem Spiritum

sanctum frequenter ostendimus. Sed et in aho loco idem

Apostohis a nostro spiritu, Spiritum Dei secernens, ait

« Ipse Spiritus tcstimonium perhibet spiritui nostro ^ , »

hoc significans, quod Spiritus Dei, idest, Spiritus sanctus,

testimonium spiritui nostro praebeat, quem nunc diximus

esse spiritum hominis. Ad Thessalonicenses quoque, « In-

» teger, inquit, spiritus vester et anima et corpus '. » Si-

cut enim alia est anima et corpus aliud : sic et aliud est

spiritus ab anima, quac suo loco specialiter appellatur. De

quo et oravit , ut integcr cum anima servctur et corpore

quia incredibile cst, atque blasphemum, orare Apostolum,

ut Spiritus sanctus integerservetur, qui nec imminutionem

potest recipere , nec profcctum. De humano ergo, ut dixi-

mus, spiritu in hoc loco Apostoli scrmo testatus est.

LVII. Appcllanturquoquc supernae rationabilesque Vir-

tutcs,quas solct Scriptura Angclos ct Fortitudincs nomi-

' 1 Cor. II; 11,-2 Rom. v, i4. — ^ Tlicss. t, 25.



DE SPlttlTU SANCTO. 3^^

narc vocahulo Spiritus, ut ibi : « Qui facis Angelos tuos

»Spiritus *. » Et alibi: « Nonne omnes sunt administrato-

wres Spiritus ^ ? » Pulo ad hunc sensum et illud referri,

quod in Actibus Apostolorumscribitur : « Spiritus Domini

» rapuit Phihppum, et non amphuseum vidit Eunuchus^,

id est, Angelus Domini in subHme elevans Philippum,

transtulit illum in alium locum. Piationales quoque alise

creaturae, etde bono in malum sponte propria profluentes,

spiritus pessimi et spiritus appellantur immundi , sicutibi:

« Cum autem spiritus immundus exierit ab homine \ »

Et in consequentibus : « Assumit scptem alios spiritus ne-

» quiores se. » Spiritus quoque daemones in Evangeliis ap-

pellantur. Sed et hoc notandum , nunquam simphciter

spiritum , sed cum aliquo additamento spiritum significari

contrarium , ut spiritus immundus , et spiritus daemonis :

hi vero qui sancti sunt spiritus , absque uUo additamento

spiritus simpliciter appellantur.

LVIII. Sciendum quoque quod nomen spiritus , et vo-

luntatem hominis et animi sententiam sonet. Volens quippe

Apostolus virginem non solum opere , sed et mente sanc-

tam esse , id est , non tantum corpore , sed et motu cor-

dis interno, ait : « Ut sit sancta corpore et spiritu ^, »

voluntatem spiritus et corpore opera significans. Consi-

dera utrum hoc ipsum in Esaia sonet,quod scriptum est

«Et scient qui spiritu errant intellectum^;» Qui enim errore

judicii aliapro aliis bona existimant , accipient intellectum,

ut corrigatur error illorum , ut pro pravis ea quae recta

sunt eligant. Necnon et illud : « Una fortitudo spiritus

» vestri » , vide an idipsum ostendat. Et super omnia voca-

bulum spiritus altiorem et mysticum in Scripturis sanctis

significat intellectum, ut ibi : « Littera occidit, spiritus au-

» Psal. ciii ,4- —' Ilebr. i , 14. —

^ Acl. 111 ,59.-4 Luc. xi, 2X.

— * Ibid. 26, — « 1 Cor. vii, 54. — t Isai'. xxix, a4.




» tem vivificat* : » litteram dicens simplictm t panifestam

juxta historicam narrationem, spiritum ver sanctum et

spirituale nosse cpiod legitur. In hanc congruit voluntatem

et illud : « Nos sumus circumcisio, qui spiritu Domino

«servientes sumus, et non in carne considentes ^. » Qui

enim non littera carnem concidunt, sed cor spiritu circum-

cidunt, auferentes omnes ejus superfluum, quod generationi

proximumest etamicum, hi vere spiritucircumcisisunt, in

occulto Judaei et veri Israelitae , in quibus non est dolus.

Qui transcendentes umbras et imagines Veteris Testa-

menti , cultores veri adorant Patrem in Spiritu , et veritate.

In Spiritu quia corporalia et humilia transcenderunt , in

veritate,quia typos etumbras et exemplaria relinquentes

ad ipsius veritatis venere substantiam, et ut jam diximus,humili et corporea verborum simplicitate contempta , ad

spiritualem legis notitiam pervenerunt.

LIX. Haec interim juxta possibilitatem ingenii nostri

quot res Spiritus significaret attigimus , suo tempore quid

unumquodque significet, si Christus tribuerit, disserturi.

Nonnunquam autem Spiritus et Dominus nosler Jesus

Christus, id est, Dei Filius appellatur. « Benignus siquidem

»est Spiritus sapientiae *. » Et in alio loco : « Dominus

»autem Spiritus est * , » ut ante diximus: ubi etiam illud

adjunximus : « Spiritus Deus est * , » non juxta nominis

tantum communionem , sed juxta naturae substantiaeque

consortium. Quomodo enim quorum diversa substantia

est, interdum evenit communi vocabulo nuncupentur , et

haec dicuntur, o/iwvw;uta , ita eorum quorum eadem est na-

tura atque substantia, cum societate vocabuH, naturae quo-

que aequalitas copulatur, et dlsciplina3 Dialecticorum est

appellare haec auvwvu|ma. Idcirco ct Spiritus vocabulum et

« 2 Cor. iii, 6. — ^ Pliilip. iii, 3.-3 Sap. i , 6. — < 2 Cor. in, 17.—

* Joan. IV, 24.



DE SPIRITU SANCTO. 3^9

si quid aliud in Trlnitatc usurpari solet auvwvuâv est ; verbi

gratia, Sanctus bonus, et caeterahis similla,

de quibuspaulo ante pcrstrinximus.

LX. Porro ad haec necessario devoluti sumus , ut qula

frequenter appellatio SpiritusinScripturis estrespersadivi

nis , non labamur in nomine, sed unumquodque secundum

locorum varietates et intelligentias accipiamus. Omni ita-

que studio ac diligentia vocabulum Spiritus, ubi et quo-modo appellatum sit contemplantes, sophismata eorum et

fraudulentas decipulas conteramus, qui Spiritum sanctum

asserunt creaturam. Legentes enim in Propheta : «Ego

» sum firmans tonitruum, et ereans Spiritum*, » ignorantia

multiplicis in hac parte sermonis, putaverunt Spiritum

sanctum ex hoc vocabulo demonstrari, cum in praesentia-

rum Spiritus nomen ventum sonet. Necnon in Zacharia

audientes locutum Dominum, quod ipse sit « Qui creat

))spiritum hominis in eo^,))existimaverunt Spiritum sanc-

tum etiam in hoc capitulo significari : non animadvertentes

quod animam hominis, aut spiritum, quem tertium in

homine esse jam dlximus, Splritus appellatio significet.

Ergo ut praelocuti sumus, quomodo unumquodque dictum

sit, consideremus : ne forte per ignorantiam in barathrum

decidamus erroris. Siquidem in allis rebus ex consortlo

vocabulorum error eveniens, confusionem et pudorem ei

quierravit importat^ de supernis vero et divinis lapsus ad

prava, ad aeternam poenam deducit et barathrum , maximecum semel deceptus noluerit resipiscere, sed suum defen-

sare impudente errorem. Decebat etiam, et magnitudo

voluminis exigebat, ut fmem acciperet oratio.

LXL Verum quia infert se quaestio adversus ea quae

superius disputavimus : quam idcirco tunc praetermisimus,

ne textum sermonis irrumperet , et inter piam praedicatio-

' Amos. ir, i3. — 2 Zach. xn, 1.



38o DlOVMl AtIiXA.M)Rl.\l

nem, impia contcntioponerctur, necessarium pulo ad pro-

positum respondere, et lcctoris arbitrio quid supcr his

sentiat derelinquere. Disputantibus ergo supra, quod ani-

mam vel mentcm hominis nulla creatura juxta substantiam

possit implere, nisi sola Trinitas, quia tantummodo secun-

dum operationem ct voluntatis errorem, sive virtutem,

animusde hisquaj creata sunt impletur, oborta est quastio

nostra, quasi sententiam solvens, quod creata substantia,

qua3 in Scripturis Satanas appellatur, ingrediatur in aliquos,

et cor quorumdam implere dicatur. Nam ad eum qui me-

dietatem pretii de agro vendito sibi, aliud profitens, reser-

varat, a Petro apostolo dictum est : « Anania, quare implevit

» Satanas cor tuum *: » Et de Juda loquitur ipse Salvator,

quod intraverit in eum Satanas. Ad quod postea responden-

dum est. Interim nunc disputemus adversum id quod scrip-

tum est, « Quare implevit Satanas cor tuum?»Quomodo

Satanas mentem alicujus et principale cordis impleat, non

ingrediens in eum, etinsensum ejus, atque, ut ita dicam,

adytum cordis introiens : siquidem haec potestas solius est

Trinitatis : sed quasi callidus quidam et nequam ac fallax

fraudulentusque deceptor, in eos animam humanam ma-

litioe alfectus trahit, per cogitationes et incentiva vitiorum,

quibus ipse plenus est. Denique et Elymas magus, fdius

diaboli juxta malitiam nequitiamque subsistens ,plenus

omni dolo, et mahtia scribitur, Satana patre ejus hanc

ei voluntatem, quasi ex consuetudine vitiorum in na-

turam , vertente. Arguens itaque eum apostohis Paulus

atque corripiens ait : «0 plene omni iniquitate et omni

» dolo, fUi diaboh, inimice justitiae Dei^ » Quia enim versi-

pellis et caUidus omnem in se dolum fraudulentia; susce-

perat, appellatur filius diaboH, quia implebat ipse omne

principale iUius fraude et iniquitate et omni malitia, in

' Acl. T, 5. — ' !d. xiii, 10.



DE SPIHITU SANCTO. 38l

iantiim illlciens eum atque dccipiens, ut ipse Satanas im-

plesse animam ipsius, et habitare in codem putaretur,

quem ad omnes suae perversitatis dolos , mlnistrum sibi ac

famulum praeparavcrat.

LXII. Ad id vero quod secundum posueramus exem-

plum, quia in Judam introisset Satanas , hoc dicendum

est. Observans diabolus quibusdam motibus et operatio-

num signis, ad quae potissimum Judaj cor esset vitia pro-

clivius, deprehenditeumpatere insidiis avaritiae : etreperta

cupiditatis janua, misit in mentem ejus quomodo deside-

ratam pecuniam acciperet , et per occasionem lucri, pro-

ditor magistri et Salvatoris sui existeret, argentum pro

pietate commutans , et suscipiens pretium sceleris a

Pharisseis atque Judaiis. Haec ergo cogitationis occasio

locum tribuit Satanoe, ut in cor ejus introiens, implerct

eum pessima voluntate. Introivit ergo, non secundum

substantiam, sed secundum operationem ; quia introire in

aliquem, incrcaia^. naturae est ejus, quae participetur aplu-

ribus. Imparlicipabills ergo diabolus est, non creator, sed

creatura subsistens. Unde et convertlbilis atque mutabilis,

e sanctilate decldlt atque vlrtute. Diximus supra fjtsToxaov,

id est, quod participatione capiatur, esse incorruptibile et

immutabile et conscquenter aeternum. Quod autem mutari

potest, factum esse, et habere principium. Porro quod in-

corruptiblie sit, esse et retro et deinceps sempiternum.

Non ergo, ut quidam putant, participatione naturae sive

subsiantlae implet quempiam dlabolus, aut ejus habltator

efficitur, sed per fraudulentiam et decepiionem et mali-

tiam habitare in eo credltur quem replevit. Hac autem

fallacia ctiam presbytcros, qui adversus Susannam in cru^

delitatem se verterant, intravit : implens animas eorum

incendio libidinis ct sera scnii voluptate. Scriptum est

enim : «Yencrunt autem duo prcsbylcri, plenl iniqua cogi-



382 DIDYMI ALEXA>DRIM

»tationo*.» IIIs iiisidils iiiiplevit ct universum populum

Judaeorum, dicente Propheta dc co : « Vae gens peccalrix,

«populus plenus peccatis, semen pessimum, filii iniqui^. »

Scmen cpiippe nequam, diabolus : et filii ejus propter ini-

quitatem ct plenitudinem dicti sunt peccatores. Si autem

aLhis qui ejus in Scripturis filii nominantur, juxta suLstan-

tiae participationem non capitur : siquidem ImpossiLIIe

hoc esse in creaturis frequeuter ostensum est : neque alius

quis potest eumcapere parlicipatione suLstantiae, sed tan-

tummodo assumptionc fraudulentissimae voluntatis. Ope-

rationem quippe et studia non solum Lonorum operum,

sed etiam maloram in creaturls diximus : naturam vero

atque suLstantiam solius in alios posse Trinitatis inlrare.

LXIII. ALunde, ut reor, occuisum est propositac quaes-

tioni. Quia vero ineptum et stultum videtur adversus fatua

respondere: et si quid in Luccam ruerit impiorum, hoc

velle dissolvere : non enim tantum impietas est scelerata

proponere, quantum et de sceleratis cum resistente velle

iractare : idcirco illud quod solent tractare praetereo, sa-

crilega adversus nos audacia proclamantes : Si Spiritus

sanctus creatus non est , aut frater est Dei Patris, aut

patruus est unigeniti Jesu Christi, aut filius Christi est, aut

nepos est Dci Patris, aut ipse filius Dei est, et jam non erit

unigenitus Dominus Jesus Christus, cum altcrum fratrem

haheat. Miseri atque miserahiies, non sentienles de incor-

poreis et invisibihLus, juxta corporalium et visiLilium

dlsputari non licere naturam. Fratrcm essc velpatruum,

nepotrm vel filium, corporum nomina simt, et imLecilli-

tatis humanx vocaLuLi. Trlnilas vcro omues lias prfctcrgre-

ditur nuncupallones. Et quolicscumquc in aliqua dc hls ca-

dit nominiLus nostris, cl incongruis vocaLulis : non suam

naturamloquitur. Cum igitur sancta Scriptura amplius dc



DE SPIRITU SANCTO. '6S?)

Trlnitate non dicat, nisi Deum Patrem esse Salvatoris, et

Filium generatum esse a Patre : hoc tantummodo debemus

sentire quod scriptum est. Et ostensoquod Spiritus sanctusincreatus sit : consequenter intelligere, quod cujus non

est creata substantia, recte Patri Filioque societur.

LXIV. Haec juxta eloquii nostri paupertatem in praesenti

dicta sufficiant, timorem meum, quod de Spiritu sancto

loquiausussim,indicantia. «Quicumqueenimin eumblas

«phemaverit, non solum in hoc saeculo , verumetiam in

» futuro non dimittetur ei *: » nec ulla misericordia et ve

nia reservabitur illi , « Qui conculcaverit Filium Dei, et

» injuriam fecerit Spiritui gratiae ejus in quo sanctificatus

«est^. » Quod quidem et in Deo Patre est intelligendum.

Nam qui blasphemaverit in eum et impie egerit, sine ve~

nia cruciabitur, nullo pro eo Dominum deprecante, sicut

scriptum est :« Qui autem in Dominum Deum peccaverit,

» quis orabit pro co ^ ? » Necnon et « Qui Filium negaverit

» coram hominibus, negabitur ab eo coram Patrc et An"-e-

» lis ejus\ » Ergo quia nuUa venia in Trinitatem conceditur

blasphemantibus , omni studio et cautela est providendum,

ut nein brevi quidem parvoque sermone de ea disputantes,

labamur. Quin potius si quis hoc vohmien legere volue-

rit ,quaesumus ut mundet se ab omni opere malo et cod-

tationibus pessimis : quo possit illuminato corde ea intel-

ligere quae dicvmtur, ct plenus sanctitate atque sapientia,

ignoscere nobis, sicubi voluntatem nostram non implevit

cffcctus : et tantummodo consideret qua mcnte quld dictum

sit, non quibusexpressum sermonibus. Sicut enimpietalis

sensum nobis audaciter juxta nostram conscientlam vin-

dlcamus : ita quantum de eo loqui pertlnct , vcnustatcm

rhetoricam facundlamquc juxla conscquentiam textumque

« MaUli. XII, 32. — a Ilebr. x , 29. — ^ i Rcg. 11, aS, —v 4 Mallh. x

o3, el Luc. xu, 9.



38/1 DIDYMI ALEXANDRINI

sermonis, procul abesse slmpliciter confitemur. Studii

quippe nostri fuit, de Scripturis sanctis disserentibus, pie

intelligere quae scripta sunt, et imperitiam mensuramquenostri non ignorare sermonis.






tere. Ergo non sunt principia ingenita, Hoec enim inge-

nita, contraria sunt ,* quod autem illis communiter inest

ipsis priusest.

Nonergo ingenita principia sunt, idcirco

nimirum quod ingenito niiiil est anterius.

II. Sin autem dixerint non ea ratione, qua sunt ingenita,

esse illa contraria , hoc quoque illis commune invenietur.

Sed rursus quia malum ingenite est malum, et bonum

ingenite bonum, reperietur ingenitum malum commune

amborum,et ingenitum bonum commune item amborum.

Si autem ut bonum sine ingenito reperiatur , fieri non po-

test^ commune autem est ingenitum; utique etiam com-

mune erit, quod necessario comes ingenito est ,• hoc autem

est bonum.

Sin autem dicant, non esse commune illorum, esse in-

genitum;

quatenus nimirumalteri inest, reliquonon inest

crit igitur ingenitum , vel bonum vel malum ; non autem

bonum et malum. Quare si reperietur bonum ingenitum,

makim erit genitum.

Praeterea, omne malum est puniendum ; nihil vero quod

sit puniendum , est incorruptibile : nuUum igitur malum

est incorruptibile, neincorruplibiliter

corruptibilesit.

Nihil quod corruptibile sit, est ingenitum ; malum au-

lem est corruptibilc ; non ergo malum est ingenitum.

Nihil est malum secundum substantiam, proptcrea quia

malum qualitas est : nuUa autem qualitas substantia est

non crgo malum substantia cst.

Omnia contra sc vicissim intcrimunt. Quaj autem sunt

ingcnita, nulli obnoxia sunt interitioni : non ergo contra-

ria; quae enim contraria sunt, a corruptionc haud immu-

nia sunt.

Nihil ingenilum est mutalioni obnoxium; mutatur au-

tem bonum, quod a uialo supcretur : iion ergo bonum

ingcnitum cst.



LIBER UNUS CONTRA MANICIIyEOS, 887

Ingenllo niiUius corruptionis innata appctitio incst, jjul-

laque vis corrumpendl ac interlmendi ; inest autem malo

ea appetitlo ; non Igltur malum Ingenitum est.

Dlvinae Scripturse non solum homines «vGpwTrou? qui mali

sint, tradendos suppllclo dlcunt , sed et Ipsum diabolum *•

Omne autem quod suppliclo traditur, mutationi obnoxlum

est; nlhll vero mutatloni obnoxlum, est Ingenitum; nihil

ergo in iis, qu» mala sunt, Ingenltum est.

Eorum, quae ex integro contraria sunt, nihll commune

est. Quare omnino, quod unl Inest, aiteri non inesse ne-

cesse est. Inest autem bono esse ingenltum; malo igitur

neutrum horum inest. Makim Itaque nlhil est.

Qulcumque rem aliquam rlte expetit, dum ita expectat,

nihil Ipsum vetat expetlto potiri. Expetlt autem Deus ma-

litiam interltlonl dare ; igitur malltia eorum est, qua3 interi-

tioni obnoxia sunt. Quse autem ex eorum genere sit qua3

intereant,delebitur; quaeautemdeleatur, haud Ingenlta slt.

Si malum ingenltum est, illl ex natura est esse malum.

Nemo autem peccat, durn id praestat et operatur, quod est

ex natura. Malum igltur non peccat. Quod autem non pec-

cat, in culpa non est. Est vero Satanas in culpa acreus

est ; non ergo ingenltus est.

III. Divlna Scriptura, operationum studiorumque, qui-

bus se homlnes impendunt , ipsos fillos esse dlclt ac pro-

les. Proinde Iracundos, ulllque alli vltlo mancipatos (quippe

qui ea ratlone supphcli iras obnoxll exlstant) fdlos irae

vocat :

quemadmodum ait PauUis:

« Et eramus natura» fdil Irae, sicut et caeterl ^. wHos mutarlnihll vetat, ut non

sint ampilus natura filii irae. Paulas denique, de se ipse,

deque IlHs, qul pari ratione sancli cvaserunt, alt : « Era-

wmus natura fiiil irae, slcut et caeterl liomines , «qui huc

usque sunt in peccato. Illud autcm quod adjunctum est >

» Malth. XXV, 4« •

—» Fiphes. u, 5.

25^




« Natura, wnon hoc significat quod ex natura est, sed

quod vere. Hoc enim dicit : « Eramus natura filii ira ; » ut

declaret vere irae obnoxios esse, qui peccant. Quemadmo-

dum autem natura filius irse cfTicitur, ea ratione quod in

peccato versatur; sic mutatione, veritatis filius atque vir-

tutis evadit. Denique dictum est dc quibusdam a Salvatore

« Justificata est sapientia a fdiis suis *: « Sapientiae filios

vocante eos,quisint sapientes. Quia etenim qui alicujus filii

sunt , a parente esse habent, quod existunt ;quique adeo

imbuti qualitate sunt, ex ea, quae illis accessit, qualitate,

nanciscuntur ut sint; merito sic imbuti qualitate, qualita-

tis fdii nuncupantur ae nati. Sicut enim a Servatore is-

tiusmodi dictum est : Hi sapientes sunt sapientiae filii; ita

etiam alios filios pacis appellavit, dum ait Discipulis : « Cum

» intraveritis in civitatem aut domum , et si ibi fuerit fihus

»pacis, pax vestra (ipsa quae datur civitati aut domui) re-

» quiescet super illum % » qui in ea est, fdius pacis.

IV. Piursus idem Salvator ait ; « Prudentiores sunt fdii

«hujus saeculi fdiis lucis in generatione sua'. » Nempe lucis

fdios vocans, qui scientia veritatis ac virtutis operibus sint

illuminati. Ad quos,qui et lux facti essent quippe fiHos

lucis, ait : « Vos estis lux mundi \ »Eos autem, qui praesen-

tis vitae aniore tenentur , et ad eam referunt qusecumque

operantur, « SaecuH hujus fdios » nominavit. Quanquam

vero etiam prudentiores dixit filiis kicis; non simphciter

dixit esse prudentiores ; sed « In generatione sna ; » id est,

in rebus adhocsaeculum accommodatis,prudentiores sunt

fdiisiucis. «Sapientesenimsuntutfaciantmala; beneautem

facere nescierunt \ »Quin et de Juda scriptum est esse

eum « FiUum perditionis. » Sic enim Dominus de illo dixit

« ExDiscipuUs mcis nemo perit, nisi fdius perdilionis \ »

I MulUi. XI, 19. — » Luc. X, 5, 8. — 3 IJ. xvi, 8. — < Mallh. v, i5,

— 5 Jcrcm. IV, a?. — '"' Joan. xvn. 2.



LUIER liK US COiMhA MilMClIÔS. 38o

Filium autemperditionis vocavit, quod ea fecerit qucc sunt

perditionis, merguntque in interitum. Non enim talis erat,

cum unus esset ex Apostolis, ac cum eis Salvatori pariter

ministraret ; sed cum Filii Dei atque Magistri proditor ef-

fectus est. Quodque ex natura haud malus esset, simul

cum Discipulis omnibus audivit : « Ecce mitto vos sicut

» oves in medio luporum*. » Si lupos dicit eos qui peccant,

oves vero eos, qui virtuti navant operam : siquidem Judasnatura malus erat, ovis Christi non erat ; nam neque vir-

tutem potest operari, qui per naturam mahis est. Sed ne-

que ipsc diabolus per naturam malus est, sed ex mutatione

libera) voluntatis.

