www.hr.is

Ráðstefna

um áhættustjórnun Háskólanum í Reykjavík 18. apríl 2013

Við lifum lengur

en hvað kostar það og hver borgar fyrir það?

Ólafur Ísleifsson

Alþjóðlegur samanburður á lífeyrismálum

124,9%

123,2%117,4%

98,9%87,6%

66,2%66,1%

58,0%52,8%

32,9%

18,8%14,5%

12,9%

11,3%9,1%

8,7%8,5%

6,8%5,8%

4,7%4,2%

3,9%2,8%

1,9%0,4%

0,3%0,0%

50,4%

0% 20% 40% 60% 80% 100% 120% 140%

Holland

ÍslandSviss

BandaríkinOECD í heild

BretlandFinnland

Ástralía

ÍrlandKanada

DanmörkJapan

SvíþjóðPortúgal

Nýja SjálandSpánn

PóllandUngverjaland

NoregurFrakkland

Austurríki

BelgíaÞýskaland

ÍtalíaSuður Kórea

LúxemborgTyrkland

Grikkland

Tímalína lífeyriskerfis almenna

vinnumarkaðarins

1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005

1974

: Sky

ldua

ðil

d a

ð l

ífey

riss

jóð

um

lögf

est

1969

: Líf

eyri

sker

fi k

om

ið á

með

kjar

asam

nin

gum

1980

: Sky

ldua

ðil

d a

ð l

ífey

riss

jóð

um g

erð

alm

enn

1990

: Gre

itt

af ö

llum

lau

num

1991

: Reg

lur

um á

rsre

ikn

inga

og

efti

rlit

1995

: En

dur

nýj

un á

sam

kom

ulag

i að

ila

1997

: Hei

ldar

lög

um l

ífey

riss

jóð

i

2005

: Ald

urst

engd

myn

dun

rét

tin

da

Línuleg og aldursháð myndun réttinda í LV og Gildi.

Árleg lífeyrisréttindi fyrir hvert 10.000 króna iðgjald.

0

500

1.000

1.500

2.000

2.500

3.000

3.500

4.000

16 26 36 46 56 66

LV: Aldursháð myndun Gildi: Aldursháð myndun

LV: Jöfn myndun Gildi: Jöfn myndun

Hlutfall erlendra eigna lífeyrissjóða Mánaðartölur 1997-2008

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

Jan

. 19

97

Júlí

19

97

Jan

. 19

98

Júlí

19

98

Jan

. 19

99

Júlí

19

99

Jan

. 20

00

Júlí

20

00

Jan

. 20

01

Júlí

20

01

Jan

. 20

02

Júlí

20

02

Jan

. 20

03

Júlí

20

03

Jan

. 20

04

Júlí

20

04

Jan

. 20

05

Júlí

20

05

Jan

. 20

06

Júlí

20

06

Jan

. 20

07

Júlí

20

07

Jan

. 20

08

Júlí.

20

08

Heimild: Seðlabanki Íslands

Tryggingafræðilegar úttektir á lífeyrissjóðum

Átt er við mat á þeim fjárskuldbindingum sjóðsins sem

leiða af lífeyrisréttindum sjóðfélaga eftir

réttindaákvæðum samþykkta sjóðsins og samanburður

þeirra við eignir og væntanlegar iðgjalda- og eignatekjur.

Tryggingafræðileg úttekt á lífeyrissjóði felur þannig í sér

samanburð á eignum og skuldbindingum sjóðsins.

Það einkennir lífeyrissjóði að skuldbindingar þeirra felast

í fyrirheiti um greiðslu lífeyris um óvissan tíma og ræðst

hann af þáttum á borð við ævilengd sjóðfélaga og

starfsorku.

Þessir sömu þættir valda óvissu um iðgjaldatekjur

sjóðsins og hve lengi þær liggja í sjóðnum.

Lykilhugtök við uppgjör sjóða

Með áfallinni skuldbindingu lífeyrissjóðs er átt við mat á útgjöldum

sjóðsins vegna þeirra réttinda sem sjóðfélagar á uppgjörsdegi og

lífeyrisþegar sjóðsins hafa áunnið sér með greiðslu iðgjalda í

sjóðinn.

Með framtíðarskuldbindingu er átt við mat á útgjöldum vegna

réttinda sem sjóðfélagar ávinna sér með greiðslu iðgjalda í sjóðinn í

framtíðinni.

