Roma Mimarlığında Kullanılan Düzenler:

Düzen, antik mimarlıkta sitil yada üslup olarak da nitelenebilecek, Dor, İon, Korinth, Toskania-Dor ve Kompozit biçim kalıpları için kullanılan terimdir. Düzenler, mimaride taşıyıcı bir eleman olan sütunun şekline yada üslubuna göre isimlendirilmişlerdir. Sütunlar yapıların hem iç hem de dış mekanlarında ana taşıyıcı elemanlar olarak kullanılmıştır.Roma mimarisinde beş düzen kullanılmıştır;

1 - Toskania Dor düzeni (Etrüsk kökenli)

2 – Dor düzeni (Yunan kökenli)

3 – İon düzeni (Anadolu kökenli)

4 – Korinth düzeni (Yunan kökenli)

5 – Kompozit başlık yada düzen (Roma)

Çok katlı yapılarda Romalılar, alt katlarda sağlam malzeme ve Dor düzenini, orta katlarda İon düzenini, üst katlarda ise hafifi malzeme ve Korinth düzenini kullanmışlardır. Dor düzeninin alt katlarda kullanılmasının nedeni yükü taşıyabilme özelliklerindendir. Helen – Yunan mimarisinde sıkça kullanılmış olan Korinth düzenini Romalılarda yaygın olarak kullanmışlardır. Çünkü bu düzende köşelerde doğan problemler ortadan kalkmıştır.

1 - Toskania Dor Düzeni (Etrüsk kökenli)Etrüskler şehirleşmede Roma’yı büyük ölçüde etkilemişlerdir ve antik Roma mimarlığında kullanılan Romalıların Etrüsklerden aldıkları bu düzen, Dor Düzeninin değiştirilmiş şeklidir. Bu düzende, Yunana Dor düzeninden farklı olarak, Dor Düzeni sütunları yivsiz ve kaideli olarak uygulanmış, abakuste küçülmüş, ekhinus kalınlaşmış ve altında rozetlerin yer aldığı bir kısım bunun da altında bilezikler bulunan bir kısım daha eklenmiştir. Mimari düzenler arasında en sadesi olan bu düzendeki sütunlar ince uzundur. Roma Dor düzenini andırır ama frizinde triglyph yoktur. Kaidesinde kare bir plinthos büyük bir torus'u destekler, torusun üstündeki silme ve apophyge sade yivsiz sütuna geçişi sağlar. Sütunun üstündeki bir başka apophyge ve silme sonra bezemesiz sade bir ekhinus ve kare bir abakus bulunur. Entablatürde sade bir arşitrav, friz ve kyma rekta'dan oluşan korniş vardır.

Bu düzeni genellikle konutlarda örneğin Pompeii evlerinde ve erken cumhuriyet dönemi villa yapılarında görürüz. Konut içinde ise peristylli avluda görüldüğü gibi konutların alt katarlında da taşıyıcı eleman olarak kullanılmışlardır.

Toskania Dor düzeni özellikle Roma Cumhuriyet döneminde çok yaygın kullanılmış olup İmparatorluk döneminde de alt katlarda taşıyıcı elemanlar olarak kullanılmıştır. Collosseum’un ve Marcellus tiyatrosunun alt katları Toskinia Dor düzenindedir. Collosseum’un orta katı İon ve üst katıda Korinth düzeninde inşa edilmiştir.

2 – Dor Düzeni (Yunan kökenli)Antik Yunan ve Roma mimarlığında kullanılan düzen M.ö. 6. yy'da uygulanmaya başlanır. Başlangıçta ahşap mimari, sonraları taş mimariye geçilmiştir. Taş mimariye geçişin ilk dönemlerinde de çatı ahşap olarak yapılmıştır. Geisondan itibaren ahşap hatıllar gelmekteydi. Dor düzeninin uygulandığı tapınak inşasına stereobat (temel) ile başlanır. Üst yapı çiziminde

görülmez. Stereobatın üst yüzeyi bir düzleme tabakasıdır ki buna euthynteria denir. Bunun üzerinde tapı¬nağın gözle görülen kısımları başlar.

Krepidoma: Üç ya da daha fazla sayıdaki krepis adı verilen basamaklardan oluşur.

Stylobat: Sütunların ve cella duvarlarının üzerinde durduğu tabanın döşeme yüzeyi. Dor Düzeninde sütunlar doğrudan stylobata yerleşir. Sütun kaidesi yoktur.