V. Sicut igitur non sohim malarum actionum ac stu-

diorum, verumetiam honestarum fiHi vocantur ac nati,

qui ea exercent eo qiiod dictum est modo; ex cujus ra-

tione, quahtatum foetus prolesque dicebantur, qui ex iUis

esse acceperint quod a quahtate ejusque munere habent;

merito«Caro peccati^, »et,«Corpus peccati^ » quispiam,

non simphciter dicitur, sed idcirco quia servit peccato.

Homo enim corpore ac carne ad hbidinem ahaque ejus-

modi vitia abutens, corpus suum « Corpus peccati » facit,

et carnem suam« Carnem peccati;»haud secus ac studio-

sus, castitatis studio, ac quae ei virtus rehqua comes,

corpus suum animumque sanctificat. Virgo igitur sancta

efTicitur corpore et spiritu (hoc est anima) quemadmodum

scribit Paulus, dicens debere virginem terrenis rebus cu-

risque non distrahi, « Ut sit sancta corporc et spiritu''. »

Sed et in Epistola ad Coriiithids scribit : «Glorificate Deum

» in corpore vestro*. » Si autem glorificatur Dcus in corpore

hominum, nec Deus in malo glorificatur ; haud sane corpus

natura mahmi est;quanquam ipsum peccator mahim red-

dit, ex peccati rationibus iUo utcns. Ac rursus paucis in-

« Mallh. X, 16. — a Rom. viii, 4. — » Id. vi, 6. — < 2 Cor. \'u,^,—

' 1 Cor. Vi, 20.




terjcctls 111 haec verba suos alloquitur : « Aii nescitis, quia

» corpora vestra templum sunt Spiritus sancti, qui in voLis

» est ;quem habetis a Deo * ? Si quis templum Dei violaverit,

» disperdet ilkim Deus : templum enim Dei sanctum est,

»quod estls vos^. »

VI. Sed et in Eplstola ad Thessalonicenses, idem Apos-

tolus scribit : « Deus pacis sanctificat vos totos : et intcger

» vester spiritus, et anima, et corpus nulla criminis labe

»in adventu Domini nostri Jesu Chrlsti servetur*. » Quo-

modo enlm ex toto sanctificari potest aliquis, et integrum

habere corpus suum, slquidem corpori, cum malum sit, a

natura comparatum est, ut sanctificarl non possit? Nam

si cornus natura makim est, non capit iit sanctificctur. Si

vero recipit bonuin, llquet non essc natura malum, cum

boni capax sit. Nam quod est a natura malum, fieri non

potest ut bonum reciplat : sicut rursus ut bonum natura,

malum recipiat.

Seriblt in afia Epistola idem Apostolus ad quosdam :

« Mundemus nos ab omni inquinamento carnis et spirltus,

» pcrficientes sanctlficationem in timore Dei\ » Qua ipsa

voce ac loqucndi forma ostendit carni quoque comparatum

esse, ut emundetur ab inquinamentis, quas ex peccalo Illi

inolcscunt. Simillter in splrltu et anlma. Quod sl caro se-

cundum substantiam esset mala, et splrltus secundum sub-

stantlam esset bonus; neque spiritus inquinamentum ha-

beret, neque vero caro emundaretur ab inquinatlone.

Prsecipit autcm utrumque emundaie ab inquinamcnto ;

modum eliam dicens quo sit futura mundalio. Alt namque:

« Perficientes sanctificationem in timore Dei. » Illud vero

etiam recte, quod ait : « In tiniorc Dcl ; » ut cstendat haberc

ex se ut obediant, et non ex necessitate. Quod si pcrfi-

cientes sanctlficatlonemin timore Dei, emundamuscarncm

» 1 Cor. VI, 19. — a i(]. jii, 17. — 5 1 Tljess. v, 25. — i i Cor. vii, 1.



LIBER UNUS CONTRA. MANICHÔS. 89 1

nostram et spirltum ab inquinatione, palam est accedcntc

nobis sanctitate istud prrestari. Sicut enim animus ab ig-

norantia ac injustiiiis rcpurgatur ea ratione, quod scientia

et justitia illi adveniant (iuga enim vitii, a contrario virtuti

aditum facit) sic sanctificationis adventu, caro et Spiritus

ab inquinamento mundatur. Hic autem spiritum, animam

significat, sicut etiam in Actibus Apostolorum Stephanus

apostolus, dum lapidaretur,et

prope esset moriturus, pre-cibus ad Deum dixit : « Doinine Jesu, suscipe spiritum

))meum\ ))Non enim illis verbis aliud quidpiam spiritum

suum dicebat, quam animam.

Cum igitur pluribus locis caro et spiritus, quandoquc

peccati dicantur, quandoque sanctificationis, et comparata

ad Deum glorificandum, neutrum ipsorum natura mahimsit aut bonum ; sed ejusmodi, ut hbera vohmtate utrum-

que recipere possint : nonne ex ejus qui habeat usu, sigil-

latim est, ut modo peccati, modo sanctificationis dicantur ?

Quod si ipsam quoque auctoritatem nescientes, unde pro»

ferunt esse carnem peccati, ita existimant; nos enimvero

integrameamponentes, perspicuam reddemas sententiam.

Sic autem habet.

VII. «Deus Filium suum mittens in similitudinem car-

»nis peccati, de peccato damnavit peccatum in carne^. »

Quod dicit, ejusmodi est : Omnium hominum caro ex con-

junctione viri et foeminae existit, excepta carne primi pa-

rentis et ea, quam Christus assumpsit. Non enim aHa

ratione hominis corpus extiterit, nisi mascuhis et foemina

misceantur. Igitur quia Salvator ex sola Virgine corpus

assumpsit, qnod ex non coitu principium duxit; idcirco

carnem Domlni, ejus earnis, quae ex coitu est, simihtudi-

nem vocavit. Non enim simpHcitcr habere eam carnis si

mihtudinem dixit, sed « Simihtudinem carnis peccati. »>

' Act. VII, 58, — » Rom. vni, 5.



392 DlDiMI ALEXANDRINI

Smiililudo autem carnis peccati, caro est; uno duntaxat

ex aliis carnibusilli desidcrato, quod nulla viri opera nacta

cxistentiam est. Decebat enim , ut qui ad salutem homi-

num venicbat, ex conjunctione viri corpus non acciperet;

neque rursus extra hominum successionem, vekit primus

homo, ne ejus corpus diversi generis esse putaretur. Nam

si ipse quoque ex terra formatus esset , sicut fuit princeps

humanigeneris; suspicandi ansam habuissent, qui nudo

mentis commento specie tenusincarnationem docent, non

forte humanum corpus re ac veritate gestasse.

VIII. Praeterea, si corpus ex viri conjunctione sumpsis-

set, cum in nullo differret; ipse quoque utique, peccato

quod ex Adamo ejus omnes posteri per successionem con-

trahunt, obnoxius habitus esset. Si vero dixerint : Si caro

peccati est quae ex conjunctione viri et foemina^ nata est,

malae sunt nuptiae. Audiant isti : Ante adventum Salvatoris,

qui abstulit peccatum mundi, omnes homincs sicut aha

cum peccato agebant ; sic etiam nuptias cum peccato

hahebant. Unde simiHter de corporibus ex connubio

natis intelligendum est ; quodque adeo post peccatum

facta est Adce cum Eva conjunctio; idcirco caro peccati

dicta est. Qui enim antc peccatum immortaHs erat, per

peccatum mortaHs faclus est; atque ita successio mortali-

tatcm habet. Similitudinem igitur hujus carnis habebat

Christus, tametsi caro ejus non vidit corruptionem. Verum

per advcntum ejus, sicut ab aliis rebus, sic a nuptiis abla-

tum est peccatum. Itaque, nunc, qui secundum Evange-

lium vivunt, habcrc possunt honorabiles nuptias et torum

immaculatum, sicut Paulus scribit fidelibus : « llonorabiles

«nuptias et torus immaculatus : Fornicalores autem et

wadulteros judicabit Deus*. » Distinguens cnim nuplias

honorataSi et eos qui cis utuntur, a scortatoribus et adultc-

» Hebr. xii, 4.



LIBER UNUS CONTRA MANICHÔS. JpS

ris; esse illas scortationem aut adulterium abnuit. Quam-

obrem neque peccatum sunt nuptioe.

IX. Aliter etiam dici potest magis physice. Divina quae-

dam res est virginitas, atque in virtutum censu splendida.

Si quis igitur nuptias cum virginitate conferens, ipsas dicat

peccatum; non absolute sunt peccatum. Malum enim non

in comparatione boni malum est, sed ipsum per se tale est.

Si quando igitur aliquid malum dicitur, ea ratione quod

cum bono confertur; ipsum etiam bonum fuerit, inferius

bono quod ipsi antefertur. Qui igitur Evangelio acce-

dunt , ad ipsum imprimis accedunt, ut colant pietatem,

et secundum Deum sapientes fiant. His comcs est, ut a

nonnuUis oppugnentur ; siquidem necesse est eos firmiter

animique constantia Ghristo nomen dare. Firmitas autem

ac constantia, tentationum exercitatione praestatur. Quam-

obrem necesse est ut et illi certamina subeant. Quemad-

modum autem qui certantibus constituunt praemia, si quod

e ratione congruumque videatur, spectandum sibi putave-

rint; haud temere hunc illumque pugilem commiserint,

sed multa diHgentia omniquesediditate,

cujusque viriumspectata ratione; sic nimirum nostri quoque certaminis

arbiter Christus, non omnes iisdem adversariis jungit, sed

pro cujusque aetatis viriumque ratione, quocum lucta con-

serenda, opponit. Corinthiis itaque, cum adhuc parvuli

essent, Paulus scribit teneri eos carnis passionibus : « Ten-

«tatio, inquit, vos non apprehendit, nisi humana^ » Ipso-

rum namque tentationes ac certamina, ad ea spectabant

quae essent humana. De se autem suique similibus, pari

scilicet pectoris robore ac animositate, scribit dicens :

«Non est nobis coUuctatio adversus sanguinem et carnem,

» sed adversus principatus et potestates, mundique domi-

' i Cor. X, i3.




))no6, rectorcs lcncbrarum saeculi hujus*. » Ac si diccret

Nobis, qui celsiore gradu conscendimus, non cst lucta ad-versus sanguinem et carnem, (id est, adversus humana)

sed adversus superiorum ordinum adversarios. Sunt vero

hi, animorum species, qui voluntatis arbitrio pravi eva-

serunt.

X. Nemo vero existimet , cum pravorum animorum

species diximus, pravam nos essentiam dicere ac substan-tiam. Sunt enim etiam spccies et genera, eorum quae li-

berae vokmtatis sunt. Dicimus honesti species esse, jus-

tum, temperantem, prudentem, fortem. Quia namque

virtus genus est quae in species distribuatur , in justitiam,

temperantiam ac reliquas ; necessc est eum, qui genus par -

ticipat, qui videlicet studiosus existat ac virtute fulgeatj

velut genus esse eorum, qui species virtutum participant.

Simiiiter, cum scientia genus sit, grammaticoe, mnsicae et

aliarum; eum qui ducto a scicntia nomine, scicns dicitur,

genus esse dicimus eorum , qui a tali talique scientia ( scien-

tine scilicet speciebus ) nuncupatur. Quanquam igitur pra-

vorum animorum spocies dicimus ,

omnes subter has spe-

cies positos, voluntate pravos esse dicimus. Quae itaquc

dicta sunt prava nomina, non essentias significant, sed qui

libera praediti voluntale cxistant.

XI. Quod enim diabohis dicitur, non essentiam decla-

rat, sed vohmtatem. Statim enim etiam Judam, homo cum

esset, diabohmi Dominus nominavit, non propter substan-

tiam , sed proptcr vohmtalem , cum ad onmes simul Dis-

cipulos ait, in eis quoque Judam connumerans : « Nonne

)) duodecim elcgi vos , et unus ex vobis diabohis est ^ ? )>

Subjungitque Evangclisla : « IIoc antem dixit de Juda ,qui

»eum erat traditurus'. ))Etsi enim propter futuram prodi-

tionem diabolus vocatus est; non jam tunc diabolus erat,

»Ephes. VI, 12. — » Joan. vi, 71, — 3 Ihid. 72.



LIBER UNtS CONTRA MANICHÔS. SpS

cum parlter cum omnibus electus est, ob eam qua tunc

praestabat virtutem. Tunc autem diabolus appellatus cst,

cumea molitus est ac fecit qua3 proditionis erant. Si ergo ia

Juda nomen diaboli, actionem ex bberae nutu voluntatis

indicat ; similiter etiam de quovis alio dicatur, aliquid ad

liberam voluntatem spectans significat. At nec consuetu-

dinis ejus vocis usus ignotus est. Diabolos certe graeca

voce vocamus qui apud alios aliis detrahunt , accusantqueet calumniantur. Unde etiam quia diabolus Dcum ac-

cusat apud homines , et homines apud Deum , ipsos-

que alios apud alios hcmines, hoc nomen sortitus est.

Quod si etiam Satanae nomen de diabolo dicitur : sciant

hoc ipsum nomen significare quod est hbera) voluntatis.

Nam cum Satanas vox hebraica sit, nihil aliud significat

quam adversarium, si ipsam latlne interpreterls. Adversa-

rius vero cum de homine dicitur, idem est quod inimicus

nocens. Sicut igitur inimjcus voluntate est inimlcus, slc

et adversarlus. Uti etiam horum contraria. Amicus enim

et benevohis et concors et idem sentiens, nominasunt,

quod est hberae vohmtatls signlficantla. Dlcitur enlm hlc

idem amicus et benevolus, slcut dlcitur diabolus et Sata-

nas et mahis. Quemadmodum Salvator in EvangeHo praeter

caetera hoc quoque Disclpulos in Oratlone docet : « Et ne

«nos inducas in tentatlonem, sed hbera nos a Malo *. »

Nam et MaH nomen, hberam denotat voluntatem.

XII. Si Igitur, qulbus omnibus nominibus insignitur

mali auctor, primusque vlrtutls desertor, voluntatls arbi-

trio tahs est ; per essentiam malus esse non potest. Quod

si dixerlnt : Gum esset substantia malus atque natura,

accessisse et quae erant voluntatls , ob quae slc nomlnatus

est : Sciant istl , in iis, quoe ad esscntiam spectant ac sub-

stantiae sunt , non assumi ca qua3 sunt llberae voluntalls.

Nullus enlm dieit libera voluntate animal essc aut lapidem.

' Matth. Yi, i5, et Luc. xi, 4«



3y6 DIDYMI ALJiX.\^DI\IM

Ha;c cnim suLstantialia snnt : hincquc est, iit nihil hic li-

bera3 sit vokintatis. In his

enimsunt qiiae

ad hberam vohm-tatem spectant, in qaibus hbcra ipsa voluntas est,

Sed fortasse dicent : Ut quid vero eum, qui damnosus

futurus erat et pestis ac labes , bonus Deus in rerum na-

turam produxit? Atqui sciant qui hoc dicunt : Non sohim

nobis adversari, sed et omnibus, qui providentiam ponunt.

Multi enim etiam ahi, cum providentiam ponant, animan-

tia omnia ratione utentia ex Deo esse dicunt, in quibus

etiam mahtia ac vitium oritur. Si igitur haec de diabolo

dicunt , necesse est , ut et de omnibus dicant ratione prae-

ditis atque animis. Nos enimvero, qui illos minime sequa-

mur, dicimus : Non esse mali auctorem qui eum produxit

ac fecit, qui sua ipse procHvi voluntate nutuque in malum

vergere potest, eique obnoxius esse. Dum enim animal

condidit rationis particeps , voluit sua ipsum voluntate ac

arbitrio bonum fore, ea facultate praeditum, qua liceret

ad utrumibet vergere. Volebat enim ipsum bonum esse

ehgendo sponte quod bonum est. NuUus enim in iis, quae

condita sunt, invitus bonus esse potest; sed omnes qui

boni sunt, sponte tales sunt. Quare oportebat, ut qui vo-

luntate sua futurus esset bonus,potestatem haberet, qua

idoneus et aptus esset adbonum capessendum ac quod ho-

nes tum esset. Sequebatur autem , ut quod bonum capere

posset, posset et makim. Sic fabricata rationah substantia,

ut ad virtutemvitiumque facuUatem

haberet, datum ei

mandatum est, ut virtutem in actu, vitium vero solum ap-

titudine haberct. Creatoris namque lex hortatur, facitque

animos atque adjuvat ad virtutem, avocans naturam a vi-

lio. Quamvis igitur insit vitii facuUas in utente ratione

non propter facultatem malus est qui ea praeditus est ; ad

utrumhbet namque virtutem sciUcetatquevitium, seha-

bcnt facuUates atque hberaj vokmtatcs. Libcre enim habere



LIBER UNUS CONTRA MANICH.EOS. 897

virtutis facultatem volumus , ut et in actu ejus compotes

eflici valeamus; vilii quoque facultatem habere libere vo-

lumus. Tunc enim eam habemus, cum virtutem in actu

ipsamque exercitam habuerimus. Neque haec nostra dun-

taxat opinio est , sed et omnium qui de animis atque ra-

tione prseditis recte sunt philosophati.

XIII. Licet igitur Deus substantiam condidlt quae dia-

bolus nuncupatur, non tamen ipsam dlabolum condidlt;

sed virlutis capacem, ut illam nancisceretur; et vitii ca-

pacem, ut ab ipso sese abstineret. Quia enim virtus cum

vitio slmul exislere non potest ; est autem amlca Deo vir-

tus; utrlusque facultate indlta utenti ratione, propterea

indidit, ut altera quldem ad actum capessendum praediti

essemus, ab alterlus autem fine facultatis, qui est ope-

ratlo actusque , abstineremus. Itaque omnes animi creali

sunt ut essent probi, non mali. Si qui igltur in eis, con

traria auctorl suo ac providentia regenti via cucurrerunt,

non haec conditoris culpa ac legislatoris, sed eorum, qui

contra leges datas provldeque dispositas obnixe obstite-

runt.

Vldemus in nobls ipsis haec scepe accidere; qui liberos

erudiamus eo animo, ut ad scientiam illos provehamus;

quo ipsi perlnde dlsclpllna utantur ; cum tamen omnino

ut edocti sunt, ipsa non utantur ; imo contlngit allquando,

ut multi fdii a parentibus in arte medica erudlti , non ut

oportet ea arte utantur ; sed potlus pro salubrlbus , ea

segrotls adhlbeant, quae ipsa morblda qualltate iis exitlosa

exlstant ; nec tunc accusanda medicina, aut vocandus in

crimen qui docuit. Non enlm sic eos docult, ut sic iste

faceret : facit enim , non ut facere doctus est. Rursus

leges quosdam docemus , ut justltlam defendant et injus-

tltiam repellant : nonnuUi tamen animi pravltate leges

adeuntes , conlra faciunt ac didicerunt, Neque tamea




continuo legcm aut lcglslatorem criminamur. Si cnim hi

injuslitia3 rci csscnt , haud injustos punirent. Nam id

quoque corumarhilratus cst ac scntcntiai : « Justa casti-

«gandum animadversionc , quod injustum est. » Dcus

item Satanam punit ct cos , qui divinitus constitutas

lcges transgrcdiuntur. Quibusdam cnim pravis ait : « Ite

» in igncm aeternum ,qui paratus est diabolo et angelis

» ejus *. »

XIV.Sciant igitur qui his contradicunt, sibi ipsis pug-

nantia diccrc. Si cnim diaholus secundum substantiam

malus erat ct a bono Dco ahcnus , ac qui pari illi robore

certare posset , ncc illi supplicium parare , nec in ipsum

eum cmittcre potuissct. Dicit tamcn cssc igncm diabolo

paratum. Quin hoc dicendum : Si Deus bonus immuta-

bihsest, ut

quidcmcst, ct

iisdem semperfrctus viribus,

ncquc alias aliter, aiias ahter valet; cum futuram csset ut

post multam noxam acceptaquc ab eo damna, a^terno

cum igni tradcrct ; quidni hoc a principio fccit , cum sc

illc in ipsum extulit , ct partem ipsius occupavit ? Justius

enim tunc in cum po^nas decrevissct , ut qui in majorcm

dcliquissct.

Namnunc quidem homlnibus nocct; tunc au-

tcm, illorum scntentia ct ut cxistimant, ipsi noxam intulit

Dcitati. Lcgis vcro districtio ac indignalio justior cst, si

quis in rcgcm, quam si in subditos, injuria procax exis-

tat. Si cnim sic illi de his sentiant, aut dicturi sunt ncsci-

visse tunc Dcum, quomodo ulturus cssct et malum im-

pediturus, autnon

potuissc.At ncutrum horum bono

Dco tribucndum cst ; non igitur nulla originc Dci inimi-

cus , in cum sc cxtulit ; sed qui liictus csset ut bonus

esset , facultatc capcsscndac virlulis impcrfecla ac manca

rctcnta , quod m vitium pronum crat iliiquo idoncum , ad

« M;iUh. XV, 4ii;



LIBER UNUS CONTRA MANICn/EOS. 3^9

actum perduxit. Quamobrem dignus supplicio est , ac

merito diu post illi est mancipatus.

XV.Si vero illud oLjecerint, quod diclum est

a JoanneBaptista, his qui ficte venlebant ad baptismum, in ha3c

verba : « Serpentes , progenies viperarum, quis ostendlt

;»vobis fugere a ventura ira? Faclte ergo fructum dignum

» pcenitentiae ; et ne velitis dlcere Intra vos : Patrem habe-

» mus Abraham. Potens est enim Deus de lapidlbus istis

«suscltarefdios

Abrahae. Jam porro securis ad radlcem» arborum posita est. Omnls ergo arbor quae non facit

«fructum bonum, excidltur et In ignem mittitur*. » Au-

diant isti : Non posse eos objicere quae non reclpiunt.

Non enlm reclplunt Joannem Baptlstam, qui unus sit c

Veteri Testamento. Sic tamen iliis respondendum esl.

Toto Joannes contextu destruit , esse natura bonos et

malos natura. Alt enim ad illos : « Faclte ergo fructum

» dignum pcenltentlae. » Atqui poemtentla ejusque fructus

non cadunt , neque in eum,qui per essentiam malus sit

nec qui natura bonus. Quomodo enlm eget pcenitentia,

qui est semper probus ? Aut quomodo is qui natura malus

est , bono pcenltentla) utetur ? Nam qui per essentlammalus est , a peccato mutari non potest ; sed nec ulla

utiUtas est pcenitere de bono. Praeterea, ex ostensis ab

ipso lapidlbus suscitandos alt filios Abrahje ; ncmpe lapi-

des vocans stolidos et vecordes , ac qui adhuc in malitla

permanerent. Hos enim si poenituerit, ac Deo crediderint,

filii Abraha5 erunt ; qui propterea « Homo Del » audivit 5

quod in Deum crediderit ,* adeo ut « Fides reputata sit ei

»ad justltiam^. »

XVI. Qula vero lUud etiam ab istis dictum audivimus,

in eos qui ex Abraham et allis sanctis virls generati sunt;

quasi nimlrum dicendo : « Serpeutcs , progenies vipera-

> Maltb. iji, 7-10, et Luc. m, 7-9. — 2 Iloni, iv, 5,



4oo DIDYMI ALEXAPfDRIM

9 rum > » Abrahamum nepotesque significet ; discant isti

pugnantia se loqui consequentiae capitis. Arguit enim et

vituperat , quod non essent filii Abrahae , sed qui proge-

nies viperarum , Irustra semen Abrahae praeferrent , eoque

gloriarentur ac sibi placerent. Ait enim ad eos Salvator

in alio capitulo : « Hoc Abraham non fecit , » quem vos

falso patrem vestrum esse dicitis. « Si enim filii Abrahae

» essetis , opera Abrahae faceretis. Sed vos ex patre vestro

»diaboloestis, et desideria patris vestri vultis facere. Ille

» enimhomicida erat ab inilio, et in veritate non stetit*. s

Hoc quoque praiclare dictum : o In veritate non stetit, »

quo prius in veritate stetisse significat. Patrem autem

eorumvocavit diabolum, quod pari cum illo ratione mu-

tati sunt ac qualitatc imbuti. Quamobrem non Abraham

sanctosque ilh asseclas, viperas appellavit. Ut enim filii

viperarum essent, ex mutatione habuerunt, idcirco quia

sua sponte, malis magistris, sicut dictum est, usi sunt.

