Roadmap for NAP process Armenia - Workplan1067656943.n159491.test.prositehosting.co.uk/wp-content...o Ողնաշարավոր կենդանիներ o Հիմնական ցամաքային

The Policy Project is led by an HTSPE Consortium (HTSPE is part of DAI)

Աջակցություն կլիմայի փոփոխությունների մեղմմանը և հարմարվողականությանը ԱՀԳ

արևելյան երկրներում և Ռուսաստանում

«Կլիմա Իստ» Փորձագիտական մարմնի ծառայություններ

CEEF2014-024-AM

«Աջակցություն Հայաստանի Հանրապետության էկոհամակարգերի

վրա հիմնված հարմարվողականության ազգային հայեցակարգի և

հարմարվողականությանն ուղղված ազգային գործողությունների

պլանի մշակմանը»

Վերջնական զեկույց

«Հայաստանի հարմարվողականության ազգային պլանի

պատրաստում»

էջ ii

«Կլիմա Իսթ»-ի Փորձագետների մարմնի ծառայություններ CEEF 2014-024-AM «Աջակցություն Հայաստանի Հանրապետության էկոհամակարգերի վրա հիմնված հարմարվողականության ազգային հայեցակարգի և հարմարվողականությանն

ուղղված ազգային գործողությունների պլանի մշակմանը»

Կազմվել է ի պատասխան տեխնիկական առաջադրանքի Փուլ Բ-ի –

ՀԱՊ-ի վերանայված ճանապարհային քարտեզ և առաջարկություններ

բացերի և կարիքների վերաբերյալ

էջ iii



Հայաստանի

հարմարվողականության ազգային

պլանի պատրաստում

Վերջնական զեկույց

14/05/2015

Պ-ն Ջոզեֆ Զայց

Սույն զեկույցը պատրաստվել է

«Կլիմա Իստ»-ի համար

Հեղինակ.

Միջազգային փորձագետ` պ-ն Ջոզեֆ Զայց

Global 21 Consulting SARL

22 Chemin de la Bourdette

31190 Caujac - France

էջ iv



[email protected]

www.global21.eu

էջ v



Բովանդակություն

ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐ...................................................................................................................................... vii

ՀԱՄԱՏԵՔՍՏԸ........................................................................................................................................... 1

ՄԱՍ Ա. ՀԱՊ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ....................................................................................... 3

1. ԿԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՈՒ ԿԱՐԻՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ ................................................. 3

1.1. ԱՀԿ ԳՈՐԾԱՌՈՒՅԹ 1. ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ ...................................................................................... 3

1.2. ԱՀԿ ԳՈՐԾԱՌՈՒՅԹ 2. ԱՌԱՋՆԱՀԵՐԹՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՍԱՀՄԱՆՈՒՄ .................................... 6

1.3. ԱՀԿ ԳՈՐԾԱՌՈՒՅԹ 3. ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ ................................................................................. 7

1.4. ԱՀԿ ԳՈՐԾԱՌՈՒՅԹ 4. ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ .................................................... 11

1.5. ԱՀԿ ԳՈՐԾԱՌՈՒՅԹ 5. ԿԼԻՄԱՅԱԿԱՆ ՌԻՍԿԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ ....................................... 16

1.6. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՆԿԱՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ. ՈՒԺԵՂ ԵՎ ԹՈՒՅԼ ԿՈՂՄԵՐԸ ......................................... 20

2. ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԿԱՐԻՔՆԵՐՆ ՈՒ ԲԱՑԵՐԸ ՀԱՂԹԱՀԱՐԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ........... 28

3. ՃԱՆԱՊԱՐՀԱՅԻՆ ՔԱՐՏԵԶ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՀԱՊ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑԻ ՀԱՄԱՐ .............................. 31

ՄԱՍ Բ. ԱՌԱՋԱՐԿ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՐՄԱՐՎՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԼԱՆԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻ և

ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԲԱՂԱԴՐԻՉՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ .......................................................................... 50

ՆԱԽԱԲԱՆ ............................................................................................................................................. 50

1. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՐՄԱՐՎՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԼԱՆԻ ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ ................... 50

2. ԿԼԻՄԱՅԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ..................................................................... 52

3. ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ և ԽՈՑԵԼԻՈՒԹՅՈՒՆ ............................................................................ 57

3.1. Ջուր ....................................................................................................................................... 57

3.2. Գյուղատնտեսություն ........................................................................................................ 58

3.3. Էներգետիկա ....................................................................................................................... 61

3.4. Բնակավայրեր և ենթակառուցվածքներ......................................................................... 61

3.5. Առողջություն ...................................................................................................................... 63

3.6. Բնական էկոհամակարգեր և կենսաբազմազանություն ............................................. 64

3.7. Զարգացման առանցքային նպատակներ ...................................................................... 68

4. ՀԱՐՄԱՐՎՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ................................................................... 70

4.1 Ինստիտուցիոնալ կարգավորումներ և պարտականություններ .............................. 70

4.2 Բարձրացնել կլիմայի փոփոխության և հարմարվողականության մասին

գիտելիքները ....................................................................................................................... 71

էջ vi



4.3 Կլիմայի փոփոխության ներառումը Հայաստանի զարգացման

ռազմավարություններում, քաղաքականություններում ու պլաններում ................ 73

4.4 Հարմարվողականությանն ուղղված գործողությունը Հայաստանի առանցքային

ոլորտներում ........................................................................................................................ 74

4.5 Էկոհամակարգերի վրա հիմնված հարմարվողականություն ................................... 80

5. ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ................................................................................ 84

6. ՄՇՏԱԴԻՏԱՐԿՈՒՄ, ՀԱՇՎԵՏՎԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՎԵՐԱՆԱՅՈՒՄ ........................................ 84

7. ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ ...................................................................................................................... 87

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 1. ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԸ .......................................................................................... 87

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 2. ՀԱՐՄԱՐՎՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆՆ ԱՌՆՉՎՈՂ ՆԱԽԱՁԵՌՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՈՒ ԾՐԱԳՐԵՐ .... 90

էջ vii



ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐ

ՀԶՌ/ADS Հայաստանի զարգացման ռազմավարություն

ԱՖ/AF Ադապտացման ֆոնդ

ՀՀՀՕՄՊԾ/ASHMMS Հայաստանի Հիդրոօդերևութաբանության և մոնիտորինգի

պետական ծառայություն

ՃԿՎԲ/BCPR Ճգնաժամերի կանխարգելման և վերականգնման բյուրո

ՀԿՀՄ/CCSM Համայնքի կլիմայական համակարգի մոդել

ՊԿԱ/CP Պաշտպանություն կլիմայի ազդեցություններից

ԿՌԿ/CRM Կլիմայական ռիսկերի կառավարում

ԿԾԿ/CSC Կլիմայի հարցերով ծառայությունների կենտրոն

ԱՌՆ/DRR Աղետների ռիսկի նվազեցում

ԷՀՀ/EBA Էկոհամակարգերի վրա հիմնված հարմարվողականության

ԵՄ/EU Եվրոպական միություն

ԿԿՀ/GCF Կանաչ կլիմայի հիմնադրամ

ԸՇՄ/GCM Ընդհանուր շրջանառության մոդել

ԳԷՀ Գլոբալ էկոլոգիական հիմնադրամ

ՋԳ/GHG Ջերմոցային գազեր

Ջի-Այ-Զեթ/GIZ Գերմանիայի միջազգային համագործակցության ընկերություն

ՀեդՓՄ/HadCM «Հեդլի» կենտրոնի փոխազդեցության մոդել

ՄԳՀԽ Միջգերատեսչական համակարգման խորհուրդ

ԿՓՄԽ/IPCC Կլիմայի փոփոխության փորձագետների միջկառավարական խումբ

ԱԻՆ/MES Արտակարգ իրավիճակների նախարարություն

ԲՆ Բնապահպանության նախարարություն

ԱՀԿ/NAC Ազգային հարմարունակ կարողություն

էջ viii



ՀԱՊ/NAP Հարմարվողականության ազգային պլան

ՎԱ Վարչապետի աշխատակազմ

ԿԴՊԾ/PPCR Կլիմայի դիմակայունությանն ուղղված պիլոտային ծրագիր

PRECIS Տարածաշրջանում կլիմայի ազդեցությունների ուսումնասիրության

մոդել [Providing Regional Climates for Impacts Studies]

ՀՀ/RA Հայաստանի Հանրապետություն

ՋԳԽՀ/RCP Ջերմոցային գազերի խտացումների հետագիծ

REDD Արտանետումների նվազեցում անտառահատումից և անտառների

դեգրադացումից

ԿՓՀՀ/SCCF Կլիմայի փոփոխության հատուկ հիմնադրամ

ԿԶՌ/SDP Կայուն զարգացման ռազմավարություն

ՓՀԷԿ/SHPP Փոքր հիդրոէլեկտրակայաններ

ԵրկԱՀ/SNC Երկրորդ ազգային հաղորդագրություն

ԲՀՊՏ/SPAN Բնության հատուկ պահպանվող տարածքներ

ՏԿԳ/TNA Տեխնոլոգիական կարիքների գնահատում

ԵրրԱՀ Երրորդ ազգային հաղորդագրություն

ՄԱԶԾ/UNDP ՄԱԿ-ի Զարգացման ծրագիր

ՄԱԿ ԿՓՇԿ ՄԱԿ-ի «Կլիմայի փոփոխության մասին» շրջանակային կոնվենցիա

էջ 1



ՀԱՄԱՏԵՔՍՏԸ

Հայաստանը, որպես դեպի ծով ելք չունեցող լեռնային երկիր, խիստ խոցելի է կլիմայի

փոփոխության ազդեցությունների նկատմամբ: Ազգային տնտեսության հարմարեցումը և

կլիմայի փոփոխության հետևանքով կորստի ու վնասի կրճատումը վճռորոշ

նշանակություն ունեն աղքատության կրճատման և շրջակա միջավայրի դեգրադացումից

պաշտպանվելու համար: Հայաստանը հայտարարել է, որ երկրի կայուն զարգացման

համար առաջնահերթություն է հարմարվողականության, այդ թվում` էկոհամակարգերի

վրա հիմնված հարմարվողականության ազգային պլանի կազմումը:

Կլիմայի փոփոխության նկատմամբ հարմարվողականությունը և կլիմայի փոփոխության

ռիսկերի կառավարումը Հայաստանի զարգացման համար մարտահրավեր են համարվում:

Մի շարք ուսումնասիրություններ, այդ թվում` ՄԱԿ ԿՓՇԿ-ի ներքո Հայաստանի երկրորդ

ազգային հաղորդագրությունը, Համաշխարհային բանկի ուսումնասիրությունները և

վերջերս հրապարակված ՄԱԶԾ ՃԿՎԲ-ի [UNDP-BCPR] ուսումնասիրությունը

հաստատում են հարմարվողականության հրատապության մասին և կոչ են անում

ռազմավարական պլանավորման փաստաթղթերում պատշաճ ուշադրություն դարձնել

հարմարվողականությանը և ֆինանսավորել հարմարվողականությանն ու ռիսկերի

կրճատմանն ուղղված կանխարգելիչ միջոցառումները:

Կառավարության թիվ 1594 որոշումն առ 10.11.2011 թ. հաստատում է, որ մինչև 2015 թ.

Հայաստանը պետք է ընդունի Հարմարվողականության ազգային պլան (ՀԱՊ): Այս

հանձնառությունը կատարելու համար Հայաստանը մտադիր է հենվել ազգային

մակարդակում կլիմայի փոփոխության նկատմամբ խոցելիության և

հարմարվողականության բնագավառներում կատարված ամենավերջին

ուսումնասիրությունների վերլուծության և զարգացած երկրների լավագույն

գործելակերպերի վրա: ՄԱԿ ԿՓՇԿ-ի ներքո ներկայացվելիք երրորդ ազգային

հաղորդագրությունը (ԵրրԱՀ) համարվում է ամենատեղին ուսումնասիրություններից

մեկը, որն անդրադառնում է Հայաստանում տիրող ամենաթարմ իրավիճակին` կլիմայի

ազդեցությունների և հարմարվողականության կարիքների տեսանկյունից: ՄԱԿ ԿՓՇԿ-ի

ներքո ներկայացվող ԱՀ-ները, համաձայն Կոնվենցիայի, պետք է արտացոլեն երկրների

այն գործողությունները, որոնք նախաձեռնվել են հաշվետու ժամանակահատվածում

կլիմայի փոփոխության հետևանքները մեղմելու, ռիսկերը կրճատելու և

հարմարվողականության ուղղությամբ: Ազգային հաղորդագրությունների կառուցվածքը,

որն ընդունվել է ՄԱԿ ԿՓՇԿ-ի կողմից, նախատեսում է մի գլուխ, որը նվիրված է կլիմայի

փոփոխության նկատմամբ հարմարվողականության ոլորտի գործողություններին:

էջ 2



Հաշվի առնելով Կառավարության առջև Բնապահպանության նախարարության (ԲՆ)`

Կառավարությանը ՀԱՊ ներկայացնելու և նրա բարձրորակ իրականացումն ապահովելու

հանձնառությունը` ԲՆ-ն խնդրագիր է ներկայացրել «Կլիմա Իսթ»-ի Փորձագետների

մարմնին` խնդրելով միջազգային փորձագետի օգնությունը առկա տեղեկությունները և

երկրում ձեռնարկված ուսումնասիրությունների արդյունքները վերլուծելու, հատկապես

ԵրրԱՀ-ի նախնական տարբերակի և առաջարկությունների մշակման գործում, որոնք

հիմք են ծառայելու հարմարվողականության հետագա ազգային պլանի համար: Այս

առաջադրանքը կատարելու նպատակով «Կլիմա Իսթ»-ի Փորձագետների մարմինը

պայմանագիր է կնքել միջազգային փորձագետ Ջոզեֆ Զայցի հետ:

Սույն զեկույցը բաղկացած է երկու հիմնական մասից. Մաս Ա-ում նկարագրվում են

Հայաստանում հարմարվողականության առումով կարողությունների ու կարիքների

վերլուծության արդյունքները և տրվում են առաջարկություններ այն մասին, թե ինչպես

հաղթահարել գոյություն ունեցող բացերը: Դրանից բացի` Մաս Ա-ն ներառում է

ճանապարհային քարտեզ ՀԱՊ-ի գործընթացի համար` ՀԱՊ-ի ուղեցույցներին

համապատասխան: Մաս Բ-ում առաջարկվում են Հայաստանի հարմարվողականության

ազգային պլանի կառուցվածքը և հիմնական տարրերը:

էջ 3



ՄԱՍ Ա. ՀԱՊ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ

1. ԿԱՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՈՒ ԿԱՐԻՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ1

Կարողությունների ու կարիքների վերլուծությունը հիմնված է Ազգային հարմարունակ

կարողության շրջանակի (ԱՀԿ/NAC) առանցքային հարցերի վրա: ԱՀԿ շրջանակն դրանից

օգտվողներին հնարավորություն է տալիս կանոնավորապես գնահատել ինստիտուցիոնալ

ուժեղ և թույլ կողմերը, որոնք կարող են նպաստել կամ խոչընդոտել

հարմարվողականությանը: Այդ դեպքում հարմարվողականության ազգային պլանները

կարելի է ավելի լավ նախագծել` ուժեղ կողմերից լավագույնս օգտվելու կամ թույլ կողմերը

շտկելու համար: Չնայած կարողությունների խորը գնահատումը սովորաբար պահանջում

է մի քանի շաբաթ կամ նույնիսկ մի քանի ամիս և, հետևաբար, չէր կարող իրականացվել

կոնկրետ այս առաջադրանքի շրջանակում, այդուհանդերձ, ԱՀԿ-ի առանցքային հարցերն

օգտագործվել են` առկա տեղեկությունները և Հայաստանում անցկացված

հարցազրույցների վերլուծությունը կառուցելու համար:

ԱՀԿ շրջանակը գնահատում է ազգային հաստատությունների հինգ առանցքային

գործառույթների կատարումը, որոնք վճռորոշ նշանակություն ունեն

հարմարվողականության համար` գնահատում, առաջնահերթությունների սահմանում,

համակարգում, տեղեկությունների կառավարում, և կլիմայական ռիսկերի կառավարում:

ԱՀԿ-ն այս գործառույթների կատարմանը վերաբերվում է որպես երկրի ընդհանուր

հարմարունակ կարողության նշանի:

Հետևյալ գնահատման արդյունքները հիմնականում վերցվել են Հայաստանի երրորդ

ազգային հաղորդագրությունից (ԵրրԱՀ/TNC), կլիմայական ռիսկերի կառավարման

մասին ՄԱԶԾ ազգային զեկույցից և Հայաստանում անցկացված հարցազրույցներից:

1.1. ԱՀԿ ԳՈՐԾԱՌՈՒՅԹ 1. ԳՆԱՀԱՏՈՒՄ

Կարողության վերաբերյալ

հարցեր Տարրեր

1 Հիմնված էԴիքսիտ, Աարջան, Հիթըր Մաքգրեյ, Խավիեր Գոնսալես և Մարգարեթ Դեզմոնդ. [Dixit, Aarjan, Heather McGray, Javier Gonzales, and Margaret Desmond. 2012.] 2012 թ. «Պատրաստ

եք, թե ոչ. կլիմայի փոփոխության նկատմամբ հարմարվողականության համար ազգային

կարողության ինստիտուցիոնալ կողմերի գնահատում» ՀՌԻ զեկույցի վրա։ Համաշխարհային ռեսուրսների ինստիտուտ, Վաշինգտոն, ԿՇ: Առցանց հասանելի է

http://www.wri.org/publication/ready-or-not էջում:

էջ 4



Որքանո՞վ է իրականացվել

խոցելիության և

ազդեցությունների ազգային

գնահատումը:

Հայաստանը ԿՓՇԿ-ին ներկայացրել է նախնական և

երկրորդ ազգային հաղորդագրությունները: Երրորդ

ազգային հաղորդագրությունը մշակվել է և

ներկայացվելու է շուտով:

Խոցելիության գնահատումներ կատարվել են

հետևյալ ոլորտների համար.

o Գյուղատնտեսություն

o Խաղողագործություն

o Ջուր

o Ենթակառուցվածքներ

o Արարատյան դաշտի ջրային ռեսուրսներ

o Ջրային էկոհամակարգերի

կենսաբազմազանություն

o Ձկնաբուծություն

o Մարդկանց առողջություն

o Ողնաշարավոր կենդանիներ

o Հիմնական ցամաքային էկոհամակարգեր

o Վայոց ձորի մարզ

Գնահատվել են Հայաստանում կլիմայի

փոփոխության սոցիալական կողմերը

(Համաշխարհային բանկ):

Ոչ մի տեղեկություն չկա գնահատումներում

շահագրգիռ կողմերի ներգրավվածության մասին:

Որքանո՞վ են

հարմարվողականությանն

ուղղված առկա ջանքերը

կանոնավոր կերպով

գույքագրվել:

Թեև կան հարմարվողականությանն ուղղված

գործողություններ, սակայն

հարմարվողականությանն ուղղված ծրագրերի,

ուսումնասիրությունների կամ գործողությունների

կանոնավոր գույքագրում չի կատարվում:

Արդյո՞ք ազգային

պլանավորման մասին առկա

հիմնական փաստաթղթերում

Հայաստանի 2014-2025 թվականների հեռանկարային

զարգացման ռազմավարությունն ընդգծում է կլիմայի

փոփոխության հետ կապված ռիսկերը,

էջ 5



կա առաջնահերթությունների

նկատմամբ կլիմայական

ռիսկերի գնահատում:

մասնավորապես երկրի ջրային պաշարների համար,

և անապատացման վտանգի աճը: Ավելին,

փաստաթուղթն ամրագրում է, որ «Կառավարությունը

դեգրադացված հողերի վերամշակության համար

կմշակի և կկիրառի ֆինանսական ու

ինստիտուցիոնալ մեխանիզմներ»:

ՄԱԶԾ-ն հայտարարում է, որ Գյուղի և

գյուղատնտեսության 2010-2020 թվականների կայուն

զարգացման ռազմավարությունը պարզել է, որ ոչ մի

ինստիտուցիոնալ մեխանիզմ չի ստեղծվել, ոչ էլ

ֆինանսական ռեսուրսներ են հատկացվել

կլիմայական ռիսկերի կառավարման վերաբերյալ

փաստաթղթերը միավորելու համար` չնայած

համոզիչ փաստերի առկայությանը:

Առանցքային նախարարություններն այժմ մտադիր

չեն կլիմայի փոփոխությանն առնչվող ռիսկերը

միավորելու համար վերանայել իրենց

համապատասխան հիմնական փաստաթղթերը:

Արդյո՞ք գործում է որևէ

համակարգ` վերը նշված

գնահատումները

հետագայում

կանոնավորապես

թարմացնելու համար:

ԲՆ-ն Կառավարությունից ունի հստակ մանդատ`

կլիմայի փոփոխության ուղղությամբ աշխատելու

համար:

Մյուս նախարարություններն ընդունում են այս

մանդատը և ԲՆ-ին ճանաչում են որպես

Հայաստանում կլիմայի փոփոխության ուղղությամբ

աշխատող առանցքային հաստատություն:

ԲՆ-ն սերտորեն համագործակցում է այլ ոլորտների

նախարարությունների հետ:

Գնահատումները ֆինանսավորվել են միջազգային

դոնոր կազմակերպությունների կողմից և ոչ թե

պետական բյուջեից:

Չկա հստակ ժամանակացույց կամ պլանավորում`

խոցելիության գնահատումներ կատարելու և (կամ)

էջ 6





զարգացման ռազմավարությունն ընդգծում է, որ

«Կառավարությունը դեգրադացված հողերի

վերամշակության համար կմշակի և կկիրառի

ֆինանսական ու ինստիտուցիոնալ մեխանիզմներ»:

Այս նպատակով կակտիվացվի հատկապես

միջազգային համագործակցությունը, այդ թվում`

համագործակցությունը նորաստեղծ գլոբալ

ֆինանսական օժանդակության մեխանիզմների հետ,

որոնք ստեղծվել են կլիմայի փոփոխության մասին

ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի ներքո (Կանաչ կլիմայի

հիմնադրամ, «Արտանետումների նվազեցում

անտառահատումից և անտառների դեգրադացումից»

[Redd +], Ադապտացման ֆոնդ):

1.2. ԱՀԿ ԳՈՐԾԱՌՈՒՅԹ 2. ԱՌԱՋՆԱՀԵՐԹՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՍԱՀՄԱՆՈՒՄ



Որքանո՞վ են սահմանվել


ուղղված ազգային

առաջնահերթությունները:





և անապատացման վտանգի աճը:

Գյուղատնտեսության ներդրումը ազգային

տնտեսության և բնակչության մի լայն հատվածի

կենսապահովման միջոցների գործում զգալի է`

կլիմայի փոփոխականության պատճառով ոլորտին

սպառնացող ռիսկերի հետևանքով:

ԵրրԱՀ-ում թվարկվում են առավել խոցելի ոլորտները

էջ 7



և սահմանվում են հարմարվողականության համար

անհրաժեշտ միջոցառումները:

Այնուամենայնիվ, չկա առաջնահերթությունների

սահմանման հստակ գործընթաց:

Հարմարվողականության տարբերակները

ակնհայտորեն չեն վերաբերում Հայաստանի

հիմնական ռազմավարական փաստաթղթին

(Հայաստանի 2014-2025 թվականների հեռանկարային

զարգացման ռազմավարություն):

Չկա անմիջական կապ ԵրրԱՀ-ի համար մշակված

հարմարվողականության տարբերակների և ոլորտի

համապատասխան հիմնական փաստաթղթերի միջև:

Պարզ չէ, թե որքանով են հարմարվողականությանն

ուղղված միջոցառումների պլանավորումն ու

նախագծումը հաշվի առնում տեղական մակարդակի

հաստատությունների ներդրումը, ոչ էլ այն, թե արդյոք

ներգրավվել են խոցելի ու մեկուսացված խմբերը:

Արդյո՞ք կա գործող

համակարգ` ժամանակի

ընթացքում

առաջնահերթությունները

վերանայելու և վերափոխելու

համար:

Չկա կոնկրետ գործընթաց կամ համակարգ`

ժամանակի ընթացքում առաջնահերթությունները

վերանայելու և վերափոխելու համար:

1.3. ԱՀԿ ԳՈՐԾԱՌՈՒՅԹ 3. ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ



Արդյո՞ք սահմանվել են այն

հիմնական

ծառայությունները,

Կառավարությունը տեղյակ է, որ կա ոլորտների և

նախարարությունների միջև համակարգման

անհրաժեշտություն:

էջ 8



ոլորտները կամ

գործողությունները, որտեղ

հաջող

հարմարվողականության

համար համակարգման

աշխատանքների

անհրաժեշտություն կարող է

լինել:

Համակարգման կարիքներն արտահայտված են N

955-Ա որոշման մեջ:

Արդյո՞ք որևէ հեղինակավոր

մարմնի հանձնարարվել է

զբաղվել


ուղղված աշխատանքների

համակարգմամբ:

2012 թ. հոկտեմբերի 2-ին ՀՀ վարչապետն ընդունել է

որոշում N 955-Ա` «ՄԱԿ-ի «Կլիմայի փոփոխության

մասին» շրջանակային կոնվենցիայի պահանջների ու

դրույթների կատարման միջգերատեսչական

համակարգման խորհրդի կազմը և աշխատակարգը

հաստատելու մասին»:

Խորհուրդը բաղկացած է 14 նախարարությունների

ներկայացուցիչներից, Կառավարությանն առընթեր 2

պետական հանձնաժողովներից, ՀՀ ազգային

վիճակագրական ծառայությունից, PSRC-ից,

Գիտությունների ազգային ակադեմիայից և ՄԱԿ

ԿՓՇԿ ազգային համակարգողից:

Խորհուրդը նախագահում է բնապահպանության

նախարարը:

Խորհուրդը ստեղծվել է ընդհանրապես Հայաստանում

ՄԱԿ ԿՓՇԿ-ի դրույթների և մասնավորապես

վերոհիշյալ 1594-Ն որոշումից բխող

գործողությունների իրականացումն ապահովելու և

Կոնվենցիայի ներքո նոր զարգացումներում

արդյունավետ մասնակցության նպատակով:

2008 թ. ստեղծված ՀՀ արտակարգ իրավիճակների

նախարարությունը (ԱԻՆ) պատասխանատու էր

Հայաստանում աղետների ռիսկի կառավարման, այդ

թվում` ռիսկերի գնահատման, արտակարգ

իրավիճակներին պատրաստվածության, արտակարգ

էջ 9



իրավիճակներին արձագանքելու և ռիսկերը մեղմելու

համար:

2014 թ. նոյեմբերին ՀՀ տարածքային կառավարման և

ՀՀ արտակարգ իրավիճակների

նախարարությունները միավորվեցին և ստեղծվեց ՀՀ

տարածքային կառավարման և արտակարգ

իրավիճակների նախարարությունը:

Քաղաքականության մակարդակում Ազգային

անվտանգության խորհուրդը աջակցություն է

ցուցաբերում ֆասիլիտացիայի ու համակարգման

միջոցով:

ՀՀ հիդրոօդերևութաբանության և մոնիտորինգի

պետական ծառայությունը (ՀՀՀՕՄՊԾ) ենթարկվում է

նաև Տարածքային կառավարման և արտակարգ

իրավիճակների նախարարությանը:

Դրանից բացի` կան մի շարք այլ

նախարարություններ ու պետական

գործակալություններ, որոնք նպաստում են ԱՌՆ-ին

Հայաստանում, ինչպես օրինակ, ի թիվս այլոց,

Գյուղատնտեսության նախարարությունը,

Առողջապահության նախարարությունը,

Բնապահպանության նախարարությունը,

Քաղաքաշինության նախարարությունը, Տարածքային

կառավարման նախարարությունը, Էներգետիկայի և

բնական պաշարների նախարարությունը, և

Կրթության և գիտության նախարարությունը:

Աղետների ռիսկի նվազեցման ազգային պլատֆորմը

ստեղծվել է Կառավարության 2012 թ. մարտի 7-ի N

281 որոշմամբ և սահմանվել են ԱՌՆ-ի համար

առաջնահերթ ուղղությունները: Ներկայումս ազգային

պլատֆորմը գործում է որպես հիմնական ազգային

կառույց` աղետների կառավարումը համակարգելու

համար:

էջ 10



Թե՛ ԱՌՆ ազգային պլատֆորմի ստեղծումը, թե՛

ԱՌՆռազմավարության, այդ թվում` դրան կից

գործողությունների պլանի ընդունումը, ամուր հիմք

են ապահովել համագործակցության և աղետների

կառավարման ոլորտում տարբեր մասնակիցների

ջանքերի ներգրավման համար:

Բնապահպանության նախարարությունը

Հայաստանում կլիմայի փոփոխության շուրջ տարվող

աշխատանքների համար լիազորված

նախարարությունն է և պատասխանատու է ՄԱԿ

ԿՓՇԿ հանձնառությունների համակարգման համար:

ԲՆ կազմում գործող կարևոր բաժինը Մթնոլորտային

օդի պահպանության քաղաքականության բաժինն է:

Ի լրումն, ՄԱԶԾ-ի օժանդակությամբ, ԲՆ-ին առընթեր

ստեղծվել է նաև Կլիմայի փոփոխության

տեղեկատվական կենտրոնը` ՄԱԿ ԿՓՇԿ-ի ներքո

ազգային հաղորդագրությունները պատրաստելու

գործում աջակցելու և կլիմայի փոփոխության

հետևանքները մեղմելուն ու

հարմարվողականությանն ուղղված ծրագրեր

իրականացնելու համար: Հանրությանը

տեղեկությունների տրամադրումը նույնպես նրա

հիմնական գործառույթներից մեկն է:

Որքանո՞վ են ստեղծվել

համակարգման հստակ

գործընթացներ:

Ներկայումս համակարգման գործընթացի ոչ մի

նկարագրություն չկա:

Որքանո՞վ են պայմանները

թույլ տալիս, որ ժամանակի

ընթացքում համակարգումը

բարելավվի:

Ներկայումս տեղեկություններ չկան համակարգման

աշխատանքների վերանայման գործընթացի ու

ժամանակահատվածի կամ համակարգման

կարիքների ու առաջնահերթությունների մասին:

Որքանո՞վ է համակարգման Միջգերատեսչական համակարգման խորհուրդը

էջ 11



մեխանիզմը արդյունավետ

գործում:

հանդիպում է, սակայն տարեկան մեկ անգամ:

Ոչ մի տեղեկություն չկա այն մասին, թե արդյոք

խորհրդի անդամները հաշվետվություն են

ներկայացնում այն կազմակերպություններին, որոնց

ներկայացուցիչն են հանդիսանում:

1.4. ԱՀԿ ԳՈՐԾԱՌՈՒՅԹ 4. ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ



Արդյո՞ք կան տվյալների

հավաքագրման

համապատասխան

համակարգեր:

ՀՀ Արտակարգ իրավիճակների նախարարության

Հիդրոօդերևութաբանության և մոնիտորինգի

պետական ծառայությունը (Հիդրոմետ ծառայություն)

պետության կողմից լիազորված մարմին է, որը

պատասխանատու է Հայաստանում

հիդրոօդերևութաբանական դիտարկումների համար:

Հիդրոմետ ծառայության համակարգը կատարում է

մթնոլորտային, մակերևութային ջրերի, հողի,

գյուղատնտեսական մշակաբույսերի, ճառագայթման

ֆոնի, հելիոգեոֆիզիկական երևույթների

(ուլտրամանուշակագույն ճառագայթում, օզոնային

շերտ) ակտինոմետրական և աերոբանական

կանոնավոր դիտարկումներ:

Ներկայում Հիդրոմետ ծառայությունն իրականացնում

է 47 լայնածավալ ստանդարտ

հիդրոօդերևութաբանական դիտարկում: 3

կայաններից (տեղակայված են Երևանում, Սևանում և

Գյումրիում) ստացված տվյալները փոխանակվում են

տվյալների գլոբալ և տարածաշրջանային

կենտրոնների հետ:

Ագրոօդերևութաբանական դիտարկումներ

էջ 12



կատարվում են 40 կայաններիև 2 դիտակետերի

կողմից: 2011-2012 թվականներին 10 կայաններում

տեղադրվել են հողի խոնավության ավտոմատ

չափման սարքեր:

Ջրաբանական դիտարկումներ կատարվում են

ջրային ավազանների յոթ ջրաբանական կայանների

94 դիտակետերում (ներառյալ` 86 գետ, 4 ջրամբար

(Արփի լիճ, Ախուրյանի, Ազատի), և 4 լիճ (Սևանա լճի

դիտակետեր):

Վերջին տարիներին Հիդրոմետ ծառայությունը

արդիականացրել է իր սարքավորումները և

թարմացրել է կիրառվող մեթոդաբանությունները:

Միջազգային համագործակցության շրջանակում այս

ծառայությունը ձեռք է բերել և տեղադրել նոր

պրոֆեսիոնալ սարքեր ու սարքավորումներ:

Հիդրոմետ ծառայության համար հետազոտական

աշխատանքներ կատարում է

Հիդրոօդերևութաբանության և շրջակա միջավայրի

կիրառական հետազոտության կենտրոնը, որը

բաղկացած է կիրառական կլիմայագիտության,

կլիմայական ուսումնասիրությունների,

հիդրոօդերևութաբանական մոդելավորման, և

փորձարկման բաժիններից: Ուսումնասիրության

ոլորտներն են` կլիմայագիտություն,

հիդրոօդերևութաբանական գործընթացների թվային

մոդելավորում, կլիմայի մոնիտորինգ, կլիմայի

փոփոխության գնահատում, կանխատեսումներ

ազգային մակարդակում` օգտվելով կլիմայի

փոփոխության գլոբալ և տարածաշրջանային

մոդելավորման արդյունքներից:

Վերջին տասնամյակում մի քիչ ավելացել է

օդերևութաբանական կայանների թիվը,

այնուհանդերձ, հաշվի առնելով լեռնային տեղանքը,

ավելի խիտ դիտարկումային ցանցի

էջ 13



անհրաժեշտություն կա:

Չկա ստորերկրյա ջրային ռեսուրսների

մոնիտորինգային համակարգ:

Արդյո՞ք կան տվյալների

վերլուծության


համակարգեր:

Հիդրոմետը կլիմայի փոփոխության քանակական

գնահատման համար օգտագործում է «PRECIS»

տարածաշրջանային կլիմայական մոդելը և

կարողանում է Հայաստանի համար կլիմայի

փոփոխության բարձր լուծունակության սցենարներ

կազմել:

Ընթացիկ և ապագա կլիմայական վտանգների ու

միտումների ամբողջական պատկերը կարելի է

ստանալ Հայաստանում առկա տվյալներից ու

տեղեկություններից:

Երկիրը կլիմայական մոդելավորում իրականացրել է`

օգտագործելով «MAGICC/SCENGEN»` 2.5°x2.5° ցածր

լուծունակությամբ: «Հեդլի» կենտրոնի «PRECIS»

տարածաշրջանային կլիմայական մոդելը բարձր

լուծունակության կլիմայական կանխատեսումներ

ստանալու համար օգտագործում է 25x25 կմ

հորիզոնական լուծունակություն:

Այնուհանդերձ, ուսումնասիրությունն ունի որոշ

սահմանափակումներ, քանի որ «PRECIS» մոդելը

Հայաստանի դեպքում կիրառվել է` օգտագործելով

միայն մեկ գլոբալ մոդելի` «ՀեդՓՄ»-ի [HadCM]

արդյունքները: Ավելի հուսալի սցենարներ ունենալու

և անորոշությունները նվազեցնելու համար

անհրաժեշտ է շարունակել ուսումնասիրությունները`

ստուգելով և օգտագործելով տարածաշրջանային ու

գլոբալ մի շարք կլիմայական մոդելների

արդյունքները: Սա պահանջում է համապատասխան

վերապատրաստում անցած և որակավորում ունեցող

աշխատակազմի, ինչպես նաև հզոր հաշվողական

ռեսուրսների առկայություն:

էջ 14



Հայաստանում կլիմայի փոփոխությունը

գնահատվում է` օգտագործելով «CCSM4» մոդելը`

ԿՓՄԽ-ի [IPCC]` արտանետումների համար

առաջարկած«RCP8,5 (A2)» և «RCP6,0 (B2)»

սցենարներին համապատասխան: Ջերմաստիճանի և

տեղումների առումով կլիմայի փոփոխության

հետագա կանխատեսումներ մշակվել են մինչև 2100 թ.

ընկած ժամանակահատվածի համար:

Գերմանիայում գտնվող Կլիմայական ծառայության

կենտրոնը Հայաստանի համար տրամադրում է

«Կլիմայի մասին տեղեկագրեր»` վերսկսելով

կլիմայական կանխատեսումները` հիմնվելով

Ընդհանուր շրջանառության մոդելների (ԸՇՄ [GCM])

վրա:

Էքստրեմալ եղանակային ու կլիմայական

պատահարների, ինչպես նաև պատճառված

վնասների մասին տվյալները գնահատվում և

հավաքագրվում են տարբեր կազմակերպությունների

կողմից: Հաճախ ոչ բոլոր պատահարների մասին են

հայտնում և ոչ բոլոր կորուստներն են գնահատվում:

Կա մոնիտորինգի և գնահատման հետ կապված

վտանգների համակարգման մեխանիզմի մշակման և

վտանգների ազգային տվյալների բազայի ու

քարտեզագրման մեխանիզմի ստեղծման խիստ


Կլիմայի վերաբերյալ պատմական տեղեկությունների

համախմբում և վերլուծություն կատարվում է:

Տեղեկություններ չկան այն մասին, թե արդյոք խոցելի

էկոհամակարգերի կամ մարդկային խոցելի

համակարգերի կարգավիճակը պարբերաբար

վերլուծվում է, թե ոչ:

Արդյո՞ք սահմանվել է (կամ

ստեղծվել է)

Հայաստանում դիտարկվող կլիմայի փոփոխության

գործընթացները պարբերաբար արտացոլվում են

էջ 15




վերաբերյալ հանրությանը

տեղեկություններ

տրամադրելու համար

համապատասխան ազգային

պլատֆորմ (կամ ցանց):

Միգուցե` հարթակ

«Շրջակա միջավայրը և բնական պաշարները

Հայաստանում» վիճակագրական տարեգրքում:

Այդուհանդերձ, կլիմայի փոփոխության հետևանքով

առաջացած կորուստների ամբողջական պատկերն

արտացոլված չէ Հայաստանի ազգային

վիճակագրությունում:

Հայաստանում հարմարվողականության վերաբերյալ

տեղեկությունների փոխանակման պլատֆորմ

գոյություն չունի:



տեղեկությունները հասանելի

այն առանցքային շահագրգիռ

կողմերի համար, որոնք դրա

կարիքն ունեն:

Դաշտային առաքելության ընթացքում որոշ

առանցքային ներկայացուցիչներ հաստատեցին, որ

իրենք ունեն կլիմայի փոփոխության վերաբերյալ

իրենց անհրաժեշտ տեղեկությունները:

Այդուհանդերձ, առանցքային ներկայացուցիչների

մեծամասնությունը կլիմայի փոփոխությունն ու

հարմարվողականությունը համարում են ԲՆ-ի

հիմնական գործառույթներից մեկը և կլիմայի

փոփոխության շուրջ իրենց աշխատակազմի

կարողությունների զարգացումը շարունակելու

անհրաժեշտություն չեն տեսնում:

Նախարարության այն աշխատակիցները, որոնք

մասնակցում են հարմարվողականության պիլոտային

ծրագրերին, տեղյակ են կլիմայական ռիսկերի մասին:

Էքստրեմալ եղանակային պատահարների դեպքում

վաղ նախազգուշական համակարգ գոյություն ունի և

գործում է.

o Հիդրոմետը տեղեկություններ է տրամադրում

հիմնական նախարարությանը, մասնավորապես

Գյուղատնտեսության նախարարությանը, որն էլ

ըստ այդմ տեղեկացնում է իր մարզային

խորհրդակցական գործակալություններին:

o Գործակալություններն իրենց հերթին

էջ 16



տեղեկացնում են գյուղացիներին:

1.5. ԱՀԿ ԳՈՐԾԱՌՈՒՅԹ 5. ԿԼԻՄԱՅԱԿԱՆ ՌԻՍԿԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ



Որքանո՞վ են սահմանվել


ուղղված ազգային

առաջնահերթությունները:





և անապատացման վտանգի աճը:

2013 թվականին ՄԱԶԾ-ն հրապարակել է

Հայաստանում կլիմայական ռիսկերի կառավարման

մասին զեկույցը:

2014 թ. ՄԱԶԾ-ն կլիմայական ռիսկերի մեղմման

համատեքստում Հայաստանում գյուղատնտեսական

ապահովագրության ներդրման համար կատարել է

կարիքների գնահատում:

2014 թ. Համաշխարհային բանկը ուսումնասիրություն

է հրապարակել կլիմայի փոփոխության նկատմամբ

Հայաստանի գյուղատնտեսական համակարգի

խոցելիությունը նվազեցնելու մասին:

Արդյո՞ք


տարբերակները

մանրակրկիտ կերպով

դիտարկվել են

առաջնահերթություն

ներկայացնող տվյալ ոլորտի

համար:

ՄԱԶԾ-ն կլիմայական ռիսկերի մեղմման

համատեքստում Հայաստանում գյուղատնտեսական

ապահովագրության ներդրման համար կատարել է

կարիքների գնահատում:

Այնուհանդերձ, հարմարվողականության այս

միջոցառումների մշակման գործընթացի ու

մեթոդաբանության վերաբերյալ տեղեկություններ

չկան: Հետևաբար, պարզ չէ, արդյո՞ք.

էջ 17



o Ներառված են ենթակառուցվածքների,

էկոլոգիական սկզբունքների և սոցիալական

պաշտպանության վրա հիմնված տարբերակները,

o Հարմարվողականության և (կամ) ռիսկերի

նվազեցման առկա ծրագրերը վերանայվել են

համապատասխան կրկնօրինակելի

տարբերակների համար,

o Կատարվել է ծախսերի, այդ թվում` ընդհանուր

ծախսերի և ծախսարդյունավետության

վերլուծություն,

o Հաշվի են առնվել տարբերակների

բնապահպանական հետևանքները,

o Հաշվի են առնվել տարբերակների սոցիալական

հետևանքները, այդ թվում` կանանց և

մեկուսացված խմբերի համար,

o Տարբերակները գնահատվել են ըստ իրենց

կարճաժամկետ, միջնաժամկետ և

երկարաժամկետ ներգործության:

Գյուղատնտեսության բնագավառում պլանավորման

ամենավերջին ռազմավարությունը, այն է`

Գյուղատնտեսության կայուն զարգացման ազգային

ռազմավարությունը (ԿԶԾ [SDP]) (2010-2020

թվականներ) նշում է գյուղատնտեսության ոլորտում

կարկտահարության, սողանքների ու երաշտների

հետևանքով ռիսկերի մեղմման անհրաժեշտությունը:

Այն առանձնացնում է ռիսկերը նվազեցնելու

նպատակով ապահովագրական դինամիկ

համակարգի, հակակարկտային համակարգի

հետագա զարգացման, բերքի կանխատեսման

համակարգի և երաշտի ռիսկերը նվազեցնելու

նպատակով ոռոգման բարելավված պայմանների

անհրաժեշտությունը:

Այնպես, ինչպես ԿԶԾ-ն, գյուղատնտեսության

էջ 18



ռազմավարությունը ևս պատշաճ կերպով հաշվի չի

առնում սահմանված էքստրեմալ եղանակային

երևույթներից դուրս առկա այն գյուղատնտեսական

ռիսկերը, որոնք փոքր մասշտաբով, սակայն

պարբերաբար ու շարունակաբար ազդում են

մշակաբույսերի աճի ու արտադրության վրա:

ՄԱԶԾ-ն հայտարարում է, որ այն դեպքում, երբ

կլիմայական ռիսկերը զարգացման պլանավորման

մեջ դիտարկվում են աղետներին

պատրաստվածության և արտակարգ

իրավիճակներին արձագանքելու տեսանկյունից,

քաղաքականությունների ու ռազմավարությունների

վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ զարգացման

գործընթացում սովորական ու ավելի

երկարաժամկետ կլիմայական ռիսկերի ինտեգրմանն

ուղղված ջանքերը բավարար չեն:

«Հայաստանի ազգային հզորությունների կարիքների

գնահատում գլոբալ բնապահպանական

կառավարման համար» ծրագիրը նույնպես նշում է, որ

այնպիսի առանցքային ոլորտներում, ինչպիսիք են`

անտառների զարգացման ռազմավարությունը

(երաշտադիմացկուն անտառային գոտիների

խթանման միջոցով) կամ ջրային ռեսուրսների

ռազմավարությունը (ջրերի կառավարման

արդյունավետ մեխանիզմների միջոցով), կլիմայական

ռիսկերի ներառումը նպատակային չի եղել և

հիմնավորված չի եղել կլիմայի փոփոխության կամ

նրա ռիսկերի մասին առկա գիտելիքներով ու

ըմբռնմամբ:



ընտրված տարբերակներն

իրականացվել տեղում:

2010-2014 թվականներին իրականացվել է ութ

ցուցադրական ծրագիր, որոնք վերաբերել են տարբեր

ոլորտների վրա կլիմայի փոփոխության

ազդեցությունների գնահատմանը և ուղղված են եղել

ՄԱԶԾ-ի և այլ միջազգային կազմակերպությունների

էջ 19



օժանդակությամբ հետևանքների մեղմման

գործողությունների մշակմանը:

Իրականացվել են մի շարք ծրագրեր, որոնք ներառել

են ջրային ռեսուրսների խոցելիության և

հարմարվողականության գնահատմանն առնչվող

հիմնախնդիրներ:

ԿՌԿ [CRM] ծրագրեր են իրականացվում 2

պիլոտային մարզում (Վայոց ձոր և Տավուշ):

Ըստ ՄԱԶԾ-ի` կլիմայական ռիսկերի նվազեցման

տարբերակները բավարար կերպով չեն

իրականացվում Հայաստանում` հիմնականում

քաղաքական առաջնորդության, ինստիտուցիոնալ

մեխանիզմների և այլ հարակից կարողությունների

բացակայության հետևանքով:

էջ 20



1.6. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՆԿԱՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ. ՈՒԺԵՂ ԵՎ ԹՈՒՅԼ ԿՈՂՄԵՐԸ

Ուժեղ կողմերը Թույլ կողմերը

ԳՆ

ԱՀ

ԱՏ

ՈՒ

Մ

Խոցելիության գնահատումներ

կատարվել են առավել

համապատասխան ոլորտների համար.