Samtala þessara tveggja stærða kallast heildarskuldbinding

lífeyrissjóðsins.

Samkvæmt tryggingafræðilegri venju er við útreikninga af þessu tagi

aðeins tekið mið af sjóðfélögum á uppgjörsdegi og er þess vegna

reiknað með óbreyttum fjölda sjóðfélaga jafnvel þótt skylduaðild

kunni að vera að sjóðnum í starfsgrein hans eða landsvæði.

Ávöxtunarkrafan 3,5%

Við útreikning núvirðis væntra

lífeyrisgreiðslna og væntra iðgjaldatekna

lífeyrissjóðs í framtíðinni hér á landi er

miðað við 3,5% vexti umfram vísitölu

neysluverðs.

Þessi vaxtaviðmiðun á stoð í lögum,

reglugerð og samningi aðila

vinnumarkaðarins um lífeyrismál frá 1995.

Áhrif breytinga á ávöxtunarkröfu

á tryggingafræðilega stöðu lífeyrissjóðs

-35

-30

-25

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 2,9 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 3,8 3,9 4,0

%

%

6 ár 7 ár 8 ár

Kröfur um gjaldhæfi lífeyrissjóða

Stjórn lífeyrissjóðs ber að breyta samþykktum ýmist til að

skerða eða rýmka réttindi eftir atvikum við ákveðnar

aðstæður.

Regla í bráð: Halli eða afgangur víkur meira en 10% frá

skuldbindingum.

Regla í lengd: Halli eða afgangur víkur meira en 5% frá

skuldbindingum fimm ár í röð.

(A.m.k. einu sinni reynt á regluna um að halli megi ekki

fimm ár í röð víkja meira en 5% frá skuldbindingum).

Forsendur sem ýmist liggja fyrir

eða eru ósagðar

Hið tryggingafræðilega mat felur í sér mat á

stöðu sjóðsins eins og hann væri

1. (i) leystur upp á uppgjörsdegi,

2. (ii) allar eignir hans seldar án tafar og

3. (iii) andvirði eigna ávaxtað miðað við 3,5%

ávöxtunarkröfu umfram verðhækkanir, og

4. (iv) ráðstafað til sjóðfélaga eftir samþykktum

sjóðsins þar til hinn síðasti meðal þeirra er

fallinn frá.

Heildarstaða helstu lífeyrissjóða 2007

-4% -2% 0% 2% 4% 6% 8%

Festa lífeyrissjóður

Gildi lífeyrissjóður

Lífeyrissjóður Vestmannaeyja

Lífeyrissjóður verzlunarmanna

Stafir lífeyrissjóður

Söfnunarsjóður lífeyrisréttinda

Sameinaði lífeyrissjóðurinn

Stapi lífeyrissjóður

Lífeyrissjóður verkfræðinga

Almenni lífeyrissjóðurinn

Frjálsi lífeyrissjóðurinn

Raunávöxtun Tryggingafræðileg staða

Heildarstaða helstu lífeyrissjóða 2008

-35% -30% -25% -20% -15% -10% -5% 0%

Lífeyrissjóður verkfræðinga

Gilldi lífeyrissjóður

Almenni lífeyrissjóðurinn

Lífeyrissjóður verzlunarmanna

Stafir lífeyrissjóður

Sameinaði lífeyrissjóðurinn

Frjálsi lífeyrissjóðurinn

Festa lífeyrissjóður

Stapi lífeyrissjóður

Söfnunarsjóður lífeyrisréttinda

Lífeyrissjóður Vestmannaeyja

Raunávöxtun Tryggingafræðileg staða

Nokkrir áhættuþættir

• Óvissa um að 3,5% raunávöxtun náist.

• Óvissa um fjárfestingarkosti og afleiðingar af hugsanlegri

eignabólu, sem þegar sjást merki um.

• Óvissa um að lífeyriskerfið sé hægt og bítandi að

breytast í gegnumstreymiskerfi í ljósi aukins vægis eigna

með ábyrgð íslenska ríkisins í eignasöfnum sjóðanna

• Óvissa um gengi krónunnar; hækkun rýrir stöðu erlendra

eigna í krónum talið.

www.hr.is

TRYGGINGAFRÆÐILEG STAÐA

LÍFEYRISSJÓÐA OPINBERRA STARFSMANNA

www.hr.is

A-DEILD LSR, TR.FR. STAÐA

www.hr.is

B-DEILD LSR, TR.FR. STAÐA

-67% -67% -63% -64%

-61% -60% -56%

-54% -53%

-63% -62% -62%

-80%

-70%

-60%

-50%

-40%

-30%

-20%

-10%

0%

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

To

tal

defi

cit

, %

Source: The Pension fund for state Employees, www.lsr.is

www.hr.is

ENDALOKIN ERU SKAMMT UNDAN

• The 2011 Annual Report states that based on an actuarial

assessment of the state of assets and obligations at the end of

2011 and assuming no further Treasury injections the LSR B

division and the LH will become empty no later than in 2026.