Ait igitur illis Joannes : Quandoquidem aversi a virtute,

serpentes fieri voluistis,

( non enim per essentiam tales

erant ) desinite esse proles viperarum, quarum qualita-

tem voluistis habere. Mali enim ex malis , exquc iniquis

iniqui esse studuistis. Sed quia dicitis vos pcenitentiae sig-

num ferre, quod ad baptismum venitis ; hoc autem si-

mulate facitis ; dico vobis : « Quis ostendit vobis fugere a

«ventura ira ? » Quem enim prenitet, ideo poenitet, ut,

dum non amplius peccat , iram,qune ventura est adver-

9us peccatores, effugiat. Rogat autem: « Quis vobis osten-

»dit? » ut dicat, qui docet vere a malo recedere , non

rem simulate praestare ; vos autem cum simulatione facitis,

dum ad baptismum accedilis. Non igitur mundabimini.

Qui enim vult vcre raundari, a pcccatis dcsistit, ct hu-

jusmodi fructum poenitentiac aflert, facicns opera habituj

/ Joan. vin, Sj, 4o.



I-IBER UNUS CONTRA MANICH.EOS. /jo I

peccall contraria. Vos enimvero lioc noii iecislis, qui ipsi

vos ipsos condemnastis , dum habere vos Abraha»m patrem

dicitis. Non enim hoc vos juvabit, quod Abrahae filii

aestimemini , sed quod ejus fihi sitis ea ratione, quod

ipsius fidem et ab idolis fugam semulemini. Quamobrem,

tametsi ahquando Hhi Abrahoe fuistis, non hoc vos salvos

faciet. Nam et eos, qui non sunt nunc ejus filii, potest

Deus ipsius fdios facere. Quare saiutem consequitur qui

virtutis rationibus Abraha3 fiiius est, non qui ejus secun-

dum carnem solum extitit filius. Quod si extitit , ne glo-

rietur sibique placeat; est enim res ejusmodi quae sit alia

alio decidua ac proclive mutetur. Denique quibus etiam

id non obtigit, poterunt comparare. Nam et Paulus his

quos carne non genuerat , dicit : « In Christo per Evan-

» gelium ego vos genui *. »

XVII. Verum cum haec auditis, ne contemnatis, quasi

ira in peccatores retardetur. Jam enim malus , in eo ipso

quod peccat, praesens supplicium liabet , qui ejus reus

existat ac pceuae obnoxius. Quamobrem scitole jam secu-

rim radices arborum prope attingere. Arbores autem

vocat , non quas sensu percipimus , scd homines vitio

depravatos. Harum autem arborum radix, pessima dispo-

sitio est, exqua non edulls fructus, sed venenatus oritur.

Hunc igitur vocavit fructum non bonum. Itaque quamvis

securis supplicium denotat, ac mala arbor hominem pec-

catorem; non sunt dua3 lia^naturae pugnantes. Intentantur

enim minae, ut arbores mutentur. Nam qui minas pecca-

toribus intentat, ipsa minarum intentalione satagit ad

meliorem frugem transferrc. Quare , si intentata per se-

curim efFcetas arbores ac elanguidas excisuram, commi-

natione, ipsis auctor est, inducitque? ut non malum, sed

> 1 Cor. IV , i5.

T.Ilf, t6



4oa DFDYMI ALEÂNDRINI LIBER, ETC.

fructum bonum ferant ; nec arbor mala natura est, nec

natura malum supplicium.

XMJl. Sed foriasse diccnt : Si pnena mutat malos , bo-

num est pcenam esse. Si autem castigatio bona est, huic-

que contraria promissio est, nec contraria simul bona

esse possunt ; ergo mala est promissio. Sin autem non

mali est promissio, sed boni, mala eritultio, ac pcena.

Si autem mala ultio , non eam Deus , sed Satanas infert.

Infert autem Satanas poenam , non suis : sunt enim

sicut ipse , mali ; ac necesse est ipsum quoque poenae

subjici. Praestat igitur ut bono pcenam inferat. Sed boc

est impossibile. Non ergo Malus poenam infligit , sed

Deus. Quidquid autem a Deo infligitur, utiliter infligitur,

cum sit bonum , aut boni parens , aut arcens malum.

Deus igitur , cum velit malum impedire , supplicium

constituit. Non autem tentaret malum impedire , nisi

illud posset impedire : hoc autem quod impeditur, esse

natura non potest, ac ingenitum. In hoc vero praeterea

imperili bomines errarc lapsi sunt , existimantes contra-

riam esse animadversionem promissioni. Ltraque enim

rcmuneratio est; altera quidem, quae bonis mercedem alTe-

rat ; altera vero, quae poenam dignamque ultionem in eos,

qui divinas leges voluutarie transgressi sunt, rependat.







S. PHOEBADIUS

AGINNENSIS EPISCOPUS

(POST AN. 392.)

LATINUS.

Sanctus Phoebadius , natione Gallus,provincia

vero , si Sulpicio fides ( Hist Sacr. lib. 1 1 , c. 44);

Aquitanicus , Aginnensi Ecclesiae, ut scribit sanctus

Hieronyraus(De Viris illust. c. viii), praefectus est

quo autem anno non satis patet , quanquam post

aifnum347

id contigisse videatur , cum inter prae-

sules Gallicanos, qui Sardicensi concilio eo ipso

annO celebrato interfuere, non recenseatnr , ut ob-

servant Tillemontius et alii ( Tilletn. Mem. Eccl,

tom, VI pag. 427 ). At certe an. 357 cpiscopali il-

lum sedi jam impositum ex eo colligitur , quodmissam in Gallias a Constantio secundam fidei for-

mulam Sirmiensem, unacum aliisGalliarumantisti-

tibus respuitetdamnavit, quam praeterea conscripto

Jibro acriter confutasse in operibus ipse testis est.

(Phceb. lib. contra Arian. v et xxur.



4o6 S. PUQlilJABIUS

Hisporro streniiegestis, interfuit iterum synodo

Ariminensi ab eodem Constantio coactae, ubi horum

quae primo pro calholica fide contra perfidiam

Arianam ^ nondum capti\ atis patribus , acta sunt

pars magna fuit Phoebadius. Imo et cedentibus cx-

.-teris f^-onjnibus^ invictus ipse et immobilis una

^;i^rr^;t3jGwn*^rYtrtiorf€ Tungrorum episcopo permansit

/^V-.^^fel^cio teê^^^Hist. Sacr, lib. \\. c. 44- )•>inalle se

^\ j5fofessuT exUKim tormentaque omnia subire, quam

''^ -'"

jEE^.^^j^jijffla; ab Arianis conceptae religionis deser-

orem subscribere.

Postea vero Valentis fraude deceptus , formulam

sua subscriptione firmavit, ita tamenut, immutatis

quae hbuerat, nihil nisi cathoHcum approbare sibi

videretur. Sed Ariani ilhus Mursorum episcopi dia-

bohcas ambages non praesenserat,qui confessione

fidei Christum non esse creaturam asserenti hujus-

modi senteiitiam adjecerat, ut sunt allce creaturce ,

cui sane inerat haereseos arianae venenum. Dolis igi-

tur circumventus est Phoebadius ; nunquam autem

in erroris professionem inductus, ut patet , lum ex

eo quod, fraude vix detecta, cum caeteris pra^sulibus

gallicanis apud Ariminum gesta condemnavit; tum

ex auctoritate S. Hieronymi, Hilarii et Theodoreti

idem confirmantium. Hinc factum est ut inde nihil de

ejus fama detraheretur : constat enim illum prie-

fuisse :©ncihis, Vaientino an. 3^4 > ^^ Ca^saraugus-



AGimzmis iiipiscopus. 407

tano sub an. 38o coactis. Vitam autem adhuc age-

bat an 392 quo suum de Firis illustrihus librum

conscripsit B. Hieronymus, qui sic in eo de Phceba-

dio loquitur : « Yivit usque hodie decrepita

>senectute. » Unde inteUigere datur illum non po-

tuisse per longum tempus ab hoc anno vitam pro-

ducere. Moribus et doctrina conspicuus , et prae

caeteris sancto Ambrosio Mediolanensi episcopo

maxime charus, nomen coelodare promeruit, et ta-

buUs Ecclesia? Aginnensis ad diem 25 aprilis inter

Sanctos ascribi.

Sancti Phoebadii scripta non minus sententiarum

gravitate quam rectitudine commendantur. Edide-

rat autem , Hieronymo teste ( de Viris illust. c. 1 08)

contra Arianos librum,qui huc usque superest.

Multa autem alia opuscula dederat, qu(e nondum se

legisse idem sanctus Doctor asserit. Huic autem sa-

pientissimorum criticorum judicio, nempe Nourry,

Tillemontii , Hist. Htter. Gallia? , tribuitur opus

de Fide orthodoxa contra Arianos,quod legitur in

appendice sancti Gregorii Nazianzeni et sancti Am-

brosii , et cujus auctor asserit se jam edidisse hbel-

him adversus Arianos. Adde quod utrobique eacdem

loquendi rationes , eadem doctrina, eadem sacrae

Scriptura^ interpretatio reperiatur. Nec minus inter

eruditos convenit, ( Vide QuesneL Dissert. adoper.

S. Leonis^ ei Baller, ad eadeni), parvum, qui pariter



4o8 «. PUOtBADItlS AGINNENSIS EPISCOPUS.

in sancti Gregorii Nazianzeni operibns legitur, Fidei

Libellum ad eumdem ac libri de| fide orthodoxa

scriptorem esse referendum. Unde triailla Phoebadii

opera , vero auctori duobus posterioribus restitutis,

hic colligere animus fuit, ut uno intuitu omniaper-

currere possit lector studiosus.

hiber Phoebadii contra Arianos prelo fuit subjectus primo Genevae a

Theodoro Bcza an, 1670 et a Pe/ro FilhtEo an. i586, cum aliis quibusdam

antiquorum scriptis ; postea vero separatim , adjunctis nolis , curante

Gaspar Barthio Francofurli an. 1623. Denique autem Parisiis iterum

Delalandii opera an. 1666, necnon et in Bibliothecis Palrum, Parisiensi

Lugdunensi , Parisiensi et in novissima Gallandii, quam utpole correctiorem

secuti sumus.

Liber autem de Fide orthodoxa legitur inter epera sancli Gregorii Na-

zianzeni el sancti Ambroaii, necnon et in eadem Bibliolheca Gallandii, cujus

exemplar expressimus , quod expressit et ipse ex editione Maurinensi

operum S. Ambrosii.

Libellus autem de fide habetur tum apud S.Gregorii Nazianzeni appendi-

cem , tum apud Ballerinum jnter opera sancli lieonis, tum apud euradem

Gallandium cui adhcesimus.



VV1 VV\V.VV \V'vV\\ VV\ VV\ vVVVVVAV VV\ViWWVvx V.V\\,V\\VV\.WiW UA WWVVVVV VVVVW » vV^XVVitVWV*

S. PHOEBADII

AGINNENSIS EPISCOPI

LIBER CONTRA ARIANOS.

I. Nisi illam zabollcse subtUitatis fraudem viderem, qiiae

omnium fere seiisibus occupatis , et haeresim persuadet ut

fidem rectam , et fidem rectam damnat ut haeresim ; nul-

lum omnino super his, quae nuper ad nos scripta venerunt,

sermonem haberem, fratres charissimi. Sufficiebat enim

conscientiae parvae tenere quod credit : oestimanti fore rec-

tius tueri propria, quam extranea et aliena discutere. Sed

quia , ut diximus , aut haeresis suscipienda est ut Calho-

lici dicamur; aut vere Catholici non futuri, sl hairesim non

repudiamus : ad hanc tractatus conditionem necessitate

descendimus, quam zabolicum virus sub modestia religiosae

venerationis occultum, in medium proferre nos convenit,»

ut et malum quod sub opinione verborum simplicium la-

tet, deprehendatur, et mendacio detecto veritas interclusa

resplret. Destruenda sunt enim aliena, utnostriscredatur;

nostris autem, nisi ea fuerint destructa^ ut solis credi de-

beat, nonnisi credendum video. Igitur ante haeresim zabo-

lica fraude caecatam proferre in conscientiam publicam

possim ; tamen dum de ipsa mihi sermo est, dans fidei

meae pignus , catholicum me probabo; probatum quidem

ut spero Deo primum , dein conscientise meae : sed et his

probandum, quos aut metus aut saeculi ambitio non vi-

cerit.

II. Incipientes igitur ab ipso capite perfidiae, non fidei,

ac deincepsper totum corpus decurrentes, probabimu»

multa per fraudem communis professionis ,quae scilicct



4lO S. PUOEBADII JiPISCOPI

nec recipere possumus : nonnuUa vcro slne ulla pudo-

ris similitudine esse congesta. Nam et unus Deus non

sine fraade proponitur , nec duo simpliciter negantur;

nomen vero substantiae idcirco penitus juratur, ut scinda-

tur a Patre Filius. Denique nativitas ejus referatur ignota,

qua3 si, ut est exPatre, ita credatur, ipsa sui confessione

satis nota est. Major Pater Filio dicitur, non tamen ca

differentia, qua Filio Pater major est, sed omnibus divinse

gloria3 bonis major ; quibus si minor est Filius , nec ipse

essc in Patre dabitur, quia nihil in semetipsam recipiet

aeterna ejus beatitudo, nisi proprium. Non autem pro-

prium Dei, nisi plenum atque perfectum; nec rursum in

eo Pater esse dignabitur, in quo totus esse non possit. Ha-

bere initium Pater negatur, hoc ideo, ut Filius non ad

auctorem, sed ad tempus habere credatur. Puto autem,

cui initium sic ascribitur, fini obnoxius non negetur. Sub-

jectus deinde Patri Filius dicitur; non tamen ut Filius

Patri, sed ut servus domino, cum legamus servum hare-

dem esse non posse. Denique cum omni creatura subjec-

tus Deo refertur, invisibiHs, immortalis Pater nuntiatur,

ut scilicet in contrarils eorum FiHus jaceat. Si haec Igitur

singula non humana praesumptlone, sed auctoritate divina

loqui refelllmus , conscquens erit in ea parte cathohcam

fidem stare, quae talem recipit Deum, quafis debet esse qui

Dcus est.

III. Unum , inquit, constat Deum esse. Videri quidem

non possunt cahimniantibus conjecturis argumentari, et

sanctitatem fidci simphcis mahgna interpretatione tor-

quere. Sed respicicndum ad Ursacium , et Valentcm, et

Potamlum, quia saepenumero iisdem verbis unicumDeum

subdola fraude confessi sunt. Nihil simplex in hac fidei

professione suscepi, quao prima fronte ad decipiendos im-

peritos, credulos, incautos, haeretica sublifilaleblandilur;



CONTRA ARIANOS LIBER. 4ll

parimodo quo veneni poculum mella commendant. Unum,

inquit, constat Deum omnipotentem Patrem. Nemo nostrum

abnegat, quia

nemoignorat ; sed (ut probari ipsorum trac-

tatibus potest) dicimusilloshoc loco non tam unumDeum

professos, quam unum Patrem omnipotentem. Namque et

eadem constantia Filium nolunt, et Deum tamen Filium

confitentur. Puto suscepisse alterum non negabunt; et

idcirco integrum illis est in hac sua perfidia, non fide,

unum Deum Patrem, quam unum Deumdicant. Quan-

quam in omni professionis suae corpore sic ipsum Domi-

num nostrum non negant , ut Deum destruant , hoc est

ut tantum nomine Dei dicant,quo nomine etiam nos ap-

pellari soliti sumus. « Ego, inquit, dixi : Vos dii estis *. »

Quo nomine et Moyses ante donatus est : « Faciam te, in-

»quit, Deum Pharaoni^.

»Ne quis ergo putet his verbisperfici cathohcam professionem, si et unum Deum Patrem

confltemur, et Deum Filium non negamus. Potest enim

et Deus Pater sic unus Deus dici, ut sit unus Pater, non

Deus unus. Potest et sic FiHus Deus dici, ut Deus non sit.

IV. Duos, inquit, Deos nec posse, nec praedicari debere

scimus. Hoc nec unquam ex ore nostro duos dcos proferi-

mus ; Deus enim si non unus et verus est, Deus non est. Sed

advertendum est qua istud definitione ponatur, cui perfidiae

paretur hoc totum, in quod piacukim communia nobiscum

verba prorumpant. Statim enim cur duos deos negaverint

ponunt : Quia ipse Deus ait : « Vado ad Patrem meum et

»Patrem vestrum, ad Deum meum et ad Deum ves-

» trum ^ » Qua definitione malae interpretationis in tantum

a Patre Filius separatur, et infra omnipotentem Deum po-

nitur : ut nobis et nativitatis conditio, et humanitatis infir-

mitas societur. Denique subjungunt Deum omnium; Unus

est Deus, quo dicto Dominus non Deus absolute denega-

' Paal. Lxxxi, 6. — a Exod. vir, i. — ^ Joan. xx, 17.



4l2 S. PflOEiiADll lil4sC01'i

tur. Deo etenim Patri noiiFilii noraine, sed creatiirai con-

dilione subjicitnr. Eicredo, hoc loco auctorllas apostoiica

vindicabitur , ut Dcus Christus dicatur potius quam sit ;

quia dixerit : « Et donavit illi Deus nomcn qnod super

» omne nomen est *. » Sed et ipsiusDomini negantis esse se

Deum verum , cum dicit : « Hsec est vita aeterna, ut cognos-

»cant te sohim et verum Deum^; »et Quid me, inquit,

» dicis bonum? Nemo bonus nisi unus Deus '\ »Adhuc

audies : Cur honorem ab uno et solo Deo non quaeritis '^.

»De die autem et hora nemo scit nisi Pater solus ^ »0

duces caeci ! o sa?culi ambitione decepti ! non distinguen-

tes dominicae potentlae duphcem statum, in sua unumquem-

que proprietate distantem; et quidquid de homine ejus

dictum est, Deo appHcatis, ut ipse Deus homini imbecilli-

tate socielur.

V. Et idcirco dupllcem hunc statum, lion conjunctum,

sed confusum vuhis videri , ut etiam imus vestrum , id cst,

Epistola Potamii,quse ab oriente et occidente transmissa

est, qua asserit, carne et Spiritu Christi coagulatis per

sanguinem Mariae et in unum corpus redactis ,passibiiem

Deum factum. Hoc ideo ne quis illum ex eo crederet, quem

impassibilem satis constet. Fecistis igitur de Spiritu Deiet

carnehominis nescio quid tertium ; quia nec vereetiamDeus

est , si Verbum esse desinit (caro enim factus est) neque vere

homo, quia non proprie caro, fuit enimVerbum, ac si ex

utroque jam neutrum est, ille, inquam, ille qui contrahoc

venenum utramque substantiam suam afFectus proprietate

distinxit. Nam et Spiritus in illo res suas regit, id est, vir-

tutes et opera et signa : et caro passionibus suis functa

est. Clbum desideravit, cum tentaretur a zabulo; sitivit

ad puleum Samaria? , cum Prophetae vox sit : Dcus aeter-

' Philip. n , (j. — 2 Joan. xvii, 5. — 3 Luc. xviii, 19. —- < Mallh.

xxiT, 36.



CONTRA Ar,I\N05 LIBKR. ^1$

nns ncque sitiet neque esuriet. Quid adhuc de hominis

affectufleYit Lazarum et Jerusalem ? Postremo anxius fuit

ad mortem. Sed quod expressit affectu, numquid non tes-

tatus est verbis? Ait enim Nicodc^mo ;« Quod de carne

»natum est, caro est, et quod de Spiritu, Spiritus *: wet

« Caro, inquit, infirma, spiritus promptus est ^. » Non ergo

fit Spiritus caro, nec caro spiritus, quod isti volunt egregii

doctores,

ut factussit scilicet Dominus et Deus noster ex

hac substantiarum permixtionc passibilis. Ideo autem pas-

sibilem volunt dici, ne et impassibilis credatur.

VI. Sed quid necesse est altiora scrutari, et virus inter-

num per argumenta prodiens communi exponere et publi-

care judicio, cum kicifuga serpens per anfractus evolvens

seriem suam tortuoseque procedens, qualis quantusque sit

aliquando prodiderit, ct venenum prius solito solitus asper-

gere libcrtate, victoriis totum pariter effuderit? Ab epis*

copis procedit edictum : Nemo unam substantiam dicat

hoc est : Nemo in Ecclesia pra3dicet Patris et Filii unam

csse virtutem. Quid egistis, o beatae memoriae viri, qui ex

omnibus orbis parlibus Nicaâm congregati, et sacris vo-luminibus pertractis, perfectam fidei catholicae regulam

circuminspecto sermone fecistis, dantes bene credentibus

communis fidei dexteras, errantibus vero formam credendi ?

En labor vester, en anxia sollicitudo quo recidit, qua

orientis mali semina, quantum in vobis tunc fuit, profes-

sione catholica necavistis ? Vetatur in Ecclesia praedicari,

quod solum sanxistls ob hasreses detegendas debere in Ec-

clesia praedicari. Tollitur quod probastis, et quod dam-

nastis inducitur : quia mendacium astrui, nisi destructa

veritate non poterat. Destruclioni quidem illa non subja

cet, et ut est scmper incorrupta durabit, scd manus sibi

«acrilegas inferentes, tanquam violatam piinivit,

» Jorin. III, C), — « Mallli. xxyi, i/j.



4l4 «• PnOEBADII EPI5C0PI

VII. Nemo unam substantiam dicat. Quod piaculum,

quod facinus in hoc verbo, qua ex parte catholicam fidem

pulsat? utrum-ne sono vocabili, an interpretatione rei ip-

sius? Nihil fallor, interpretatio caret culpa. Substantia

enim dicitur id quod semper ex sese est : hoc est, quod

propria inlra se virtute subsistit, quae vis uni et soli Deo

competit. Usitatiim vero et familiare divlnis voluminibus

hoc nomen nec ipsos puto ignorare qui negant. David enim

ex persona Christi : « Infixus sum in limo profundi, et non

»est substantia*. »Et riirsum, «Sabstantia mea in inferio-

» ribus terrai ^. » Et « Substantia mea ante te est semper \ »

Et « Substantia mea tanquam nihilum ante te\ Scrutetur

» f(enerator substantiam ejus^ » Sedel Salomonis sententia,

« Substantiam, inquit, tuam et dulcedinem tuam''. »Et

Jeremias, «Si stetissent in substantia mea^ »Et in Prover-

biis, « Substantla divitis, civitas munita^ » Et in eodem,

« Domum ct substantiam dividunt patres filiis^ » Sed et

Tobias, « Si fuerit, inquit, tibi copiosa substantia*°. » Et

idem, « Fili, ex substantia tua fac eleemosynam^^ » Sed et

Joanncs :«Qiii habuerit substantiam mundi *^.

» Et in Evan-

gelio : «Eccc, inquit, dimidium do cx substantia mea*\ »

Ideo ha3C in unum exempla congessimus, ne sermo ille

caperet indoctos, quod testati sunt, idcirco substantiam

non prsedicatam, quia in divinis Scripturis nusquam inve-

niretur. Ergo si neque ipsum vocabulum substantiai sacris

Litteris novum est, neque interpretatio ejus habct crimen,

superest ut despiciamus qua ex causa repudietur hoc no-

men. Despicicntcs autem, invenimus illos non nomen, sed

nominis repudiarc virtutem. Quod si relucebit, erit apud

> Psal. Lxviii, 5. — • IJ. cxxxvui, i5. — 3 IJ. xxxvui, 8. — < Ibid. C.