Գնահատվել են Հայաստանում կլիմայի

փոփոխության սոցիալական կողմերը

(Համաշխարհային բանկ):

ԲՆ-ն Կառավարությունից ունի հստակ

մանդատ` կլիմայի փոփոխության

ուղղությամբ աշխատելու համար:

Մյուս նախարարություններն

ընդունում են այս մանդատը և ԲՆ-ին

ճանաչում են որպես Հայաստանում

կլիմայի փոփոխության ուղղությամբ

աշխատող առանցքային

հաստատություն:

ԲՆ-ն սերտորեն համագործակցում է

այլ ոլորտների նախարարությունների

հետ:

Խոցելիության գնահատում չի

կատարվել էներգետիկայի ոլորտի

համար:

Քիչ տեղեկություններ կան

գնահատումներում շահագրգիռ

կողմերի ներգրավվածության մասին:

Այդուհանդերձ, Համաշխարհային

բանկը իր գնահատումն

իրականացրել է խիստ

մասնակցային ձևով:

Թեև կան հարմարվողականությանն

ուղղված գործողություններ, սակայն

հարմարվողականությանն ուղղված

ծրագրերի, ուսումնասիրությունների

կամ գործողությունների կանոնավոր

գույքագրում չի կատարվում:

Գյուղի և գյուղատնտեսության 2010-

2020 թվականների կայուն

զարգացման ռազմավարությունը

պարզել է, որ ոչ մի ինստիտուցիոնալ

մեխանիզմ չի ստեղծվել, ոչ էլ

ֆինանսական ռեսուրսներ են

հատկացվել կլիմայական ռիսկերի

կառավարման վերաբերյալ

փաստաթղթերը միավորելու

համար` չնայած համոզիչ փաստերի

առկայությանը:

Առանցքային նախարարություններն

այժմ մտադիր չեն կլիմայի

փոփոխությանն առնչվող ռիսկերը

միավորելու համար վերանայել

էջ 21



իրենց համապատասխան հիմնական

փաստաթղթերը:

Չկա հստակ ժամանակացույց կամ

պլանավորում` խոցելիության

գնահատումներ կատարելու և (կամ)


ԱՌ

ԱՋ

ՆԱ

ՀԵ

ՐԹ

ՈՒ

ԹՅ

ՈՒ

ՆՆ

ԵՐ

Ի Ս

ԱՀ

ՄԱ

ՆՈ

ՒՄ

ԵրրԱՀ-ում թվարկվում են առավել

խոցելի ոլորտները և սահմանվում են

հարմարվողականության համար

անհրաժեշտ միջոցառումները:

Այնուամենայնիվ, չկա

առաջնահերթությունների


Հարմարվողականության

տարբերակները ակնհայտորեն չեն

վերաբերում Հայաստանի հիմնական

ռազմավարական փաստաթղթին

(Հայաստանի 2014-2025

թվականների հեռանկարային

զարգացման ռազմավարություն):

Չկա անմիջական կապ ԵրրԱՀ-ի

համար մշակված


տարբերակների և ոլորտի

համապատասխան հիմնական

փաստաթղթերի միջև:

Պարզ չէ, թե որքանով են


միջոցառումների պլանավորումն ու

նախագծումը հաշվի առնում

տեղական մակարդակի

հաստատությունների ներդրումը, ոչ

էլ այն, թե արդյոք ներգրավվել են

խոցելի ու մեկուսացված խմբերը:

Չկա կոնկրետ գործընթաց կամ

համակարգ` ժամանակի ընթացքում

առաջնահերթությունները

էջ 22



վերանայելու և վերափոխելու

համար:

ՀԱ

ՄԱ

ԿԱ

ՐԳ

ՈՒ

Մ

Կառավարությունը տեղյակ է, որ կա

ոլորտների և նախարարությունների

միջև համակարգման


Համակարգման կարիքներն

արտահայտված են N 955-Ա որոշման

մեջ:

ՄԱԿ ԿՓՇԿ-ի պահանջներն ու

դրույթներն իրականացնելու համար

ստեղծվել է Միջգերատեսչական

համակարգման խորհուրդ:

Խորհուրդը բաղկացած է 14

նախարարությունների

ներկայացուցիչներից,

Կառավարությանն առընթեր 2

պետական հանձնաժողովներից, ՀՀ

ազգային վիճակագրական

ծառայությունից, PSRC-ից,

Գիտությունների ազգային

ակադեմիայից և ՄԱԿ ԿՓՇԿ ազգային

համակարգողից:

Խորհուրդը նախագահում է

բնապահպանության նախարարը:

Արտակարգ իրավիճակների

նախարարությունը (ԱԻՆ), որը

ստեղծվել է 2008 թ., պատասխանատու

է Հայաստանում աղետների ռիսկի

կառավարման համար:

Մի շարք այլ նախարարություններ ու

գործակալություններ ևս նպաստում են

Ներկայումս համակարգման

գործընթացի ոչ մի նկարագրություն

չկա:

Ներկայումս տեղեկություններ չկան

համակարգման աշխատանքների

վերանայման գործընթացի ու

ժամանակահատվածի կամ

համակարգման կարիքների ու

առաջնահերթությունների մասին:

Միջգերատեսչական համակարգման

խորհուրդը հանդիպում է

կանոնավորապես, սակայն

տարեկան մեկ անգամ:

Ոչ մի տեղեկություն չկա այն մասին,

թե արդյոք խորհրդի անդամները

հաշվետվություն են ներկայացնում

այն կազմակերպություններին, որոնց

ներկայացուցիչն են հանդիսանում:

էջ 23



ԱՌՆ-ին Հայաստանում:

Թե՛ ԱՌՆ ազգային պլատֆորմի

ստեղծումը, թե՛

ԱՌՆռազմավարության, այդ թվում`

նրա գործողությունների պլանի

ընդունումը, ամուր հիմք են ապահովել

համագործակցության և աղետների

կառավարման ոլորտում տարբեր

մասնակիցների ջանքերի ներգրավման

համար:

Բնապահպանության

նախարարությունը Հայաստանում

կլիմայի փոփոխության շուրջ տարվող

աշխատանքների համար լիազորված

նախարարությունն է և

պատասխանատու է ՄԱԿ ԿՓՇԿ

հանձնառությունների համակարգման

համար:

ՄԱԶԾ-ի աջակցությամբ ԲՆ-ին

առընթեր ստեղծվել է նաև Կլիմայի

փոփոխության տեղեկատվական

կենտրոն:

ՏԵ

ՂԵ

ԿՈ

ՒԹ

ՅՈ

ՒՆ

ՆԵ

ՐԻ

ԿԱ

ՌԱ

ՎԱ

ՐՈ

ՒՄ

ՀՀ Արտակարգ իրավիճակների

նախարարության

Հիդրոօդերևութաբանության և

մոնիտորինգի պետական

ծառայությունը (Հիդրոմետ

ծառայություն) պետության կողմից

լիազորված մարմին է, որը

պատասխանատու է Հայաստանում

հիդրոօդերևութաբանական

դիտարկումների համար:

Հիդրոմետ ծառայության համակարգը

Ավելի խիտ դիտարկումային ցանցի

անհրաժեշտություն կա:

Չկա ստորերկրյա ջրային

ռեսուրսների մոնիտորինգային

համակարգ:

«PRECIS» մոդելը Հայաստանի

դեպքում կիրառվել է` օգտագործելով

միայն մեկ գլոբալ մոդելի` «ՀեդՓՄ»-ի

[HadCM] արդյունքները: Ավելի

հուսալի սցենարներ ունենալու և

անորոշությունները նվազեցնելու

էջ 24



կատարում է մթնոլորտային,

մակերևութային ջրերի, հողի,

գյուղատնտեսական մշակաբույսերի,

ճառագայթման ֆոնի,

հելիոգեոֆիզիկական երևույթների

ակտինոմետրական և աերոբանական

կանոնավոր դիտարկումներ:

Վերջին տարիներին Հիդրոմետ

ծառայությունը արդիականացրել է իր

սարքավորումները և թարմացրել է

կիրառվող մեթոդաբանությունները:

Միջազգային համագործակցության

շրջանակում այս ծառայությունը ձեռք է

բերել և տեղադրել նոր պրոֆեսիոնալ

սարքեր ու սարքավորումներ:

Հիդրոմետը կլիմայի փոփոխության

քանակական գնահատման համար

օգտագործում է «PRECIS»

տարածաշրջանային կլիմայական

մոդելը և կարողանում է Հայաստանի

համար կլիմայի փոփոխության բարձր

լուծունակության սցենարներ կազմել:

Ընթացիկ և ապագա կլիմայական

վտանգների ու միտումների

ամբողջական պատկերը կարելի է

ստանալ Հայաստանում առկա

տվյալներից ու տեղեկություններից:

«PRECIS» տարածաշրջանային

կլիմայական մոդելը բարձր

լուծունակության կլիմայական

կանխատեսումներ ստանալու համար

օգտագործել է 25x25 կմ հորիզոնական

լուծունակություն:

համար անհրաժեշտ է շարունակել

ուսումնասիրությունները`

ստուգելով և օգտագործելով

տարածաշրջանային ու գլոբալ մի

շարք կլիմայական մոդելների

արդյունքները:

Կա մոնիտորինգի և գնահատման

հետ կապված վտանգների

համակարգման մեխանիզմի

մշակման և վտանգների ազգային

տվյալների բազայի ու

քարտեզագրման մեխանիզմի

ստեղծման խիստ


Հայաստանում կլիմայի

փոփոխության և


վերաբերյալ տեղեկությունների

փոխանակման պլատֆորմ

գոյություն չունի:

Առանցքային ներկայացուցիչների

մեծամասնությունը կլիմայի

փոփոխությունն ու

հարմարվողականությունը

համարում են ԲՆ-ի հիմնական

գործառույթներից մեկը և կլիմայի

փոփոխության շուրջ իրենց

աշխատակազմի կարողությունների

զարգացումը շարունակելու

անհրաժեշտություն չեն տեսնում:

էջ 25



Ջերմաստիճանի և տեղումների

առումով կլիմայի փոփոխության

հետագա կանխատեսումներ մշակվել

են մինչև 2100 թ. ընկած

ժամանակահատվածի համար:

Էքստրեմալ եղանակային

պատահարների դեպքում վաղ

նախազգուշական համակարգ

գոյություն ունի և գործում է:

ԿԼ

ԻՄ

ԱՅ

ԱԿ

ԱՆ

ՌԻ

ՍԿ

ԵՐ

Ի Կ

ԱՌ

ԱՎ

ԱՐ

ՈՒ

Մ

2013 թ. ՄԱԶԾ-ն հրապարակել է

Հայաստանում կլիմայական ռիսկերի

կառավարման մասին զեկույցը:

2014 թ. ՄԱԶԾ-ն կլիմայական ռիսկերի

մեղմման համատեքստում

Հայաստանում գյուղատնտեսական

ապահովագրության ներդրման համար

կատարել է կարիքների գնահատում:

ՄԱԶԾ-ն կլիմայական ռիսկերի

մեղմման համատեքստում

Հայաստանում գյուղատնտեսական

ապահովագրության ներդրման համար

կատարել է կարիքների գնահատում:

Հայաստանի ԵրրԱՀ-ն ամրագրում է

հարմարվողականության կարիքները

առավել համապատասխան ոլորտների

համար: Գյուղատնտեսության 2010-

2020 թվականների կայուն զարգացման

ռազմավարությունը նշում է

գյուղատնտեսության ոլորտում

ռիսկերը մեղմելու անհրաժեշտության

մասին:

Կլիմայական ռիսկերը զարգացման

պլանավորման մեջ դիտարկվում են

Տեղեկություններ չկան

հարմարվողականության այս

միջոցառումների մշակման

գործընթացի ու մեթոդաբանության

վերաբերյալ:

Գյուղատնտեսության

ռազմավարությունը պատշաճ

կերպով հաշվի չի առնում

սահմանված էքստրեմալ

եղանակային երևույթներից դուրս

առկա այն գյուղատնտեսական

ռիսկերը, որոնք փոքր մասշտաբով,

սակայն պարբերաբար ու

շարունակաբար ազդում են

մշակաբույսերի աճի ու

արտադրության վրա:

Քաղաքականությունների ու

ռազմավարությունների

վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ

զարգացման գործընթացում

սովորական ու ավելի

երկարաժամկետ կլիմայական

ռիսկերի ինտեգրմանն ուղղված

ջանքերը բավարար չեն:

էջ 26



աղետներին պատրաստվածության և

արտակարգ իրավիճակներին

արձագանքելու տեսանկյունից:

2010-2014 թվականներին իրականացվել

է ութ ցուցադրական ծրագիր, որոնք

վերաբերել են տարբեր ոլորտների վրա

կլիմայի փոփոխության

ազդեցությունների գնահատմանը և

ուղղված են եղել ՄԱԶԾ-ի և այլ

միջազգային կազմակերպությունների

օժանդակությամբ հետևանքների

մեղմման գործողությունների

մշակմանը:

Իրականացվել են մի շարք ծրագրեր,

որոնք ներառել են ջրային ռեսուրսների

խոցելիության և


գնահատմանն առնչվող

հիմնախնդիրներ:

Ըստ ՄԱԶԾ-ի` կլիմայական ռիսկերի

նվազեցման տարբերակները

Հայաստանում չեն իրականացվում

քաղաքական առաջնորդության,

ինստիտուցիոնալ մեխանիզմների և

այլ հարակից կարողությունների

բացակայության հետևանքով:

Եզրակացություն

Հայաստանում կլիմայի փոփոխությանն առնչվող ռիսկերի ու հարմարվողականության

հետ կապված ամենահատկանշական ուժեղ կողմը կլիմայի ընթացիկ ու շարունակական

փոփոխությունների, խոցելիությունների, ազդեցությունների ու հարմարվողականությանն

ուղղված գործողությունների մասին տեղեկությունների առկայությունն է: էս բառը դուրս

չի գալիս, միգուցե` «խոցելի կողմեր»

Ամենահատկանշական թույլ կողմերն են.

Հստակ գործընթացների բացակայությունը հարմարվողականությանն ուղղված

միջոցառումների մշակման ու առաջնահերթությունների սահմանման համար,

Կլիմայի փոփոխության և հարմարվողականության առումով ճյուղային

նախարարությունների իրազեկության և կարողությունների պակասը,

էջ 27



Կլիմայի փոփոխությանն առնչվող ռիսկերն ու հարմարվողականությունը

պլանավորման (ազգային պլանավորման և ոլորտային պլանավորման)

գործընթացներում ու փաստաթղթերում ներառելու անբավարար մակարդակը:

էջ 28



2. ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԿԱՐԻՔՆԵՐՆ ՈՒ ԲԱՑԵՐԸ ՀԱՂԹԱՀԱՐԵԼՈՒ

ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

Հետևյալ առաջարկությունները վերաբերում են ՀԱՊ գործընթացին և հիմնված են վերը

նշված կարողությունների ու կարիքների գնահատման վրա: Առաջարկությունները

կազմված են ՀԱՊ շրջանակի հինգ առանցքային գործառույթներին համապատասխան և

ներառվելու են «ՄԱՍ Բ. ԱՌԱՋԱՐԿ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՐՄԱՐՎՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ

ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԼԱՆԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻ ԵՎ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՏԱՐՐԵՐԻ ՀԱՄԱՐ»

փաստաթղթում:

ԱՀԿ գործառույթ 1. Գնահատում

Կատարել խոցելիության գնահատում Հայաստանի էներգետիկ ոլորտի համար,

Կատարել հարմարվողականության ծրագրերի, ուսումնասիրությունների ու

գործողությունների կանոնավոր գույքագրում,

Ստեղծել հարմարվողականության մասին ազգային տվյալների բազա (ներառելով

ազդեցությունները, խոցելիություններն ու հարմարվողականությանն ուղղված

միջոցառումները) և ապահովել տեղեկությունների հասանելիությունը որևէ կոնկրետ

կայքում,

Բարձրացնել առանցքային նախարարությունների իրազեկությունը իրենց

համապատասխան հիմնական փաստաթղթերը վերանայելու անհրաժեշտության

մասին` կլիմայի փոփոխությանն առնչվող ռիսկերը դրանցում ներառելու համար,

Սահմանել հստակ ժամանակացույց կամ պլանավորում` խոցելիության

գնահատումներ կատարելու և (կամ) թարմացնելու համար,

Ապահովել, որ խոցելիության գնահատումների կատարման և (կամ) թարմացման

ժամանակ հաշվի առնվի տնտեսական ազդեցության գնահատումը:

ԱՀԿ գործառույթ 2. Առաջնահերթությունների սահմանում

Ստեղծել առաջնահերթությունների սահմանման հստակ գործընթաց` կլիմայի

փոփոխության ազդեցությունների և հարմարվողականությանն ուղղված

միջոցառումների ընտրության համար (օր.` «Պաշտպանություն կլիմայական

էջ 29



ազդեցություններից» մեթոդաբանություն կիրառելու միջոցով),

Կազմակերպել «Պաշտպանություն կլիմայական ազդեցություններից» թեմայով

դասընթաց ոլորտային նախարարությունների համար,

Ապահովել, որ հարմարվողականության տարբերակները հստակորեն վերաբերեն

Հայաստանի հիմնական ռազմավարական փաստաթղթին (Հայաստանի 2014-2025

թվականների հեռանկարային զարգացման ռազմավարություն) և առանցքային

ոլորտների համապատասխան փաստաթղթերին,

Ապահովել, որ հարմարվողականությանն ուղղված միջոցառումների պլանավորման ու

նախագծման մեջ հաշվի առնվի տեղական մակարդակում գործող

հաստատությունների ու խոցելի խմբերի ներդրումը,

Սահմանել հստակ գործընթաց` առաջնահերթությունները ժամանակի ընթացքում

վերանայելու և վերափոխելու համար:

ԱՀԿ գործառույթ 3. Համակարգում

Սահմանել համակարգման գործընթացի հստակ նկարագրությունը և

Միջգերատեսչական համակարգման խորհրդի մասնակիցների համապատասխան

պարտականությունները,

Մեծացնել Խորհրդի ժողովների հաճախությունը,

Համակարգման գործողությունների վերանայման առումով Խորհրդին համակարգման

կարիքներին ու առաջնահերթություններին կրկին անդրադառնալու հնարավորություն

տալ,

Խորհրդի մասնակիցների համար սահմանել հաշվետվողականության ընթացակարգեր:

ԱՀԿ գործառույթ 4. Տեղեկատվական կառավարում

Ավարտուն տեսքի բերել առկա դիտարկումային համակարգը` հիմնելով ստորգետնյա

ջրային ռեսուրսների մոնիտորինգի համակարգ,

Բարձրացնել սցենարների հուսալիությունը և նվազեցնել անորոշությունները`

օգտվելով տարածաշրջանային ու գլոբալ մի շարք կլիմայական մոդելների

արդյունքներից:

Ստեղծել վտանգների ազգային տվյալների բազա և քարտեզագրման մեխանիզմ,

էջ 30



Մշակել մոնիտորինգի և գնահատման հետ կապված վտանգների համակարգման

մեխանիզմ,

Ստեղծել Հայաստանում հարմարվողականության վերաբերյալ տեղեկությունների

փոխանակման պլատֆորմ (նաև տե՛ս ԱՀԿ գործառույթ 1),

Մեծացնել համագործակցությունը Եվրոպայի գիտահետազոտական

հաստատությունների հետ:

ԱՀԿ գործառույթ 5. Կլիմայական ռիսկերի կառավարում

Ստեղծել հարմարվողականությանն ուղղված միջոցառումների մշակման հստակ

գործընթաց և համապարփակ մեթոդաբանություն (օր.` «Պաշտպանություն

կլիմայական ազդեցություններից» մասնակցային մոտեցման կիրառման միջոցով),

Վերանայել հարմարվողականության առկա և (կամ) պլանավորած միջոցառումները.

o ներգրավելով բոլոր համապատասխան շահագրգիռ կողմերին,

մասնավորապես խոցելի խմբերին,

o ներառելով «անպայման շահող» [no-regret] և «հավելյալ օգուտների» [co-

benefit] միջոցառումներ,

o կողմնակի ապահովելով, որ քաղաքականություններն ու

ռազմավարությունները սովորական ու երկարատև կլիմայական ռիսկերը

ներառեն զարգացման գործընթացներում,

o գնահատելով հարմարվողականության ծախսերը և ուշադրություն դարձնել

ֆինանսական մեխանիզմների վրա:

էջ 31



3. ՃԱՆԱՊԱՐՀԱՅԻՆ ՔԱՐՏԵԶ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՀԱՊ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑԻ ՀԱՄԱՐ

ՀԱՊ գործընթացի ուղեցույցներին համապատասխան` ՀԱՊ-ի ձևակերպումը բաժանված է

չորս հիմնական բաղադրիչի.

