ROCZNIK HISTORII PRASY POLSKIEJ 347

Jerzy Jerzy Franke JAROWIECKI Polska prasa kobieca

w latach 1820-1918: w kręgu ofiaiy i poświęceniaWydawnictwo SBP Warszawa 1999, 342 s.

Jerzy FrankePolish Women’s Press in the Years 1820-1918: Sacrifice and Devotion

Prasa kobieca coraz częściej wzbudza zainteresowanie badaczy, którzy do niedawna jakby nie doceniali roli i znaczenia tego ważnego segmentu polskiej prasy, zarówno w przeszłości, jak i w okresie po drugiej wojnie światowej. Traktowana bywała jako swoisty margines rynku czasopiśmienniczego, dzieląc np. los prasy dla dzieci i młodzieży. W okresie zaborów i lat do 1939 roku jedynie Zofia Zaleska podjęła próbę dokonania systematycznego, bibliograficz­nego przeglądu pism kobiecych, wydając w 1938 roku książkę pt. Czasopism a kobiece w Polsce. Mimo licznych pomyłek, do niedawna książka ta stanowiła w miarę pełny przegląd. Wiedzę o tym czasopiśmiennictwie przynosiły obszer­niejsze opracowania dziejów prasy polskiej, studia nad czasopiśmiennictwem literackim1 oraz próby ujęć monograficznych M. Zawialskiej2, T. Czapczyńskie- go3, R. Jaskuły4, K. Poklewskiej5, J. Chwastyk-Kowalczykowej6. Prasą kobiecą

1 Np. A. Zyga , Krakowskie czasopisma literackie drugiej połowy XIX wieku (1860­-1895), Kraków 1983.

2 M. Z a w i a ł ska, „Świt” Marii Konopnickiej: zarys monograficzny tygodnika dla kobiet. Wrocław 1978.

3 T. C z a p c z y ń s k i, „Świt" pod redakcją Marii Konopnickiej. Materiały do twórczości Marii Konopnickiej jako publicystki i redaktorki, Prace Polonistyczne S. X, Łódź 1952, s. 235­-282.

4 R. J a s k u ł a , Czasopismo „Niewiasta” (1860-1863). „Rocznik Historii Czasopiśmien­nictwa Polskiego” t. 12, 1973, z. 4, s. 453-494.

5 K. P o k l e w s k a , W kręgu „Ziewami” i „Dziennika Mód Paryskich” (Z dziejów grup literackich w Galicji lat 1830-1848), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego: Nauki Hu- manistyczno-Społeczne” S. I, 1982, z. 25, s. 32-57.

6 J. C h w a s t y k - K o w a l c z y k o w a , „Bluszcz” w okresie dwudziestolecia międzywo­jennego, „Rocznik Historii Prasy Polskiej” 2002, z. 1(9), s. 117-148.

TOM V (2002), ZESZYT 2(10)

Digitalizacja - Mieszko Czaja Krakow 2009

348 PRZEGLĄDY I RECENZJE

w Polsce zajęła się Zofia Sokół, która napisała pełną monografię pt. Prasa kobieca w Polsce w latach 1945-1985, Rzeszów 1998.

Na ten obszar badawczy wkroczył ostatnio Jerzy Franke z wartościową rozprawą o programie literackim „Bluszczu” w latach 1865-19057, która powsta­ła jako rezultat szerzej zakrojonych badań związanych z książką i prasą, trak­towanymi jako środek przekazu treści literackich w drugiej połowie XIX wieku, szczególnie w Królestwie Polskim. Częściowo wyniki tych badań stały się pod­stawą jego pracy doktorskiej (znanej mi jako recenzentowi), która nosiła tytuł Przekaz literacki na łamach warszawskich czasopism kobiecych w latach 1905- - I 9 i8 8, a także kilku tekstów zamieszczonych w „Kwartalniku Historii Prasy Polskiej”. Były to: Problemy polityki literackiej warszawskich czasopism kobie­cych w latach 1905-19189, Czasopism a redagowane przez Marię R odziew iczów ­nę10, Lucyna Ćwierciakiewiczowa11.