6 Prov. X , i5. — ^ Piov. III, 23. — 7 Jcrem, xxiu, 22. juxta lxx. —

«Id. cviu, II. — 9 Id. XIII, 22. — «» Tob. iv, 9. — »• Ihidc 7. —1' Joan. in, 17. — '^ Luc. xix, 8.



CONTRA ARUNOS LIBER. 4î)

nos intuitus nominis status, crit et illorum scnsus in vitio,

qui dum novellas profanae intelligentiae vias quaerunt, a

recto Evangeliorum limite recesserunt.

VIII. Prius tamen quam astruo quod spopondi, occur-

rendum est illis quae in contrarium proponuntur. Aiunt

enim inveniri quidem in divinis voluminibus nomen sub-

stantioe, sed non statim pertinens ad eamdem speciem quae

inducatur a nobis. Ibi enim per substantiae vocabulum,.

aut virtutem, aut Divinitatem significari. Et nos ergo unam

Patris et Filii substantiam vindicantes, quid aliud quam in

utroque pares divitias, unius scilicet Divinitatis praedica-

mus ? De quibus divitiis ait Apostolus : « Notas, inquit, fecit

))Deus divitias gloria^ suae*, ))quod est Cbristus. Et unam

utriusque dicimus esse virtutem, de qua idemApostolus

ait: « Christus, virtus Dei est^ )) Qua3 quidem virtus, quia

nullius extranese opis indiget, dicta substantia est, ut supra

diximus, quidquid illud est sibi debens. Nibil ergo iu hoc

vocabulo novum, nihil extraneum dicimus, nihil incon-

gruum Divinitati, etiam in quamvis partem significantiae

transferatur. Sed (ut coeperam dicere) omnis ista quaestio

nominis, alterius est doloris : nec vocabulum, sed vis vo-

cabuli displicet. Quibus enim accipere auribus possint

unam Patris et Filii substantiam praedicari, hoc est, hono-

rem, dignitatem, claritatem, virtutcm, majestatem pari in

utroque veritate communem ,• qui a Patre Filium separant,

et divisis substantiis in sua uRumquemque proprletate

degentem, repudiata Divinitatis communione proponunt ?

Hic ergo blasphemiae, hic dictus sacrilegus dolor, quo in

Patre et Filio recipitur Deus unus. Mortuis enim auctori-

bus hujus veneni, scelera tamen eorum et doctrina non

moritur. Illis inquam auctoribus in tantum aPatre separan-

tibus Filium, ut ore sacrilego protulerint, Filium Dei ante

— » 1 Cor. I, 24.



4l6 S. PIIOEBADII EPISCOPI

sfccula quidem crealum et fimdatum, scd vivere el esse a

Patre suscepisse : et fuisse antequam nasceretur, et Deum

quidem esse, sed non esse verum Deum. Successoribus igi-

tur hujus perfidiag, non fidei, per quos malorum serpit

hsereditas, merito una substantia displicet, quam toUi

velut scandalum etunitatis divorlium postulant, ignorantes

illos tantum Catholicos esse dicendos, qui in hujus profes-

sionis communione concordant.

IX. lUud autem quis ferre aequanimiter possit , ut quem

initium habere pro certo asserunt, hujus nativitatem ha-

heant in incertum?Aututrumque in occulto habendum est,

quia contemporale est : aut utrumque esse cognitum

dehet. Alterum enim neque nosci, neque ignorari sine al-

tero potest. Habet, inquit, initium Filius, sed est ejusdem

occulta nativitas. Non est iniquum, quis prodidit de nativi-

tate? cur tacuit? Imo ipsa nativitas unde nota, quae asse-

ritur ignota? Sed hoc loco homines omni spe bona vacui

prjescribunt Propheloe auctoritati dicentis : « Nativitatem

» ejus quis enarravit* ?» non inteUigentes jam tunc eos pro-

phetali spiritu esse prsevisos, qui daturi erant initium Dei

Ycrbo, hoc cst, Dei Filio. «Nativitatem, inquit, ejus quis

» enarravit ? » hoc est dicere : Nemo hominum poterit.

Nemo enim potuit prajtcr ipsum, qui sinum patris edisse-

rens, principaliter nobis secreta nativitatis suae revelavit.

Nam, et legimus ad eamdem speciem dictum esse; «Quis

» coo-noscit sensum Domini^ ? > Sed rursum docemur, «Nisi

»spiritus qui in ipso est^ Nativitatem ejus quis enarra-

«vit?» hoc est dicere; Nemo audeat enarrare quod non

potest. Cur autem nemo poterit? Quia sciHcet non solum

ex eo et cum eo, sed et in co est qui caret nativitate.

Genitus enim ab ingcnito, his divinai gloriai' bonis natus

est qua3 penes ingenitum erant, et penes eumdem ingeni-

> IsaV. T.iii; 8. — « Tôin. xi, 54, pI i Cor, i, \6. — ^ i Cor. i, n



CONTRA ARIANOS LIBER. Î^

tum deslvlt Pater habere quod gciiult, eiimdem iu semet-

ipso habendo quem genult ? Hujus igllur nativitas ideo

inenarrabilis nuntiatur, qula per ipsam inconceptus est,

sed perfectus cx Deo Patre Filius Deus est, quia secundum

Scrlpturas de Fillo dlxlmus , « Ex eo, et cum eo, et

» in eo *.

X. Ne quls signiricatlonum varletate turbetur, reddsnda

est ratio dictorum : et ne proposlta confundantur, red-

denda compendlo. « Ex eo, » auctorem : « Cum eo, » ad unl-

genitum : «In eo, » ad nativltatem substantiae respicit. Hoc

auditur In omnlbus. Tene dlvlna? disposltlonls mysteria.

Satls nostl. « Nativitatem, inqult, ejus quls enarravlt?»

Quis enlm posslt secundum naturam enarrare natlvltatem

quae contra naturam est? Hic enim solus est natus, nativi-

tatis suae conscius. HIc enim qui cui bona pararentur, in-

telllgens per naturam origlnem, Patri inerat, ipsa illa

conditione qua natus est. « Nativitatem, inqult, ejus quis

»enarravit? »Et subjungunt nuUi hanc proditam, quia soli

scilicet et Patri nota sit. Hoc est dicere slne subtillum

fraude verborum : Genuit quidem Fillum Pater, sed nemo

sclt unde. Nam et slmiliter Judael dixerunt : «Nos scimus

» quod Moysi locutus est Deus : hunc autem nescimus unde

»sit^. » Quamvis enim aliquando noblscum faciant com-

munione verborum, ctnonnuUa videantur dicta simpliciter

infamia haeretica? pravitatis aspergere, tamen qula fere eo-

rum venlunt adversus fidem veram, necesse est secundum

pluraintelligi pauciora, praesertlm cum si quid receptum

fuerit contra fidem venieus, totius fidei damnum sit.

« Nemo scit, inquit, quomodo genitus sit Filius, nlsi Pater

«solus^ »Quid ergo sibi vult illa sententia, quia hoc Do-

minus ignorare nos nolens : «Ego, Inquit, de Patre exivi,

))et de sinuPatris''? » Proh dolor! Gur sectantes ignoran-

»

Rom.xi. 56. —"

Joan. w, 29.—'

M.i,

»8.—<

H,xvi,

«7,»8.

uii. »7



4lb S. PIIOEBADII EPISCOPI

tiaj tcnebr^s ignorare nos noluit? et utique nohiit, ut

auctore nobis cognito, slatus sui quaestio toUeretur. Non

enim erat quaerendum, quis, quomodo, vel qualis esset,

cum unde esset nosceremus. Sed si hoc loco ipsius Domini

sententia id confirmatum esse proponitur, dicentis scili-

cet : « Nemo novit Patrem nisi FiHus, nec FiHum quis no-

»vit nisi Pater*;» audient a nobis, ne fraudem faciant

divinae definitioni. Sequitur enim : « Et cui voluerit FiHus

» revelare. » Non est enim penitus occuUum quod non po-test revelari. Revelatur enim, si dignus revelatione quis

fuerit.

XI. Jamergo haec notitia secreti causa non regitur, quae

revelatur ex causa, et consequens est ut nos indigni cogni-

tionc, non iniquus habendus sit Deus qui ignorantiam pu-

nit, non autem puniret, si scientiam non dedisset. Deditenim per Spiritum sanctum. Denique, « Spiritus, inquit,

»veritatis enarrabit vobis omnem veritatem^. » Cum dicit

omnem veritatem, certe nihil excipit. Hic est Spiritus no-

titiae et veritatis, per quem Salomon dc dominica nativi-

tate : « Quid sit, inquit, et sapientia, et quemadmodum

»facta sit, referam, et ab initio nativitatis investigabo

»eam\ »Ergo per eumdem Spiritum possumus invenire

quod qua^rimus. Nam et Apostohis : « Revelavit nobis, in

» quit, Deus per Spiritum suum. Spiritus enim omnia scru-

• tatur, etiam alta Dei'. » Nemo scit qua3 sunt in Deo, nisi

Spiritus Dei : quem Spiritum, si in nobis habitarc idem

Apostohis probat, possumus ergo pcr eumdem Spirilum,

Dci nos inserere secretis : Et sane, « Quaerite, inquit, ct

» invenietis : petitc, et dabitur vobis : pulsate, et aperietur

»vobis\»Et rursum : «Pater qua; abscondisti a sapienti-

»bus, revelasti ea parvuhs'' : » nobis utique, ad quos Domi-

» Malth. XI, 37. — • Joan. xvi, i5. — > Sap. vi. a4« — ^ ' Cor. n, 10.

—' Mallh, viT, 7, et tjuc. xi, i|. —< * Matth, xi, 25»



CONTRA ARIANOS LIBER. 4*9

mis:« Vobis, Inquit, datum est nosse mystcrium Dei% »

illud utiquc mysterium de qiio Apostolus : « Quod antc,

» inquit, non fuit notum filiis hominum, nunc revelatum

«est sanctis ejus^. » Revelatum plane. Ostendit enim emi-

nentes divitias gloriac suas, iu bonitate super iios Christo,

qui ipse est gloria Dei Patris. Ipse vera progenies Ingeniti.

Hoc est : Nemo scit quomodo genitus sit Filius. Nemo uti-

que, sed ex his in quibus, ut ait Dominus , « Verbum ejus

»non capit : » sicut nec Judseis, ad quos idem Dominus

ait : « Vos, inquit, ignoratis unde veniam, et quo eam :

»quia secundum carnem judicatis'. » Quomodo enim

nemo, si Pater dicit : « Eructavit cor meum verbum bo-

» num'' ? » Quomodo nemo, si Filius ait : « Ego ex ore Altis-

» simi prodivi*^ » Noli quajrere amplius, et non habes quod

requiras, nosti enim totum, quia quod dicitur totum est.

«Ex ore, inquit, Altissimi prodivi. » Haec est efiim nativitas

perfecta Sermonis, hoc est, principium sine principio. Hic

est ortus habens initium in nativitate, in statu non habens.

Ex Deo enim innascibili Deus nascibilis exivit, unus ab

uno, verus a vero, plenus a pleno : ac sic nascendo in his

quae erant semper, non coepit esse quod natum est de noii

conceptis, nec habet tempus quod est intemporali Patri

congenitum per naturam. Scriptum est enim : « Deus spiri-

» tus est : et ex Deo natus est aeternus^. » Ut ergo ejus na-

turse, qua constat tTternitas. Non igitur imperfectus Filius,

licet natus, quia natus est a perfecto : Nec imminutus illo

qui genuit, quia genuit de semetipso. Totus enim dcdit

totum, ut sccundum Spiritus virtutem totus esset in toto.

XII. Sed jam se mali doctores intra artis suoe sccreta

non contincnt, ct adversus veritatem, ct ipsa vcritate con-

sistunt, habentes cornua ut agiii, et loquentes lanquam

I Malth. xii, II. —* Ephes. in, 5. --

^»

Ibid. i4j i5.— < Psal. xtiv, 2.

— 5 lilccli. XXIV, 5, — Gjoan. 5v, 4.

27^



4^0 S, PH<»BADII EPI9C0PI

dracones. Volenies igitur a Patre Filium scindere et Infra

Deum ponere, de Evangelio praescribunt : « Pater, inquit,

» major me estS » et quomodo major, statim haeretica prae-

sumptione defmiunt? Honore, claritate, dignitate, majes-

tate. Quod si ita est, cur jubetur ut omnes honorificent

Filium, sicut honorificant Patrem ? Quod si ita est, ergo

quotidie blasphemamus in gratiarum actionibus, et obla-

tionibus sacrificiorum, communia haec Patri et FiHo confi-

tentes ;quia scilicet non potest Filius non totum habere

quod Patris est, cum ipse totus in Patre sit. Denique Joan-

nes ait : « Deum nemo vidit unquam, nisi unigenitus Filius,

» qui est in sinu Patris'. » Et ideo inquit : « Omnia tua mea

»sunt, et mea tua^ : »et, «Nihil potest Filius facere a se-

«metipso^ »ct, « Non veni voluntatem meam facere, sed

»ejus qui me misit^ » Quod utique non infirmitatis con-

fessio est, sed unitatis assertio. Dixerat enim et contra in-

firmitatem et pro unitate : « Qui me misit, mecum est, et

wPatcr in me manens, facit opera sua** : » et, « Verba quae

»loquor, non sunt mea, scd Patris^ » Quidquid ergo de-

trahitur Filio, derogabitur et Patri. Nam nihil alter sine

altero facit : quia esse alter sine altero non potest. Nec Fi-

lius cst Filius, nisi Patrem habet : nec Pater Pater, nisi

habens Filium. « Pater, inquit, major me est. » Sed pleni-

tudo ejusdem Divinitatis in Fiiio est. Denique Apostolus,

« Quotquot, inquit, promissiones Dei sunt, in illo EST'. »

Numquid ergo obsequia Filii Divinitatis statum solvunt ?

Solvitur cnim in Christo omne quod Deus est, si majestatis

alterius accipitur : Alterius autem erit, si majestate Pater

major est. Quae quidem majestas, quia una est, unius

scilicetDei, non potest non esse perfecta : imperfecta, inae-

qualis est; inoequalis autcm, si altero minor cst.

' Joan. XIV, 18. — ' Id. i, 18. — ' Id. xvii, 10. — * Id. v, 19.—

f Id. VI, 38. — ® Ibid. 29, — 7 Id. xiv, 10, etyn, 6, — « a Cor. i, 10.



CONTR.l ARIA.NOS LJBKR. 4ll

XIII. Sed in hoc loco illucl vobis applaiidet qiiod Mat-

thoeus refert, Filium hominis, qnasi privatum sciHcet ct

minorem, legite in eodem Matthseo, Filium esse venturumin majestate Patris*, de quo adventu et Lucas : « Cum ve-

»nerit, inquit, Filius hominis cum gloria sua et Patris^. »

Non tam ergo a vobis minor majestate Fihus dicilur, cum

hoc dicitur, quam Deus negatur. Ille, inquam, ille de quo

Salomon ait : « Splendor est lucis ceternae, et speculum sine

»macula Dei majestatis^ » Plane speculum sine macula.Custodit enim Dei vultus, et figuram fideliter exprimens,

plenam Patris imaginem reddidit. Et quid amplius de statu

ejus, in quo se Dominus Christus agnovit ? « Pater, inquit,

»major est me. »Merito major, quia solus hic auctor sine

auctore est. Denique Apostolus de FiHo : « In ipso, inquit,

»habitat omnis plenitudo Divinitatis corporaliter^ » Ergout Filius in Patre : ita et Pater perfectus in Filio est. Denique

dicens Dominus noster proficisci a Patre Spiritum sanc-

tum, subdidit:«De meo accipiet^ » Sicut Joannes cum

dixisset : « Annuntiamus vobis vitam asternam quae erat

» apud Patrem% » addidit : « Haec vita in FiHo ejus est ^ » Ac

si cum ambo et alteruter perfecti sint, unus tamen perfec-

tusDeusest in duobus. « Pater, inquit, major me est ^ »

Merito major, quia non ipse descendit in Virginem, quod

Sabellius noluit, apud quem Pater et FiHus ambo non sunt,

hoc est, duum nominum una persona, cum Patris vocem

audierit per Isaiam : « Ecce Filius meus quem ego elegi,

j)ponam Spiritum meum super eum^ »Ac deinceps per

eumdem Prophetam loquentem Filium recognoscat, « Spi-

» ritus Domini super me propter quod unxit me **.»Quam

haeresim Dominus praevidens : « Non creditis, inquit, quia

• Mallh. x\v, 3i. — a Luc. xxt, 27. — * Sap. vn, 26. — <* Colos. 11, 9.

— * Joan. XXI. 14. — * 1 Joan. i. 2. — " ibiJ. u. — ^ Ibicl. 1 1. — y isai'.

XLII, 1. — '" Id. l.\!^ !.



422 S PIIOEBADII EPISG OPI

» ego in Patrc et Patcr in me ? » Certe non dixit: «Ego sum

» pater, et ego in me : » scd, « Ego in Patre et Pater in

»me* : »quo dicto duas lisereses elisit, Sabellianam scilicet

et Arianam. Pairenx et Fiilum non esse unnm pcrsonam

iit SaLellius : aut duas suLstantias, ut Arius, scd (ut fides

cathoiica confitetur) unam suLstantiam et duas docuit essc

personas.

XIV. Sed quid argumentis opus est ? cum ipse Domi-

nus pronuntiaverit defmitiva sententia ? « Quaecumque Pater

»facit, eadem et Filius ^, » quomodo eadem, si aspirare

ad summam paternoe illlus glorios non potest ? Imo quia

potest, recte Joannes: «Sineipso, inquit, factum estnihil. »

Et ipse Dominus : « Ego, inquit , et Pater unum sumus ^ »

Unum utique per naturam ,quia quod erat in FiUo homi -

nisj et inPatris sinu mancLat. Denique : « Et me, inquit,

» nostis , et nostis unde sim , et non veni a me , sed est ve-

srus qui me misit, quem vos nescitis. Ego novi eum, quia

» apud illum sum , et ille me misit, et, solus , inquit, non

»sum, sed ego et qui me misit, Pater, et sicut me novit

»Pater, et ego noviPatrem^ »Nescio autemannossepo-

tuerit Patrem Filius , si initiiim sortilus est Filius. Genitus

enim nosse non potuit ingenitum , antequam genitus est.

Jam ergo non sic Patrem novit, ut notus a Patre est, et as-

criLendum ei mendacium(quod in Domino cadere non

deLet ) etmerito ascriLendum, si asserlio ejus ratlone non

steterit. Non staLit autem nisi ille est , et qui non solum

exivita Patre, sed in Patre et est, et fuit semper. «Omnia,

» inquit, tradldit Pater in manu ejus K » Quomodo omnia,

nisi et omnis tempons?Quomodo autem omnis temporis,

si initio non caret ? QuamliLet enim ante omne tempus

natum dicatis , tamen quia vultis eum aliquando co^pisse

• Joan. xiY, 10, 11. — « Id, t, 19. — ^ Id. x, 3o. — < Id, vii, »8, 39.—« Id.ni,55.



CONTRA ARIANOS LIBEn. 4c>,li

qai natus 6st, ncc fuisse quod factum est, nescio quomodo

defendatis omnia illum a Patre et omnis temporis conse-

cutum.

XV. Subjectus, inquit, Patri Filius cum omnibus his,

quae ei ipse Pater subjecit. Quod venenatum virus exquisito-

rum verborum velamine tegitis. Nos quae audivimus a pa-

tribus nostris, constanter praedicamus, et vos ergo doctri-

nam patrum vestrorum deserere nolite. Ilii, inquam, libere

Deum gloriae ccelestis non Deum verum esse, sed creatu-

ram Dei perfectam esse dixerunt. Vos tamen idem sen-

tientes abrupta blasphemia, verba vilantcs, ambigua secta-

niini ad decipiendos simplices et incautos. Subjectum

enim Patri Filium, non Patris vel Filii nomine , ut sancta

etcatholicadicit Ecclesia, sed (utsupradiximus) creaturae

condilione prolltemini. Diccntes enim : Gum omnibus his

quae ilUPater subjecit, Patri Filiumessesubjectum, nonnc

ipsum in crcaturarum ordine, qua; ex tempore sunt insti-

tutac, numcratis ? JNihil cnim secundum vos omni creatura

amplius habet Deus et Dominus noster , nisi quod primus

in numero est, nisi quodei etiam illa serviunt cum quibus

servit. Servus enim et ipse, si servit , et hcct nonnullorum

Dominus , scd Dominus voluntatc , si vokintale Domini

Dominus effcctus, hoc ipso servicns ,quod jussus cst im~

perare. IIoc cst ilhid quod vos occulte, et patres vestri

cum liberlate dixcrunt : Filium Dei sinc temporc editum

a Patre, ct fundatum non prius quam nasceretur. Quae ista

est , rogo , cordis hebetudo ? quae oblivio spei ? Imo quae

tam amens ct blasphcma confessio Deum dicentis ,quem

omnibus his quae ex nihilo facta sunt , comparastis ? Hoc

est et Fihum falso nomine Divinitatis illudefe , si esse

verbo dicitur, quod corde negatur? et Deum Patrem men-

dacem notare, dicentem scilicet : « Ego sum qui sum * t »

' Exod. m, i4«



4'-^4 S. PH(«BADII EPISCOPi

Et, «Ego sum Dominus soliis *, » ct, « Claritatem meam

»alteri non dabo ^, » ct, « Aiidi Israel, Dominus Dcus

»tuus,Deus unus est *, » ct, « Nomen mcum non quaeras,

»Deus nomen cst mihi. » Si ergo unus Deus , uni hoc

competit nomen. Unus autem jam non erit, nisi in Patre

Deo Filius Deus sitPet merito Dominus juxtaProphetam,

qui dixerat : « Benedictus qui venit in nomine Domini''.

»Ego, inquit, vcni in nomine Patris mei ^ » Quod nomcn

Patris, nisi Dei nomen et Domini ? quod Joannes in Filio

recognoscens : « Qui est, inquit, et qui erat, et qui ven-

»turus est omnipotens ^ »

XVI. Patrem inquit initium non habere. Hoc est dicere

Filium habere. Nam quae necessitas idde Patre asseverare

quod notum est, nisi praejudicium ejus opinionis quae de

Filio paria suscepit? Patrem , inquit, initium non habere.