Ա. Հիմքի ստեղծում և բացերի ուղղությամբ միջոցառումների ձեռնարկում,

Բ. Նախապատրաստական տարրեր,

Գ. Իրականացման ռազմավարություններ,

Դ. Հաշվետվություն, մշտադիտարկում և վերանայում։

Հիմնվելով ՀԱՊ ուղեցույցների վրա2` հետևյալ գլխում առաջարկվում է ճանապարհային

քարտեզ` Հայաստանի հարմարվողականության ազգային պլանի մշակման համար, այդ

թվում` գործընթացի համար առավել համապատասխան քայլերը, հավանական

պարտականությունները և ժամանակացույցը:

Կարևոր.

Խնդրում ենք սույն ճանապարհային քարտեզը դիտարկել որպես առաջարկ, որի

նպատակն է օժանդակել Հայաստանում շահագրգիռ կողմերի միջև ՀԱՊ գործընթացի

վերաբերյալ քննարկում վարելու գործում: Այն նախատեսված է նախաձեռնվելիք քայլերի

վերաբերյալ նախնական ուղղություն տալու համար և ՀԱՊ գործընթացի համար

պատասխանատու մարմինների կողմից դեռևս մշակման և հղկման կարիք ունի:

2Least Developed Countries Expert Group. 2012 թ.. National Adaptation Plans. Technical guidelines for

the national adaptation plan process. Bonn: UNFCCC secretariat. Bonn, Germany. December 2012.

(Աղյուսակ 3. ՀԱՊ գործընթացի տարրերն ու քայլերը, որոնք ցույց են տալիս այն գործողությունները, որոնք երկրները կարող են նախաձեռնել` միևնույն ժամանակ հենվելով

ազգային մակարդակում առկա տեղեկությունների և շարունակական գործողությունների վրա)

էջ 32

«Կլիմա Իսթ»-ի Փորձագետների մարմնի ծառայություններ CEEF 2014-024-AM «Աջակցություն Հայաստանի Հանրապետության էկոհամակարգերի վրա հիմնված հարմարվողականության ազգային հայեցակարգի և հարմարվողականությանն ուղղված ազգային

գործողությունների պլանի մշակմանը»

Քայլեր Պայմանական գործողություններ Հավանական

պարտականու

թյուններ

Պայմանակա

ն

ժամանակաց

ույց3

Մեկնաբանություններ

Բաղադրիչ Ա. Հիմքի ստեղծում և բացերի ուղղությամբ միջոցառումների ձեռնարկում

1. Հարմարվողականության

ազգային պլանի (ՀԱՊ)

գործընթացի ձեռնարկում և

մեկնարկ

ա. ԲՆ-ին նշանակել որպես ՀԱՊ

գործընթացը գլխավորող և

համակարգող մեխանիզմ

ՎԱ Ա1

Ստեղծել ՀԱՊ գործընթացի

ազգային տեսլական

ԲՆ Ա2 Ազգային տեսլականը կարող է

մշակվել ԲՆ-ի կողմից, սակայն այն

պետք է հաստատվի ՎԱ-ի կողմից:

գ. Քաղաքականություն

մշակողների համար անցկացնել

ճեպազրույցներ կլիմայի

փոփոխության ռիսկերի,


մարտահրավերների ու

հնարավորությունների և,

ԲՆ Ա2 Ճեպազրույցները կարելի է

անցկացնել` ՀԱՊ մեկնարկային

աշխատաժողով կամ կլոր սեղան

կազմակերպելու միջոցով:

3Պայմանական նշաններ` Ա=Ամիս

էջ 33



մասնավորապես, ՀԱՊ

գործընթացի վերաբերյալ

դ. Սահմանել շրջանակ ու

ռազմավարություն, ինչպես նաև

ճանապարհային քարտեզ ՀԱՊ

գործընթացի համար, այդ թվում`

մոնիտորինգի և գնահատման

պլան

ԲՆ Ա2-Ա3 Այս քայլը պետք է ներառի

ոլորտային ՀԱՊ-երի մշակումը

Հայաստանի առավել

համապատասխան ոլորտների, օր.`

գյուղատնտեսության համար: ե.

Գործարկել ՀԱՊ գործընթացը`

աջակցության հասանելիությունն

ապահովելու միջոցով

ԲՆ Ա3-Ա6 Աջակցություն կարող են

տրամադրել ՄԱԶԾ-ն, ԵՄ Կլիմայի

հարցերով զբաղվող մարմինը, «Ջի-

Այ-Զեթ»-ը և այլ

կազմակերպություններ:

2. Գույքագրում. պարզել առկա

տեղեկությունները


ուղղված գործողությունների,

կլիմայի փոփոխության

ազդեցությունների,

խոցելիության ու


ա. Կատարել խոցելիությունների,

ազդեցությունների և


ընթացիկ ու նախկին

գործողությունների մասին

տեղեկությունների գույքագրում

ԲՆ Կատարված

է

Խոցելիությունների,



գործողությունների մասին

բազմաթիվ տեղեկություններ

արդեն առկա են: ԵրրԱՀ-ն

տրամադրում է արժեքավոր

տեղեկություններ:

էջ 34



վերաբերյալ և գնահատել ՀԱՊ

գործընթացի համար

նպաստավոր միջավայրի

բացերն ու կարիքները

բ. Սինթեզել ներկայում և

ապագայում կլիմայի

փոփոխության մասին առկա

վերլուծությունները

ազգային/տարածաշրջանային

լայն մակարդակում


է

Ներկայում և ապագայում կլիմայի

փոփոխության մասին սինթեզված

տեղեկություններ արդեն առկա են:

ԵրրԱՀ-ն տրամադրում է

արժեքավոր տեղեկություններ:

գ. Առկա տեղեկությունների

հիման վրա ՀԱՊ գործընթացի

համար ստեղծել

հարմարվողականության մասին

տվյալների բազա

ԲՆ Շարունակ Տվյալների բազան կարելի է

միավորել ԲՆ կայքի հետ:

Այս քայլը պետք է դիտարկել որպես

շարունակական գործընթաց:

դ. Կատարել բացերի

վելուծություն` ՀԱՊ

գործընթացում արդյունավետ

կերպով ներգրավվելու համար

անհրաժեշտ կարողությունների,

տվյալների ու տեղեկությունների

և ռեսուրսների ուժեղ ու թույլ

կողմերը գնահատելուհամար


է

Բացերի մի շարք վերլուծություններ

ու կարիքների գնահատումներ

արդեն կատարվել են.

ԵրրԱՀ

Սույն զեկույցը

ՏԿԳ (շարունակական)

Ինչ վերաբերում է ՀԱՊ

գործընթացին, ԲՆ-ն ունի ազգային

ՀԱՊ գործընթաց իրականացնելու

էջ 35



մարդկային ու տեխնիկական

կարողություններ:

3. ՀԱՊ գործընթաց

ձեռնարկելու գործում

կարողությունների հետ

կապված բացերի ու թույլ

կողմերի ուսումնասիրություն

ա. Զարգացնել ու բարձրացնել

ՀԱՊ գործընթաց ձեռնարկելու

համար նպաստավոր

ինստիտուցիոնալ ու

տեխնիկական կարողությունները.

Ստեղծել


սահմանման հստակ

գործընթաց` կլիմայի

փոփոխության



ուղղված միջոցառումների

ընտրության համար (օր.`

«Պաշտպանություն

կլիմայական

ազդեցություններից»

լայնածավալ

մեթոդաբանություն կիրառելու

ԲՆ

Խորհրդատու

Ա3-Ա12 ԲՆ-ն ունի ազգային ՀԱՊ

գործընթաց իրականացնելու

մարդկային ու տեխնիկական

կարողություններ:

Այնուհանդերձ,


միջոցառումների մշակման ու


սահմանման համար չկան հստակ

գործընթացներ:

Դրանից բացի` ճյուղային

նախարարությունները չունեն

իրենց ոլորտի

հարմարվողականության պլան

իրականացնելու համար

անհրաժեշտ մարդկային ու

տեխնիկական կարողություններ:

էջ 36



միջոցով)

Կազմակերպել

«Պաշտպանություն

կլիմայական

ազդեցություններից» թեմայով

դասընթաց ոլորտային

նախարարությունների համար

4. Համապարփակ և

կանոնավոր կերպով

գնահատել զարգացման

կարիքներն ու կլիմայի

խոցելիությունները

ա. Համախմբել զարգացմանն

առնչվող հիմնական

նպատակների,

քաղաքականությունների,

պլանների ու ծրագրերի մասին

տեղեկությունները

ԲՆ


Ա3-Ա6 Զարգացմանն առնչվող առավել

համապատասխան փաստաթղթերն

են.

Հայաստանի 2014-2025


զարգացման

ռազմավարությունը

Գյուղատնտեսության


Անտառների


բ. Պարզել զարգացման ու ԲՆ Ա3-Ա6

էջ 37




նպատակների,


պլանների ու ծրագրերի միջև

առկա սիներգիաները


Բաղադրիչ Բ. Նախապատրաստական տարրեր

1. Վերլուծել կլիմայի ներկա ու

ապագա փոփոխությունների

սցենարներ

ա. Վերլուծել կլիմայի ներկա

փոփոխությունները`

փոփոխականների ու ցուցիչների

միտումները պարզելու համար,

որոնք կարելի է օգտագործել

պլանավորմանն ու որոշումների

կայացմանն աջակցելու համար

Հիդրոմետ Կատարված

է

Կլիմայի ներկա փոփոխությունների

մասին տեղեկություններ արդեն

առկա են:

բ. Բնութագրել կլիմայական

ապագա մեծ ռիսկերն ու

անորոշության մակարդակները`

օգտագործելով սցենարների

վերլուծություններ ազգային

մակարդակում կամ որպես

տարածաշրջանային

վերլուծության մաս

Հիդրոմետ Կատարված

է

Կլիմայի ապագա

փոփոխությունների սցենարներ

արդեն առկա են:

էջ 38



գ. Կլիմայի փոփոխության մասին

կանխատեսված

տեղեկություններըհաղորդել

բոլոր շահագրգիռ կողմերին ու

հանրությանը

ԲՆ

Հիդրոմետ

Շարունակ

2. Գնահատել կլիմայի

խոցելիություններն ու

սահմանել


տարբերակները ոլորտային,

ենթաազգային, ազգային և այլ


մակարդակներում

ա. Գնահատել կլիմայի

փոփոխության նկատմամբ

խոցելիությունը ոլորտային,

ենթաազգային, ազգային և այլ



(օգտագործելով կիրառելի

շրջանակներ)

ԲՆ

Ճյուղային

նախարարութ

յուն

Կատարված

է

Խոցելիության գնահատումներ

արդեն կատարվել են առավել

համապատասխան ոլորտների

համար (գյուղատնտեսություն,

ջրային պաշարներ):

բ. Դասակարգել կլիմայի

փոփոխության ռիսկերն ու


ԲՆ

Ճյուղային


յուն

Կատարված

է

Կատարված

է

(Վերանայել`

Ա6-Ա12)

Ռիսկերն ու խոցելիություններն

արդեն սահմանվել են:

Այնուամենայնիվ, գնահատումները

պետք է վերանայել առավել խոցելի

ոլորտների համար:

գ. Առաջնահերթ


ԲՆ Կատարված Հարմարվողականության

բազմածավալ տարբերակներն

էջ 39



հաղթահարելու համար սահմանել

և դասակարգել


բազմածավալ տարբերակներ

Ճյուղային


յուն

է արդեն սահմանվել են:

3. Վերանայել և գնահատել


տարբերակները

ա.Գնահատել


անհատական տարբերակները,

այդ թվում`


ուղղված միջոցառումների

չնախատեսված (դրական և

բացասական) ազդեցությունների

համար տնտեսական,

էկոհամակարգային և

սոցիալական ծախսերն ու

օգուտները, «անպայման շահող»

միջոցառումները ու

հնարավորությունները

ԲՆ

Ճյուղային


յուն

Ա6-Ա12 Անհրաժեշտ է ստեղծել




անհատական տարբերակները

պետք է մշակել կամ առնվազն

քննարկել շահագրգիռ կողմերի և

խոցելի խմբերի հետ:

4. Կազմել


ազգային պլաններ և

ա. Կազմել


ազգային պլանի նախագիծ և

ԲՆ


Ա12

էջ 40



տեղեկացնել դրանց մասին ներկայացնել վերանայման

բ. Կազմել ոլորտի

հարմարվողականության պլանի

նախագիծ և ներկայացնել

վերանայման

ԲՆ

Ճյուղային


յուն


Ա12 Հարմարվողականության

ոլորտային պլաններ պետք է

մշակել գոնե գյուղատնտեսության

ոլորտի համար:

գ. Վերանայման

մեկնաբանությունները ներառել


պլաններում

ԲՆ

Ճյուղային


յուն


Ա15 Այս քայլը կարելի է կազմակերպել՝

վերանայման գործընթաց

կիրառելու և (կամ) շահագրգիռ

կողմերի աշխատաժողովի միջոցով:

դ. Հարմարվողականության

պլանների մասին տեղեկացնել ու

դրանք լայնորեն տարածել երկրի

բոլոր շահագրգիռ կողմերի

շրջանում

ԲՆ

Ճյուղային


յուն

Ա15-Ա24

5. Կլիմայի փոփոխության

նկատմամբ


ա. Բարելավել կլիմայի

փոփոխության հետ կապված

ռիսկերն ու

ԲՆ

Ճյուղային


Ա3-Ա12 Կազմակերպել դասընթաց

ճյուղային նախարարությունների

համար (օր.` կլիմայի

էջ 41



ներառել ազգային ու

ենթաազգային զարգացման ու

ոլորտային պլանավորման մեջ


պլանավորման մեջ ներառելու

համար անհրաժեշտ

կարողությունները

յուն


ազդեցություններից

պաշտպանվելու, ՏՀԶԿ [OECD]

ուղեցույցների և այլ թեմաների

շուրջ):

բ. Սահմանել կլիմայի

փոփոխության ռիսկերն ու


պլանավորման մեջ ներառելու

մեկնակետերը,

հնարավորություններն ու

սահմանափակումները

ԲՆ

Ճյուղային


յուն


Ա6-Ա12 Ապահովել, որ


տարբերակները հստակորեն

վերաբերեն Հայաստանի հիմնական

ռազմավարական փաստաթղթին

(Հայաստանի 2014-2025


զարգացման ռազմավարություն) և

առանցքային ոլորտների


փաստաթղթերին:

գ. Օժանդակել կլիմայի

փոփոխության նկատմամբ

հարմարվողականությունը առկա

ազգային ու ենթաազգային

պլանավորման գործընթացներում

ներառելուն

ԲՆ

Ճյուղային


յուն


Ա12-Ա24

էջ 42



Բաղադրիչ Գ. Իրականացման ռազմավարություններ

1. Կլիմայի փոփոխության

նկատմամբ


սահմանել որպես

առաջնահերթություն

ա. Իրականացմանն

առաջնահերթություն տալու

համար սահմանել ազգային

չափանիշներ

ԲՆ

ՄԳՀԽ

Ա12-Ա15 ԲՆ-ն պետք է


սահմանման համար մշակի

չափանիշների նախնական

տարբերակ, օր.` հիմնված

զարգացման կարիքների,

ռազմավարական

նպատակահարմարության,

«անպայման շահող»

միջոցառումների, արտակարգ

իրավիճակների, տնտեսական

կողմերի, զբաղվածության

կողմնակի օգուտների,

աղքատության կրճատման վրա, և

այլն:

Չափորոշիչների նախնական

տարբերակները պետք է

քննարկվեն և հաստատվեն ՄԳՀԽ-ի

կողմից:

էջ 43



բ. Սահմանել

հարմարվողականության առկա

գործողությունների վրա հենվելու

և դրանք փոխլրացնելու


ԲՆ

Ճյուղային


յուն

Ա12-Ա15

2. Մշակել ազգային


իրականացման

(երկարաժամկետ)

ռազմավարություն

ա. Սահմանել


ուղղված գործողությունների

իրականացման

ռազմավարություն

ԲՆ

ՄԳՀԽ

Ճյուղային


յուններ

Ա15-Ա18 Իրականացման

ռազմավարությունը ներառում է

առաջնահերթ նպատակային

ոլորտները և (կամ) շահառուները,

պատասխանատու մարմինները,

ժամանակայնությունը,

գործողությունների

հերթականությունը և ռեսուրսների

համախմբումը (օր.` Կլիմայի

հարցերով ֆինանսական մարմնի

միջոցով):

բ. Իրականացնել


կոնկրետ միջոցառումներ`

հիմնվելով


Ճյուղային


յուն

Սկսած Ա18-

ից

էջ 44



ազգային պլանների վրա`


նախագծերի ու ծրագրերի

միջոցով

3. Զարգացնել

կարողությունները`


պլանավորման և

իրականացման համար

ա. Հզորացնել ինստիտուցիոնալ և

կանոնակարգային շրջանակները`

ազգային ու ոլորտային


հարմարվողականությանը

երկարաժամկետ կտրվածքով

անդրադառնալու համար

Ճյուղային


յուն


Ա12-Ա24 Կարողությունների զարգացումը

պետք է անդրադառնա

իրականացնող շահագրգիռ

կողմերի կոնկրետ կարիքներին`

կախված հարմարվողականության


միջոցառումներից:

բ. Նախագծել և իրականացնել

ՀԱՊ գործընթացի վերաբերյալ

դասընթաց ոլորտային և

ենթաազգային

մակարդակներում` այդ



պլանավորմանն օժանդակելու

նպատակով

ԲՆ

Ճյուղային


յուն


Ա15-Ա24 Կարողությունների զարգացումը

պետք է անդրադառնա

իրականացնող շահագրգիռ

կողմերի կոնկրետ կարիքներին`

կախված հարմարվողականության


միջոցառումներից:

4. Խթանել տարածաշրջանային ա. Խթանել ոլորտների միջև ԲՆ Շարունակ

էջ 45



մակարդակում և

բնապահպանական այլ

բազմակողմ համաձայնագրերի

հետ համակարգումը և

սիներգիան


պլանավորման համակարգումը

ՄԳՀԽ

բ. Սահմանել և խթանել

սիներգիան տարածաշրջանային

մակարդակում


գնահատման, պլանավորման և

իրականացման գործում

ԲՆ

ՄԳՀԽ

Ա12-Ա24

գ. Սահմանել և խթանել

բնապահպանական այլ

բազմակողմ համաձայնագրերի

հետ սիներգիայի


ԲՆ

ՄԳՀԽ

Շարունակ Պլանների ձևակերպման,

կարողությունների զարգացման մեջ

և իրականացման ընթացքում կան

սիներգիայի հավանական

հնարավորություններ:

Բաղադրիչ Դ. Հաշվետվություն, մշտադիտարկում և վերանայում

1. Մշտադիտարկել ՀԱՊ

գործընթացը

ա. Սահմանել ՀԱՊ գործընթացի

գնահատման ենթակա

առանցքային ոլորտները`

կատարողականի որակական ու

քանակական ցուցանիշների

միջոցով

Ճյուղային


յուն

Ա12

էջ 46



բ. Վերը սահմանված ոլորտների

համար սահմանել չափման

կոնկրետ համակարգ և տվյալների

հավաքագրման պլան

Ճյուղային


յուն

Ա12 Հարմարվողականության

գնահատման և մշտադիտարկման

համար հարմար ցուցանիշներից են,

օրինակ`

Կլիմայի միտումներն ու

ծայրահեղությունները,

Կենսաֆիզիկական

արտադրողականությունը (օր.`

բերքատվությունը),

Ազդեցության

մշտադիտարկումը,

Սոցիալ-տնտեսական

արդյունավետությունը (օր.`

եկամուտը),

Խոցելիությունները,


տարբերակների` արդյունքների

վրա հիմնված

մշտադիտարկումը,


էջ 47



տարբերակների

ազդեցությունների

գնահատումը,


համար կատարվող ծախսերը:

Ինչ վերաբերում է կատարողականի

ցուցանիշներին, ապա անհրաժեշտ

է ապահովել գենդերային հիմքով

տարբերակված մոտեցում`

մշակելով, օրինակ` ցուցանիշներ

այն տնային տնտեսությունների

առնչությամբ, որտեղ գլխավորում

են կանայք:

2. Վերանայել ՀԱՊ

գործընթացը` առաջընթացը,

արդյունավետությունն ու

բացերը գնահատելու համար

ա. Կանոնավոր կերպով

վերանայել ՀԱՊ գործընթացի

գործողությունները` գնահատելով

մշտադիտարկման ընթացքում

հավաքագրված

տեղեկությունները։

ԲՆ

ՄԳՀԽ

Ճյուղային


յուն

Ա24

բ. Համախմբել և սինթեզել նոր

գնահատումներից և նոր

ԲՆ Ա24

էջ 48



ձևավորվող գիտելիքներից

ստացված տեղեկությունները,

ինչպես նաև


իրականացվող

գործողություններից ստացված

արդյունքները, հետևանքներն ու

քաղած դասերը։

Ճյուղային


յուն

գ. Վերանայման ընթացքում

հայտնաբերված թերություններն

ու բացերը ներառել ՀԱՊ

գործընթացի մեջ

ԲՆ

Ճյուղային


յուն

Ա24

3. Շարունակաբար թարմացնել


ազգային պլանները

ա. ՀԱՊ-երը թարմացնել այն

հաճախականությամբ, որը

սահմանված է ՀԱՊ գործընթացի

համար տրված ազգային

մանդատով, շրջանակով կամ

ռազմավարությամբ

ԲՆ

Ճյուղային


յուն

Ենթակա է

որոշման

բ. Աշխատել ՀԱՊ թարմացումները

ազգային զարգացման

համապատասխան պլանների

ԲՆ

ՄԳՀԽ

Ենթակա է

որոշման

էջ 49



հետ ներդաշնակեցնելու

ուղղությամբ

ՎԱ

Ճյուղային


յուն

4. Տարածել ՀԱՊ գործընթացի

վերաբերյալ տեղեկությունները

և հաշվետվություն

ներկայացնել առաջընթացի և

արդյունավետության

վերաբերյալ

ա. Տարածել ՀԱՊ փաստաթղթերը

և հարակից արդյունքները ՄԱԿ

ԿՓՇԿ քարտուղարության և այլ

համապատասխան շահագրգիռ

կողմերի շրջանում

ԲՆ

ՄԳՀԽ

Ճյուղային


յուն

Ենթակա է

որոշման

բ. Ազգային

հաղորդագրություններում

տրամադրել տեղեկություններ

ՀԱՊ գործընթացում գրանցած

առաջընթացի և դրա

արդյունավետության մասին

ԲՆ

ՄԳՀԽ

Ճյուղային


յուն

Ենթակա է

որոշման

էջ 50



ՄԱՍ Բ. ԱՌԱՋԱՐԿ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՐՄԱՐՎՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ

ՊԼԱՆԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻ և ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԲԱՂԱԴՐԻՉՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

Կարևոր.