• Based on a cash flow analysis and assuming a 3.5% real return

over the remaining lifetime of the B division the LSR has

concluded that an annual injection of 7.8 billion krónur would be

needed for the period 2012-2051. This amount is equivalent to

0.5% of 2010 GDP.

www.hr.is

ÁVÖXTUN: SAMANBURÐUR Á OP. LSJ. OG LSJ.

HINS ALMENNA VINNUMARKAÐAR

-25

-20

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Pension funds with a guarantee Pension funds without a guarantee

Source: FME

www.hr.is

SÉRSTAKAR INNGREIÐSLUR Í B-DEILD LSR

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Accumulated payments with return 203 872 3,028 3,444 9,519 17,620 31,669 49,109 54,412 36,622 50,005 55,791

Accumulated ad hoc payments 6,883 14,653 27,532 37,366 45,061 53,713 59,187 64,687 70,189 75,296 76,497 77,570

0

20

40

60

80

100

120

140

160

Bil

lio

ns,

IS

K

Source: The Pension fund for state Employees, www.lsr.is

www.hr.is

INNGREIÐSLUR Í LSR EFTIR ÁRUM

7 16

31 41

55 71

91

114 125

112 127 133

168

194 200

221 220 234 238

254 267

351 349 350

0

50

100

150

200

250

300

350

400

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Bil

lio

ns,

IS

K

Source: The Pension fund for state Employees, www.lsr.is

Accumulated ad hoc payments Total deficit

www.hr.is

VÍSITALA LÍFEYRISSKULDBINDINGA FYRIR

OPINBERA STARFSMENN

• In the A division of the LSR the amount of old age benefits is given as a

percentage of base wages as determined at any given point in time.

The base wage changes over time at the same rate as the CPI. This is

in line with the general practice in the general labour market pension

funds.

• In the B division of the LSR things are materially different. As stipulated

by the Act on the LSR changes in pension benefits are determined as

the rate of change of average public sector employees fixed daytime

salaries.

• These changes are calculated by Statistics Iceland, as stipulated by the

Act, and presented as the public sector pension obligations index. This

rather peculiar index has been calculated since January 1997 with a

base December 1996=100.

www.hr.is

VÍSITALA LÍFEYRISSKULDBINDINGA FYRIR

OPINBERA STARFSMENN OG VNV 1997-2011

0

50

100

150

200

250

300

350

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

CPI Public sector pension obligations index

Source: Statistics Iceland, www.hagstofa.is

www.hr.is

SKERÐINGAR BÓTA Í LSJ. ALMENNA

MARKAÐARINS

-10%

-17% -17%

-22%

-16%

-12.75%

-7%

-27%

-23%

-10%

-25%

-11%

-30%

-25%

-20%

-15%

-10%

-5%

0%

2008 2009 2010

Source: Funds´Annual Reports and websites

www.hr.is

ÁBYRGÐ RÍKISSJÓÐS

EFTIR AÐ B-DEILDIN TÆMIST

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24

26

28

2022

2024

2026

2028

2030

2032

2034

2036

2038

2040

2042

2044

2046

2048

2050

2052

2054

2056

2058

2060

2062

2064

2066

2068

2070

Bil

lio

ns,

IS

K

Guarantee Increases in pension benefits

Source: The Pension fund for state Employees

www.hr.is

ÞUNGAR HORFUR FYRIR SKATTGREIÐENDUR

• As shown in the graph annual Treasury payments

into the B division are at a maximum in the ten year

period 2022 to 2031.

• In this period annual guarantee payments average

17.3 billion krónur, annual payments due to

pension increases average 9.1 billion in the same

period with total annual payments averaging 26.4

billion krónur in this period.

• This amount is equivalent to 1.7% of 2010 GDP.

www.hr.is

ÆVIN LENGIST

• Á liðnum 100 árum hefur meðalævin lengst

umtalsvert.