Quis negat? Sed puto et imago invisibilis et ingeniti Dei

non potest ccepisse post Deum. Dcnique interroganti Moysi

quis esset respondit: « Ego sum qui sum semper '. » Erat

enim scmper qui est et erit semper. De quo Joannes

«Quoderat ab initio, oculisnostrisvidimus^ «Etrursum:

« Annuntiamus vobis vitam aeternam quae erat apud Pa-

» trem \ » utique et in Patrc : Nam quod ex ipso erat, ex-

tra ipsum esse non poterat. Et sane cum dicitur : Erat in

ipso tempus, nonipse fuisse in tempore nuntiatur. yEternae

enim substantiae vis non facta est a Deo, sed egressa a Deo,

ideo, « Etego, inquit, aPatreexivi' °: » et, «Ego etPaterunum

» sumus **: ct qui me videt, videt et Patrem*^) : et, «Ego in

»Patre, etPatcr in me, »et; «Quimemisitmecum est **. »

Ideo etDavid: «Tccum principium in die virtutis tuai*\ »

» Isai. Lxiii, II. — » Id. xLii, 8, et xlviii, ii. — ' Deut. vi, 4« —* Psal. cxvif, 26. — « Joan. v , 45. — * Apoc. i, 8.-7 Exod. iii, i4- —• i Joan. I. 1. — 9 Ibid. 2. — »° Joan. xvi, a8. — «

» Id. x, 5o. — »» Id.

xiT, 9.— «* IbiJ. 10, et Tiii, 39. — «4 Psal. cix , 5,



dONTRA ARIANOS LI,BER. 4^5

Dei enim Verbiim , hoc est, Dei Filius, ante omne prlnci-

piiim cum eo qui ex eo, et in eo cui nullum potest esse

principium. Invenimus quidcm dixisse Salomonem exper-

sona Sapientiae(quam Christum esse defendimus) « Do-

»minus condidit me, et ante saeculum fundavit me, et

»prior abysso genita sum*. » Sed non ideo credendumest

Deum factum. Nam sifactus est, non fuit: si non fuit, non

erit. Et quomodo Deus, cui , ne Deus sit, utraque conditio

praescribitur ? Ideo autem Sapientia Dei nata et condita

nuntiatur, ne quid praeter ipsum Deum Patrem, qui est

etiam suis origo virtutibus, crederetur in natura. Exinde

enim rectediceretur; Exipso, et in ipso creata Sapientia,

ex quo efFulsit ab eo unigenita et beata nativitas. Qui ergo

probaverit sine Verbo , sine sapientia , sine ratione , sine

virtute, sine Spiritu aliquando Patrem fuisse , is probavit

cum Patre et in Patre Filium ante omne principium non

fuisse. Tamen nescio si his virtutibus carens Pater possit

Deus dici. Non modo enimDeus qui in sua aeternitate per-

fectus est , sed nec creatura quidem uUa secundum suum

genus non consummata constabit. Non potest enim quid

esse, quod non sit ; non erit autem, si id illi defuerit quod esse

debebit. Totum igitur defuit Patri , si aliquid defuit de

toto. Defuit autem, si Filius suus, hoc est virtutum suarum

plenitudo, initio non caret, etnecesse est hanc opinionem

alterutram blasphemiae partem profana et sacrilega fmi-

tione transire. Aut enim Pater credendus est cum Filio suo

initium fuisse sortitus, quia sine Filio, hoc est, sine virtu-

tibus suis, esse non potuit, et erit auctor huic illorum ini-

tio nescio quis tertius Deus, aut si solus ipse sine initio

dicitur usque ad FiHi generationem, imperfectus fuisse di-

cendus est. Imperfectus enim , si coepit habere quod anle

non habere voluit. Is omnia autem habere debuit semper,

' Pfot. TJii, 2a-a4.



426 S. PHCSEBADn EPISCOPt

qul semper debuit esse perfectus, quia non recipit ang-

mentum quidquid occupaverit totum.

XVII. Patrem inquiunt initium non habere, invisibilem

esse, immortalem esse , impassibilem esse. Hasc ideo pro-

ponuntut contraria hisFilio ascribant. Quidquid enim de

Patre negant, de Filio confitentur, qui si habere initium

probatur, merito mortalis, merito passibihs. Prsejudicatum

quidem esse deberet , et ca^tera passionum genera in Fi-

lium non convenire, prima propositionis specie destructa,

quae initium dabat Dei Verbo. Nequid tamen diffidentia prse

caeteris quae sunt profane proposita , retractemus. Nam

ut initium non habenti, ascribi caetera quae sunt huic defi-

nitioni subjecta, non possunt; ita si uni eorum affinis depre-

henditur, aequumestetiam illa quaefuerantdefensa, dissolvi.

Invisibilem inquit Patrem esse. Quasi vero usquam inve-

niamus vel Filium sine transfiguratione fnisse visibilcm

antequam Patri obediens fieret ex aeternitate corporeus.

Qamvis enim et Abrahae visus sit, et Jacob , et Moysi , et

Isaiae, et Ezechieli, tamenvisionis illius qualitasexplicatur.

In somno enim et in speculo et in aenigmate visus refertur,

Denique et Moysi postulanti ut cognoscenter eum videret

« Nemo potest , inquit , faciem meam videre : quia nemo,

))qui eam viderit, vivet\ «Ergohoc loco autPatrem locu-

tum fuisse contendant , qui invisibilem esse se dicit : aut

si Filium non negant, hunc locutum sciant , et illum suo

nomine invisibilem fuisse, ut Sermonem , ut Spiritum. In-

visibilis Deus denique quomodo visus sit, eadem Scriptura

testatur. Piefert enim locutum cumeo Deum, tanquam ad

amicum, facie adfacicm. Ac deinceps subjungit postulasse

Moysem, ut faciem ejus videret, quam utique si viderat

non statim postulasses videndam. Ait quidem Jacob : «Vidi

yt Dominum facie ad faciem, et salva facta est anima mea^ :

' Exod. xxxiii, 20. — a Gen. xxxii, 5o.



CONTRA ARIANOS LIBER. 42^7

sed quomoclo eam faciem videndo salvatus est, quac, si vi-

deatur , occidit ? Quomodo et Dominus oslenderat faciem

suam, quam videri non posse postmodum dixit, nisi illa

conditione qua supra diximus, in speculo scilicet et in

aenigmate, in somnio et visione ? Hoc est ergo, illam visibi-

lcm materiam assumpsisse cum placuit , statim vero invi-

sibilem perseverare , quia necesse est , si visibilis docetur

non ex eo illum esse quem invlsibilem confitemur.

XVIII. Sed lianc assertionem , ut quaestionibus Testa-menti Veteris expediant, de Novo Testamento sumunt

"confirmatlonem. Ait enim Dominus et Deus cum de Patre

loqueretur , nulli Patris imaginem visam ^: quod si imago

Palris ipse est Filius, ut Apostolus probat, negat visibilem

fuisse, dicendo nuili Patris imaginem vfsam ^. Et ideo

« Nec me, inquit , nostis neque Patrem meum % » Et hic

certe duos confirmat ignotos, lam autem duos quam inse-

paratos. Nam si ipsum nossent , et Patrem nossent ; quia

per Individultatem neque sclri neque ignorari alter sine al-

tcro poterat. Similis igitur de mortali et passibili ratio

subsequltur. Nam si neque Inltium habet Filius , utpote

qui semper In eo et fuerit et sit, cui inltium non datur;

neque visibliis , qui in sinii invisibllis perseverat ; jam nec

mortalis nec passlbllls habendus est, ex ea tamen substan-

tice parle qua Deus. Scimus enim nlhii Splritum Dei pas-

sum, duntaxat suo nomlne, quia impassibilis Deus, quia

« Deus splrltus \ » Scimus quod omnis ilia passio pro-

pi ie carnis et anlmae , id est , hominis , in quo quidemhomine cum pateretur erat et Filius Dei cohaerens iiii per

naturam ( a quo venerat ) Patri, et unltatis vincuium ser-

vans , in terris homlnem gestabat , nec aberat a coeils. Sic

mediator dictus, slc sequester utriusque substantiae. Non

crgo passlbiiis Dei Splritus, Hcet in homlne suo passus,

» Joan. f, i8. — * Hebr. i, 5. — • Joan. vn, 19. — ^ Id. iv, 24.



4iB S. PlIQEBADIl JiPISCOPi

quemideo nec iu passionc deservlt, ut ei patipossepraesla-

ret, quod nisi ita recipitur, fidei noslra: ratio non stabit,

dantis scilicet ei hominis infirmitatem quem Deum non

negant. Nam si et initium habens dicitur, et visibilis doce-

tur, etmortalis inducitur, non video ab homine quid distet,

in quem regnanthujusmodi passiones.

XIX. Confitemur, inquiunt, Fihum Dei, Deum ex Deo,

lumen de lumine. Videri quidem sacrilegum non potest

perfectam fidei cathoHcae professionem , mah*gna dispu-

tatione vexare ,* sed concedendum non est ut tollatur nobis

illud quod nobiscum non tenent,per hoc quod nobiscum

tenent. Agnoscimus igitur et cum veneratione suscipimus

communis fidei verba , sed quid faciemus ? Sic vesana

Ariomanitarum doctrina tradit. Et ipsa enim , dicens Deum

ex Deo , lumen ex lumine , facit ex Deo alterum Deum , ex

lumine alterum lumen , ut sit Filius ex Patre et non in

Patre, hoc est, ut factus Deus a Deo, non sit unigenitus in

Deo. Sed quid hic amplius, cum nonnullorum ex iis, qui

nuper ad nos hanc fidem egregiam miserunt, scripta te-

neantur, quibus dicentes Deum ex Deo , lumen ex lumine,

tamen separatum a Patre et penitus excisum hasretica dis-

putatione docuerunt ? Ipsum inquiunt Filium Dei homi-

nem de Maria suscepisse per quem compassus est. Congruo

igitur omnia finc claudentes, quod mente conceperant,

Scriptura confessi sunt , respondente ea sensui suo, et oc-

culta eorum venena reserante , dicentes scilicet Filium Dei

hominem de Maria suscepisse per quem compassus est.

Primum, non video cur maluerint compassibilem dicere,

quam libere passibilem confiteri. Quasi vero aliud sit com-

pati quam pati. Porro autem si impassibilis Deus , utique

et incompassibiHs. Tam ergo compassus non est, quam

nec passus cst, ex ea tamen conditionc qua Deus. Deni-



CONTRA ARIANOS LIBER. 4«9

que Apostoliis ; « Passus est, inqult , ex infirmltate * , »

utique carnis. « Caro enim infirma, Spritus promptus *.

»Sed vivit ex virtute Dei : » utique ex semetlpso. Ipse

enlm, Dei virtus, habens vitam in semetlpso, quod credi-

mus Dominum nostrum ex duabus substantiis constitisse,

humana silicet atque divina , et ita illum immortalem

fulsse divina, ut mortalem ea quae fuerit humana : ex una

enim natus, ex alia probatus; ex una immortalis, cx alia

mortalls. Denique idem Apostolus : « Christus, inquit,

» mortuus cst S » id est, unctus. Hoc enim nomen ad unc-

tionem deducitur. Si ergo non allud quam caro uncta est,

caro igitur tantummodo mortua dicitur,quotics Christus

mortuus nuntiatur.

XX. Sed si quls extorquere e duobus alterum vellt, ut

aut unum Deum slngularlter determinemus, si unum fate-

mur; aut duos hbere proferamus , si et Patrem Deum et

Fillum Deum dicimus : illud ante omnia sciatur , iiec

unum nos cum pra^judlclo, nec duos dicere, quia unum

diclmus in duobus ipso Domino suggerente : « Ego et Pa-

» ter unum sumus *, » ut duo crederentur in una virtute.

Non enim dixlt tanquam ex una persona , Patris et Filii

quasi Filius Patrem se confirmans : « Filius meus sum : »

et, « Ego hodle genui me: » et, « Ante kiclferum genui

»me : » et , « Domlnus condidlt me inltium viarum

»mearum : » et, « Ante saecula fundavi me : » et, « Ego et

» Pater unum sum , » sed reddens notltiam sacramenti dis -

tlnctlone, non divisione personarum : « Ego, inquit, in

» Patre , et Pater in me : Ego et Pater unum sumus : » ct

« Qui me videt , videt et Patrem : » videri enim Patrls Fi-

llus, imago vera et figura expressa subslantlaG ejus, hoc

estDel, Sermo, non sonus vocis, sed res substantlva ac per

substantlam corpulentiva. Non enim sine substantia cons-

f a Cor. xni, 4« — » Mallh. xxvi, 4'. — ' * Cor. xv, 3. — 4 Joan, x, 5,



430 S. PnOEBADII EPISCOPI

lltit, quod de tanta substantia fccit. Nihil crgo vacuum dc

pleno,nihil inane dc sohdo, qiiia Dei Sermo, Spiritus Dei,

Christus, instructus est, et, ut evidentius dicam , Sermonis

corpus est : corpus enim Spiritus , sed corpus sui generis.

INam et invisibilis et incomprehensibihs Spiritus. Numquid

tamen inane et vacua res Deus ? Dens enim Spiritus est.

Denique « Nemo scit, inquit, quae sunt in Deo, nisi Spiri-

» tus qui in ipso est \ » Legimus quidem : « Quis cognovit

«sensum Domini, autquis consiliarius ejus fuit^ ? » Nemo

utique, sed extra Spiritum suum nemo, quem Spiritum

Propheta sapientem, architectum et mirabilem consiHa-

rium dicit, nec immerito. Nam idem Spiritus Sermo et

Sapientia Dei est , ex cujus persona Salomon : « Cum pa-

»raret, inquit, ccekim, ego aderam illi. » Et, « Ego, inquit,

»eram cum illo, et mihi adgaudebat ^ » Non ergo consi-

liarius nemo, quia per ipsum facta sunt universa qua^ facta

sunt. Denique cum eadem sapientia et Yerbum Dei , et

Spiritus Dei sit, singulorum tamen nominum oflicia nun-

tiantur. Sapientia condenti omnia Patri aderat ; « Ser-

»moneejus coeli solidati sunt, et spiritu oris ejus omnis

))virtus eorum \ » Apparet ergo unum eumdemque ve-

nisse nunc in nomine Spiritus , nunc in appellalione sa-

pientiae.

XXI. Ergo hic Sermo , « Cum in forma Dei esset , »

sapientia et ratione et Spiritus ratione et Spirilus virlutc

constructus, hoc est, totam vim Dei possidens, non seDeo

Palri adaequavit, sed « Formam servi accipiens humiHavit

))se usque ad mortcm^ » Inducrat enim quod scrvirc

quod mori posset : hoQiincm scilicet qucm excilalum

exhibuit ad ccelum , ct secundus Adam pcr obedientiam

restitueret quod primus transgrcssione perdiderat. Si qui

« 1 Cor. II, 11. —» Rom. xi, 34. —

• * Prov. vui, 27 et 3o. — < Psal,

xxxii, 6. — «Philip. 11,6-8.



CONTRA AUIANOS LIBER. 43 1

igitur adhuc et de Apostolo requirit dominicum statum

id est, singularis substantioe qualilatcm, qur-e per naturam

auctori suo jungatur , audiat ad compendium quid idem

Apostolus senserit, cum Dei Patris investigabiles vias et re-

condita retro sacramenta loqueretur. « Ex ipso, inquit, et

» per ipsum, etin ipso omnia *. » Cum dicitur «Per ipsum ,»

agnosco Filium significari, legi enim, « Per ipsum omnia. »

Cum «Inipso» nuntiatur, nihilnovi est; inipsoenim omnium

seminum initia constiterunt. Sedcum refertur, «Ex ipso , »

certe ad Patrem ut ad rerum omnium respicitur auctorem.

Etsi itaest, ut est, quomodo his ratio constahit disllncta

jungentihus , hoc est, referentibus ad unum omnia ; cum

alius sit, ex quo omnia; et ahus,per quem omnia? quia

ahus ingenitus, aHus unigenitus, nisi alia conditione qua

recte dicitur, et ex FiHo omnia, dum in ejus corde est per

naturam , ex quo omnia, et per Patrem omnia, dum in eo

semper est, pcr quem omnia. Pater enim sensu agit; Filius

vero, qui in Patre sensus est, videns perficit. Non ergo

Aposlohim temere pronuntiasse credendum est, sed ilhid

credendum non ita est credidisse , FiHum sciHcet Dei se-

cundum carnem factum esse quod non erat , secundum

Spiritum vero esse quod fuerit, quia quod fuit semper

,

non potest non fuisse.

XXII. Tenenda est igitur ratio quje per arduum et an-

gustum tramitem repit, circumjacentibus hinc et indc

prajruptis qua3 zaholica fraude ca^cata plana et faciha sub-

mittunt, ut in ruinam mergant excessus. Nam si unum

Deum singulariter nominamus , excludentcs vocabuhim

secundae personse , furoremejus hoeres approbamus, quas

ipsum asserit Patrem passum. Si admittimus numerum

cum divisione,

jungimur cum Arianis, qui factum a

Deo Deum , novamque asscrunt ex nihilo substantiam con-

> Rom, II, 56.



48a S. PHOEBADII EPISCOPI

stitisse. Tenenda est igitur^ ut diximus, regula quac Filium

inPalre, Patrem in Filio confitetur quae unam in duabus

Personis substantiam servans , dispositionem Divinitatls

agnoscit. Igitur Pater Deus , et Filius Deus : quia in Pa-

tre Deo Filius Deus. Hoc si cui scandalum facit, audiat a

nobis Spiritum esse de Deo,quia illi cui est in Filio se-

cunda persona, est et tertia in Spiritu sancto. Denique

Dominus : « Petam, inquit, a Patre meo et alium advoca-

»tum dabit vobis*. » Sic alius a Filio Spiritus , sicut a Pa-

tre Filius. Sic tertia in Spiritu , ut inFilio secunda persona :

unus tamen Deus omnia , tres unum sunt. Hoc credimus

hoc tenemus, quia accepimus a Prophetis : hoc nobis

Evangelia locuta sunt, hoc Apostoli tradiderunt, hoc

Martyres passione confessi sunt : in hoc mentibus fidei

etiam haeremus , contra quod « Etiamsi Angehis de co^lo

» annuntiaverit , anathema sit*. »

XXni. Sed non tum nescius , his omnibus discussis et

in lucem intelligentioe pubHcae propositis , antiquissimi sa-

cerdotis et promptae semperiidei Hosii nomenquasi quem-

dam in nos arictem temperari, quo contradictionis teme

ritas propulsetur. Sed hanc contra nos erigentibus machi-

nam brevi admodum sermone respondeo. Non potest ejus

auctoritate proescribi, quia aut nunc errat, aut semper er-

ravit. Novit enim mundus quae in hanc tenuerit aetatem,

qua constantia apud Sardlcam et in Nicaeno tractatu as-

sensus sit et damnaverit Arianos. Quid si diversa nunc

sentit, et quaecumque ab eo retro damnata fuerant, defen-

duntur : quae defensa , damnantur ? Rursum dico , non

mihi ejus auctoritatc praescrlbitur. Nam si nonaginta fere

annis male credldit, post nonaglnta iUum recte sentire

non credam. Aut si nunc recte ,quld de hls opinandum

est, qui cadem slgnati fide , in qua ipse erat, de saeculo

I Joan. \iv, ao, — • Galat. i, 8.



CONTRA ARIANOS LIBER. 433

translerunt? quid et de ipso pronuntiaretur, si antc hanc

synodum dormiissetPErgo, ut supra diximus, praejudicatae

opinionis auctoritas nihil valebit, quia contra semetipsam

ipsa consistit. Et sane leglmus : « Justitla justi non salva-

»bit eum in quacumque die exerraverit\ Amen. »

» Ezech. XXXIII, 12,

MII.=S





k-*^^^^/^»^ */*/»*/».-» ^/»/»-».«^ •«^-» ».-«/* <1 1^«/« %/«/« «««.^ 'l

S. PHOEBADII

AGINNENSIS EPISCOPI

DE FIDE

ORTHODOXA

CONTRA ARIANOS,

alias

DE FILII DIVINITATE

ET CONSUBSTANTIALITATE.

TRAGTATUS II.

I. CREDiMusin Deum, Patrem omnipotentem , omninm

visibiliiim ct invisibiliiim factorem, et mium Dominum

nostrum Jesum Ghristam , Filiam Dei , natum de Patre

unicum , hoc est , de substantia Patris ; Deum de Deo

lumcn delumine, Deum vcrum de Deo vcro; natum, nonfactum : unius substantioe cum Patre

, quod Graeci dicunt

opojcrtov per quem omnia facta sunt, sivc qaa3 in C03I0 ,

sive quaj in terra. Qui propter nos homines, et proptcr

nostram sakitem descendit, ct incarnatas est, et homo

factus est, passus est , resurrexit tertia die, ascendit ad

coelos, inde ventarus est judicare vivos et mortuos. Et

Spiritum sanctum. Eos aulem qui dicunt : Erat quando

^8,




non erat, el prlus quam nasceretur, non erat, et mutabi«

lem , vel convertlbilem esse Fillum Dei ; bos anathemati-

zat catholica et apostolica Ecclesia. Amen.

II. Amore cathollcae fidei ductus, jampridem adversus

Arianos libellum edideram,quem cum amico legendum

dedissem, quia placuit , credidlt transcrlbendum. A quo

hoc ego magnopere postulavl , ut interlm disslmulato auc-

tore, doctls vlris etprudentlbus legeret ; ut si quem movis-

set, quod IHic phis aut minus posltum videretur, posset

phirlmorum consIHo emendari. Nemo est enim qui sibi

tam arroganter summam doctrlnag coelestis assumat, ut

putet se omnla mysteria hquldo comprehensa retinere,

cum Paulus apostohis dicat : « Qui crgo putat se ahquid

»scire, nec dum sclt quemadmodum oporteat sclre* ; »

et, « Modo per speculum in aenigmate videmus; tunc fa-

))cie ad faciem^. » Sln vero cunctis omnia, quae lUIc

scripta erant, juxta fidem veram constare viderentur, tum

et ipse petentlbus non negaret. Quod eum ita fecisse ma-

nlfestum est. Et qula res digna tam cathohcae confessioni,

quam ha^rotlcae responsioni, universorum judlcio acstimata

est, multl eum vel legere vel descrlbere voluerunt.

Sednon defultqui vel pro studio doctrlnae, vel pro cha-

rltatls officio, ea quoe a nobis dlcta sunt, scrupulosius re-

tractaret; et quaedam ille vel superflua, vel ambigua di-

ceret, quae ahter posslnt a qulbusdam, quam a me dicta

sunt, accipl. Proinde rursus ea ipsa planiori sermone in

hoc hbcUo dlgessi, ut et slmphcitatem sensus mei osten-

derem , et scrupuhim legentibus amputarem.

Nam hoc est quod asunt posse reprchendi, quod ubi

Vêrbum Dei ex persona Fihi posulmus , tale hoc Verbuni

intelhgere putemus, qualc grammatici tradunt spirltu oris

aerem oflensum , Intelhgibllcm auditu. Sed nos sapien-

' i Cor. viii, 2. — 9 TfK XIII, 12.



Dli VlDli OHXIIODOXA. 4^7

tiam non hujiis mnndi, quae destruitur, sed illam quae ex

Deo est, novimus, qu£e Verbum Dei Deum insinuat, cuni

dicit : « In principio erat Vcrbum , et Verbum erat apud

»Deum, et Deus erat Verbum. Omnia per ipsum facta

Dsunt, et sine ipso factum est nihil*. » Unde mirari me

fateor hoc ita sentiri potuisse,quasi nos personam pro-

priam Verbi, quod est Filius , negaremus. Nemo verbo

tenus nominat , quem vere esse in persona sua saepius pro-

fitetur : nam quomodo aut verum FiHum , aut verum Pa-

trem confessi sumus , si non vere proprietatem persona-

rum tam Patris quam Fihi servavimus.

Sed quia unius Dei vocabulum diximus, personas ne-

gasse putamur. Et hinc verisimile visum est ,quod posui-

mus. Nos Patrem et Filium ita nominamus , ut unum

Deumin his personis et nominibus assignemus. Porro ite -

rumPater et FiHus, etsi duo nomina appellantur; ratione

tamen et substantia unum sunt : et cum Patrem et FiUum

statuo , unitatem assigno generis.

Haec omnia intelligi posse aestimata sunt, quasi ista vo-

cabula inter Patrem et Filium ita posita sint , ut est nomen

et cognomen, unius tamen personoe

;

cum ex superioribusaut inferioribus dictis potuerit haec suspicio non admitti.

Qui enim Filium Dei non aUunde natum dixeram, quam

proprie de Patre , totum de toto , integrum de integro

perfectum de perfecto , consummatamque virtutem; quo-

modo potui ipsum Patrem , ipsum sibi FiHum ponere , et

hoc modo unam personam duobus nominlbus appellare ;

quippe cum et hanc sectam, id est, SabcUianam in eodcm

libello damnaverim , et personarum distinctionem secun-

dum vocabuhim scripserim? Nam et nemo pro una persona

potest , « Unum sunt , » dicere , vel unitatem generis ,

nisi personis assignare.

» Joan. I, 1-3.