Խնդրում ենք սույն Մաս Բ-ն դիտարկել որպես առաջարկ և հիմք՝ Հայաստանի շահագրգիռ

կողմերի միջև ՀԱՊ գործընթացի շուրջ քննարկման համար։ Այն մշակվել է՝ ցույց տալու, թե

ինչպիսին կարող է լինել Հայաստանի հարմարվողականության ազգային պլանը։ Մաս Բ-ն

օգտվում է Երրորդ ազգային հաղորդագրության մեջ արդեն իսկ պարունակվող

ամենավերաբերելի բաղադրիչներից։

ՆԱԽԱԲԱՆ

(մեկ էջ, ՀՀ բնապահպանության նախարարի կողմից)

1. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՐՄԱՐՎՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԼԱՆԻ

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Համատեքստը

Հայաստանը համարվում է Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանի՝

կլիմայի փոփոխության նկատմամբ ամենազգայուն երկրներից մեկը։ Հայաստանի ամբողջ

տարածքն իրենից ներկայացնում է լեռնային երկիր՝ չորային կլիմայական պայմաններով,

և որպես այդպիսին՝ չափազանց խոցելի է կլիմայի գլոբալ փոփոխությունների նկատմամբ։

Կլիմայի փոփոխությունն արդեն իսկ տեղի է ունենում Հայաստանում. 1935-ից 2012

թվականներին միջին տարեկան ջերմաստիճանն աճել է ավելի քան 1°C-ով։ 2011 թ. հուլիսի

31-ին Մեղրիի տարածքում գրանցվել է Հայաստանում դիտարկումների իրականացման

ողջ ընթացքում գրանցված բացարձակ առավելագույն ջերմաստիճանը՝ 43.7°C։ Ինչ

վերաբերում է տեղումների տարեկան մակարդակին, դիտարկումները 1935-ից 2012

թվականների համար ցույց են տալիս գրեթե 10%-ի չափով նվազում։ Վերջին

տասնամյակների ընթացքում կլիմայի փոփոխությունը հսկայական չափով ավելացրել է

այնպիսի հիդրոօդերևութաբանական երևույթների հաճախականությունը և

ինտենսիվությունը Հայաստանում, ինչպիսիք են խիստ սառնամանիքը, հորդ անձրևները և

կարկտահարությունը։

էջ 51



Հայաստանի դեպքում կլիմայի պրոյեկցիաները (նախագծումները) ցույց են տալիս, որ

ապագայում ջերմաստիճանն էլ ավելի կբարձրանա, իսկ տեղումների մակարդակը

կնվազի։ Կլիմայի այս փոփոխությունները կարագացնեն անապատացման

գործընթացները, կհանգեցնեն էկոհամակարգային ծառայությունների կրճատման և

կբերեն բացասական հետևանքների՝ ինչպես հանրային առողջության, այնպես էլ

տնտեսության այն ճյուղերի վրա, որոնք կախված են կլիմայից։ Նվազող ջրային

ռեսուրսները անմիջական ազդեցություն կունենան գյուղատնտեսության վրա՝

նվազեցնելով ոռոգման կարողությունները և վատթարացնելով անձրևի ջրով սնուցվող

գյուղատնտեսության համար անհրաժեշտ պայմանները, ինչը կհանգեցնի մշակաբույսերի

բերքի զգալի անկման։ Ավելին, կլիմայի փոփոխությունը կնվազեցնի Հայաստանի

կարողությունը՝ էլեկտրաէներգիա արտադրել հիդրոէլեկտրակայանների միջոցով, և

տեխնիկական ջրի սակավության պատճառ կդառնա։ Կլիմայի փոփոխության

պայմաններում էքստրեմալ կլիմայական երևույթների՝ կանխատեսվող ավելի մեծ

հաճախականությունը կհանգեցնի մարդկանց առողջության, գույքի, գյուղատնտեսության

և ենթակառուցվածքների վրա հսկայական բացասական ազդեցության։ Բնական

էկոհամակարգերի վրա կլիմայի փոփոխության ազդեցությունը նաև կարտահայտվի

Հայաստանի կենսաբազմազանության, անտառածածկ տարածքների, ալպիական և

ենթաալպիական գոտիների և ջրաճահճային էկոհամակարգերի վրա։

Համապատասխանաբար, Հայաստանում գոյություն ունի կլիմայի փոփոխությանը

հարմարվելու լուրջ կարիք։ Չնայած Հայաստանում արդեն իսկ գոյություն ունեն

հարմարվողականությանն ուղղված գործողություններ, հարմարվողականությունն

առավելապես տեղի է ունենում մեկուսացված նախագծերում՝ առանց զարգացման

ծրագրերի հետ հստակ շաղկապման և ճյուղերի և նախագծերի միջև

համակարգվածության պակասի պայմաններում։ Հետևաբար, անհրաժեշտ է մի ավելի

ռազմավարական մոտեցում՝ ապահովելու չուշացած և արդյունավետ

հարմարվողականություն և խուսափելու այնպիսի վիճակից, երբ Հայաստանը չի հասնի իր

զարգացման հավակնոտ նպատակներին։

Հայաստանի առաջնորդներն իրազեկ են այն հսկայական վտանգներից, որ կլիմայի

փոփոխությունը ներկայացնում է երկրի համար։ Հայաստանի կառավարությունն այդ

պատճառով ստեղծել է Միջգերատեսչական համակարգող խորհուրդ, որը

պատասխանատու է երկրում կլիմայի փոփոխությանն առնչվող գործողությունների

համակարգման համար։ Բնապահպանության նախարարությունը լիազորվել է՝

Հայաստանում կլիմայի փոփոխությանը հարմարվելու գործում ստանձնելու

առաջնորդողի դերը։ Հայաստանի հարմարվողականության ազգային պլանը նպատակ

էջ 52



ունի լրացնել ռազմավարական մակարդակում գոյություն ունեցող բացը և ուղղորդել

միջնաժամկետ ու երկարաժամկետ հարմարվողականության պլանավորումը։

ՀԱՊ-ի խնդիրները

Հայաստանի հարմարվողականության ազգային պլանի խնդիրները հետևյալն են.

1. Նվազեցնել երկրի խոցելիությունը կլիմայի փոփոխության ազդեցությունների

նկատմամբ՝ ստեղծելով հարմարվելու կարողություն և դիմակայունություն։

2. Օժանդակել կլիմայի փոփոխությանը հարմարվողականության ներառմանը

Հայաստանի զարգացման պլանավորման գործընթացներում և

ռազմավարություններում՝ բոլոր վերաբերելի ոլորտներում։

3. Նպաստել Հայաստանի զարգացման նպատակների իրականացմանը։

ՀԱՊ գործընթացը

ՀԱՊ գործընթացն իրականացվել է Բնապահպանության նախարարության

ղեկավարության ներքո՝ Հայաստանում կլիմայի փոփոխությանն առնչվող

գործողությունների համակարգման համար պատասխանատու Միջգերատեսչական

համակարգող խորհրդի հետ սերտ համագործակցության պայմաններում։

Մշակված լինելով որպես մասնակցային գործընթաց՝ ՀԱՊ գործընթացում ներգրավվեցին

կառավարությունը ներկայացնող մարմիններ և նախարարություններ, ինչպես նաև՝

համայնքներ, մասնավոր հատվածը, տեղական ինքնակառավարման մարմինները,

հասարակական կազմակերպություններ և առնչվող այլ շահագրգիռ կողմեր։

2. ԿԼԻՄԱՅԻ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ

Կլիմայի փոփոխությունն աշխարհում

Կլիմայի փոփոխության միջկառավարական խորհուրդը [The Intergovernmental Panel on

Climate Change] (ԿՓՄԽ/IPCC) Գնահատման հինգերորդ զեկույցում (ԳԶ5/AR5) նշում է, որ

«կլիմայական համակարգի տաքացումը միանշանակ է, և 1950-ական թվականներից ի վեր

դիտարկված փոփոխություններից շատերը տասնամյակներից մինչև հազարամյակների

ընթացքում աննախադեպ են։ Մթնոլորտը և օվկիանոսները տաքացել են, ձյան և սառույցի

էջ 53



ծավալները կրճատվել են, ծովի մակարդակը բարձրացել է, իսկ ջերմոցային գազերի

խտացումները ավելացել են»։ 4

Համաձայն ԿՓՄԽ-ի, վերջին տասնամյակներից յուրաքանչյուրը ավելի տաք է եղել, քան

ցանկացած նախորդ տասնամյակ։ Գնահատման վերջին զեկույցից (ԳԶ4/AR4) ի վեր՝

կլիմայական մոդելները զգալիորեն բարելավվել են և ներկայացնում են ինչպես

մայրցամաքային մասշտաբի հողի մակերևույթի ջերմաստիճանի դիտարկված տիպային

ցուցանիշներ, այնպես էլ միտումներ շատ տասնամյակների ընթացքում։ Ակնհայտ է, որ

ջերմոցային գազերի շարունակվող արտանետումները հանգեցնելու են հետագա

տաքացման և փոփոխությունների՝ կլիմայի համակարգի բոլոր բաղադրիչներում։

21-րդ դարի վերջում հավանական է, որ համաշխարհային մասշտաբով հողի մակերևույթի

ջերմաստիճանը բարձրանա 2°C5-ով՝ կախված արտանետումների սցենարից։ Տաքացումը

կշարունակի տարբեր տարիների և տարբեր տասնամյակներում արտահայտվել

տատանումների տեսքով և տարածաշրջանի մասշտաբով չի լինի միատեսակ։ ԿՓՄԽ-ն

մատնանշում է, որ «գործնականում որոշակի է այն, որ ցամաքային տարածքների մեծ

մասում ամենօրյա և սեզոնային ժամանակահատվածներում առավել հաճախ գրանցվելու

են բարձր, իսկ ավելի հազվադեպ՝ ցածր ջերմաստիճանի ծայրահեղ ցուցանիշներ, քանի որ

գլոբալ մասշտաբով միջին ջերմաստիճաններն աճում են։ Շատ հավանական է, որ

կարձանագրվեն առավել մեծ հաճախականությամբ և առավել երկար տևողությամբ

ջերմային ալիքներ։ Ժամանակ առ ժամանակ կշարունակեն գրանցվել նաև ցուրտ

ձմեռային էքստրեմալ ջերմաստիճաններ»։6

21-րդ դարի ընթացքում տաքացման հետևանքով հսկայական փոփոխություններ տեղի

կունենան ջրի համաշխարհային շրջապտույտում, սակայն դրանք չեն լինի միատեսակ։

Տեղումների քանակի տարբերությունները խոնավ և չոր տարածաշրջանների միջև, ինչպես

նաև խոնավ և չորային սեզոնների միջև կմեծանան. այսուհանդերձ, կարող են նկատվել

տարածաշրջանային բացառություններ։

Ներկայում նկատվող կլիմայի փոփոխությունները Հայաստանում

4https://www.ipcc.ch/report/ar5/wg1/docs/WGIAR5_SPM_brochure_en.pdf , p.2 5ԿՓՄԽ ԳԶ5. Հավանական է, որ 21-րդ դարի վերջում երկրագնդի մակերևույթին ջերմաստիճանի փոփոխությունը 1.5°C-ով գերազանցի 1850-ից 1900 թվականների ցուցանիշները՝ բոլոր

սցենարների դեպքում, բացառությամբ RCP2.6-ի։ Հավանական է, որ այն 2°C-ով կգերազանցի

RCP6.0-ի և RCP8.5-ի դեպքում, և, առավել մեծ հավանականությամբ՝ 2°C-ով կգերազանցի RCP4.5-ի դեպքում։ Տաքացումը կշարունակվի 2100 թվականից անդին՝ բոլոր RCP սցենարների

դեպքում, բացառությամբ RCP2.6-ի։ 6https://www.ipcc.ch/report/ar5/wg1/docs/WGIAR5_SPM_brochure_en.pdf , էջ.18

https://www.ipcc.ch/report/ar5/wg1/docs/WGIAR5_SPM_brochure_en.pdf

https://www.ipcc.ch/report/ar5/wg1/docs/WGIAR5_SPM_brochure_en.pdf

էջ 54



Հայաստանում արդեն իսկ տեղի է ունենում կլիմայի փոփոխություն։ 1935-ից 2012

թվականներին միջին տարեկան ջերմաստիճանն աճել է ավելի քան 1°C-ով։ 2011 թ. հուլիսի

31-ին Մեղրիի տարածքում գրանցվել է Հայաստանում դիտարկումների իրականացման

ողջ ընթացքում գրանցված բացարձակ առավելագույն ջերմաստիճանը՝ 43.7°C։

Ինչ վերաբերում է տեղումների տարեկան մակարդակին, դիտարկումները 1935-ից 2012

թվականների համար ցույց են տալիս գրեթե 10%-ի չափով նվազում։ Այսուամենայնիվ,

տեղումների քանակի փոփոխությունների տարածքային բաշխումն անկանոն է։ Վերջին 80

տարիների ընթացքում կլիման երկրի հյուսիս-արևելյան և կենտրոնական (Արարատյան

դաշտավայր) շրջաններում դարձել է ավելի չորային, մինչդեռ տեղումներն ավելացել են

հարավային և հյուսիս-արևմտյան շրջաններում, ինչպես նաև Սևանա լճի ավազանի

արևմտյան մասում։

Հաշվի առնելով հիդրոօդերևութաբանական վտանգները՝ դիտարկումները հստակորեն

ցույց են տալիս, որ Հայաստանում վտանգավոր հիդրոօդերևութաբանական երևույթների

հաճախականությունը և ինտենսիվությունը զգալիորեն աճել են վերջին տասնամյակների

ընթացքում։ 2004 թվականին դիտարկվել է առավելագույն թվով (245) վտանգավոր երևույթ։

Դիտարկումները նաև ցույց են տվել խիստ սառնամանիքների թվի զգալի աճ։ Ավելին,

հորդառատ անձրևների և կարկտահարությունների օրերի քանակն ավելացել է բարձր

ցիկլոնների հաճախակի ներթափանցման հետևանքով, որոնք առաջ են բերում հորդառատ

անձրևներ և կարկտաբեր ամպեր։ Ջերմաստիճանի անկման դեպքերի քանակն աճել է 107

տոկոսով, որի հետևանքով ավելացել է այնպիսի ամառների հաճախականությունը, որոնք

բնորոշվում են բարձր ջերմային ֆոնով և սակավ անձրևներով։Ուշ գարնան և վաղ աշնան

ժամանակահատվածում արձանագրվող սառնամանիքները և ուժեղ քամիները

հիմնականում սկանդինավյան անտիցիկլոնների հետևանք են, որոնց

հաճախականությունն աճել է 71 տոկոսով, ինչը վկայում է, որ Հայաստանի տարածքում

նշված ցիկլոնի հետևանքով առաջացող վտանգավոր մթնոլորտային երևույթները ցույց

կտան աճի միտում։ Հայաստանի տարածքում իրանական անտիցիկլոնի ձևավորման

դեպքերը հաճախակիացել են ավելի քան 63 տոկոսով, ինչը հանգեցրել է ջերմային

ալիքների դեպքերի ավելացման։

Ի հետևանք, վտանգավոր հիդրոօդերևութաբանական երևույթների պատճառով

տնտեսությանը և մարդկանց կյանքին հասցված վնասն ավելացել է։ Ծայրահեղ

եղանակային պատահարները (կարկուտ, սառնամանիք, ուժեղ քամիներ, ջրհեղեղներ,

երաշտներ, ջերմային ալիքներ) կարող են նպաստել այնպիսի բնական աղետների

առաջացմանը (կամ դրանց սրմանը), ինչպիսիք են սողանքները, ձյան սահքը, հորդառատ

էջ 55



անձրևները, անտառներում բռնկվող հրդեհները, քարաթափությունը, վարակիչ

հիվանդությունների բռնկումը, և այլն։

Կլիմայի փոփոխության սցենարները և կանխատեսումները Հայաստանի դեպքում

Ջերմաստիճան

Հայաստանը մշակել է կլիմայի փոփոխության սցենարներ՝ օգտագործելով CCSM4 մոդելը,

որը կիրառվել է ԿՓՄԽ-ի կողմից առաջարկված RCP 8,5 (A2) և RCP 6,0 (B2)

արտանետումների սցենարների նկատմամբ։ Ջերմաստիճանի և տեղումների առումով

կլիմայի փոփոխության հետագա կանխատեսումներ մշակվել են մինչև 2100 թ. ընկած

ժամանակահատվածի համար:

Հայաստանի տարածքի համար տարեկան միջին ջերմաստիճանի կանխատեսումները,

որոնք վերաբերում են 1961-1990 թթ. միջին ցուցանիշին, ցույց են տալիս հետևյալը.

RCP 8,5 սցենարի դեպքում ջերմաստիճանը 2040 թվականին կավելանա 1.7°C-ով,

2070 թ.-ին՝ 3.2°C-ով, իսկ 2100 թ.-ին՝ 4.7°C-ով.

RCP 6,0 սցենարի դեպքում. ջերմաստիճանը 2040 թ.-ին կավելանա 1.3°C-ով, 2070 թ.-

ին՝ 2.6°C-ով, իսկ 2100 թ.-ին՝ 3.3°C-ով։

Ի հավելումն, Գերմանական կլիմայական ծառայությունների կենտրոնը կանխատեսում է

ջերմային ալիքների տևողության զգալի ավելացում, ինչպես նաևցրտերի տևողության

զգալի կրճատում։

Տեղումներ

Հայաստանի մարզերի մեծ մասում ամառները սովորաբար բնորոշվում են որպես շոգ և չոր

եղանակային պայմաններ ունեցող։ Մոդելների արդյունքները ցույց են տալիս, որ RCP 8.5

սցենարի ներքո հնարավոր է, որ մինչև 21-րդ դարի կեսերը Հայաստանում գրանցվի

տարեկան տեղումների մակարդակի աճ 16.3 տոկոսի չափով։ RCP 6.0 սցենարի ներքո

տեղումների մակարդակի որևէ փոփոխություն չի կանխատեսվում։ Այսուհանդերձ, երկու

սցենարների դեպքում էլ ակնկալվում է, որ ամառվա ամիսներին տեղի կունենա

տեղումների քանակի նշանակալի նվազում. սպասվում է, 2011-2040 թվականներին

ամառվա ամիսներին տեղումների քանակը 1961-1990 թթ. ժամանակահատվածի

համեմատությամբ կնվազի մոտ 23 տոկոսով։

էջ 56



Համաձայն Գերմանական կլիմայական ծառայությունների կենտրոնի, կլիմայական

մոդելները կանխատեսում են, որ տեղումների բացարձակ քանակների անկման

բացասական միտումը կշարունակվի։ Մինչև այս դարի ավարտ հավանական է, որ

տարեկան տեղումների ընդհանուր քանակը կնվազի -18 տոկոսից -1 տոկոսի չափով

(համեմատած 1961-ից 1990 թվականն ընկած հաշվետու ժամանակահատվածի հետ)։ ԿԾԿ-

ն հստակեցնում է, որ «կանխատեսվում է, որ ամենամեծ անկումը կարձանագրվի

ամառային ամիսներին (մինչև -38%)։ Ավելին, համաձայն կանխատեսումների, զգալիորեն

մեծանալու է չորային ժամանակահատվածների տևողությունը, ինչպես նաև նկատվելու է

միտում դեպի ավելի ինտենսիվ անձրևային տեղումներ»։

Համաձայն մոդելի արդյունքում ստացված կանխատեսումների, այս պայմանները

կվատթարանան, ինչը կհանգեցնի ջրային ռեսուրսների, գյուղատնտեսության,

էներգետիկայի և այլ ճյուղերի վրա բացասական ազդեցությունների։

էջ 57



3. ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ և ԽՈՑԵԼԻՈՒԹՅՈՒՆ

Կլիմայի փոփոխությունը Հայաստանում արդեն իսկ ունեցել բացասական ազդեցություն

մի քանի ճյուղերի վրա, այդ թվում՝ ջրային տնտեսությունը, անտառտնտեսությունը,

էներգետիկան, բնական ռեսուրսները, առողջապահությունը և, մասնավորապես,

գյուղատնտեսությունը։

3.1. Ջուր

Հայաստանի ջրային ռեսուրսները երկրի զարգացման համար չափազանց կարևոր են։

Մասնավորապես, գյուղատնտեսությունը և հիդրոէներգետիկան մեծապես կախված են

ջրային ռեսուրսներից։

Հայաստանում չկա որևէ խոշոր գետ, բացառությամբ Արաքս գետի։ Չնայած երկրի գետերի

ցանցը բավական խիտ է, որը բաղկացած է ավելի քան 10 կմ երկարություն ունեցող 215

գետերից, իսկ գետերի ընդհանուր երկարությունը կազմում է 13,000 կմ, այս գետերի

մեծամասնությունը չունի մշտական հոսք և ցամաքում է ամռան ամիսներին։

Հայաստանում ջրային ռեսուրսների տարածական և սեզոնային բաշխվածությունը

ծայրահեղ անհավասար է։ Մասնավորապես, ջուրը սակավ է Հրազդան գետի ավազանի

խիտ բնակեցված տարածքում, որը գտնվում է Հայաստանի կենտրոնական մասում։ Այս

գետի ընդհանուր ջրահոսքի մոտ 50 տոկոսը ենթակա է հսկայական տարեկան

տատանումների։ Չորային սեզոնների ընթացքում ջրի հոսքը կազմում է տարեկան միջին

ցուցանիշի 65 տոկոսից պակաս։ Տարեկան տատանումներին ի լրումն, գետի ջրահոսքը

նաև ենթարկվում է հսկայական սեզոնային տատանումների։ Նորմալ տարիներին գետի

ընդհանուր ջրահոսքի ծավալի մոտ 55 տոկոսը սնվում է ձյան հալոցքից գարնանը և

անձրևներից, և ջրահոսքի առավելագույն և նվազագույն ցուցանիշների

հարաբերակցությունը կարող է լինել 10-ի միջակայքում 1։

Համաձայն վերջերս իրականացված ուսումնասիրությունների, RCP 8,5 սցենարի ներքո

կանխատեսվող կլիմայի փոփոխությունը Հայաստանի տարածքում հանգեցնելու է գետերի

ջրահոսքի համախառն ծավալի էական կրճատման՝ 1961 – 1990 թվականների բազային

ժամանակահատվածի համեմատությամբ նվազելով 11.9 տոկոսով (2030 թ.), 24 տոկոսով

(2070 թ.) և 37.8 տոկոսով (2100 թ.)։

Որպես կլիմայի փոփոխության հետևանք, Հայաստանի ջրային ռեզերվուարները

(ջրամբարները) գտնվում են լրջագույն վտանգի ներքո։ Համաձայն RCP 8.5 սցենարի,

սպասվում է, որ 2100 թվականին ջրի մակարդակը Ապարանի ջրամբարում կնվազի 11

մետրով, ինչի հետևանքով ջրի հասանելի ծավալը առավելագույն բացարձակ արժեքով

էջ 58



կկազմի 25-36 մլն խոր. մ (90 մլն խոր. մ ընդհանուր տարողության պայմաններում)։

Ախուրյանի ջրամբարում ջրի ծավալը կնվազի մինչև 405 մլն խոր. մ (տարողությունը՝ 525

մլն խոր. մ), իսկ Ազատի ջրամբարում ջրի ծավալը՝ մինչև 45 մլն խոր. մ (70 մլն խոր. մ

տարողության դեպքում)։

Մինչև 2100 թվականը Սևանա լճի ջրի ջերմաստիճանը կաճի 4°C-ով։ Սևանա լիճ ջրի

ներհոսքը շարունակաբար կնվազի մինչև 2030 թվականը՝ ավելի քան 50 մլն խոր. մ-ով,

մինչև 2070 թվականը՝ մոտ 110 մլն խոր. մ-ով, և մոտ 190 մլն խոր. մ-ով՝ 2100 թվականին։