Sütun: Dor Düzeninde sütun gövdesi genellikle kasnakların üst üste konmasıyla oluşur. Sütun alt çapı üst çapından daha büyüktür ve dolayısıyla sütunlar yukarıya doğru incelerek yükselir ve ortalarda bir şişkinliğe sahiptir ki, buna enthasis denir. Gövdedeki yivlere kannelur adı verilir ve bu yivler bir-birleriyle kesişirler. Sütunun yüksekliği sütun alt çapının katlarına bağlıdır. Başlık iki kısımdır. Ekhinus ve abaküs. Ekhinusun sütunla birleştiği yerde bilezik yer alır.Arşitrav: Dor düzeninde düzdür. Arşitravın üzerinde taenia, regula ve guttaeler yer alır. Regula ve guttaeler her sütun ek¬senine rastlamaktadır.

Triglifon: Triglif ve bunların arasında yer alan metoplardan oluşur. Sütun eksenleriyle trigliflerin eksenleri aynı eksendedir, iki sütun arasına bir triglif rastlar. Trigliflerin ikisi tam ikisi yarımdır ki eksenden kaydırılır. M.ö. 2. yy'da her iki sütun ekseni arasına üç metop sistemi uygulanmıştır. Triglifonun üzerinde bulunan mutulus denilen levhaların alt kısmında mutuli guttaeler yer almaktadır.

Çatı: Oldukça ağırdır ve geisonla başlar. Geison yatay ve dikey iki silmeden oluşur. Yatay geisonun üzerine sima gelmektedir.

Hellenistik Dönemde Dor Düzenine bazı yenilikler gelmiştir. Bu dönemin Dor sütunları hemen hemen enthasisi olmayan ince sütunlardı. Genellikle sütunun alt bölümü düz bırakılı¬yor geri kalan tamburlar ise yivlendiriliyordu. Yivler hatları belli edilmiş olmalarına karşın tam yapılmamışlardır. Başlık¬ta ekhinusun profili hemen hemen düz bir doğru halindedir. Arşitravın üstündeki metop sayısı ve sütunlar arasındaki açık¬lık artmıştır.

3 – İon Düzeni (Anadolu kökenli):

Antik mimarlıkta kullanılan düzenlerden biri olan İon düzeni, Anadolu'nun batı ve güney batı kıyılarında kullanılmaya başlanmıştır. İon Düzeninde Dor Dü-zenindeki gibi kesin kurallar söylenemez. İon Düzeninde belli yerlerin kendilerine özgü bazı özellikler gösterdiği görülür (Adaların özellikleri gibi).Bu düzen M.ö. 6. yy civarında öreklerini vermeye başlamıştır. İnşasında temelden krepidomaya kadar olan bölüm Dor Düzenindeki şekilde yapılır. Krepidomada basamakların alt kenarları hafifçe yontularak gölge ışık etkisiyle Dor Düzenindekinden daha plâstik bir görünüş kazanmıştır. Krepis sayısı da genellikle sayıca fazladır. İon Dü¬zeninde sütunlar doğrudan stylobata değil, bir kaideye otu-rurlar. Sütun kaidesi yatay silmelerden meydana gelir. Kaide¬deki yatay silmeler ile gövdedeki yivler bir tezat teşkil eder¬ler. Bu da sütunu daha yüksek göstermeye yarar. İon Düze¬ninde sütun kaidesi genelde iki tiptir.

1- Küçük Asya İon tipi sütun kaidesi: Plinthos üzerinde spira (çift trokhilos) ve bir torus sıralamasından oluşur.

2- Attika-İon sütun kaidesi: İki torus arasında bir trokhilos ile biçimlenir.

Ana öğe değişmemekle birlikte zamanla ve yörelere göre kaidede değişiklikler olabilir örneğin torusların bezemeli, yivli yapılışı gibi. İon sütunu Dor sütununa oranla daha ince ve yüksek olup enthasis yoktur. Sütun gövdesi ya monolit olur ya da kasnaklardan oluşur. Gövdedeki yivler arasında ince şeritler bırakırlar. İon başlığının niteleyici özelliği iki yandaki volütlerdir. İlk dönemlerde volütler büyük ve taşkın olurdu. Volütlerde rozet olabiliyor. Kıvrımlar arasında stilize yaprak ve yumurta dizisi yer alır. Arkaik Dönemde İon düzeninde abaküs yoktur. Daha sonra abaküs görülmeye başlanmıştır. Abaküs yumurta dizisi ile bezelidir. Başlığın üstüne gelen arşitrav İon düzeninde üç fascialıdır. Arşitravın üstünde yaprak ya da yumurta dizisinden bir kymation yer alır ve friz gelir. Arkaik Dönemde İon tapınağında friz yoktur. Hellenistik Dönemde mimar Hermogenes ile friz başlar. Genelde figürlü kompozisyonlarla bezenmiştir. Frizin üstünde yine yaprak ya da yumurta dizisinden bir kymation yer almakta, onun da üstünde ahşap mimarideki hatıl başlarını taşa yansıtan geisipodes bulunmaktadır. Bu kısımların devamını ise saçaklık bölümü oluşturur. İon Düzeninde fonksiyonları ayrı olan elemanlar arasında bezemeli bir geçiş elemanı görülür.