Quis aniem Catholicorum ignoratPatrem vere csse Pa-

trem , Filiam vere Filium , et Spiritum sanctum vere esse

Spiritum sanctum? sicut ipse Dominus ad Apostolos suos

dicit : « Euntes baptizate omnes gentes in nomine Patris,

))et Filli, et Spiritus sancti*. » Haec est perfecta Trinitas

in unitate consistens,quam scilicet unius substantia) pro-

fitemur. Non enim nos secundum corporum conditionem

divisionem in Deo facinKis : sed secundum divina^ naturai

potentiam , quaj in materia non est, et nominum personas

vere constare credimus , et unitatem Divinitatis esse tes-

tamur.

Nec extensionem partis alicujus ex Patre (ut quidam

putaverunt ) Dei Filium dicimus , nec verbum sine rc , ut

velut sonum vocis accipimus : scd tria nomina , et tres

personas unius esse essentiae, unius majestalis atque po-

tentiae credimus. Et ideo unum Deum confitemur, quia

unitas majestatis plurium vocabulo deos prohibet appel-

lari.

Denique Patrem et Filium catholice nominamus ; duos

autem deos dicerc nec possumus , nec debemus ; non quod

Filius Dei Deus non sit, imo verus Deus de Deo vero :

sed quia non aliunde, quam de ipso uno Patre Dei Filium

novimus, perinde unum Deum dicimus. Hoc enim Pro-

phetai, hoc Apostoli tradiderunt, hoc ipse Dominus do-

cuit, cum dicit: « Ego et Pater unum sumus ^ Unum »

ad unitatem Divinitatis, ut dixi, refert : « Sumus » autem

personis assignat. Sed et Apostolus ait : « Unus est, in-

» quit , Deus Paler, ex quo omnia ; ct nos in ipso : et unus

»Dominus Jesus Christus, per quem omnia; etnos per ip-

»sum. Sed non in omnibus est sciontia^ »

Qua de re explanatis his verbis iqucTe scrupuhmi , non

mihi qui scio quod dixerim , sed aliis inferebant, puto oc-

' Matth. xxivm ,19. — « Joan. x, 5o. — > 1 Cor. viii, 6.



DE FIDE ORTHODOXA. 4^9

casionem malx interpretatlonis fuisso sublatam. Nam ct

professio ficlei manifesta est, et persona cum vocabulis

constat, et una Divinitasassignata est.

Vel si adhuc aliquid quod legentibus ambiguum videa-

tur in verbis, ad sensus debent verba conferri; quia non

simplicitas verborum, sed mali intellectus obstlnatio cul-

pam olet. At cum sensus noster cum veritate concordet,

et verba debent cum ratione sincerissima. Unde a simpli-

citate chrlstiana academicus disputator abscedat.

CAPUT L

MuLTAS quidcm et graves hasreses novlmus a pkirimis

ebullire, et veneni vice, ad intlmum pectus cancerls

sui virus infundere : sed vincl IIH vel facile possunt , vel

facile vitari ,quorum prima propositione omne consilium

pectoris proditur. At vero 11, qulbusmultanobiscumparia

sunt, facile possunt innoxlas mentes , et soli Deo deditas

fraudulenta societate percutere , dum malorum suorum vi-

rus per bona nostra defendunt. Nihil enim periculosius

his haereticis esse potest , qui cum integre per omnla de-

currant ; uno tamen verbo , ac si veneni gutta , meram

iilam ac simpllcem fidem domlnlcae , et exinde apostolica;

traditionis inficiunt.

Unde vehementer nobis cavendum est , ne se vel sensi-

busvel auribus nostris hujusmodi aliquid latenter insinuet;

quia nihil tam cogit in mortem ,quam sub obtentu fidei

fidem violare. Ut enim gypsum aqua permixtum lac colore

mentitur, ita hic per virisimilem confessionem traditio ini-

mica suggerltur. Qua de re non similitudo confessionis,

sed sensus mentis est ponderandus ,quo confessio ipsa fir-

matur.



44o S. PIlCSilJADIl liPlSCOPI

Deiiiquc si diligcntiiis et accuralius attendatis , cur vo-

luerint de evangelica et apostolica fide , et de Palrum tra-

ditione« SuLstantiae »nomen auferri, procul dubio proba-

tis haeresim arianam subtili compendio breviatam, sublato

hoc nomine intromissam. Nec hoc quidem ego suspicione

aut opinione collectum affirmo, nec uti ipsi putant, aca-

demicus disputator assisto , ut simplices sensus verborum

subtilitate contorqueam : sed ut contortos et pravos tenui

argumento compositos in lucem cognitionis exponam ; quo

facilius possit cognita et comperta iniquitas ab hominibus

evitari.

Quae etenim causa , quaeve ratio extitit, ut quod docen-

dum, et quod credendum cunctis Ecclesiis fuerat tradi-

tum . quodque Patres nostri apostolici viri contra univer-

sashaereses, etmaxlme arianam, quasi quemdam obicem

veritatis, quo omnes aditus pestiferae doctrinae obstrue-

rent, sanclo Spiritu mundati, catholica ratione posuerunt,

non sine magno nisu ab his qui elogio (26) arianae labis

addicti sunt, laboretur auferri; nisi ut Filium Dei muta-

bilem et convertibilem , utpote non de propria Patris sub-

stantia constitisse confingant : cui et initium ex tempore

et ortum ex nihilo , nomen ex altero , ut semper docue-

runt, propter quod et saepe damnati sunt, nunc jam li-

bere , et secure , incunctanterque Ecclesiis tradere et in-

sinuarc possint ?

l'V»/%*'%-»»/-W* *.-».»** »/».» <

CAPUT II.

ViDETis ergo omnia eos in tractatu ipsorum, non

evangclica fide , sed subdola malignitate ad seducendos

simpliccs quosque posuisse. Non jam tam suspectum ,quam



DE FIDE ORTIIODOXA. 44

manlfcstum oninibus esse debet, ita eos Deum de Deo po-

suisse, iit Arius tradere solebat, ut ex Deo factus sit, non

ex Deo natus. Qui si natus est, unius substantiai est : sl

factus est, verus Filius non est : et si verus Filius non

est, nec verus Deus est : aut si verus Deus est, et de Pa •

tre non est, duo sunt habenles singuli et voluntates pro-

prias , et imperia diversa : vel si concordia tantum et socic-

tate unum sunt, non tamen et substantia verus, ut jam

dixi , Deus non est.

Sic erit Deus , ut Moyses Pharaoni *, potestate , non ge-

nere : Filius quoque ita credendus erit, ut per Esaiam

populo dictum est : « FiHos genui et exaltavi^ ; » et ahbi

« Dii estis, et filii Altissimi omnes^ » Sed et primogeni-

tus ita habebitur, quomodo et Israel a Deo primogenitus

lilius appellatus est*. Necnon et primogenitus totius crea-

turae, quasi in ordine factorum primogenitus habeatur ; ut

ex eo seriem quamdam creandis mundi rebus assignent.

Denique sublato opovafov, id est, unius substantiac voca-

bulo, o/jioioy(7tov, id est, similem factori suo posuerunt;

cum aliud sit simihtudo , aliud veritas. Nam et homo ad

imaginem et simihtudinem Dei factus est% nec tamen

Deus est : nec quod Deus est , homo extitisse credendus

est. Ita et FiHum Dei similem volunt , ut eum aliunde si-

milem , non de ipsa una sancta et beata Patris substantia

dicant. Qui si de Patris substantia non est, i^ oux ovtwv est,

id est , ex nttlHs extantibus , ut idem Arius tradidlt ; sub-

lato enim eo quod Pater est,

undecumque fuerit Filius

necesse est ut et initium ex nihilo , et ortum ex tempore

habeat : nihil enim sine initio , nisi solus Deus.

Unde et Filius , sicut ipse Dominus ait : « Ego et Pater

» unum sumus ^ » Quod ideo dixit , ut duarum personarum

« Exod. VII, I. — » IsaT. i, a. — * Psal, lx\xi,6, — * Exod.iv, 22.

• Gcn. 1, a6. — • Joan, x, 5o.



44^ 5. PKOEBADII EPISCOPI

vocabula in unius Deitatis majestate monstraret , slciit ct

Propheta ex vore Dei : « Eructavit , inquit, cor mcumwVerbum bonmn : dico

ego opera mea rogi*.»

Videsergo hoc Verbum bonimi FiHum Dei esse, quem non

aliundequam depaterno pcctore, et, ut ita dixerim, de utero

cordis Dei credimus natum. Et prcinde eum regem appel-

lat, quia ipse est rex rcgum : Deum Dominum, cui omnia

divina opera succumbunt, qui dixit : « Omnia quae Pater

»habet, mea sunt^.

De hoc ct Evangelista : « In principio, inquit, erat

» Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Ver-

»bum. Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum

»est nihiF. » Igitur quodin principio erat , semper fuisse

credendum est : sed nec aliunde esse, quam ex eo qui

principiumnon habet, id est, de corde Patris; quia « Eruc-»tavit, inquit, cor meuni Verbum bonum^ » Non enim

dixit : « In principio factum est Verbum; » sed, « In prin-

» cipio , inquit , erat Verbum. » Quodcumque principium

Verbi assignare volueris,praejudicatum habebis

, quia

« Inprincipio, inquit , erat. »

Non quod duo principia ex rerum diversitate dicamussed quiaVerbum Filius semper cum Patre est , et dc Patre

natus est. Ac proinde cnjus origo principium non habct

sempiternus cum Patre credendus est ; quia nec Pater po-

test unquam sine FiHo nominari, nec Filius sine Patre vo-

cari, ac pcr hoc semper Filius, quia semper Pater.

Et « Dens, inquit, erat Verbum. Quod Deus est, sem-per est ; ne si semper non fuerit , verus Deus esse non

possit , sicuti et in Sophiae nomine , quia sccundum Apos-

tohim ipse cst Sapieniia Palris^ « Ego , inquit, cx ore

»Altissimi prodivi *. » Non crgo ahundc quam de Patre,

' Psal. xnv, I. — * Joan. xvi, i5. — 3 IJ. i^ 1-3. — 4 Psal. xliv, 2. ~

* i Gor. I, 24. — ^ Eccli. xxiv, 5.



DE riDE ORTilODOXA. 44^

qiila semper cum Patre. Et ideo Sapientia Dei appellatur, ut

nunquam Pater sine Sapienlia , hoc est , sine Filio suo fuisse

credatur. Haec est illa Sapientia inefTabilis , quae initium via-

rum Dei apud Salomonem vel condita ^, vel genita , vel creata

describitm^; quam tamen sic conditam dicit, ut semper eam

cum Dco fuisse ostendat. Quod enim initium Deo dabis, ut

initiumpossis Sapientiae ipsius consignare ?N on enim itaDeus

Sapientiam suam condidit,quasi aliquando sine Sapientia

fuerit , sed cum initium viarum suarum dicat, initium mo-tus operis alicujus ostendit ,• ut hoc initium habeat Sapien-

tia Dei ,quod de Deo processit ad creanda omnia , tam

ccelestia quam terrestria , non quo coeperit esse in Deo.

Creata est ergo Sapientia, imo genita , non sibi quse sem-

per erat, sed his quae ab ea fieri oportebat ; ut quia quanta

et qualis esset sciri non poterat, de eiFectu operum suorum

virtus ejus et potentia nosceretur, ut quod de conditis

aestimamus , tunc magis timeremus , cum facta miramur.

Ca3terum si tu ita creatam Sapientiam dicas , ut Fihum

Dei creaturam intelligas , occurrit tibi Apostolus, condem-

nans eos qui creaturam colunt , dicens : « Propter quod

» tradidit illos Deus in desiderium cordis eorum in immun-

» ditiam ,• ut contumehis afficiant corpora sua in semetipsis,

»qui commutaverunt veritatem Dei in mendacium, et co-

» luerunt et servierunt creatuiae potius quam Creatori,qui

» est benedictus Deus in sa^cula ^. »

Hsec est, inquam , illa Sapientia Dei ,quae dicit : « Ego ex

» ore Altissimi prodivi ^ , » universitatis conditrix et effec-

trix , id est, Filius Dei,per quem omnia, et in quo omnia

quia ut Apostohis dixit : « In ipso constituta sunt universa

» in ccelis et in terra , visil)iha et invisibiha , sive Throni

»sive Dominationes, sive Virtutes , sive Principatus, sive

»Potestalcs, omnia per ipsum, et in ipso condita sunt, et

' Prov. vni, 22. — » Rom. i, 24, 25. — 3 Eccli. \xiv, 5.



444 S. P1I0EIJAJ3II EPISCOPI

»et ipse csl anle omnia, ct omnia in ipso constant *. »Hinc

et Salomon : « Ciim sit , inqiiit, una , omnia potest; et

»permanens in se, omnia innovat, et per iiationes in ani-

» mas sanctas se transfert ^. » Quod confirmans Apostolus,

ait in interiore homine habitare Christum '; ut per quem

a principio omnia facta sunt,per ipsum et in fme cuncta

salventur.

VVVVV^V^/VAfVVVVXVVVVVVVVX^VU^WVVVVVVVVVVVVVVVVVX^V^/XX^mvVVVVVVVVVV^W^r^VNVVVA^VX^

CAPUT III.

Sed dicls mihi oôoucriov, id est , unius substantias nomen

ob hoc potius quam Creatorem adorant , servantes eadem

utique quae Apostolus dixit : « Ut in nominc Jesu omnes» genu flectant , coelestium , terrestrium , et infernorum , et

Bomnislingua confiteatur ''. » Et Moyses: « Adorent, in-

»quit, eum omnes Angeli Dei ^ » Et David : « Omnes re-

»ges adorabunt eum ^ » Quod quidem in Scripturis non

diceretur, sed quia ipse est Sermo Filius omnium opifex.

Sed dicis hixoovGm nominari non oportere, quia in Scrip-

turis divinis non contineatur. Quaero et ego , homo ,qui

hoc prohibes ; si ideo nominari non debet ,quia scriptum

non est, an quia ita credi non liceat?

Quod si ita credendum est, cur non ita profitendum ?

« Corde enim, inquit Apostolus, creditur ad justitiam, ore

» autem confcssio fit ad salutem \ »

Aut si ideo nominandum non est ,quia nec ita creden-

dum; obtinuit arianae labis assertio, qua3 ideo Patrem et

Filium unius substantioe denegavit ; quia Filium Dei modo

ex nihilo , modo cx Patre , sed ab alia substantia ,quando

• ColosE. 1, 5f). — • Sap. VII, 27. — > liphes. iii, 16. — 4 Philip. 11, 10.

—^ Deut. x\x}\, 43. — s Psbl mxi, 2. —

' Uom. x, 10.



DE FIDE ORTHODOXA. 44^

voluit ct quomodo volult , et unde volult faclutn inducit

dummodo aliunde cum, et non de co quod Pater est, exti-

tlsse confmgat. Quem etsi natum dlcit , sed hoc dicto te-

nus ;quia rursum omne quod natum est, factum intelligit,

eo quod et nos a Deo geniti appellemur, quos constat esse

facturam.

Vel si Arianus non es , et verum Fillum de vcro Patre

natum, non factum agnoscis ; cur 'non

eum cum Patreunam substantiam dicis? Frustra times , homo, profiteri

quod credis ; et frustra credis , si ita non credis , et merito

haereticus denotaris. Et quanquam iaimutaveris dictum,

quo putaris prohibuisse Dei Filium nuncupari facturam

sed cum subjunglt ; Sicuti aliquid horum, quod factum est;

ex apertoostendis

non ob hoc facturam dici nokiisse,quasi non debeat factus intelligi ; sed non ita factum vis

sicut allquld horum ,quod factum est, sed tamen factum.

Aliter enim dicis factum , utpote perfectam creaturam ,

per quem facta sunt omnia ; dummodo et ipsum factum

intelhgas, hcet non ita ut csetera.

Sed ut ad id revertar, quod dicis in Scripturis divinis

oftoouffiov, id est, unius substantia3 vocabulum non inveniri,

finge hoc interim slc sit , eo quod ubicumque substantia

legitur, res Dei, non Deus accipiatur; quanquam et aliud

quod scriptum non est,pariter profitearis , id est , Deum

ex Deo , lumen ex lumine : quid ad haec dicis ? Aut totum

mecum tene , hoc totum omitte. Si enlm unius substantiae

vocabukim inde times dicere, quia scriptum non est; ti-

mere identldem debes Deum ex Deo, et Uimen ex himine

profiteri.

Sedego probo Deum de Deo , lumen de himine, et unius

substantiasvocabulum in divlnls Scripturls contlneri. Cum

cnim ipse Dei Filius, qui Deus est, in EvangcHo suo dlcat



44^ S. PHOEBADII EPISCOPI

« Ego de Patrc exivi* ; » jure et merito Deum de Deo pro-

litemur, quia de Deo Patre Filium Dei Deum verum de Deovero natum esse cognosciiiius. Sed noneo genere , utnos dii

sumus appellati ^, vel ut Moyses Pharaonis Deus est dic-

tus ^ , sed quia verus est Filius , de vero Patre natus est

vere et confidenter Deus de Deo dicendus, et sic lumen ex

lumine.

Quod scriptum non est, mecum quidem dicis, sed me-cmn omnino non sentis. Et quia scriptum est de Patre

« Deus lux est; » et de Filio : « Erat lux vera, quae illumi-

» nat omnem hominem venientem in hunc mundum ; » et

« Lux lucet in tenebris \ » id est , Christus in saeculo

« Et tenebroe eam non sunt assecutae ; » ii scilicet homincs

quorum cor ignorantise tenebris obcsecatum est, Christumverum Deum et verum Dei FiHum non agnoverunt. Sed

ipse Dominus : « Ego sum , inquit, lux mundi ; qui me se-

» cutus fuerit , non ibit in tenebris ; sed habebit lumen

» vitae ^. » Ergo quia himen Pater , et kix FiHus , recte lu-

men de lumine.

Sed lumen ex lumine ita asseris, quasi a Patre qui verumlumen est , aHud lumen sit factum , quod de ipsa Patris

substantia non sit , sed sicuti aliud quodHbet lumen ,quan-

quam a Deo sit factum , longe tamen aliud sit ab eo,qui

fecerit ; et ideo lumen ex kmune , non de lumine dicis.

Cum crgo hffic prailoculus sum, licet mecum non inielli-

gas, tamen quomodocumque ipsa pronuntias, cum scripta

non sint. Annon et unius subslanlia^ vocabukim ,quod in

Scripturis non putas contineri, mecum pariter profiteris,

nisi quia illic habuisli quomodo malignos sensus tuos oc-

cuka fraude in ulroque contegeres ; ut mccum hoc ipsum

» Joan. XVI, 27. — a Psal. lxxxi, 6. — 3 Exod. xvii, 1. — < i Joan. i, 5

et 9. —5 Joan. viii, 12.



DE FIDE ORTnODOX.\.^^'J

sono vocis exprimercs , scd tamen longc dicti intelligen-

tiam separares ?

Sicuti et illi iiaeretici qui resurrectionem carnis negant,

ad decipicndas animas simplicium , vae dicunt his qui in

carnenon resurgunt. Sed si discutias eos cur hoc dixerint,

cum scias illos carnis resurrectionem omnino negare , di-

cent tibi : Vae utique illi erit, qui in carne baptizatus non

fuerit, ut anima ipsius dum in corpore est, de morte de-

lictorum suorum , ut dc sepulcro criminum per baptisma

in eadem resurgat. Solius enim animê per lavacri vitalis

gratiam resurrectionem in carne defendunt,* nam et ipsius

carnis salutem excludunt. Et hi per verisimilem confes-

sionem innocentium mentes occulta fraude seducunt. Et

ut solet letale poculum mellis dulcedine temperatum ,

suavitate fallente, perimere ; sic et hoc malum per blandi-

mentum aurium , audientium sensus quadam labe conta-

minans, contagione vitii adhaerentis inficit.

CAPUT IV.

Denique et nunc possent o/jioouff£ov sicuti et caetera verbo

tenus nominare , si haberent quomodo ilhid adaliamintel-

ligentiam sca3V0 sensu perverterent, sed cum viderent se in

hoc verbo concludi , nullam omnino mentionem hujus

fierivohierunt,- ne aut profitendo hoc crederent, autcrc-

dentes professi viderentur , subtili ingenio excusantes

quod aut scriptum non esset, autDeum in substantia dici

non oportere, ne corporeus crcderetur.

Deus etenim , inquiunt , efficit ut sit substantia , non

tamcn vit ipse Deus in substantia deputetur ; quippc

aiunt, cum omnis substantia contraria recipiat. Deus vero



448 S. PHQEBADII EPISCOPI

qui nihil diversum admittere potest, substantia dici non

debet.

Ignoscerem tibi si hoc simpliciter diceres , si ratlonem

rei velles scire, si rudis ad hanc quaestionem accederes,

si non ipse esses, qui semper vel de alia substantia , vel de

nuUis extantibus Dei Filium asserebas , at cum idem ipse

sis, qui hinc saepe convictus, sagpc confessus, saepe negasti,

ssepius aliter immutando damnatus es, qui etiam nunc vi,

ambitione et potentia exagitans , turbas omnia ; quomodo

putas me ignoscere tibi posse frequentius eadem retrac -

tanti ? Sed ne videatur haec perversitas praejudicata magis

quam examinata damnari, breviter tibi de hac oppositionc

respondeam.

Prohibes itaque in Deo substantiam nominari , quasi

omne quod substantia dicitur, res ipsa unius generis ha-

beatur. An ignoras allter ccelestla,aliter terrenaconstarej

sed et in ipsls coelestlbus rebus atque mundanis magnam

dlfferentiam interesse ? Aliter enlm Angeli , aliter singulae

Virtutes constitutlonum suarum substantias acceperunt,

sicuti Apostolus alt : « Alia clarltas solis, alia claritas lunae,

»alia clarltas stellarum *. » Sic et in hoc mundo , ut di-

versa genera rerum, ita et diversa corpora anlmantium,

et omnibus sui cujusque generis substantia , sicut Apos-

tolus dicit ; « Non omnls caro eadem caro '. »

Si ergo ea quae a Deo facta sunt, diversas qualltates sub-

stantiarum suarum habent ; tu putas in Deo talem esse

substantiam, qualem habet allquid horum quod factum

est, ut possit contraria reclpere ? Absit. Quae est enim sub-

stantla Dei ? Ipsum quod Deus est, simplex, singulare, pu-

rum, milla concretlone permixtum , limpi(3um , bonum,

perfectum, beatum, Integrum, sanctum tolum. Antu putas

inane allquld esse et vacuum,quod ost Dcus? IIoc enim

» i Cor. XV, 4i. — ' Ibid oq.



DE FIDE ORTHODOXA. 449

dici blasphemla est, iit inane puletur,per qncm cuncta

constlternnt, qnl omnia VerLo edidit, ralione composuit,virtute perfecit, cujus nutu et imperio universareguntur,

cuncta deserviunt.

Et Lene de Deolegis scrlptum : « Ego sum, qui sum*;»

et, « Qui est, mlsit me ^. » Et ipse Salvator Dominus :

« Haec cst, inquit, vita aeterna, ut cognoscant te soluni

»verum Deum, et quem mislsli Jesum Christum '. » Est

ergo in substantia essentla sua Deus , cujus cognitio vita

aeterna est, qui et tantus est, quantus dicl non potest.

Qui tunc digne aestimatur, cum ina^stlmabllis dicitur, uti-

que velis ac nolis.