Ukoronowaniem poszukiwań badawczych J. Frankego stała się jego książ­ka napisana piękną polszczyzną z dużą znajomością rzeczy pt. Polska prasa kobieca w latach 1820-1918. Stanowi udaną próbę ukazania etapów rozwoju prasy kobiecej, a także rekonstrukcji i analizy programów czasopism kobiecych wydawanych na ziemiach polskich. Uznać należy za zasadne przyjęcie ram chronologicznych dla tematu badawczego. Data początkowa związana jest z da­tą ukazania się pierwszego pisma adresowanego do kobiet. Za takie zwykło uważać się Wandę. Tygodnik płci pięknej i literaturze poświęcony”, którego pierwszy numer ukazał się 1 lipca 1820 roku. Pogląd ten podziela J. Franke, nie zauważając, że rok wcześniej Zofia Sokół w swej książce Prasa kobieca..., sta­nowczo stwierdza, iż za „pierwsze polskie pismo kobiece należy uznać (...) „Miesięcznik Warszawski”, z podtytułem „płci pięknej poświęcony” (s. 30). Jego pierwszy numer ukazał się w maju 1818 roku. Informację tę podał Karol Estre­icher w tomie 3 Bibliografii polskiej XIX stulecia, a za nim powtórzył Janusz Maciej Michałowski w 1963 roku12.

J. Franke wprowadził uzasadniony podział rozwoju prasy kobiecej na trzy etapy, stosując na ogół trafną argumentację. Pierwszy etap zamyka w latach1820-1860, jemu też poświęca pierwszy rozdział książki, określając go cha­rakterystycznym tytułem: Wobec sentymentalnych konwencji: lata 1820-1860

7 J. Fr a n k e , Program literacki czasopism a „B luszcz” w latach 1865-1905, „Studiao Książce” t. 13, 1983, s. 111-127.

8 Praca doktorska napisana pod kierunkiem Karola Głombiowskiego, obroniona na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Gdańskiego w 1986 r.

9 „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” t. 27, 1988, z. 2.Iu „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” t. 28, 1988, z. 3.11 „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” t. 31, 1993, z. 1.12 J. M. M i c h a ł o w s k i , Litografowany „Miesięcznik W arszaw ski” — zapom niane

pisemko stołeczne z 1818 r., „Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego” t. 3, 1963, z. 1, s. 28-33.

ROCZNIK HISTORII PRASY POLSKIEJ

Digitalizacja - Mieszko Czaja Krakow 2009

Jerzy Jarowiecki JERZY FRANKE „POLSKA PRASA KOBIECA...” 349

i dzieląc na podrozdziały: Kodeks K Hoffmanowej, Prasa lat 1820-1840, W zory osobowe. Stereotypy , „Dziennik D om owy”, „Dziennik Mód Paryskich”. Pisze w nich o powielanych wzorach zachowań i zainteresowań, wzorcach edukacyj­nych i wychowawczych, o ideale kobiecości, traktowanej jako synonim wieku niewinności, niedojrzałości, o wzorze rodziny z dominacją męża i ojca — su- werena nad małżonką, o kobiecie pozbawionej tożsamości. Drugi etap rozwoju prasy kobiecej sytuuje w latach 1860-1905, opisuje go w drugim rozdziale książki zatytułowanym W cieniu „Bluszczu” — prasa kobieca w latach 1860­-1905. J. Franke poświęcił w nim uwagę magazynom społeczno-literackim („Ma­gazyn Mód”, „Tygodnik Mód i Powieści”, „Bluszcz”), pismom „modnym” („Ba­zar”, „Mody Paryskie”, „Nowe Mody Paryskie”, „Dziennik Mód. Pismo dla Polek”), oddzielnie zajął się „Świtem”, redagowanym przez M. Konopnicką i jego pro­gramem emancypacyjnym. „Świt”, uważany za czasopismo liberalno-demokra­tyczne, był szczególnie ostro zwalczany i ośmieszany przez ówczesne kręgi konserwatywno-klerykalne. W czasopismach tych pojawiały się hasła równo­uprawnienia kobiet, dopuszczenia ich do placówek życia społecznego, poszerze­nia pola ich aktywności. Idealizowano wzory osobowe kobiet naznaczone pięt­nem poświęcenia dla dobra ogółu, społeczeństwa, narodu. Ostatni podrozdział zatytułował W obronie kanonicznych wartości. Od „W ianków” do „Dwutygodni­ka dla K obiet”. W tym okresie istotny człon rynku prasowego stanowiły pisma (np. „Gwiazda”, „Dwutygodnik dla Kobiet”), których programowym wyróżni­kiem była opozycja wobec wszelkich prób zmiany pozycji społecznej kobiety. Pisma te dystansowały się nawet wobec umiarkowanych haseł emancypacyj­nych. We wcześniej głoszonych postulatach równouprawnienia i próbach zmia­ny stanowiska społecznego kobiet dopatrywały się zagrożenia dla trwałości rodziny i powinności kobiety jako matki i żony, dla wartości społecznych. Propagowały wzorzec kobiety „kapłanki ogniska domowego”, gospodyni i prak­tycznej pani domu i żony. Mam przekonanie, że silniej w tym rozdziale należało zaakcentować rolę i znaczenie czasopism propagujących organicznikowską ideę pracy, o charakterze poradniczo-praktycznym (typu „Gospodyni Wiejska”, „Do­bra Gospodyni”), zawodowym.