• Þetta á jafnt við um lífslíkur við fæðingu sem aukist

hefur jafnt og þétt (línulega eins og sagt er) frá um

1900, og lífslíkur á hærra aldri, sem einnig hafa

aukist verulega á liðnum 100 árum.

• Lífslíkur 60 ára í þróaðri ríkjum Evrópu jukust úr 15

árum 1910 í 24 ár 2010. Búist er við frekari

aukningu á komandi tímum.

• Ólifuð meðalævi við 65 ára aldur í 27 ríkjum

Evrópusambandsins var 2008-10 16,5 ár fyrir karla

og 20,1 ár fyrir konur.

www.hr.is

DÁNARTÍÐNI HÁALDRAÐRA FER ÖRT LÆKKANDI

• Fyrir því er alþjóðleg reynsla að dánartíðni hinna

elstu, fólks á aldrinum 80-100 ára, hefur á nýliðnum

áratugum lækkað hraðar en dánartíðni yngri

aldurshópa.

• Í þessari þróun felst viðsnúningur frá því sem áður

gerðist í sögulegu tilliti.

www.hr.is

SÆNSK ÞRÓUN OG ÍSLENSK

• Svíþjóð er meðal þeirra landa sem verið hafa í

fararbroddi í heiminum þegar kemur að auknum

lífslíkum.

• Aldurshópurinn 45–64 tók að sýna vaxandi fall í

dánartíðni á fjórða til sjötta áratug liðinnar alda, eftir

það hafa aldursflokkarnir 65–74 og 75–84 sýnt

hraðasta lækkun dánartíðni.

• Fræðimenn álykta að þessi þróun eigi eftir að ná til

enn hærri aldursflokka.

• Gera má ráð fyrir að Íslendingar fylgi Svíum í

dánartíðni þannig að þessarar þróunar sé þegar

tekið að gæta hér á landi.

www.hr.is

SPÁ UM VAXANDI ÆVILENGD 65 ÁRA Á ÍSLANDI

The Swedish life expectancy projection applied to the Icelandic actuarial assumption compared

to the Icelandic actuarial assumption of life expectancy at age 65 for the period 2010-2060.

www.hr.is

ÁHRIF LENGRI ÆVI Á LÍFEYRISSJÓÐINA

• Með því að leggja spá sænsku hagstofunnar um

fallandi dánarlíkur til grundvallar má gera ráð fyrir

að lífeyrissjóður sem fyrir er í jafnvægi fari í halla

sem nemur 10% hið minnsta og jafnvel 11-12%.

• Til að rétta af þennan halla þarf að hækka

lífeyrisaldur, e.t.v. í skrefum um tvö ár.

• Eðlilegri lausn en að skerða réttindi eða hækka

iðgjöld í sjóðina: Vinna lengur fyrst við lifum lengur.

www.hr.is

NIÐURSTÖÐUR HÖFUNDAR (1)

• By lowering the discount rate by 0.5% from 3.5% to

3.0% a fund’s balance deteriorates by

approximately 11%.

• By increasing the retirement age by one year from

67 to 68 years of age a fund’s balance improves by

approximately 6%. By increasing the retirement

age by two years from 67 to 69 years of age the

fund’s balance improves by close to 12%.

www.hr.is

NIÐURSTÖÐUR HÖFUNDAR (2)

• By applying the Statistics Sweden population

projection for 2009-2060 a fund’s balance

deteriorates by no less than 10% and possibly

even 11-12%. This result is similar to the result of

close to 10% presented by Bjarni Gudmundsson

and Helgi Bjarnason (2011).

• By changing the disability odds either way by 10%

a fund’s balance improves or deteriorates by

2.5-3.0% depending on the direction of the

changed odds.

www.hr.is

LENGRI MEÐALÆVI: ALÞJÓÐLEGT

VIÐFANGSEFNI

• Lengri meðalævi er alþjóðlegt fyrirbæri.

• Alþjóðleg reynsla fyrir því að lýðfræðingar vanmeta

lífsþrótt mannskepnunnar.

• Viðurkenna verður að hún leggur nýjar byrðar á

alla.

• Ræða verður hverjir eiga að bera þessar byrðar.

• Spurningar vakna um forgangsröðun í

heilbrigðiskerfinu, t.d. fjölgun hjúkrunarheimila.

www.hr.is

NÝLEGAR GREINAR