Ergo ipsum quod est, hoc est substantia ejus rei, quoe

esse defenditur; quod tamen jam dictum est, quantum et

quale sit, nec mente concipi, nec sensu aestimari , nec

animo definiri potest ; dummodo constet esse, quod esse

creditur ; ut de eo ipso quod Deus est , inde sit Filius, ut

verus sit Filius, et verus sit Pater in Filio, et Fillus in

Patre. Hocerit o/jtoouatoj, id est, unius substantia3 cum Pa-

tre , sicut ipse Dominus ait : « Ego in Patre , et Pater in

» me '^

; » et , « Ego et Paterunum sumus ^ ; » et , « Ego de

»Patre exivi %•» et, « Qui me videt, videt et Patrem '. »

Non immerito, quia Filius Dei de Deo Palre natus est;

et ideo de unitate substantlae , et de majestate Deitatis unum

sunt, sicuti etHIeremias prophetavit: « Quis stabit in sub-

» stantia Domini , et videbit Verbum Domini ? Et iterum ,

(L Si stetissent in suhstantia mea, et si audissent verba mea,

• avertissem eos ab studiis eorum pessimls ^ » Et apud

Salomon : « Substantia mea, dulcedo mea est^ »

• Exod. iii, i4. — • Ibid. — ^ Joan. vu, 5.-4 Id. xir, lo. — » Id.

«, 3o.— ^ Id. XVI, 28.— 7 Id. XIV, 9.— 8 Jerem. xxin, i8et 22. juxta lxx.

^9 Sap, XVI, 11.

tlll. »9



45o $. PHOEBADII EPISCOPI

V^\rVVVVVVVVVVVV>A\AA/VV>VVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVV\VVVVVVVV\VVVVVVVVVVVVVMAM^

CAPUT V.

CxJM ergo hanc unitatem substantlae in Patre et Filio

non solum prophetica , sed et evangelica auctoritate cog-

noscas ;quomodo dicis in Scripturis divinis ojuiooy?jov non

iuvcniri,quasi aliud sit opoouorjov quam quod dicit : « Ego

» de Deo Patre exivi *, » et , « Ego et Pater unum sumus ^

:

vel quod Prophetae ex aperto substantiam Dei intimabant ?

Haec est autem nominis ratio , ut in Patre et Filio uni-

tatem substantiae credas , licet rem ipsam, quae est inenar-

rabilis, definirenon possis ; ut sive lumen de kimine dicas,

sive Verbum de Verbo , sive Spiritum de Spirilu , sive Do-

minum de Domino ,quedcumque de eo dixeris , unius

lamen essentiae Patrem et Filium credas , et de eo ipso

quod Pater est, Filium intelligas. Nam si aliquam compa-

rationem de rebus his quae videntur , in eo facias ; ipsa

dissimilitudine rerum non rationem ostendes, sed alterca-

tionem disputationum induces , ut cujus voce descriptum

est : « Cui ine comparabitis ' ? » Ac proinde Deus cui as-

similari nihil potcst , sufllciat credi, quod ipse sentitur

quem ipse credi se vohiit , non indicari,

Dcaiquc si de hoc ipso quod mccum profiteris, ad ah-

quam similitudinem vehs in Deo conferre , nscio an quod

comparaveris, possis expressius definire : ut puta, cum dicis

lumen cx lumine, si ad explanandum illud scrupulosa nar-

ratione cogaris, quasro quomodo luinen ex kimine credas?

Utrum quasi lucernam ex lucerna , vel quasi solem ex sole;

ut aut duas luccrnas, aut duos soles, quasi duos deos siib

hoc exemplo inducas? Aut splendorcm kiminis ejusdem

' Joan. XVI, 28. — » Id. x, lo. — ' Isai'. xtvi, 5.



DE FIDE ORTIIODOXA. 4^1

Incernae, vcl claritatcm solis de eodem solc fulgentem, lu-

men de lumine consigncs , ut in matricem luminis Patris

figuram assimiles , Filium vero in splendorem claritatis

ostendas : quod de eo Propheta dixerit : « Apud te est fons

» vitae, et in lumine tuo videbimus lumen * ; » vel Salomon

cum dicit ; « Candor est lucis a^ternae , et speculum sine

» macula Dei majestatis , et imago bonitatis illius ^ ; » vel

Apostolus hic praedicaverit Salvatorem nostrum imaginem

esse invisibilis Dei ' , eo quod imago solis lux sua sit

quae de eodem sole procedit.

Sed quanta ad haec responderi possunt, quae lites gene

rant ^, quod Apostolus prohibet , longum est dicere ;

quippe cum constet lumen illud quodDeus est, aestimari,

comprehendiet definiri

nonposse,

nec verealiquid

exhis,

quae in hoc mundo sunt, majestati divinae comparari; quia

nihil de omnibus istis, quae videntur aut dicuntur, secun-

dum id quod Deus est, condigna similitudine aestimari

potest, quippe cum ipsis intellectibus et sensibus major sit.

Ideo praemonuit ut divinitatem substantiae crederes, et

verum Filium de vero Patre cognosceres, de qualitate au-tem rei requirere non deberes ; quia quale aut quantum

sit , scire non possis. Hoc enim Prophetae , hoc Apostoli

praedicarunt.

<fc-fc^*.*^%<*^ ^*»•^ *«'^^ ^'^'^

CAPUT VL

Denique pro captu, pro viribus, pro lidc nostra intucamur

Deus quid sit, et videamus an ei ailquid possit comparari.

Certe hic est , de quo et cum dicitur , non potest dici

cum iestimatur,

non potest a^stimari,

cum comparatur' Psal. xxiT, lo, — • Sap, tii, 26. — » Coloss. », i 5. — * 2 Tim. 11, »4»

2,9.



452 S. PnCEBA.DII EPISCOPI

non potest comparari, cum defmitur, ipsa sua definitione

crescit. Qui coelum manu sua aperit, pugno omnem am-bitum mundi claudit. Quem totumomnia nesciunt, et me-

tuendo sciunt. Cujus nomini et virtuti famulatur hic orbis,

et ipsa elementorum sibi succcdentia momentanea vi-

cissitudo testatur. Vide ergo si potest aliquid esse, cui

possit Pater comparari et Filius; quia talis est Filius, qua-

lis et Pater ; non enim ipse se unum cum Patre diceret,

nisi talem se, qualis est Pater, sciret.

Ratio quaedam est, quae apud Gra^cos Aoyo? nuncupatur,

quae inter Patrem et Fillum personas vel vocabula distin-

guit ;quia et ipsc Fiiius Piatio dicitur. Quae tamen Ratio

multis nominibus appellatur; modo Verbum, modo Virtus,

modo Sapientia,

modo dextera,

modo brachium,

modomargarita , modo thesaurus , modo retia , modo aratrum

modofons, modo petra, modo lapis angularis, modo ag-

nus, modo homo, modo vitulus, modo aquila, modo leo

modo via, modo veritas , modo vita. Et ita cum sit Deus

omnia in omnibus , ut per haec vocabula divinarum dispo-

sitionum mysteriacognoscantur, non ut ipsa majeslas Filii

Dei proprie defmita monstretur.

Quid est enim FiHus de eo quod Pater est ? Alius idem.

Nam ct ob hoc Vcrbum nuncupatur, quia ex proprio di-

vino ore processit, et nihil Pater sine eo aut jussit, aut

fecit. Virtus dicitur, quia vere de Dco et semper cum Deo

cst, et omnis potestas Palris in ipso consistit. Sapientia

appellalur, quia dc corde Patris adveniens, arcana ccelestia

credcntibus reseravit. Dextera nuncupatur, quia per euni

omnia opera divina perfecta sunt. Brachium dicitur,quia

ab ipso omnia continentur. Margarita appellatur , ut nihil

illa preliosius habeatur. Thesaurus dicitur, ut in ipso om

nes opes et divitioc rcgnorum coclestium condita? agnoscan-

tur. Rclia dicilur,quia por ipsum , ct in ipso dc mari sa:-



DE 1-lDii OKTliODOXA. 4^3

ciili diversa geiitiutn muititiido sicut pisciuai pcr aquam

baptismatis iu Ecclcsla congregatur, ubi bonorum malo-

rumquediscrimen agnoscitur. Aratrum nuncupatur, quia

signo crucis suae dura pectora subjiciuntur, ut necessario

semini ipsa prccparentur. Fons aquai vivie appellatur, quia

ex eo sitientia corda ccelestis aquae gratla irrigantur. Petra

dicitur, quia credentibusfortitudinem, incredulis duritlam

praestat. Lapis angularis dicitur, quia utrosque parietes

Novi et Veteris Testamenti unuset

mediatorin senielipso

continens copulavit. Agnus dicitur, ut innocentia Christi

et passio demonstretur. Homo dicitur, quia secundum car-

nem propternos homines nasci dignatus est. Vitulus dicitur;

quia propter nostram salutem pati sustinuit. Aquila dici-

tur, quia post venerabiiem resurrectionem , ut rex alltum

ad Patris pervolat sedem. Leo dictus est, quia Ipse est rexregum , qui mortem ac zabulum vlrtutls sua^ potcstate

comminuit. Vla est, quia per ipsum ascensus est. Veritas,

quia mendacium nescit. Vita est, quia ipse universa vi-

viilcat.

Vides ergo per hacc vocabula significatloncs et disposi-

tionum et operum dlvinorum praeostensas ; non tamenipsum Deum proprie defmitum ? Est ergo Pater Deus im-

mensus, ceternus, incomprehensibiils, inaestimabllls. Est et

Fiiius ejus Deus etDominus nosler, tanlus, quantus est et

Pater: sed non aliunde quam de Patrc : «Qula ego, inquit,

» de Patre exivi *, » hoc est, iumen de iumine.

VfcMVVV A-VWVVWVWVW^WVX-VWVWMWVVWVWVWWWW WVXV\WW\»WV\\VVVWVVWV«VV\MWVW

CAPUT VIL

Sed ne cxco occasioncm aliquam hêi-ellcuscapiat, cum

« Joan. XVI, >8.



454 S. PIIOEBADII EPISCOPI

diio nomina , vel duas personas , id est, Patris et Filii sta-

tuo, quasi duos deos dicam, ut illi duos ex diversitate

confingunt:

nos antem Patrem et Filium ita nominamus,ut unum Deum in his personis et nominibus consignemus.

Viderint philosophi, viderint haeretici discipuli corum, qui

potcstatum divcrsitate variantur ; « Nobis tamen unus

» Deus est Pater , ut Apostohis dixit , ex quo omnia , et nos

» ex ipso : et unus Dominus Jesus Chrir.tus , Deus Dei Fi-

»lius, per quem omnia, et nosper ipsum \ »

Nam per duo quid ahud intelhgitur, quam duorum per

partes divisa substantia, et cum nominibus ipsis dlssociata

natura agendi ac jubendi tam voluntas, quam imperia

divisa? PorroPater ac Fihus etsi duse personae creduntur,

ratione tamen et substantia unus sunt. Nam inaequahum so-

cietas mehoris offensa est, et in injuriam ejus, qui verusDeus est, non verus ahus comparatur. Cum autem ego

Patrem et Fihnm «tatuo , unitatem generis assigno : et si

iham in personis divido ; discretiones tamen personarum

rursus eadem nomina in unitatem sui naturah legis fcedere

consignant.

Unde et tantus est Fihus, quantus videbitur Pater , to-

tus de toto , intcger de integro,perfectus de perfecta con-

summataque virtute, sicut Apostolus dicit : « In quo om-

»nis plenitudo Divinitatis corporahter habitat ^. »Nam et

Ilieremias receptissimus Prophetarum, hanc unitatem Di-

vinitatis in Patre et Filio sciens ait : « Hic est Deus noster,

» et non deputabitur ahus absque illo : qui invenit omnem»viam prudentine, et dedit eam Jacob puero suo, et Is-

» rael dilecto suo. Post haec in terris visus est, et cum ho-

» minibus conversatus cst \ » EtEsaias hoc ipsum praedicat

dicens : « Hsec dicit dominus Deus : Fatigata est /Egyptus,

»et negotiatio ./Ethiopum , et Sabaim viri cxcelsi ad te

' 1 Cor. 111, 6. —• Coloss. ii, 9. —

' Baruc. 111, 56-38.



DE FIDE ORTHODOXA. 4^5

»translent; tui erunt servi, el post te ambulabunt vincti

» compedibus , et te deprecabunlur; quoniam in tc Deus

west, et non est alius Deus praeter te : tu es enim Deus

»Deus Israel Salvator ^ »

Quod ne putes me eo supercilio dixisse, quo SabcUius

fertur ,qui ipsum Patrem , ipsum Filium profitetur , non

ita nos totum in unam sentenliam cogimus, ut aliorum

hoereticorum fraude capiamur. Sed quia in ipso nomine

personarum auctoritas indiscreta cognoscitur, etFiliusnon

genere, sed personaliter a Patrc nominatur; proinde to-

lum Palri ascribimus, quod est Filius : et totum Filio,

quod Pater est. iNihil non videbitur Patris, quod judicabi-

tur Fihi : nec Fihi, quod dcfenditur Patris ; quia unitas

majestatis non sinit deos phirah vocabulo appehari : quippe

cum constet Patrem et Fihum unius esse substantiae, unde

ulerque unus Deus cst dictus.

lUud ante cuncta metuentes, quia nisi Pater et Fihus

unum non sint, in invidiam recurrat auctoris interpolata

nativitas ; hoc enim placuit ha:;reticis , ut Deus ihe omni

potens, invisibihs, immensu^ degencraret in Fiho, non

modo potestate , sed conditione mutata , quasi non potue-

rit Pater de semet ipso talem habere,quahs et ipse est.

Proinde nos verum Fihum de vero Patre, qui semper fuit,

et est unius substantiae cum Palre, defendimus. Et hoc est,

quod Graeci hixoovmov appeUant, id est', cum uno ahud ip-

sum; ut personae audientia nominatim fierent, et non ut

substantiam vocabula separarcnt.

' Isai. XLV, i4» 15.



^^^ S. PllOeBADII BPISCOPI

W V\Y AVSV^ v^X VVA. VW VX'»,^^ v^>VWVWVVXVVA VVN vvv tvvWV,VVWVVWV IVVVWWWWWWVVW A^w*

CAPUT VIII.

Sed iit omne mysterium hseresis arianae traducam,

cur nolint Filium de Patris substantia credi, breviter inti-

mabo. Aiunt cnim : Cum sit Deus Pater omnipotens, in-

visibilis, inconverlibilis, immutabilis, perfectus, semper

idem, aeternus : Filius vero visibilis, quia ssepe patribus

visus est; et convertibilis atque mutabilis, quia in variis

figuris quibusque sese monstravit : qui si de Patris, in-

quiunt, esset substantia , nunquam fieri posset, ut ante

carnis assumptionem aut visibilis autmutabilis cerneretur;

quin potius in aequalitate qua Patcr est , permansisset, ex

cujus substantia erat ; quia quod de Patre est, nec videri,

nec mutari, nec converti posse credendum est.

Accedit ad causam,quia cum illapsus est in Mariam

cum Virginis uterum opplevit, aliud utique ex illa, quani

quodvenerat, natum est. Unde jam , inquiunt , corrupta

substantia statum vertit, ordinem perdit, continuo immu-

tatlone ipsa formandus de Deo in hominem , de spiritu in

carnem. Et utique translatioomnis interemptio estpristini,

Ac per hoc aiunt : Si Filius de Patris substantia esset,

jam et Patrcm minorem videri substantiae suae vel tradi-

tione, vel fme : et proinde Filium ex alia substantia cre-

dere maluerunt, quod converti, et mutari, et videri possit

quia hoc de Patris substantia credi non liceat.

ILtc cst causa erroris, hsec origo haercsis arianac; dum

non intelligunt virtutem Dei , neque tanti sacramenti dis-

positionem agnoscunt, ut Deum humanis conditlonibus

comparent. Qnibus primo respondendum in loco Flllum

Dci non Ita visuni, ut Dcus crat , scd ut homo capcre po-

tcrat dc Deo; dcindc variis figuris non mulabilem et con-



D£ FIDU OBTHODOXA. 4^7

vertibilem ipsum esse, sed hoc esse poteniise Dei, ut cuoa

se singnlis, prout viilt , revelarc dignatur, habitum mutet,

non substantiam vertat : nec proprietatem qualitatis amit-

tat, sed juxta meritum videntis temperamentum majesta-

tis adhibeat; ipse tamen idem, ut semper est, in substantiae

suae proprietate permaneat, sicut scriptum est ; « Mutabis

» eos et mutabuntur : tu autem idem ipsc cs , et anni tui

»non deflcient *. »

Nam etsi multa sunt ex his, quae in mundo videntur,

quae ex alio convertantur in aliud , ut desinant esse quod

erant , et hoc sint quod retro non fuerant ,• ut limus cum

in hominem figuratur, limus esse jam desinit : aut pisces,

aut aves cum de aquaprocedunt, ex eo jam non aqua, quia

aliud : ut lutum figuli, cum solidatur in testam : ut lapis,

cum dissolvitur decoctus in calcem : ut arena, cum mu-tatur in vitrum, et caetera, quae longum est recensere. Sed

multum interest, stulte haeretice, inter ea quae facla sunt,

et eum qui omnia, quemadmodum voluit, fecit. Quae facta

sunt, ascriptse conditioni deserviunt : qui vero fecit, suae

voluntatis et proprii juris est. Neque potest in aliud, quam

quod est, aliquo cogente, mutari : sed prout vult, et cui

vult, se demonstrat. Nam si Angeli in figura hominum

saepe sunt visi , et tamen aliud non sunt,quam quod se

esse norunt, neque substantiam mutant, cum formam hu-

mani corporis sumunt ; quanto magis ipse Dominus noster

qui omnia fecit, qui ipsis Angelis , ut hocpossent, sua insti-

tutione concessit?

Huc accedit quod sic Filium Dei, ut jam dictum est,

visum a patribus approbamus, ut non totum in illo, quod

Deus est, videretur : sed dispositiones rerum futurarum

quae suis quibusque temporibus complendse erant, in illo

per imaginem cernerentur. Nam quis Filium Dci videro

> Fsal. ci, ti. ^



458 S. PUOBBADII EPISCOPI

potult, antequam conspicabilem materiam, sicut ei placuit,

assumpsit, vel ipsum hominem induere dignatus est ?

Qui etsi ALraha3 visus cst S sed in forma humani cor-

poris visus est, quo scilicet postremis temporibus in ho-

mine venturus esse ostenderetur.

Jacob etiam ahbi in Angelo ^, alibi aeque videtur in ho-

mine. Qui ideo se in Angelo demonstravlt, ut nuntium

se magnl consIHI Indlcaret : In homlne vero, cum quo et

colluctatus fuisse describitur ; ut imaginem futurae colluc-

tatlonls, quam cum Israel hablturus erat, cum secundum

homlnem advenisset, praecipue indlcaret. Sed ut Domlnum

crederet, cum quo tanto certamlne sub figura hominis

luctabatur, Israel, id est, homo videns Deum, nomen ac-

cepit ^ « Vidi, inquit, Deum facle ad faciem, et salva facta

))est anlma mea \ ))Et utlque figuram hominis viderat,

quam Deus FiHus induerat.

Moysi in rubo in flamma ignis apparuit ^ , ut lumen cre-

dentlbus, incredulis judlcium demonstraret ;quia Christus

credentibus sahis est, non credentlbus pcena, ut Aposto-

lus ait : « Ahis odor vitae in vitam , alils odor mortis in

»mortem ^ »

Populum Israel in columna nubis per diem, et per noc-

tem in columna ignis quasi dux itineris prcecedebat ^; ut

baptismi gratiam per nubcm, et donum sanctl Splritus per

ignem ostenderet; qula apostolus Paulus In nube patres

baptlzatos scribit% et Spiritum sicut ignemesseApostolo-

rum Acta declarant \Vldes ergo per omnia, haeretice, characteres dlvinarum

Scripturarum in honorem Dei patribus praeostensos ; non

tamenipsuniDeum, ut est propriercvelatum. Denique cum

» Gen. xriii, i. — • Id. xxyiii, i3. — > Id. xxxii, j4- — ^ Id. riii, 5o.

» Exod. m, 2. — 6 2 Cor. n, iC. — t Exod. iiii, ai. — ^ i Corx, a. —» Act. II, 5.



DE FIDE ORTHODOXA. 4^g

Moyses oraret ut faciem Dei pure videret, quid ad illum

continuo Deus ? « Non poteris, inquit, videre faciem meanl,

wnon enim videbit homo faciem meam, et vivet *. wHoc

ipso quod negatur aspectus, claritas assignatur, quae scili-

cet tanta est, quanta credenda est, quae invisibilis indica-

tur. Cum ergo Moyses qui et situm cceli, ct ordines mundi,

et elementorum vices, totius deniquc orbis ornamenta di-

gesserit, indicarit, expresserit; cui ipsc Dominus testimo-

nium perhibuit dicens : « Nemo erit ex Prophetis ut ser-

»vus meus Moyses, cui facie adfaciem, ore ad os locutus

» sum ^ ; » Deum tamen pure videre non potuit. Merito

quidem prophetia omni dignus, sed non usque adeo ut in-

tueri Deum valeret, qua homo tantummodo esset.

Et utique haec omnia FiHi verba defendimus, quem in

monte Sina cum Moyse locutum esse scimus S qni agendis

exphcandisque rebus a Patre advenerat ;quia omnia a

principio per ipsum et ordinari , et explicari , et manere

convenerat, ut habendi Filii haec proecipua ratio constaret.

Et tamen sic visus accipitur, ut alicujus conspicabilis, ut

dixi, materiae dispositione assumpta videretur, salva scilicet

invisibihtate ejus, quam a conspectu omnium majestas

interfusa seposuit. Non enim sic humanis aspectibus reve-

latus est , ut tota in illo deitas appareret : sed ad vicem

speculi cum conceptos intra kicem suam vultus quasi ad

plenam effigiem hominis inckidit ; ita majestatis ejus

praeeunte fulgore, intra id visum est, quod imaginem vc-

ritatis, non ipsum Deum proprie demonstraret.

Sic ef, cum hominem induere dignatus est, non labem

aeternitati intulit; ut spiritum in carnem mutaret, sed ut

suscepto homine immortaktatem atque aeternitatem cceles-

tis vitae praestaret. Nam etsi Apostolus semetipsum exi-

' Exod, XMiii, 20. — • Num. xu, 7, 8. — » Exod. xxxi, 18. —



46'o Ij. PliOIijlADlI JiPlSCOPJt

nanisse dicit *, Ibrmam servi siiscipiendo , non ulique sic

exinanitum accipimus, ut aliud, quam quod fuerat, idem

Spirftus fieret : sed ut seposito interim majestatis suae ho-

nore, humanum corpus indueret; quo suscepto, salus gen-

tium fieret. Ut enim sol cum nube tegitur, claritas ejus

comprimitur, non caecatur; et lumen illud,quod tolo

orbe diffusum claro splendore cuncta perfundit, parvo ad-

modum obstaculo nubis includitur , non aufertur : sic et

homoille quem Dominus Jesus, Salvatorque noster, idest,

Deus Deique Filius induit ; Deum tamen in illo non inter-

cepit, sed abscondit.

Denique cum in monte se paululum extra ipsum homi-

nem extulisst ^, fulgore himinis ejus pene obcaecatiApos-

toli in terram quippe homines ceciderunt, periclitati vi-

tam , nisi cis Dominus compresso rursum majestatis suas

honore ut misericors subvenisset, secundum illam senten-

tiam : «Nemo viditDeum, et vixit *. » Ut ergo claritas solis,

cum non usquead noslros emicat visus, sibi salva est;quia

quod non videtur, infirmitatis est nostrae, quorum oculos

nubium texit obcuritas : ita probat se non suo detrimento

proprii latuisse fulgoris; sed carnis , ut dixi, beneficio,

cujus causa Dei Filius fdius hominis esse sustinuit.

Nempe enim de Spiritu Dei Virgo concepit, et quod

concepit, hoc peperit, id est, Deum homini suo, ut jam

dixi , sociatum, sicut ipse dixit : « Quod nascitur de carne,

» caro est : et quod nascitur de spiritu, spiritus est *; quia

Deus spiritus est, et de Deo natus est. Sicutet Angelus ad

Mariam Virginem dixit : « Spiritus Dei veniet in te, et vir-

» tus Atissimi obumbrabit te. Propterea quod nascetur ex

»te sanctum, vocabitur Filius Dei \ »

Vides ergo ipsum spiritum, id est, Filium Dei venisse ad

» rhilip. II, 7. — a Mallh. xfii, 6. — * Exod, xxiiiij aOi — * Joaii.

iif ,6, —' Lur, I. 55.