3.2. Գյուղատնտեսություն

Գյուղատնտեսությունը Հայաստանի Հանրապետության տնտեսության

ամենաառանցքային ճյուղերից է, որն ապահովում է երկրի ՀՆԱ-ի մոտ 20 տոկոսը։

Գյուղատնտեսության հատվածի ռազմավարական խնդիրն է բարձրացնել երկրի

պարենային անվտանգության մակարդակը՝ ապահովելով հիմնական սննդատեսակների

75-80 տոկոսի արտադրությունը տեղում։ Գյուղատնտեսությունը, այնուամենայնիվ,

տնտեսության՝ կլիմայից ամենամեծ կախվածությունն ունեցող ճյուղերից մեկն է, և

կլիմայի փոփոխության կանխատեսվող բացասական ազդեցությունը էլ ավելի կմեծացնի

պարենային անվտանգության ռիսկերը։ Գրեթե յուրաքանչյուր տարի Հայաստանը

ենթարկվում է վնասակար եղանակային երևույթների ազդեցությանը, այդ թվում՝

կարկտահարության, վաղ խիստ սառնամանիքների, գարնանային հեղեղումների և

սողանքների։

Գյուղատնտեսության հատվածը և երկրի տնտեսությունը չափազանց զգայուն են կլիմայի

փոփոխության ռիսկերի նկատմամբ։ Համաձայն 2009-2013 թթ. գնահատումների,

ծայրահեղ եղանակային պատահարների պատճառած վնասի չափը կազմել է 72.71 մլրդ

դրամ (մոտ 177 մլն ԱՄՆ դոլար)։

Մշակաբույսերի արտադրություն

Հայաստանի աշխարհագրական դիրքը, երկրի տարածքի ընդգծված ուղղահայաց

գոտիավորումը, զառիվեր լեռնային ռելիեֆը, ակտիվ արտածին (էկզոգեն) գործընթացները,

հողի սակավությունը և հողի խոնավության անբավարար մակարդակը Հայաստանը

մշակաբույսերի արտադրության տեսակետից դարձնում են չափազանց

ռիսկային։Գյուղատնտեսական ռիսկերը մեծանում են հողի պակասի հետևանքով (մեկ

շնչի հաշվով 0.14 հա վարելահող)։ Հողերի գրեթե 80 տոկոսին բնորոշ են անապատացման

նկատելի հատկանիշներ. դրանք ունեն դեգրադացման տարբեր աստիճաններ՝ ի հետևանք

էջ 59



հողային ռեսուրսների ոչ խելամիտ օգտագործման։ Կանխատեսվող կլիմայի

փոփոխությունը էլի ավելի կվատթարացնի իրավիճակը։

Կանխատեսվող կլիմայի փոփոխության ներքո Հայաստանի գյուղատնտեսության համար

խոշոր բացասական հետևանքները ներառում են հետևյալը.

1) Ագրոկլիմայական գոտիները մինչև 2030 թվականը 100 մ-ով կտեղափոխվեն դեպի

վեր, իսկ մինչև 2100 թվականը՝ 200-400 մ-ով.

2) Ջերմաստիճանի աճի, անձրևի տեսքով տեղումների նվազման, հողի մակերևույթից

գոլորշիացման մակարդակի բարձրացման հետևանքով կկրճատվի մշակաբույսերի

բերքի ծավալը.

3) Գյուղատնտեսական նշանակության հողերի բերրիության մակարդակի նվազում և

դեգրադացում.

4) Ծայրահեղ եղանակային պատահարների բացասական ազդեցությունների

մեծացում՝ դրանց հաճախականության և ինտենսիվության սպասվող ավելացման

հետևանքով.

5) Ոռոգվող հողատարածքների ընդլայնում և ոռոգման նպատակով լրացուցիչ ջրի

կարիք.

6) Հողերի, ներառյալ՝ բնական արոտավայրերի ավելի արագացված դեգրադացում։

Որպես ջերմաստիճանի կանխատեսվող աճի և հողի մակերևույթից խոնավության

գոլորշիացման ինտենսիվացման հետևանք, ոռոգման ջրի նկատմամբ լրացուցիչ

պահանջը կկազմի մոտ 202 մլն խոր. մ։

Հողային ռեսուրսներ

Հայաստանում գրեթե բոլոր հողատեսակները, հատկապես՝ մշակվող հողի տեսակները,

կլիմայի փոփոխության հետևանքով դարձել են ավելի խոցելի հողի էրոզիայի

գործընթացների նկատմամբ։ Ի հետևանք ջերմաստիճանի կանխատեսվող բարձրացման և

անձրևի տեսքով տեղումների կրճատման, սպասվում է, որ հողից գոլորշիացումը և

երկրորդային աղակալումը կավելանան, ինչը կհանգեցնի հողերի թթվայնության

աստիճանի բարձրացման, հորդառատ անձրևների և հեղեղումների պատճառով ջրի

առաջացրած էրոզիայի ինտենսիվացում, քամու առաջացրած էրոզիայի ավելացում, հողի

բնական խոնավության աստիճանի նվազում 10-30 տոկոսով, ոռոգման չենթարկվող

գյուղատնտեսական հողերի կրճատում և սողանքային գործընթացների ակտիվացում։

էջ 60



Անասնաբուծություն

Կլիմայի փոփոխությունը կարող է ուղղակի (օրինակ՝ ջերմաստիճանի բարձրացումն

ազդում է կենդանիների վրա) և անուղղակի (օրինակ՝ նպաստելով հիվանդությունների,

վնասատուների, մակաբույծների տարածմանը, արոտավայրերի արտադրողականության

նվազմանը) ազդեցություն ունենալ անասնաբուծության վրա։

Հայաստանում կլիմայի փոփոխությունը մեծ ազդեցություն է ունենում բնական

արոտավայրերի և խոտհարքների վրա։ Բնական գոտիների տեղափոխության հետևանքով

առավել արժեքավոր ալպիական և ենթաալպիական արոտավայրերի տարածքները

կնվազեն, համապատասխանաբար, 19 և 22 տոկոսով, մինչդեռ կիսաանապատային և

մարգագետնատափաստանային տարածքները կավելանան 17 տոկոսով, իսկ

համեմատաբար ավելի ցածր արտադրողականություն ունեցող արոտավայրերը՝ 23

տոկոսով։ Բնական գոտիներում կառուցվածքային փոփոխությունների հետևանքով կաթի

արտադրությունը կնվազի մոտավորապես 52,000 տոննայով, մսի արտադրությունը՝ մոտ

15,000 տոննայով, իսկ բրդի արտադրությունը՝ մոտ 116 տոննայով։

Ջրային տնտեսություններ

Վերջին տասնամյակների ընթացքում Հայաստանն ինտենսիվորեն զարգացրել է ջրային

կենդանիների արտադրությունը՝ մասնավորապես հենվելով կոնկրետ ձկնատեսակների

բուծման վրա, ներառյալ՝ Սևանի իշխան, ծիածանափայլ իշխան, ծածան և թառափ

(ստերլյադ)։

Կլիմայի փոփոխության նկատմամբ ջրային տնտեսությունների խոցելիությունն

անմիջականորեն կապված է Հայաստանի ջրային ռեսուրսների խոցելիության հետ։

Ջերմաստիճանի բարձրացումը խթանելու է չհոսող ջրերի՝ ծածան բուծելու համար

օգտագործվող լճակների ճահճացումը և/կամ ստրատիֆիկացիան։ Ճահճացումը կարող է

մեծապես ազդել ջրի որակի վրա։ Ջերմաստիճանի և ջրում լուծված թթվածնի

սահմանափակ պարունակության հետևանքով տեղի ունեցող ստրատիֆիկացիան կարող

է սահմանափակել սառը ջրերում ապրող ձկների միգրացիան դեպի ջրային շերտի նեղ

հատվածներ։ Ջերմաստիճանի բարձրացումը կարող է նաև էականորեն ազդել

ձկնաբուծության վրա՝ հանգեցնելով հիվանդությունների և աճի դանդաղեցման։ Լճակների

հիմքի վրա ձկնաբուծության խոցելիությունը կլիմայի փոփոխության նկատմամբ ավելի

բարձր է, քան ավազանների հիմքի վրա ստեղծված ֆերմաների խոցելիությունը, որտեղ

էջ 61



ավազանում ջրի հոսքը այն պահում է մաքուր վիճակում՝ ապահովելով ջրի ավելի ցածր

ջերմաստիճան և մաքրություն։

Չնայած ջերմաստիճանի բարձրացումը կարող է անմիջապես չազդել ավազանների հիմքի

վրա վարվող ձկնաբուծության վրա, տեղումների քանակի նվազումն անխուսափելիորեն

հանգեցնելու է ստորերկրյա ջրային ռեսուրսների սպառման Հետևաբար, ստորերկրյա

ջրային աղբյուրներից սնվող ավազանների հիմքի վրա գործող ֆերմաների վրա սպասվող

ազդեցությունը կարող է լինել ուղղակի և շատ լուրջ։ Ստորերկրյա ջրերի աստիճանական

սպառումը կարող է հանգեցնել դրանց սահմանափակված օգտագործման, ինչը կարող է

ազդել ձկնաբուծության ճյուղի ծավալի վրա։ Տեղումների նվազած քանակի հետևանքով

գետերի փոխված հիդրոլոգիական ռեժիմը կարող է նաև հանգեցնել լճակների հիմքի վրա

ձկնաբուծության համար օգտագործվող գետերի ջրային ռեսուրսների նվազած

հասանելիության։

3.3. Էներգետիկա

Հիդրոէներգետիկան խոշոր դեր է խաղում Հայաստանում էներգիայի արտադրության

տեսակետից։ Հայաստանի հիդրոէներգետիկայի ներուժը գնահատվել է մոտ 21.8 մլրդ

կՎտժ/տարի չափով, ներառյալ 18.6 մլրդ կՎտժ-ը՝ խոշոր և միջին չափի գետերից, իսկ 3.2

մլրդ կՎտժ-ը՝ փոքր գետերից։ Տնտեսապես օգտագործելի հիդրոէներգետիկ ներուժը

գնահատվում է 3.6 մլրդ կՎտժ-ի մակարդակի, որից 1.5 մլրդ կՎտժ-ն արդեն

օգտագործվում է։ 2012 թվականին Հայաստանում գործում էր առևտրային չափի ավելի

քան 110 փոքր հիդրոէլեկտրակայան (ՓՀԷԿ)։ Ավելին, գոյություն ունեն մոտ 150 միկրո

հիդրոէլեկտրակայաններ, որոնք աշխատեցվում են անհատների կողմից։ Սպասվում է, որ

ՓՀԷԿ-երի կողմից էներգիայի արտադրությունն առաջիկա 10 տարիների ընթացքում

կաճի՝ էլեկտրականության ընդհանուր արտադրության ծավալում ունեցած 5 տոկոսի

մակարդակից հասնելով 10 տոկոսի։

Կլիմայի փոփոխության ազդեցությունները ջրային ռեսուրսների վրա անմիջականորեն

ազդում են հիդրոէլեկտրականության արտադրության վրա։

Ի հավելումն, Հայաստանի Մեծամորի ատոմային էլեկտրակայանը հովացման նպատակից

ելնելով մեծապես կախված է ջրից։ Կլիմայի ապագա փոփոխությունները պետք է հաշվի

առնվեն՝ ապահովելու ԱԷԿ-ի պատշաճ շահագործումը։

3.4. Բնակավայրեր և ենթակառուցվածքներ

Հայաստանում բնակավայրերի և ենթակառուցվածքների խոցելիության բարձր աստիճանը

կտրտված (զառիթափ) ռելիեֆի, չափազանց թեք լանջերի և աննպաստ ցամաքային

էջ 62



պայմանների հետևանք է։ Երկրում գոյություն ունեն բարձր ռիսկայնության գոտիներ,

քանի որ որոշ բնակավայրեր, ներառյալ՝ խոշոր քաղաքներ և Հայաստանի ամենակարևոր

հաղորդակցական ուղիները, գտնվում են խոր կիրճերում, գետերի հարթավայրերում և

լեռների զառիթափ լանջերի անկայուն մասերում, ինչպես նաև կլիմայական,

երկրաբանական և հիդրոերկրաբանական պայմանների պատճառով։ Մասնավորապես՝

Հայաստանի բնակավայրերի, ճանապարհների, ջրամբարների և այլ

ենթակառուցվածքների մի նշանակալի քանակ տեղադրված է սողանքների նկատմամբ

խոցելի գոտիներում։

Հայաստանի բնակավայրերը և ենթակառուցվածքները ենթարկվում են վտանգավոր

բնական երևույթների ռիսկին, ներառյալ՝ սողանքներ, քարաթափություն, հանկարծահաս

հեղեղումներ, ցեխահեղեղներ, ջրհեղեղներ և ձնահյուսեր։ Ծայրահեղ եղանակային

պատահարների՝ կլիմայի փոփոխության հետևանքով աճող տարածվածությունը և

ինտենսիվությունը հանգեցնում են բարձր ռիսկայնության իրավիճակների ավելացած

հաճախականության։

Վերջին տարիների սողանքների վերլուծությունը ցույց է տալիս ակնհայտ ակտիվությունը

Հայաստանի տարածքի մի հսկայական մասում, որը կապված է փոփոխվող արտաքին

գործոնների, ներառյալ՝ մթնոլորտային գործոնների ճնշման հետ։ Սողանքների

վերաբերյալ մի ուսումնասիրության արդյունքում հատկորոշվել են սողանքների

նկատմամբ խոցելի ավելի քան 2,500 տարածքներ Հայաստանում. դրանց ընդհանուր

մակերեսը կազմում է 1,221 քառ կմ (երկրի ամբողջ տարածքի 4.1 տոկոսը)։ Համաձայն այդ

ուսումնասիրության.

Հայաստանի բոլոր 960 համայնքներից 233-ը վնաս են կրել սողանքներից, մինչդեռ

դրանցից ավելի քան 100-ում առկա են զգալի սողանքային պրոցեսներ, որոնք

վնասում են հարյուրավոր տների, հաղորդակցման ուղիների և այլ

ենթակառուցվածքների։

Ավտոճանապարհների ցանցի մոտ 3.2 տոկոսը և երկաթուղային ցանցի մոտ 0.5

տոկոսը վնասներ են կրել։

Ցեխահեղեղների ակտիվացումը տեղի է ունենում զառիվեր լանջերին մերկացված և

հողմահարման ենթարկված նյութի առկայության և առատ տեղումների հետևանքով։

Երևան, Վանաձոր, Գյումրի, Կապան, Գորիս, Ալավերդի և մի շարք այլ բնակավայրեր,

գյուղական համայնքներ, ավտոճանապարհներ և երկաթուղիներ պարբերաբար տուժում

են ցեխահեղեղներից։

էջ 63



Գետերի ջրի մակարդակի բարձրացումը և հեղեղումները Հայաստանի գրեթե բոլոր

մարզերում պատճառ են դառնում հսկայական վնասների. մասնավորապես՝ տուժել է

երկրի հյուսիսային մարզերի տնտեսությունը։ Հեղեղումներն ուղղակիորեն կապված են

ստորերկրյա ջրերի բարձր մակարդակի և դրանց հիդրոդինամիկ հատկանիշների հետ,

որոնք ձևավորվել են մթնոլորտային տեղումների ազդեցության ներքո։

ՀՀ Քաղաքաշինության նախարարության կողմից տրամադրված տվյալների համաձայն՝

2010 թվականի դրությամբ քարաթափության ենթակա քաղաքների քանակը հասել է 45-ի։

Չնայած տարածքային առումով սահմանափակված լինելուն՝ ձնահյուսերը վտանգ են

ներկայացնում երկրի բնակավայրերի և հաղորդակցման ուղիների համար։ Այսպիսով,

երկրի բնակավայրերի և ենթակառուցվածքների մի նշանակալի մասը կարող է

դասակարգվել որպես խոցելի տարածքներ, քանի որ դրանց տարածական

տեղադրությունը բնական վտանգների առումով համարվում է ոչ նպաստավոր՝ դրանց

յուրահատուկ աշխարհագրության պատճառով։

Կանխատեսվող կլիմայի փոփոխությունը, ներառյալ՝ վտանգավոր

հիդրոօդերևութաբանական երևույթների աճող հաճախականությունը, հանգեցնելու են

վերոնշյալ բնական վտանգների նկատմամբ բնակավայրերի և ենթակառուցվածքների

խոցելիության ավելացման։

3.5. Առողջություն

Համարվում է, որ կլիմայի փոփոխությունը մարդու առողջության վրա դրա ունեցած

ազդեցությունների առումով բարձր ռիսկայնության գործոն է։ Մարդու առողջության վրա

կլիմայի փոփոխության ունեցած վնասակար ազդեցությունը կարող է դրսևորվել

ծայրահեղ բարձր և ցածր ջերմաստիճաններով օրերի քանակի ավելացմամբ և

մթնոլորտային ճնշման տատանումներով, ինչը ռիսկային գործոն է տարատեսակ

հիվանդությունների, մասնավորապես՝ սրտանոթային հիվանդությունների դեպքում, իսկ

մյուս կողմից՝ բնապահպանական և սոցիալ-տնտեսական գործոնների տեսքով (խմելու

որակյալ ջրի պաշարների հասանելիության նվազում և գյուղատնտեսական

արտադրության կրճատում)։ Քաղաքներում կլիմայի փոփոխության վնասակար

ազդեցությունը զուգորդվում է օդի աղտոտման բարձր մակարդակով։

Կլիմայի գլոբալ տաքացումը կարող է զգալիորեն փոխել վարակիչ հիվանդություններ

փոխանցողների սեզոնային շարժը և մեծացնել նրանց կենսատարածքը, ինչը կարող է

հանգեցնել վարակիչ հիվանդությունների տարածման և նոր հիվանդությունների դեպքերի

ավելացման՝ այնպիսի տարածքներում, որոնք նախկինում չեն գրանցվել։

էջ 64



Հայաստանի տարածքում գրանցվել են մի շարք հարուցիչներ, կրիչներ և փոխանցող

տեսակներ, ինչպես նաև խիստ վտանգավոր վարակների (ներառյալ՝ ժանտախտի,

տուլարեմիայի, սիբիրախտի, տզային էնցեֆալիտի, երիկամային անբավարարությամբ

ուղեկցվող հեմոռագիկ տենդի, Ղրիմի-Կոնգոյի հեմոռագիկ տենդի, Արևմտյան Նեղոսի

տենդի, բրուցելոզի, ավստրալական տենդի, ինչպես նաև այլ վտանգավոր վարակների,

ինչպիսիք են խոլերան, մալարիան, տիզային բծավոր տիֆը, լեյշմանիոզը, լեպտոսպիրոզը,

այլ) բնական օջախներ։

Վերջին տարիներին անց են կացվել հետազոտություններ՝ կանխատեսելու կլիմայի

փոփոխության ազդեցությունները Հայաստանում կոնկրետ հիվանդությունների

տարածման վրա։

3.6. Բնական էկոհամակարգեր և կենսաբազմազանություն

Ցամաքային էկոհամակարգեր

Սպասվում է, որ կլիմայի փոփոխությունը զգալի ազդեցություն կունենա Հայաստանի

ցամաքային էկոհամակարգերի վրա: Վերջերս իրականացված ազդեցության գնահատման

հետազոտության եզրակացության համաձայն՝ Հայաստանի խոշոր էկոհամակարգերը և

դրանց առանձին բաղադրիչները զգալի փոփոխություններ կկրեն կլիմայի փոփոխության

պայմաններում, այդ թվում.

ալպիական մարգագետիններ. լիարժեք փոխակերպում ենթաալպյան բարձրախոտ

մարգագետինների, և գերխոնավ տարածքների ընդարձակում.

ենթաալպյան մարգագետիններ. փոխակերպում տափաստանային

մարգագետինների, անտառային էկոհամակարգերի հնարավոր ընդարձակում.

տափաստանային մարգագետիններ. փոխակերպում մեծ մասամբ

տափաստանային էկոհամակարգերի.

տափաստաններ. չորային տափաստանները կփոխակերպվեն ֆրիգանոիդների,

տրագականտային տափաստանային տարածքները կընդարձակվեն:

Տափաստանային մեզոֆիլային էկոհամակարգերին կփոխարինեն ավելի չորային

տարբերակները.

կիսաանապատներ. կիսաանապատային բուսատեսակների գոյատևում

ֆրիգանոիդ գոտու ընդարձակման միջոցով, անապատային էկոհամակարգերի

տարածքների ընդլայնում՝ ալկալիական հողեր և աղուտ անապատներ.

էջ 65



շիբլյակ և չորային բաց անտառներ. կմնան անփոփոխ և չեն ընդլայնվի,

այդուհանդերձ, ծառերի և թփերի բնական վերարտադրությունը կարող է

վատթարանալ, և ժամանակի ընթացքում այս էկոհամակարգերը կարող են

փոխակերպվել ֆրիգանոիդների.