İon düzeni çok katlı yapıların ikinci katında ve yuvarlak planlı yapılarda kullanılmıştır. Örneğin Collosseum’un orta katı İon ve üst katıda Korinth düzeninde inşa edilmiştir. Cumhuriyet döneminin son dönemlerinden itibaren Anadolu’da yaygın olarak kullanılmıştır. M.ö. II. yy’a tarihlenen Fortuna Vinlis tapınağında, Aizanoi Zeus tapınağında kullanılmıştır. Roma imparatorluk döneminde Korinth düzenin yanında kullanılmıştır. Ephesos Ticaret agorasında bunun örneğini görmekteyiz. İmparatorluk döneminde de Anadolu’da daha yaygın olarak kullanılmıştır. Roma’da İon çok yaygın olmayıp daha çok Dor ve Korinth görülür.

4 – Korinth Düzeni (Yunan kökenli):

Antik mimarlıkta kullanılan düzenlerden biri olan Korinth düzeni M.ö. 5. yy'da kullanılmaya başlamıştır, fakat M.ö. 4. yy'da diğer iki düzenin (Dor ve İon) yanında yer alabil¬miştir. Korinth düzeninin kullanımı mekan içinde başlamış ve tekil olmuştur. İlk örneğini M.ö. 5. yy’da Bassai Apollon tapınağında görürüz. Fakat daha sonra köşelerde görünüm sorununu çözdüğü ve ışık gölge oyunlarına çok elverişli olduğundan en yaygın kullanılan düzen olacaktır. Korinth düzeni hafif yapıların taşıyıcı sistemidir ve çok katlı yapılarda son katlarda kullanılmıştır. Örneğin Collosseum’un orta katı İon ve üst katıda Korinth düzeninde inşa edilmiştir.

Korinth düzeninde başlığın tümüne “calathos” adı verilir. Korinth Düzeni sütun başlığı ve geisonun dışında, diğer mimari unsurları İon Düzeninden almıştır. Başlık biçimi farklı bir görünüme sahiptir. Yukarıya doğru genişleyen sepet şeklinde bir orta kısmın (kalathos) etrafını çeviren akanthus yaprakları ve köşelerde volütler oluşturan herklerden meydana gelen, üzerinde abaküsün yer aldığı bir başlık biçimidir. Akanthus yaprakları iki üç sıralı olabiliyor. Helixler genellikle köşegenler üzerinde yer almakta ve normalden biraz daha uzun olarak, abaküsü taşır vaziyette görülmektedirler (Helix: Korinth başlığının abaküsünü destekleyerek taşıyan, bir saptan çıkan zıt yönlere dönerek yastık gibi destek yapan, sarmal şeklindeki (volüt) eleman. Herbir yüzde dört helix vardır). Helix dalları boğumlarından çıkan ufak yapraklarla süslenmiştir. Helixler ilk örneklerde tek bir kıvrımla sona ermekteydi. Abaküs dört cephede bir rozetle süslenmiştir. Korinth Düzeninde başlıklar köşelere yerleştirilebilmiş, çapraz bir simetri elde edilmiş ye dört yönden de görünmesi sağlanmıştır. Bu başlık tipi zengin bitki motifleriyle uzaktan ışık gölge kontrasları oluşturmuş ve Hellenistik Dönemin estetik duyarlılığına kendini uydurmuştur. Roma sanatı Konith başlığının canlılığını diğer iki düzene tercih etmiştir. Bu düzende saçaklıkta konsollu bir

geison yer almaktadır. Korinth Düzeninde her kısım mimari bezeme ile donatılmıştır.Korint düzeninin kullanıldığı en iyi örneklerden biri Pantheon’dur. Ayrıca Vesta Tapınağı (Pantheon ve Vesta tapınağı tholos planlıdır), Side Apollon Tapınağı, forum Romanum’da ki Septiumus Severus zafer takı ve Aizanoi Zeus tapınağı’nın içinde giriş kısmında bu düzen kullanılmıştır.

5 – Kompozit Başlık yada Düzen (Roma):Roma döneminde kullanılmaya başlanan bu düzen, İon ve Korinth eleman¬larının birlikte kullanılarak oluşturulan bir düzendir. Bu düzende başlık özellik gösterir ve entablatürü gösterişlidir. İon kymationu ve volütlerinin, Korinth Düzeninde¬ki kalathos kısmı ile birleşmesinden oluşmuştur. Helix burada volüte dönüşmüştür. Bu düzenin, kaide, friz ve saçaklıkları Korinth düzeni ile aynıdır fakat başlık değişiktir. Bu düzen genelde üst katlarda kullanılmıştır. Antalya’da ki Hadrianus Kapısı ve Ephesos Ticaret agorasında kullanılmıştır.