DE FIDE ORTHODOXA. 4(5l

Virginem ; ct inde Dei et hominis Filiiim processisso : nec

tamen ipso indumento carnis Dei Filium csse mutatum;,

sed eumdem ipsum esse in homine , qui fuerat ante mun-dum cum Palre; per quem facta sunt omnia, et sine quo

factum est nihil, sicut Evangclista ait ; « Mundus per ipsum

»factus est, ct mundus eum non cognovit *. »

Cacterum amentis est credere ab eo posse liberari, qui

utliberaret, amissusest; ut nasceretur, oppressus est ; ut

"immorlalitatem reciperet, transivit ad mortem. Sed absit,

haeretice, ut sensus tuae iniquitatis a cathoHcis admittatur

nos enim credimus immutabilem et inconvertibilem, Ver-

bum et spiritum, id est, FiHum Dei; qui cum hominem

induit, non statum vertit, non ordinem perdidit, non sub-

stantiam immulavit : sed illuvias ejusdem corporis aeterno

claritatis suae lumine ilkistravit ; ut ad nos per tramitem

corporis ejus lux sancti Spiritus, et aeternae vitae gratia

redundaret.

Quem etsi passum credimus et sepultum, sed homo ille

passus est, quem Filius Dei suscepit, quem induit, quem

portavit. Sed quia totum ad auctorem referebatur, quid-

quid homo ille patiebatur; ideo mors et passio Domini in-

dicatur; nam constat immortale esse, quod Dei est : ho-

minis, quod caducum.

Tertia quoque die resurrexit, non Deus in hominem, sed

homo potius in Deum.

Ascendit in coelos, obtuHt Patri suo hominem iUum

gratissimum munus, consedit ad dexteram Patris, secun-

dum quod scriptum est : «DixitDominus Domino meo ; Sede

» ad dexteram meam ^. »

Misit nobis Spiritum sanctum de propria sua , et ipsa

una substantia sua ,protectorem , sanctificatorem , et de-

ductorem in vitam aeternam , sicut scriptum est ex voce

' Joan. i, 10. -~ » Psal. cix, i.



462 S. PHQEBADII EPISCOPI

Dei : « Effundam de Spiritu meo super servos mcos, et an-

fcillas meas *. »Et iterum : « Spiritus ex me prodibit ^. »

Et ipsc Dominus Salvatorque noster : « De meo, inquit, ac-

» cipiet* ; ex eo utique quod est Filius, quia et Filius de eo

quod Pater est.

Exinde praefinito tempore venturus , vivos mortuosque

judicalurus, ut reddat credentibus praemia, non credenti-

bus vero supplicia.

Cujus regnum aeternum, immortale; nec initium habet,

nec terminum : cui est honor et glorla in ssecula saecu-

lorum.

Ilaec qui legis,per Deum obsecro, ne simplicitatem sen-

sus in ambiguum torqueas, aut alias quam dicta sunt,

trahas;qui nos Patrem vcrum Patrem confitemur, et Fi-

iium Dei verum Filium Dci, et Spirilum sanctum vcrc Spi-

ritum sanctum credimus : tres personas unius substanliae,

et unius divinitatis confilenles. Sabellii autem, ctPhotini,

necnon Arii sectam, et si qua aha sunt, quae contra re--

gulam veritatis veniunt , condemnamus. Nicaenae autem

synodi tractatum omni animi nisu ex tota fide servantcs,

amplectimur ; hunc enim tractatum scimus contra omnes

haereses invicta veritatc oppositum.

l» Job, 11, 29. — • Isai. Lvii, i6, — ^ Joan. xvi, i5.



fJBELLUS FIDEL

III.

CREDTMts uniim Deum , Patrem omnipotentem, et unum

unigenitum Filium ejus Deum et Dominum Salvatorem

nostrum , et Spirilum sanctum Deum : non tres Deos

Patrem , et Filium, et Spiritum sanctum, sed unum Deum

esse confitemur. Non sic unum Deum,quasi solitarium ;

nec eumdem qui ipse sibi Pater sit , ipse et Filius ; sed

Patrem verum,qui genuit Filium verum , ut est Deus de

Deo, lumen de lumine, vita ex vita,perfectum de per-

fecto, totum a toto, plenum a pleno : non creatum, sed

genitum : non ex nihilo , sed ex Patre , unius substantiae

cum Patre : Spiritum vero sanctum Deum , non ingenitum,

neque genitum : non creatum , nec factum ; sed Patris et

Filii , semper in Patre , et Filio coaeternum. Veneramur

tamen unum Deum,quia ex uno Patre totum quod Pa-

tris est , natus est Filius Deus , et in Patre totum quod

inest, totum genuit Filium. Pater Filium generans non

minuit , nec amisit plenitudinis suae Deitatem ; totum au-

tem quod Deus Pater est, id esse et Filium ab eo natum

certissime tenentes. Gum Spiritu sancto unum Deum piis-

sime confitemur Jesum Ghristum Dominum nostrum , Dei

Filium, per quem omnia facta sunt

,quae in ccelis et quaj

in terra , visibiiia et invisibilia; propter nostram sakilem

descendit de coelo : qui nunquam desierit esse in coelo :

natus de Spiritu sancto ex Maria Virgine. Verbum caro

factum non amisit quod fucrat , sed coepit esse quod non

erat. Non demutatum, sed permanentem etiam homi-

nemnatam,non putativc, scdvere; non aerium, scd cor-



464 »• PHOEBADII EPISCOPI LIBELLUS FIDEI.

poreum; non phantasticum , sed carneum; ossa, sangui-

nem, sensum , et anlmam habentem; ita verum homiuem

verum Deum fuisse nullo modo amhigimus. Confitendum

cst hunc eumdem Dominum nostrum Jesum Christum ad-

implesse Legem et Prophetas,passum suh Pontlo Pilato

crucifixum secundum Scripturas, mortuum et sepultum

secundum Scripturas , tertia die a mortuis surrexlsse,

assumptum in ccelos , sedere ad dexteram Patrls ; indc

venturum judicare vivos et mortuos expectamus. In hu-

jus morte et sanguine mundatos , remissionem peccatorum

consecutos, resuscitandos nos ab eo in hls corporibus,

et in eadem carne qua nunc sumus, sicut et ipse in ea-

dem carne qua natus est , et passus , ct mortuus , rc-

surrexit, et animas cum hac carne, vel corpora nostra

ab eo , aut vltam aeternam , prsemlum boni meriti , aut

sententiam pro peccatis , aeterni supplicii recepturos.

FINI6 TOMI QtlNQUAGESIMI TERTIL



^«/^«.«««wv^l .V^'».».-»'-» ••^•V'».'» '•-'»/* 4/».W »-»»».-»% V'»^^-«^*/*.*V*"»%/*<*V*^

ANNOTATIONES.

ANNOTATIO (l) pag. 23.

In obslpiatione perfectionis, hoc est, in baptismo.

Respicit fortasse B. Doctor hunc locum Epistolae ad Ephe-

sios, I, i3, iibi legitur : In qiio ef, credentes signati estis

Spiritu promissionis sancto ; et hunc ejusdem Epistoloe,

IV, 3o. In quo signati estis in diem redemptionis,

ANNOTATIO (2) pag. 5^.

HcTC pene ad verbum desumpta noscuntur ex Cyrilli Hie-

rosolymitani Catechcsi xvi , n. 12. Quod quidem per-

spexit clarus operum S. Cyrihi editor Toutteus.

ANNOTATIO (3) pag. 62.

Locus ab Auctore cltatus non extat apud Ezechielem

sed legitur apud Isaiam , xiv, 12.


Hunc etmox sequentem locum, tanquam e duobus sa-

cris scriptoribus descriptum, recitat Csesarius; cum tamen

uterquc occurrat in Job , xxvi , 8, juxta lxx, ubi sic legi-

mus : ^sausijwv y<5cLvo vi vecêXaj; aurou , xa\ oOx Epoayyj uTroxarwQ

auTou.

UII.-

^



46Q ANNOTATIONES.

ANNOTATIO (5) pag. lOJ.

IIxc verba : Sabbato secundo primo, lantnmmoJo le-

gnnliir apnd Lucam, vi, i,ininimevcro apud MatllKcum.

Lapsus erô memorla hlc videtur Cicsarius.

ANNOTATIO (6) pag. I l6.

Haec verba in Epistolis B. Pauli nuspiam extant.

ANNOTATIO (7) pag. 12 1.

Qune liac in interroâtlone. cviii ct sequcnte cix habct

Cacsarins, exccrpsit scu potiiisdcscripsit cx licco<^niiionam

Clemcnlinarinn Vih. ix. cap. xvii et scqf{., scu ex Bardc-

sanis diaiogo dc Fato , cujus insigne tragmentum uoLis

servavit Eusebius Prwpar. Evan^. lib. vi. c. x.

ANNOTATIO (8) pag. 12 3.

Vim vocis voOou hoc loco usurpataj a Caesario , non cst

assecutus interpres, adeoque versioncm mutilam exhibet.

Bardesanes,quem Auctor exscribit, hic habet : OIvov xai

ctxepo? (fftxepa) (uvjyevojULcvot. Hinc CcCsarii vcrbis lux reddita ;

quae proinde sic vertercm : Nc vino mero aut factitio

utantur.


Bardesanes 7raj:aTatvofjxa\

Sapax.Nec salis noti([ixos

EUas



ANNOTATIONES. 4^7

CoEsariiis nomlnat; forle tou; «rro rY,q HXtô? intelllgit, quam

Stephaniis irpoq -cr, AlyvKria O.vjmTTta, iirbcm essc ait.

AKNOTATIO (lo) pag. I26.

Ltique. Duodeclin enira in Zodiaco signa. Signi autem

cujusquc partes a Genelhllacls triglnta constltutce, ac tres

iii Decurlas IribulaD, quarum principes, Dcravl^ et Ro-

manorum mlliticT usu nomlnali, omncs prolndc triginla

scx.

ANNOTATIO (ll) pag. l32.

Hlc Ciesarii locus cx Reco^yrlllonum Clewentlnarum

lib. X. cap. XXIII et seqq. fermatus, pcssimoa librariis

acceptus iult. SIc ennn in Yulgalls legitur. Air, tou TrarpaXota

— Tro-.oaxptVc! cp9ap. lilc vcro uihll \idit interpres. Locuin

prout cdlcllmus , rcstltult reddldlt que Cotelerlus ad hunc

IhcognitAocum^ qui et suspicatur pro Sicx. legendum Ato-.

ANNOTATIO (l2) pag. l33.

Hacc mutuatus est C.Tsarlus ex Rcco^nlt. lib. viii.

cap. xLi, ut ad eum locum monuit Cotelerius.

ANNOTATIO (l3) pag. 190.

De hoc celebri dicto, nuspiam in sacris Lltteris extante,

plura videsls apud Cotelerium ad Conslit. Apostol. lib. ii,

cap. xxxvi qui et illud inlcr aha multa observat, hunc

Caesaril locum ex PaUadll dc Vita Chrysostomi cap. iv,

scriptoris Caesario recentloris , fuisse elTIctum.

3o.



468 AISXOTATIONE*.

ANNOTATIO (l4) pag. I98.

Auctor hlc Oiigenem carpit, quem paulo post mani-

festius indicat inquiens : Tou t^? opy^? eTrwvu/iou ; ab bpyri^ ni-

mirum Qptycvr/? deducens.

ANNOTATIO (l5) pag. 221.

Memoriae lapsu Ezechielem pro Isaia citavlt Auctor.


Va^w^loL ab alils temere adjecta ad fmem verborum Cae-

sarii. Sunt autem haec Nysseni.

ANNOTATIO (17) pag. 2^0.

Memorife lapsu Saloraoni trlbult hunc locum Caesarius.

Extat enim in Job. vii , i6, juxta lxx.

ANNOTATIO (18) pag. 2^1.

Haec aliunde descrlpta sunt , et Ciesarianis inserta.

ANNOTATIO (19) pag. 254«

Respicit hic Caesarius ad Epist. ad Phllippenses iii , i3,

i4, ubi sic legimus : Lnum autem , quce qutdam retro

sunt obtiviscens ; ad ea vero^qace su?it priora, exten-

dens me ipsum , ad destinatum persequor. Al in vulgato

Caesario placultcditori vitiosa hujusinodl leclio : Nunqaam



ANNOTATIONES. ^6()

ad ultcriora seperveîisse (Itcit, Textiim emendatum ejiis-

que versionemrestitutamproferimusexCotelerio Monum,

EccL Grcec. tom. ii , pag. 672.


Non apud Jeremiam , sed apud Zachariam , cap. xi , 2,

locus extat ab Auctore citatus.

ANNOTATIO (21) pag. 28^.

Aliter apud lxx. v, io. Sic nimirum : OSyap cpywvrat êxoc

Ceuyvj jSowv, -7i:otry<Tet xspaûjov ev.' Vulg. Decetn eniiu jugera vi-

nearum facient lagunculam unam,.


Hic locus non extat apud Isaiam , sed occurrit apud

Zachariam , iii , 9.

ANNOTATIO (28) pag. 3l3.

De corrupta loci hujus lectione non levis suspicio est.

Cod. Vat. 4945« nullum scriba vet fictum; vctus editio

an. i49^' nullus scriba in eis fictus. Barthius sic putat

restituendum , ut nullus scribce in eis sit ictus : ut sensussit, neminem singulari admonitione in Hieronymum ali-

quid de Spiritu sancto garrire volentem fuisse invectum

sed omnes illico indicto praelio ad damnandam ejus impe-

riliam consensisse. Quce nobis expositio vix, at ne vix

quidem emendatio placet. Sunt qui mallent , nullus scriba

relictus, quod aeque parum arridet. Eapropter vide, num



47^ AN?fOTATIO?iES.

praestct pro duobusverbis velflctus^ legl in uno veliflcatus,

quod est favens , 'd\it studlose obsequens ; tunc enim ele-

gantissime alteri membro opponetur alterum, sensusque

erlt neminem sc illi aequiorem praebuisse , sed conspirasse

omnes contra. Cicero in Epist. Ne veliflcatus alicui di-

caris etc.

ANNOTATIO (24) pag- 34o.

Hinc secundum librum auspieantur huc usque editi

conlra manuscripti fidcm , ipsiusquc Auctoris, atque In-

terpretis mentem.

ANNOTA^Tio (aS) pag. 366.

Hinc tcrtium llbrum auspieantur editores alii. Absonum

vero est maxime, quod a mcdia Isaiae loci expositiono

jnccepcrint.

ANNOTATIO (26) pag. 440'

Elogium allquando idem significat , ac forraula quce-

(hiYi condcmnationis.



CONCORDANTIABIBLIOTHECiE LATIN^ CUM GALLICA,

BIBLIOTHECA LATINA. BIBLIOTHECA GALLICA.

Didymi cseci opuscula. p. 5i5, Vide de eodem, tom. v, p. ia3-i25.

S. Phoebadii opeia. 409. Ejusdem fragmenta, ibid, p. 296-302.





VWWW^VWV* i-VW^ViVVVV^WX I,WV^\»/V/VVWAVVVVV*V\ vWVWiW cWVW*'WvWVV\\VVVn WVvW VWVW

INDEX

TOMI QUINQUAGESIMI TERTIL

S. C^SARII

DIALOGI IV.

Jn quibus contlnentur expllcatlones quarumdam qucestlonum dc rebus gra-'

vibiis, proposilarum Ccesario per Constanlium, Theocliaristum, Andream,

Gregorium^ Domnum , Isidorum ^ Leontium, quo tempore Ccesarius a

secreiis erat, et Constantinopoli docenSf viînli totos annos commorabalur.

Pagin.

DtiLOGUS I. 7

DlALOGUS II. 111

DlALOGCS III. 107

DlALOGUS IV. 269

DIDYMI CiECI DOCTORIS ALEXANDRIISI

DE SPIRITU SANCTO LIBER UNUS.

PBiEFATio S. Hieronymi piesbyleri in librum Didymi de Spirilu

sancto.3j3

LiBEa de Spirilu sancto. 3i5

LIBER CONTRA MANICH/E08.

I. Contrariorum ex inlegro nulla oppositio. 385

II. Prinnpiuin in.ilum non est iiigenilum,quiacorruplibile. 386

in. Uomines, filii ir£E. 387



472 INDEX.

IV. PrudentiafiHorum?aeciili. 388

V. Corpu« ppccali quomodo Qat. 589

VI. Si corpus nalura malum, sancliGcalionem non rccipit. Corpus

sancliCcari polesl. 3go

VII. Christuscarex virgineorlus?Locus Apostoli in Manichseosvexa-

tus. Simililudo carnis peccali, ex coilu orla, 091

VIII. An nu[)liae mtilae? Caro peccati, carnali copnla propag.ita, cujus

a peccalo orlus exislat. Fidelium in Chri^lo nuplice. 5g2

IX. Virginitaiis encomium. M;i!um cornparaliiMir, ipîim honum. Vir-

tulis comes ac iidei, pprsecutio. Pto viriimi ralione, Ciui^tiano lucta

giavior. 09J

X. Volunlatesnon sunt suhstanti.x malae. Animorum genera et spccies

nunctipata d prava volunlale. 094

XI. Diabolus voluntalis nomen ejusque pravitalis. Judas, diaholus.

Judas , bonus eleclus, factus voluntalc mahiset diabolus, Diabolus ,

accusator et calumniator. Salanas advefsarius. ibiJ.

Xli. Mali nomen , ut diaboii ct satance, volunlalis. Diabolus creatus

liher , ut esset sponte bonus. 35

XIII. Deus nori fst aucior pecca»i. Omnes animi. honi et crcali et ad

honum. Arlis ahu':tis et Iei;um . ipsis invitis et innoxiis. 3g-

XIV. Inconsona Manii hceorum dciiria. Peccatiimdiabnli. non ingci.ila

mal'lia , sed sponle longe a creHtione assuinpta. TigS

XV. Korum pcenilenliji.fpiihiis inahim a volunlale est. ?99

XVI. Genimina viperarum racli. qui posleri Abraliae. ibiJ

XVII. Peccatorin eo ipsoquod peccat, praescnshabet supplicium, quo

afficiendus. 4o

XV III. Promissio et supplicium, sunt bona. 4oa

S. PHOEBADII AGINNENSIS

LIBER CONTRA ARIANOS.

Caput I. Disputationisoccasio et argumentum. 4o9

— II. Arianorum fallaci.-e. 4*0

— III. Venenummelle lilum. ibid.

— IV. Deus unus autnullus. Coeri haeretici. 4il

— V. Arianorum blasphemiae. Epislola Potamii. 4'«

— VI. Nicaenasynodus. Veritas incorrupta. 4^4



INDEX. 4^3

CaputVIT. Subslanliae vox explicalur. 4'4

— VIII. Hierflicoruiu objectiones solvuntnr. 4»5

— IX. If,'nola Clirisli nalivilas. Chrislu^cx Deo, in Deo, cum Doo. 4 »G

— X. Doclrina hnjusmoili cxponilur. Vtrbis, nonsensu, haerelici

nobis conveniunt. 4«7

— XI. Per SpiriUim Dei secrela cognoi^clmus. 4'^

— X' I. Mali (loclores quiJ scnliant . quomodo pugnent. 4*9

— XIII. Cliiistns specuinm Dii majestalis, pleuam Patris imagi-

iieni reildil. Siihrllii li£eresis. 4^1

— XIV. Ex sacris Liticris doclsina catholica confirmata. ^22

— XV. Ambi-;ue loquimlur hairilici. Unus Dtus. .n Patre Dco

Filins Deus. ^20— XVI. Filius.im.igo ingeniti Dei, nonpotesl coepisse posl Deum.

P.jler non esl sine Filio. ^-li

— XVII. ilaerelici quidtpiid dePalre negant, de Filio connienlur.

Quomodo visibilisDeus Filius. 4^6

— XVIIL Filius Dei nnilatis vinculum servans cum Patre, in

terris hominem gc«tdb-it, neque a cceiis aberat. 4^7

— XiX. Ariomaniire aliud ore , alinj corde sentiun!, 428

— XX. Aiius a Pdlie Filius, disfinclicme , non divi-ion'^ persana'

rntn. Seimo Dci . non sonus vocis, scd ressubsliiiitiva, 4^9

— XXI. Locu^ /?('»». XI. 56. exjiosilus. 4.)a

— XX. I. Quid Pahopassiani ? qnid Ariani ? fidei regula qiiae? 4"^»

— XXII!. Dc- llosloepiscopoGordubensi juJiciu.n Aucloris. 4^2

TRACTATUS DE FIDE ORTHODOXA.

\ CONTRA ARIANOS.

I. Confessio Gdei. 4^5

II. Prologus. 456

Caput I. Nihil periculosius i!s haereticis, quibusmulta nobiscum paria

sunt. Hl cum integre per omnia decurrere videanlur, una

tantum verbo simplicem fider.iinfieiunt. Sublatonomine^HA-

stantice,quod

isli de evangelicaet apostohca fide patrumque

Iradilione auferre folunt , subliliter Ariana haeresis intromit-

tilur. Qua ralione istud nomen tollere laborarint. 4^9— II. De Arianorum haereseos confutatione per firmissimas ra-

tiones, et evidentia sacrae Scripturae teslimonio. Ita Deum

Filiiim de Deo ponunt, ut ex Deo faclus sit, non ex Deo ge-

nilus. Vocabulum of;.oouo-tov auferunl, cique o/jiocovcrcov sub-

stituunt. lUam sapienliam, quae Dei Fdius est, crealuram *

inlciligunt. 44o



4y4 INDEX.

Capdt III. Solvunturargumenlaquibus Arianihaeresimsuamastruunt,

dicentes polissimum propterea 6u.oovc7tov admitti non opor-

tere, quod in Sciipluris divinis non contineatur. 444

— IV. Quoargumenlo Ariani Deum non esse substanliam probare

contendant. Ejusdem argumenli dissolutio. 44?

— V. Cum unitas substantiae in Patre et Filio, non solum prophe-

lica , sed et evangelica aucloritate comprobetur , dici non

potest in sacris Litteris op.ooy<7£ov non inveniri. Quaesit ralio

nominis. Propteroa, si ad aliquam similitudinem velit Aria-

nus in Deo comparalioneni insliluere, non potest expressius

comparalum definire , nisi cum dicat , lumen ex Itimine. ^So

— VI. Qtiid sit Deus. Utrum ei aliquid possit comparari. Ratio

quaedam est, quae opud Graccos Aoyo? nominatur, quae inter

Palrem et Filium person;is vel vocaijula distinguit. Illa ratio

mullis nominibus appeUatur. Qua de causa singula de Filio

dicantur. 45

— VII. De remotione occasionis erroris qu;im haireticus homo ex

hoc capere posset, quodûo nomina vel duae pcrsonac, id est,

Patris et Filii, staluanlur, quasi duodii

dicantur. 453— VIII. Haereseos arianae myslerium delegitur. Cur Filium de

subslantia Palriscredinolinl. Arianisargumentis respondetur.

Multum interest intei-ea quae fac(a sunt . et eum qui omnia

fecit. Quemadmodum inmullis|ac variis figuris Deus se palrl-

bus ostenderif, qui tamen secunduin Dtilalem videri non po-

luil. Disputationisconclusio. 456

LIBELLUS DE FIDE.

Capdt imicum, 463

Annotationks. 465

CoNCORDAnTl A. 4?*

EXPLICIT INDEX.







CVJ

00a*

0$

Ua>

I

. •

Documents

S. Caesarii Dialogi IV : Didymi Caeci De Spiritua Sancto, Contra Manichaeos : S. Phoebadii Contra Arianos, De Fide orthadoxa, De fide. 1836