Սևանա լճի ջրային էկոհամակարգեր. ջրի մակարդակի արդի բարձրացումը

բնութագրվում է ֆիտոպլանկտոնային համակեցության տեսակային

բազմազանության նվազմամբ և կապտականաչ ջրիմուռների աճով ու տեսակների

անկանխատեսելի փոփոխությամբ: Կարելի է ակնկալել, որ կլիմայական

գործոնների ազդեցությունը նույնպես կմեծացնի մակրոֆիտների խոցելիությունը:

Լճի ջրի ջերմաստիճանի կանխատեսվող աճը 3-4°C-ով կհանգեցնի սառնասեր

ձկնատեսակների, մասնավորապես սիգի (սպիտակաձկան) սեզոնային

միգրացիայի, ձվադրման և սնման տարածքների տեղաշարժի: Կլիմայի տաքացումը

դրական ազդեցություն կունենա ծածանի ամենակեր ջերմասեր տեսակների

պոպուլյացիայի վրա, մինչդեռ դրանց արագ աճը կարող է զգալի ազդեցություն

ունենալ տեղական այլ տեսակների վրա՝ այս տեսակների համար նվազեցնելով

սննդի հասանելիությունը:

Անտառային էկոհամակարգեր

Հայաստանում անտառները զբաղեցնում են ընդհանուր առմամբ մոտավորապես 350,000

հա տարածք և տարբերվում են իրենց կառուցվածքով և կազմով: Անտառների

տարածական բաշխվածությունն անհավասար է` կախված տարածքի կլիմայական

պայմաններից ու մարդածին ազդեցությունից: Հայաստանի անտառային

էկոհամակարգերը ներառում են հաճարի, կաղնու, սոճու և ենթաալպյան անտառներ:

Հայաստանի անտառային էկոհամակարգերի համար հիմնական ռիսկերը լինելու են

նրանց ուղղահայաց գոտիական սահմանների տեղաշարժը` կապված այլ

էկոհամակարգերի, անտառային հրդեհների, հիվանդությունների զարգացման ու

տարածման և վնասատուների զանգվածային առաջացման հետ: Ըստ կլիմայի

փոփոխության կանխատեսումների` Հայաստանի անտառային զանգվածներում ավելի

խոցելի են դառնալու հիմնականում չորադիմացկուն բուսականություն ունեցող

հարավահայաց թեքությունները, միևնույն ժամանակ ավելի խոցելի են դառնալու գրեթե

բոլոր անտառային տարածքներում ցածր հարաբերական խոնավություն ունեցող և

տեղումների քիչ քանակությամբ ծառուտների ստորին սահմանները: Նման

պայմաններում չորադիմացկուն բույսերը ակտիվորեն ներխուժելու են անտառային

զանգվածներ` հանգեցնելով բուսատեսակների անցանկալի փոփոխության: Արդյունքում,

էջ 66



վատթարանալու են անտառվերականգնման բնական գործընթացները, նվազելու է ծառերի

տարեկան աճի ցուցանիշը` հանգեցնելով նրան, որ անտառազանգվածները

աստիճանաբար վերածվեն չորային (արիդ) բաց անտառների, որոնք էլ իրենց հերթին

կվերածվեն չորադիմացկուն բուսականությամբ կիսաանապատների ու տափաստանների:

Կանխատեսվում է, որ մինչև 2030 թվականը կորստյան կարող է մատնվել 14-17.5 հազար

հեկտար անտառ:

Բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում ներառված կարևոր էկոհամակարգերը

Բնության հատուկ պահպանվող տարածքները (ԲՀՊՏ) վճռորոշ դեր են խաղում

էկոհամակարգերի ու կենսաբազմազանության պահպանության գործում: Հայաստանում

ԲՀՊՏ-ները ներառում են 3 պետական արգելոց, 4 ազգային պարկ և 26 արգելավայր:

Բնության հատուկ պահպանվող տարածքները (ԲՀՊՏ) վճռորոշ դեր են խաղում

էկոհամակարգերի ու կենսաբազմազանության պահպանության գործում:

ԲՀՊՏ-ներում հնարավորինս շատ բազմազան բնական էկոհամակարգերի պահպանումը

հանդիսանում է բույսերի ու կենդանիների կոնկրետ տեսակների ու բնական

էկոհամակարգերի համար հարմարվողականության ամենակարևոր միջոցառումներից

մեկը:

Կլիմայի փոփոխության ռիսկերը բույսերի ու կենդանիների հազվագյուտ տեսակների

համար

Հայաստանում կլիմայի փոփոխությունն առաջին հերթին վտանգի է ենթարկելու

հազվագյուտ բուսատեսակներին և նեղ էկոլոգիական ամպլիտուդա ունեցող

բուսատեսակներին, որոնք կարող են անհետանալ` իրենց բնական միջավայրն

ապահովելու համար նոր տարածքներ գտնել չկարողանալու հետևանքով: Հայաստանի

բույսերի կարմիր գրքում (2010 թ.) ընդգրկված է 452 բարձրակարգ տեսակ: Կլիմայի

փոփոխության հետևանքով ակնկալվող էկոհամակարգերի հավանական

փոփոխությունները զգալի ազդեցություն են ունենալու Կարմիր գրքում ընդգրկված 238

բուսատեսակների վրա, մինչդեռ կլիմայի փոփոխությունը զգալիորեն բարելավելու է

պայմանները նրանցից 140-ի համար: Սրանք ջերմասեր տեսակներն են, որոնց լայն

սերնդի համար ներկայիս ընդհանուր արդյունավետ ջերմաստիճանը բավարար չէ:

Կլիմայի կանխատեսվող փոփոխությունը և էկոհամակարգերում ակնկալվող

փոփոխությունները բացասական ազդեցություն են ունենալու 74 բուսատեսակների

էջ 67



պոպուլյացիաների պայմանների վրա և կարող են հանգեցնել նրանց բնական միջավայրի

կտրուկ կրճատման կամ նույնիսկ սպառնալ Հայաստանի տարածքում նրանց գոյությանը:

Էկոհամակարգային փոփոխությունների կանխատեսումների հիման վրա խոցելիության

գնահատում է կատարվել ողնաշարավոր կենդանիների 150 տեսակներից 35-ի և նրանց

համար, որոնք ընդգրկված են Հայաստանի կենդանիների կարմիր գրքում (2010 թ.):

Արդյունքները ցույց են տվել, որ այս տեսակներից ոմանց համար կլիմայի կանխատեսվող

փոփոխությունը կարող է նպաստավոր լինել և բարելավել նրանց համար հարմար

բիոտոպը, սնվելու և բազմանալու պայմանները, նաև ընդլայնել նրանց բնական

միջավայրի տարածքը (օր.` փոքրասիական գետնասկյուռ, կարմրագլուխ սուզաբադ,

մարգահավ, ջրասամույր, ջրային մկնաքիս, և այլն): Կլիմայի այս փոփոխությունը խիստ

անբարենպաստ է լինելու այլ տեսակների համար` կրճատելով նրանց բնական

միջավայրն ու պոպուլյացիան (օր.` կովկասյան մայրեհավ, հնդկական վայրենակերպ,

բեզոարյան այծ, հայկական մուֆլոն, և այլն):

Սևանա լճի էկոհամակարգերը

Սևանա լիճը Հայաստանի ամենից կարևոր էկոհամակարգն է: Երկար տարիների

մարդածին ազդեցության պատճառով լճի ջրի մակարդակը 2002 թ. տվյալներով իջել էր

20.2 մետրով՝ բնական մակարդակի հետ համեմատած, իսկ ծավալը նվազել էր ավելի քան

42 տոկոսով՝ հանգեցնելով լճի ջերմային ռեժիմի և էկոհամակարգի զգալի

փոփոխությունների: 2003 թ.-ից ի վեր լճի ջրի մակարդակը բարձրացել է 3 մետրով՝ կրկին

հանգեցնելով լճի էկոհամակարգի մի շարք փոփոխությունների:

Լճի ջրի մակարդակի ներկա աճը բնութագրվում է ֆիտոպլանկտոնային բազմազանության

նվազմամբ և կապտականաչ ջրիմուռների աճով ու տեսակների անկանխատեսելի

փոփոխություններով (զոոպլանկտոնը և զոոբենթոսը ենթարկվում են որակական և

քանակական փոփոխությունների): Հիմնվելով երկարաժամկետ ուսումնասիրությունների

արդյունքների վրա՝ կարելի է ակնկալել, որ կլիմայական գործոնների ազդեցությունը

կմեծացնի նաև մակրոֆիտների (ջրային և մերձջրային բուսականության) խոցելիությունը:

Կլիմայի փոփոխության արդյունքում 2100 թ. դրությամբ լճի ջրի ջերմաստիճանի

կանխատեսվող աճը 3.6-4°C-ով կհանգեցնի սառնասեր ձկնատեսակների,

մասնավորապես լճի հիմնական ձկնատեսակը հանդիսացող սիգի (Coregonus lavaretus)

սեզոնային միգրացիայի, ձվադրման և սնման վայրերի տեղաշարժի: Հավանական է, որ

սիգը կկորցնի իր ավանդական սնման տարածքները, և բարձր ջերմաստիճանները կարող

են փոխել ձկնատեսակի ֆիզիոլոգիական գործընթացները: Համապատասխան միջավայրի

էջ 68



բացակայությունը նրանց ամառային բնական միջավայրում ջերմային

ստրատիֆիկացիայի արդյունքում կարող է լուրջ վնաս հասցնել այդ ձկնատեսակի

պոպուլյացիային:

Ջերմային ռեժիմի կանխատեսվող ջերմացման հետևանքով սառնասեր ձկնային

տեսակներն աստիճանաբար կփոխարինվեն ջերմասեր տեսակներով, չնայած այն

փաստին, որ, ընդհանուր առմամբ, հնարավոր է արձանագրվի ձկնարտադրության և

քանակների աճ: Հավանական չէ, որ սառնասեր ձկնատեսակների մասնատված

պոպուլյացիաները լիովին անհետանան ջերմաստիճանի կանխատեսվող աճի

պայմաններում: Փոքր քանակի պատճառով դրանք, ամենայն հավանականությամբ,

կգտնեն իրենց համար ամենից հարմար միջավայրը, թեպետ նրանց սնման տարածքները,

հավանական է, առնվազն ժամանակավորապես վատթարացնեն դրանց կենսաբանական

և պոպուլյացիոն ցուցանիշները:

Կլիմայի տաքացումը դրական ազդեցություն կունենա ամենակերների և ջերմասեր կարպի

տեսակների վրա, միաժամանակ դրանց արագ աճը, հավանական է, զգալի ազդեցություն

ունենա այլ տեղաբնիկ տեսակների վրա՝ նվազեցնելով այդօրինակ տեսակների սննդի

պաշարները:

3.7. Զարգացման առանցքային նպատակներ

Հայաստանի 2014-2025 թթ. զարգացման ռազմավարությունը (ՀԶՌ) երկրի ազգային

սոցիալ-տնտեսական զարգացման համընդգրկուն ռազմավարություն է: Այն փաստագրում

է երկրի սոցիալ-տնտեսական գերակայությունների ընդլայնված խումբը, խնդիրները,

զարգացման հիմնական խոչընդոտները և սահմանափակումները, առանցքային

բարեփոխումները՝ ուղղված գերակա խնդիրների իրականացմանը, և քաղաքականության

մշակման և իրականացման գործիքները, ինչպես նաև հիմնական ռիսկերը:

Հանդիսանալով Կառավարության հիմնական ուղեցույցը՝ ՀԶՌ-ն հիմնված է հետևյալ

գերակայությունների վրա.

1) Գերակայություն 1. Զբաղվածության աճ.

2) Գերակայություն 2. Մարդկային կապիտալի զարգացում.

3) Գերակայություն 3. Սոցիալական ապահովության համակարգի

կատարելագործում.

4) Գերակայություն 4. Պետական վարչարարության և կառավարման

ինստիտուցիոնալ արդիականացում:

էջ 69



ՀԶՌ-ի հիմնական նպատակն է բարձրացնել զբաղվածության մակարդակը՝ որակյալ և

բարձր վճարվող աշխատատեղերի ստեղծման միջոցով:

Թեպետ կլիմայի փոփոխությունը խոշոր մարտահրավեր է երկրի տնտեսական ոլորտների

համար և հետևաբար վտանգում է Հայաստանի զարգացման առանցքային նպատակների

իրականացումը, սակայն զարգացման ռազմավարությունը հպանցիկ է անդրադառնում

կլիմայի փոփոխությանը: Այս փաստաթուղթն ընդգծում է կլիմայի փոփոխության հետ

կապված ռիսկերը, մասնավորապես երկրի ջրային պաշարների համար, և

անապատացման ռիսկի մեծացումը: Ավելին, փաստաթուղթը նախատեսում է, որ

«Կառավարությունը դեգրադացված հողերի վերամշակության համար կմշակի և կկիրառի

ֆինանսական ու ինստիտուցիոնալ մեխանիզմներ»: Այս նպատակով կակտիվացվի

հատկապես միջազգային համագործակցությունը, այդ թվում` համագործակցությունը

նորաստեղծ գլոբալ ֆինանսական օժանդակության մեխանիզմների հետ, որոնք ստեղծվել

են ՄԱԿ-ի Կլիմայի փոփոխության մասին կոնվենցիայի ներքո (Կանաչ կլիմայի

հիմնադրամ, «Արտանետումների նվազեցում անտառահատումից և անտառների

դեգրադացումից» [Redd +], Ադապտացման ֆոնդ):

Այդուհանդերձ, կլիմայի փոփոխությանը հարմարվելը կարող է նաև հնարավորություն

լինել հասնելու Հայաստանի զարգացման 2014-2025 թթ. ռազմավարության գլխավոր

խնդրին՝ ստեղծելով զբաղվածության նոր հնարավորություններ:

էջ 70



4. ՀԱՐՄԱՐՎՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ

4.1 Ինստիտուցիոնալ կարգավորումներ և

պարտականություններ

ՀԱՊ-ի տեսլականը

Հայաստանի հարմարվողականության ազգային պլանի տեսլականն է.

Բարձրացվել է կլիմայի փոփոխության ներկա և ապագա ազդեցությունների նկատմամբ

Հայաստանի դիմակայունությունը:

Հայաստանի ՀԱՊ-ի նպատակն է բարելավել Հայաստանի` կլիմայի փոփոխությանը

հարմարվելու կարողությունը: Ավելին, ՀԱՊ-ը ձգտում է նպաստել Հայաստանի 2014-2025

թվականների հեռանկարային զարգացման ռազմավարության գլխավոր նպատակի

իրագործմանը` զբաղվածության նոր հնարավորություններ ստեղծելու միջոցով:

ՀԱՊ-ի մանդատը

ՀՀ կառավարությունը Բնապահպանության նախարարությանը տալիս է ՀԱՊ գործընթացի

պլանավորման, իրականացման և մշտադիտարկման աշխատանքները ղեկավարելու

մանդատ:

ԲՆ-ն ՀԱՊ գործընթացի և նրա առաջընթացի մասին հաշվետու է լինելու Վարչապետի

աշխատակազմին:

Համակարգող մարմին

Միջգերատեսչական համակարգման խորհուրդը ստանձնելու է ՀԱՊ գործընթացը

համակարգող մարմնի դերը: Մասնավորապես, ՄԳՀԽ-ն ապահովելու է միջոլորտային

համագործակցությունը:

Առանցքային շահագրգիռ կողմերը

ՀԱՊ գործընթացը նախագծվել է որպես մասնակցային մոտեցում և պահանջում է բոլոր

առանցքային դերակատարների ներգրավվածությունը: Կառավարության մակարդակում

հիմնական դերակատարներն են.

Բնապահպանության նախարարություն

էջ 71



Գյուղատնտեսության նախարարություն

Էկոնոմիկայի նախարարություն

Էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարություն

Ֆինանսների նախարարություն, մասնավորապես Պլանավորման վարչություն

Տարածքային կառավարման և արտակարգ իրավիճակների նախարարություն

Քաղաքաշինության նախարարություն

Հիդրոմետ ծառայություն

Ջրային տնտեսության պետական կոմիտե

Մյուս կարևոր շահագրգիռ կողմերն են` ՄԱԿ ԿՓՇԿ-ի համակարգողը,

գիտահետազոտական համայնքը (Հիդրոմետը, գիտական հաստատությունները),

քաղաքացիական հասարակությունը, հասարակական կազմակերպություններն (ՀԿ) ու

մասնավոր հատվածի կազմակերպությունները: Կախված գործընթացի աշխարհագրական

կիզակետից` տեղական շահագրգիռ կողմերին, ինչպիսիք են` մարզպետարանները,

քաղաքապետարանները, նույնպես պետք է ընդգրկել:

4.2 Բարձրացնել կլիմայի փոփոխության և

հարմարվողականության մասին գիտելիքները

Հայաստանում կլիմայի ներկա ու ապագա փոփոխությունների, նրա կենսաֆիզիկական ու

սոցիալ-տնտեսական հավանական ազդեցությունների, հարմարվողականության տարբեր

տարբերակների ծախսերի ու օգուտների մասին հուսալի տվյալները հիմք են ստեղծում

հարմարվողականության վերաբերյալ լավ հիմնավորված որոշումների կայացման համար:

Հետևաբար, քաղաքականության համապատասխան արձագանքների մշակման համար

անհրաժեշտ են ավելի շատ ու ավելի լավ գիտելիքներ:

Հայաստանում արդեն կան զգալի քանակությամբ տեղեկություններ ու

հետազոտություններ, սակայն դրանք կտրտված են և բավարար կերպով հասանելի չեն

բոլոր համապատասխան շահագրգիռ կողմերի համար: Հետևաբար, Հայաստանը

ստեղծելու է հարմարվողականության մասին ազգային տվյալների բազա (ներառյալ


միջոցառումները) և ապահովելու է կոնկրետ կայքում տեղեկությունների

հասանելիությունը: Հարմարվողականության մասին ազգային տվյալների բազան կարելի

էջ 72



է նաև օգտագործել հարմարվողականությանն ուղղված արդեն առկա գործողություններն

ու համապատասխան արդյունքներն առաջ շարժելու և ընդլայնելու նպատակով:

Հարմարվողականությանն ուղղված որոշ գործողություններ կարող են հանգեցնել

բացասական հետևանքների և դիմակայունության փոխարեն մեծացնել խոցելիությունը

(թերհարմարվողականություն): Հետևաբար, էկոհամակարգերի վրա հիմնված և

կանխարգելիչ հարմարվողականությունը լինելու է հարմարվողականության նկատմամբ

Հայաստանի ունեցած մոտեցման անբաժանելի մասը` նախատեսելով հավանական

բացասական ազդեցությունները և նվազագույնի հասցնելով էկոհամակարգերին,

մարդկանց առողջությանը և տնտեսությանը սպառնացող վտանգները:

Հարմարվողականության վերաբերյալ լավ հիմնավորված որոշումներ կայացնելու համար

ավելի կոնկրետ տեղեկություններ են անհրաժեշտ հարմարվողականության հետ կապված

ծախսերի և միջնաժամկետից երկարաժամկետ կտրվածքով անգործության հետևանքով

առաջացած ծախսերի մասին: Կլիմայի փոփոխության տնտեսական ազդեցության մասին

ուսումնասիրությունն անհրաժեշտ տեղեկություններ կապահովի անգործության

հետևանքով առաջացած ծախսերի վերաբերյալ, իսկ ծախս-օգուտ վերլուծության շուրջ

դասընթացը կզարգացնի հարմարվողականության ծախսերի հետ կապված

կարողությունները:

(Պայմանական) Գործողություններ.

Ստեղծել հարմարվողականության մասին ազգային տվյալների բազա (ներառյալ


միջոցառումները) և ապահովել տեղեկությունների հասանելիությունը կոնկրետ

կայքում,

Ավարտին հասցնել գործող դիտարկումային ցանցը` ստեղծելով ստորգետնյա

ջրային ռեսուրսների մշտադիտարկման համակարգ,

Կատարել Հայաստանում կլիմայի փոփոխության տնտեսական ազդեցության

ուսումնասիրություն,

Բարձրացնել հարմարվողականության ծախս-օգուտ վերլուծություն կատարելու

կարողությունները,

Բարձրացնել սցենարների հուսալիությունը և նվազեցնել անորոշությունները`

օգտվելով տարածաշրջանային ու գլոբալ մի շարք կլիմայական մոդելների

արդյունքներից:

էջ 73



4.3 Կլիմայի փոփոխության ներառումը Հայաստանի

զարգացման ռազմավարություններում,

քաղաքականություններում ու պլաններում

Կլիմայի փոփոխության հետ կապված ռիսկերն ու հարմարվողականությանն ուղղված

համապատասխան միջոցառումները գրեթե ներառված չեն Հայաստանի պլանավորման

փաստաթղթերում (ռազմավարություններ, ոլորտային քաղաքականություններ,

զարգացման պլաններ, և այլն): Արդյունքում հնարավոր է, որ կլիմայի ներկա և ապագա

փոփոխությունների հետևանքով զարգացման նպատակները չիրագործվեն կամ մասամբ

իրագործվեն:

Հետևաբար, Հայաստանի առավել համապատասխան առանցքային ոլորտները

համագործակցելու են ԲՆ-ի հետ` կլիմայի փոփոխությունն իրենց հիմնական

փաստաթղթերում ներառելու նպատակով: Դրա համար կարողությունների զարգացման

միջոցառումների և իրազեկության բարձրացման քարոզարշավների անհրաժեշտություն

կլինի:

(Պայմանական) Գործողություններ.

Իրականացնել իրազեկության բարձրացման քարոզարշավներ առանցքային

նախարարությունների համար,

Բարձրացնել Հայաստանի բյուջեի կազմման և պլանավորման գործով

զբաղվողների` ոլորտային և միջոլորտային զարգացման փաստաթղթերը կլիմային

առնչվող կողմերի կտրվածքով նախնական (ex-ante) գնահատման և ըստ այդմ

պլանավորելու մեթոդաբանական կարողությունները` նրանց սովորեցնելով

կիրառել «Պաշտպանություն կլիմայի ազդեցություններից» (ՊԿԱ [CP]) մեթոդները,

Սահմանել կլիմայի փոփոխությունը ներառելու հավանական մեկնակետերը,

Խթանել ներառման գործընթացները` տնտեսական զարգացման

համապատասխան ռազմավարությունների, քաղաքականությունների ու

պլանների նկատմամբ կիրառելով «Պաշտպանություն կլիմայի

ազդեցություններից» մեթոդները:

էջ 74



4.4 Հարմարվողականությանն ուղղված գործողությունը

Հայաստանի առանցքային ոլորտներում

Հարմարվողականությունը Հայաստանում կենտրոնանալու է երկրի առավել խոցելի

ոլորտների վրա` ջուր, գյուղատնտեսություն, էներգետիկա, բնակավայրեր ու

ենթակառուցվածքներ, առողջություն, բնական էկոհամակարգեր ու

կենսաբազմազանություն: Հաշվի առնելով այն, որ աշխատատեղերի ստեղծումը

Հայաստանի համար զարգացման գլխավոր նպատակներից է, զբաղվածության վրա

հարմարվողականությանն ուղղված միջոցառումների ազդեցությունը հարմար չափանիշ

կլինի ընտրության և առաջնահերթությունների սահմանման գործընթացի համար:

Բարձրացնել ջրային ոլորտի դիմակայունությունը

Հայաստանի ջրային ռեսուրսների վրա կլիմայի փոփոխության ազդեցությունները

նվազեցնելու և ոլորտի դիմակայունությունը բարձրացնելու համար անհրաժեշտ է

հարմարվողականությանն ուղղված միջոցառումներ իրականացնել տարբեր

մակարդակներում:

Կառավարում և պլանավորում.