Za koniec drugiego etapu, a zarazem początek trzeciego okresu rozwoju prasy kobiecej — uznał autor wypadki rewolucji 1905-1907 roku, które przynio­sły poszerzenie swobód prasowych, a co za tym idzie wzrost ilości tytułów czasopism, w tym także kobiecych. Znaczna ich część związana była z działal­nością organizacji dla kobiet (np. Zjednoczenie Ziemianek Polskich, Związek Równouprawnienia Kobiet). Powstały pisma dla kobiet wiejskich, związane z ruchem ludowym (np. „Przodownica”, „Zorza”, „Niewiasta”), liczne dodatki (np. „Przyjaciel Sług”), były pisma patronackie, periodyki eksponujące wątki narodowo-patriotyczne i religijne (np. „Przebudzenie”, „Głos Wielkopolanek”), pisma emancypacyjne i feministyczne („Ster”, „Nowe Słowo”, „Przedświt”). Te ostatnie domagały się przyznania praw politycznych dla kobiet, zaniechania

TOM V (2002), ZESZYT 2(10)

Digitalizacja - Mieszko Czaja Krakow 2009

350 PRZEGLĄDY I RECENZJE

dyskryminacji kobiet, ale też eksponowały feministyczne ideały na tle nieunik­nionego antagonizmu płci (np. „Ster”).

W tym miejscu wypadnie wy razić żal, iż w książce J. Frankego, napisanej z tak dużą starannością, podbudowaną wielką wiedzą materiałową i źródłową, pojawiły się swoiste luki czy też niechęć do dyskusji z poglądami innych au­torów. 1 znów przywołam książkę Z. Sokół, która stosuje inny podział na etapy rozwoju prasy kobiecej. J. Franke pierwszy okres zamyka w granicach 1820­-1860, Z. Sokół — 1818-1861/3; drugi okres wg J. Frankego obejmuje lata 1860­-1905/7 — wg Z. Sokół przypada na lata 1861/3-1914, trzeci etap J. Franke sytuuje w przedziale czasowym 1905/7-1918, zaś Z. Sokół — 1914-1939. Uwa­żam za trafniejszy podział J. Frankego, ale nie można było nie odnieść się do ustaleń Z. Sokół. Nie mogąc się doliczyć ilości tytułów polskiej prasy kobiecej w latach 1820-1918 (a można to było jakoś w książce próbować określić), w W ykazie tytułów czasopism (s. 323-324) nie znalazłem kilku samoistnych dodatków (być może autor nie uznał ich za ważne). Chodzi np. o „Niewiastę Polską” (1904-1907), dwutygodnik ukazujący się we Lwowie pod red. ks. Ada­ma Wesolińskiego, dodatek do „Gazety Niedzielnej”, redagowanej przez Karola Zwolińskiego; „Świat dla Kobiet Pracujących” (Lwów 1914), dodatek do „Świtu”— pisma poświęconego sprawcom robotniczym, pod red. Antoniny Machczyń- skiej; „Głos Kobiet Polskich” (tygodnik w latach 1913-1914), dodatek do „Kro­niki Powszechnej”, wydawany przez Polski Związek Niewiast Katolickich we Lwowie.

Uwagi te nie pomniejszają wartości omawianej książki. Autor dobrze się orientuje nie tylko w dziejach prasy kobiecej, ale w szeroko pojętej problematyce społecznej, roli i miejscu kobiety w społeczeństwie, problematyce kulturalnej i literackiej epoki. Z uznaniem można się odnieść do przykładów analiz poszcze­gólnych czasopism, zainteresowań wątkami biograficznymi ich wydawców i re­daktorów. J. Franke posłużył się głównie metodą historyczno-opisową oraz elementami analizy tematyczno-treściowej, mniej uwagi przywiązał do nie­których elementów metod prasoznawczych. Być może zastosowanie analizy ilościowej przyniosłoby ciekawe obserwacje, ale ocenie podlega to, co otrzyma­liśmy w postaci książki, a ta zasługuje na rekomendację nie tylko dla specja­listów, ale też dla szerszego grona czytelników.

ROCZNIK HISTORII PRASY POLSKIEJ

Digitalizacja - Mieszko Czaja Krakow 2009