(1) Հայաստանի բոլոր խոշոր գետավազանների համար կառավարման պլանների

մշակում` հաշվի առնելով կլիմայի փոփոխության հետ կապված ռիսկերը և

կիրառելով էկոհամակարգերի վրա հիմնված մոտեցում,

(2) Ջրաբանական դիտարկումների ցանցի օպտիմալացում և արդիականացում`

ժամանակակից սարքավորումներով,

(3) Ջրօգտագործման թույլտվությունների տրամադրում` պատշաճ կերպով

ուշադրություն դարձնելով կլիմայի փոփոխության հետ կապված ռիսկերին,

(4) Գետերի ավազանների բոլոր ջրբաժանների տարածքներում ջրաբանական

ռեզերվների ստեղծում:

Հետազոտություն և տեղեկատվություն.

(1) Բոլոր բարձր լեռնային լճերի ջրային ռեսուրսների վրա կլիմայի փոփոխության

ազդեցության գնահատում,

(2) Հայաստանի տարածքում ձնազանգվածի փոփոխության գնահատում,

էջ 75



(3) Բոլոր մեծ ջրային զանգվածներում ռեսուրսների կառավարման համար Ջրի

գնահատման և պլանավորման համակարգ (ՋԳՊՀ [WEAP]) մոդելի կիրառում,

(4) Ստորգետնյա ջրերի վրա կլիմայի փոփոխության ազդեցության գնահատում,

(5) Բնապահպանական թողքի գնահատման մեթոդի փոփոխում:

Տնտեսական և տեխնիկական.

(1) Նոր փոքր ջրամբարների կառուցում և չգործող ջրամբարների վերակառուցում,

(2) Ստորգետնյա ջրերի մոնիտորինգի վերսկսում,

(3) Խմելի և ոռոգման ջրերի մատակարարման համակարգերից արտահոսքի

կրճատում,

(4) Գյուղատնտեսության մեջ ջրի խնայողությանն ուղղված ոռոգման առաջատար

մեթոդների կիրառման համար տնտեսական մեխանիզմների մշակում:

Հարմարվողականության` որպես առաջնահերթություն սահմանված միջոցառումների

նախկին ցանկի հիման վրա Հայաստանի համար մշակվելու է Ջրային ոլորտի

հարմարվողականության ազգային պլան` կիրառելով մասնակցային մոտեցում` ազգային,

մարզային ու տեղական մակարդակներում առանցքային շահագրգիռ կողմերի

ներգրավմամբ:

Բարձրացնել գյուղատնտեսության ոլորտի դիմակայունությունը

Հարմարվողականությանն ուղղված մի շարք գործողություններ կբարձրացնեն

Հայաստանի գյուղատնտեսության ոլորտի դիմակայունությունն ու կմեղմեն կլիմայի

փոփոխության հավանական ազդեցությունները.


(1) Հայաստանում գյուղատնտեսական գործունեության համար ապահովագրական

համակարգի ստեղծում,

(2) Խոր ջրհորներից սնվող ձկնաբուծական (իշխան և թառափ) տնտեսությունների

վրա կլիմայի փոփոխության ազդեցությունները հավասարակշռելու համար

կպահանջվեն ստորգետնյա ջրերի հոսքերը կարգավորող հստակ մեխանիզմներ:

էջ 76




(1) Մշակաբույսերի ու կենդանիների հիվանդությունների կանխարգելում և պայքար

վնասատուների դեմ,

(2) Տեղական պայմաններին հարմարեցված ավելի երաշտադիմացկուն հիբրիդային

մշակաբույսերի սելեկցիա (ընտրասերում) և աճեցում` ներառյալ մշակաբույսերի

ավանդական տեսակների պահպանում և տարածում,

(3) Խոտհարքների ու արոտավայրերի գույքագրում և բարելավում:


(1) Գյուղատնտեսական արտադրողների համար ռիսկերի կանխման

ենթակառուցվածքի ստեղծում և կլիմայի փոփոխականությունից

գյուղատնտեսության կախվածության նվազեցում,

(2) Հակակարկտային կայանների խթանում:

Ներկայում Հայաստանում գյուղատնտեսական գործունեության համար

ապահովագրական համակարգ գոյություն չունի: Հետևաբար, կարևոր են դառնում

սուբսիդավորման ծրագրերը` կլիմայական ռիսկերի նկատմամբ գյուղատնտեսությունից

ստացվող եկամտի խոցելիությունը մեղմելու և գյուղատնտեսության մեջ կրկին

ներդրումներ կատարելու կարողությունը բարելավելու նպատակով:

Հարմարվողականության` որպես առաջնահերթություն սահմանված միջոցառումների

նախկին ցանկի հիման վրա Հայաստանի համար մշակվելու է Գյուղատնտեսության

ոլորտի հարմարվողականության ազգային պլան:

Բարձրացնել էներգետիկայի ոլորտի դիմակայունությունը

Հայաստանի էներգետիկ ոլորտի համար կլիմայի փոփոխության հետ կապված ռիսկերը

դեռևս գնահատված չեն և էներգետիկայի ոլորտում հարմարվողականությանն ուղղված

կոնկրետ գործողությունների հայեցակարգ գոյություն չունի: Հետևաբար, պետք է

կատարել Հայաստանի էներգետիկ ոլորտի խոցելիության գնահատում:

Բարձրացնել բնակավայրերի ու ենթակառուցվածքների դիմակայունությունը

էջ 77



Բնակավայրերի ու ենթակառուցվածքների դիմակայունությունը բարձրացնելու

նպատակով ՀՀ կառավարությունն ընդունել է մի շարք որոշումներ, որոնք հիմք են

ծառայել ռիսկերի գնահատմանը, կանխատեսման ու կանխարգելման մեթոդների

մշակմանը, ինչպես նաև կանխարգելիչ ճարտարագիտական միջոցառումների

իրականացմանն ուղղված ծրագրերի ու նախագծերի մշակման համար: Վտանգավոր

բնական երևույթների հետ կապված ռիսկերի նվազեցման և կանխարգելման համար

իրականացվելիք միջոցառումներն են.


(1) Վտանգավոր բնական երևույթների հատկորոշում և քարտեզագրում,

(2) Վտանգավոր բնական երևույթների կանխատեսում և կանխարգելում:


(1) Խոշոր գետերի գարնանային հեղեղումների կանխատեսում,

(2) Հյուսիսային մարզերում գետահովիտներում գտնվող բնակավայրերի ու

հաղորդակցության ուղիների համար հեղեղման ռիսկերի հավանականության

վերլուծություն և պաշտպանիչ միջոցառումների մշակում:


(1) Բնակավայրերի ու ենթակառուցվածքների համար սողանքներից պաշտպանող

պատնեշների ու տեխնիկական կառուցվածքների նախագծում և կառուցում,

(2) Գետերի հուներում ափերը պաշտպանող հիդրոտեխնիկական կառուցվածքների

տեղադրում, հեղեղումների հակված գետավազաններում բուսականության

միջոցով հողաբարելավման (մելիորացիա) միջոցառումների իրականացում,

հորդառատ անձրևները, ջրհեղեղներն ու գարնանային հեղեղները կանխելու

համար պաշտպանիչ պատնեշների կառուցում,

(3) Էկոհամակարգերի վրա հիմնված կանխարգելիչ և հարմարվողականությանն

ուղղված միջոցառումների սահմանում և իրականացում:

Բարձրացնել բնական էկոհամակարգերի և կենսաբազմազանության դիմակայունությունը

էջ 78



Կլիմայի փոփոխության հավանական ազդեցությունների առումով Հայաստանի բնական

էկոհամակարգերի ու կենսաբազմազանության դիմակայունությունը բարձրացնելու խիստ

անհրաժեշտություն կա: Իրականացվելու են հետևյալ միջոցառումները.


(1) Բնական էկոհամակարգերի վրա մարդածին ազդեցությունների կրճատում.

(2) Առկա ԲՀՊՏ-ներում էկոհամակարգերի ու կենսաբազմազանության գնահատում,

մշտադիտարկում և զարգացում.

(3) Առկա հազվագյուտ բույսերի բնական միջավայրերի պահպանություն.

(4) Սևանա լճի էկոհամակարգերի պահպանություն` լճի ջրի մակարդակի

բարձրացման կամ կայունացման միջոցով.

(5) Անտառների պահպանության միջոցառումների իրականացում (համալիր պայքար

տերևակեր վնասատուների դեմ` ավիացիայի միջոցով), անտառների

պաշտպանություն հրդեհներից, պայքար ապօրինի ծառահատումների դեմ:


(1) Բույսերի ու կենդանիների հազվագյուտ տեսակների պոպուլյացիաների

կարգավիճակի գնահատում,

(2) Էկոհամակարգերի, բուսական ու կենդանական աշխարհի առանձին տեսակների

վրա կլիմայի փոփոխության ազդեցության մասին ուսումնասիրություններ,

(3) Բույսերի ու կենդանիների ինվազիվ տեսակների տարածման վերաբերյալ

ուսումնասիրություններ ու դրանց մշտադիտարկում:


(1) Բույսերի ու կենդանիների հազվագյուտ տեսակների պահպանություն` նրանց

բնական միջավայրից դուրս,

(2) Դեգրադացված անտառային էկոհամակարգերի վերականգնում, անտառային

տարածքների անտառվերականգնում:

էջ 79



Ամրապնդել զբոսաշրջության ոլորտի դիմակայունությունը

Հայաստանի զբոսաշրջության ոլորտը երկրի ամենադինամիկ զարգացող ճյուղերից մեկն

է: Հայաստանը մշակել է Զբոսաշրջության զարգացման ծրագիր , որի նպատակն է

մեծացնել զբոսաշրջության ոլորտում կատարվող ներդրումները` պետական

ֆինանսավորման, տարածաշրջանի հավասարակշռված զարգացման, բնակչության

կենսամակարդակի բարձրացման և աղքատության կրճատման գործընթացի միջոցով:

Քանի որ զբոսաշրջության վրա կլիմայի փոփոխության հավանական ազդեցությունները

դեռևս չեն գնահատվել, կատարվելու է խոցելիության գնահատում: Գնահատման

արդյունքների հիման վրա սահմանվելու են զբոսաշրջության ոլորտի դիմակայունությունն

ամրապնդելու կոնկրետ միջոցառումներ:

Բարձրացնել առողջապահության ոլորտի դիմակայունությունը

Մարդկանց առողջության վրա կլիմայի փոփոխության բացասական ազդեցությունների

նվազեցման ու կանխարգելման նպատակով հարմարվողականությանն ուղղված

միջոցառումները ներառելու են.


(1) Հավանական անբարենպաստ եղանակային պայմանների մասին բնակչությանը

վաղ ծանուցում,

(2) Վարակիչ հիվանդությունների տարածվածության գնահատում և ռիսկերի

կառավարում,

(3) Պայքար վարակիչ հիվանդությունների հարուցիչների ու փոխանցողների դեմ,

(4) Արագ արձագանքման պատրաստվածություն աղետներին ու

համաճարակաբանական իրավիճակներին:


(1) Վարակիչ հիվանդությունների հարուցիչների ու փոխանցողների դեմ պայքարին

ուղղված ծրագրերի իրականացում,

http://mineconomy.am/uploades/Armenia_Tourism_Strategy_with_logo.pdf

էջ 80



(2) Առանձնակի վտանգավոր հիվանդությունների վրա կլիմայի փոփոխության

ազդեցության ուսումնասիրություն և երկրի համար դրանց կանխատեսումների

մշակում,

(3) Բնակչության պատրաստվածություն հնարավոր բնական աղետներին ու

համաճարակաբանական իրավիճակներին:

4.5 Էկոհամակարգերի վրա հիմնված հարմարվողականություն

Էկոհամակարգերի վրա հիմնված հարմարվողականությունը (ԷՀՀ) լինելու է

Հայաստանում հարմարվողականության պլանավորման ու իրականացման անբաժանելի

մաս: Էկոհամակարգերի վրա հիմնված հարմարվողականությանն ուղղված

միջոցառումները փոխլրացնելու կամ փոխարինելու են հարմարվողականության

ավանդական մոտեցումներին` Հայաստանի համար առավել բարձր որակ և կայուն

գործընթացի արդյունքներ ապահովելու նպատակով: Էկոհամակարգերի վրա հիմնված

հարմարվողականության տարբերակներն ընտրվելու են` հստակ հղում կատարելով

Հայաստանի հարմարվողականության նպատակներին, ընդունելով, որ

էկոհամակարգային ծառայությունները կարևոր դեր են կատարում Հայաստանում

համակարգի կայունության և մարդկանց բարեկեցության համար:

Սահմանում

Էկոհամակարգերի վրա հիմնված հարմարվողականության այն սահմանումը, որն այժմ

օգտագործվում է ՄԱՇՄԾ-ի կողմից, ԷՀՀ-ն դիտարկում է որպես «կենսաբազմազանության

և էկոհամակարգային ծառայությունների` որպես հարմարվողականության

համընդհանուր ռազմավարության օգտագործում` տեղական, ազգային,

տարածաշրջանային ու գլոբալ մակարդակներում մարդկանց ու համայնքներին կլիմայի

փոփոխության բացասական ներգործություններին հարմարվելու գործում օգնելու

նպատակով: Այս համատեքստում էկոհամակարգային ծառայությունները կարելի է

սահմանել որպես օգուտներ, որ մարդիկ քաղում են էկոհամակարգերից»:

Էկոհամակարգային ծառայություններ

Էկոհամակարգերը մատուցում են այնպիսի ծառայություններ, ինչպիսիք են` սնունդ,

սննդատարրերի շրջապտույտ, կլիմայի և ջրի շրջափուլերի կարգավորում, հանգստի և

էջ 81



հոգևոր օգուտներ: Ընդհանրապես, էկոհամակարգային ծառայությունները բաժանվում են

4 հիմնական կատեգորիայի7.

Կարգավորող ծառայություններ Աջակցող ծառայություններ

Օդի որակի կարգավորում

Կենսաբազմազանության

կարգավորում

Ածխածնի ստորգետնյա

պահպանում

Կլիմայի կարգավորում

Բնական աղետների կարգավորում

Սննդատարրերի շրջապտույտ

Փոշոտում

Ջրափնյա գծի պահպանություն

Հողերի կայունացում և պայքար

էրոզիայի դեմ

Թափոնների մշակում և

վերամշակում

Ջրի որակի կարգավորում

Ջրերի հոսքի կարգավորում

Հողառաջացում

Ֆոտոսինթեզ

Հումքի արտադրություն

Սննդատարրերի շրջապտույտ

Ջրերի շրջապտույտ

Մատակարարող ծառայություններ Մշակութային ծառայություններ

Սնունդ

Մանրաթել

Վառելիք

Գենետիկական ռեսուրսներ

Կենսաքիմիական նյութեր

Գեղազարդական ռեսուրսներ

Քաղցրահամ ջուր

Մշակութային բազմազանություն

Հոգևոր ու կրոնական

Գիտելիքի կուտակման,

պահպանման և մշակման

համակարգեր

Կրթական արժեքներ

Ոգեշնչում

7Թրավերս Ա. և այլք, «Էկոհամակարգերի վրա հիմնված հարմարվողականության ուցեղույց – Անցում սկզբունքներից գործողություն», Աշխատանքային փաստաթուղթ (2012 թ.) [Travers, A.

et al: Ecosystem-based adaptation guidance – Moving from principles to practice ; Working document (2012)]

էջ 82



Գեղագիտական արժեք

Հասարակական

հարաբերություններ

Տեղի զգացողություն

Մշակութային ժառանգության

արժեքներ

Հանգիստ

ԷՀՀ-ի առավելությունները

Էկոհամակարգերի վրա հիմնված հարմարվողականությունը վերաբերում է այն

դիտարկմանը, թե «...աշխարհի շատ վայրերում բնությունը տեղական

տնտեսություններում ու մարդկանց բարեկեցության մեջ միակ ամենակարևոր ներդրումն

է»: «Էկոհամակարգերի վրա հիմնված հարմարվողականության ուղեցույց»-ում (Թրավերս

Ա. և այլոք) նշվում է, որ «էկոհամակարգերի համար այս «խողովակի սկիզբ» լինելու դերը

նոր հնարավորություններ է ստեղծում ավելի ճկուն, համակարգային ու օպերատիվ

«հաղթել-հաղթել-հաղթել» արդյունքների համար, որոնք վերաբերում են կլիմայի

փոփոխությանը (թե՛ հարմարվողականությանը, թե՛ մեղմմանը), կենսաբազմազանության

կորստին և մարդկանց բարեկեցության բարելավման անհրաժեշտությանը: Դա նաև

մեծացնում է հարմարվողականության քաղաքական գործոնը` այն դարձնելով կլիմայի

փոփոխության խթանի նկատմամբ զարգացման արձագանք` օգտագործելով բնական

համակարգերի ողջ ներուժը` կյանքի որակի տևականությունն ապահովելու համար, և

օգնելով մարդկանց, ենթակառուցվածքներին ու տնտեսություններին` փոփոխվող

պայմաններին հարմարվելու համար»:

Էկոհամակարգերի վրա հիմնված հարմարվողականության ֆինանսավորումը

Կլիմայի փոփոխության ազդեցությունների նկատմամբ Հայաստանի դիմակայունության

բարձրացմանն ուղղված միջոցառումները պահանջում են ֆինանսական ռեսուրսների

հավաքագրում (մոբիլիզացում): Կլիմայի գլոբալ ֆինանսավորման կառուցվածքում

հարմարվողականությանն ուղղված գործողությունները, այդ թվում` էկոհամակարգերի

վրա հիմնված հարմարվողականությունը ֆինանսավորելու բազմաթիվ մեխանիզմներ ու

նախաձեռնություններ կան: Կլիմայի միջազգային նախաձեռնությունների

էջ 83



ֆինանսավորման նպատակն է աջակցել զարգացող երկրներին` հաղթահարելու կլիմայի

փոփոխության մարտահրավերները: Հարմարվողականության ծրագրերի

ֆինանսավորման ամենամեծ աղբյուրներն են.

Համաշխարհային բանկի «Կլիմայի ներդրումային հիմնադրամի» Կլիմայի

դիմակայունության պիլոտային ծրագիրը (ԿԴՊԾ [PPCR]),

Կլիմայի փոփոխության հատուկ հիմնադրամը (ԿՓՀՀ [SCCF]), և

Ադապտացման ֆոնդը (ԱՖ):

Կլիմայի ֆինանսավորման ռեսուրսների մի զգալի մասն ուղղվելու է Կանաչ կլիմայի

հիմնադրամի (ԿԿՀ [GCF]) միջոցով, որը ստեղծվելու է շուտով: Հիմնադրամի հիմնական

նպատակն է խթանել ածխածնի ցածր քանակությամբ և կլիմայի նկատմամբ դիմակայուն

զարգացումը:

Ավելին, բազմաթիվ բազմակողմ ու երկկողմ դոնոր կազմակերպություններ, օրինակ`

ՄԱԶԾ-ն, «Ջի-Այ-Զեթ»-ը, ՄՄ-ն, արդեն ակտիվորեն գործում են Հայաստանում և

ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն ֆինանսավորում են հարմարվողականությանն

ուղղված ծրագրեր:

Կարողությունների ձևավորում և տեխնոլոգիաների փոխանցում

Հայաստանում էկոհամակարգերի վրա հիմնված հարմարվողականությանն ուղղված

միջոցառումների արդյունավետ պլանավորման և իրականացման համար պահանջվում է

ազգային, մարզային ու տեղական մակարդակներում ինստիտուցիոնալ ու տեխնիկական

կարողությունների ձևավորում: Ավելին, հարմարվողականության համապատասխան

տեխնոլոգիաների լավագույն փորձը Հայաստանի ԷՀՀ նախագծողներին ու

իրականացնողներին փոխանցելու խիստ անհրաժեշտություն կա:

Հայաստանի հարմարվողականության մասին ազգային տվյալների բազան ստեղծելիս

հատուկ ուշադրություն է դարձվելու էկոհամակարգերի վրա հիմնված

հարմարվողականության մասին տվյալների ներառմանը` տեղեկությունները տարածելու,

երկխոսություն խթանելու և ԷՀՀ տեխնոլոգիաների մասին սովորելու գործում

օժանդակելու նպատակով:

էջ 84



5. ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

Կարևոր դիտարկում.

Հայաստանի ՀԱՊ-ի համար իրականացման ռազմավարությունը պետք է մշակի ԲՆ-ն`

առանցքային ոլորտային նախարարությունների և այլ շահագրգիռ կողմերի հետ

համագործակցությամբ: Խորհուրդ է տրվում կազմակերպել մեկ կամ մի քանի

մասնակցային աշխատաժողովներ` հետևյալ տարրերը սահմանելու նպատակով.

Հավանական մեկնակետերը` կլիմայի փոփոխության ռիսկերն ու

հարմարվողականությունը պլանավորման փաստաթղթերում ներառելու համար

Հարմարվողականությանն ուղղված գործողությունների առաջնահերթությունների

սահմանում

Ժամանակի ընտրություն

Թիրախ ոլորտները/շահառուները

Պատասխանատու պետական մարմիններ

Գործողությունների հաջորդականություն

Ազդեցությունների (անգործության) և հարմարվողականության վերաբերյալ

ծախսերի վերլուծություն

Գործընկերներ

Ֆինանսավորման մեխանիզմներ

6. ՄՇՏԱԴԻՏԱՐԿՈՒՄ, ՀԱՇՎԵՏՎԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՎԵՐԱՆԱՅՈՒՄ

Որպես ՀԱՊ գործընթացի կարևոր մաս` կլիմայի փոփոխությունն ու

հարմարվողականությունը Հայաստանում ենթարկվելու են կանոնավոր

մշտադիտարկման և գնահատման ընթացակարգերի, որոնք հաշվետվականության ու

վերանայման հիմք են դնում: Մշտադիտարկումն ու գնահատումը բաղկացած են ՀԱՊ

գործընթացի սահմանված խնդիրների ու նպատակների նկատմամբ սահմանված

առաջընթացի գնահատումից:

ՀԱՊ գործընթացի հիմնական ոլորտները

էջ 85



Մշտադիտարկումը, հաշվետվականությունն ու վերանայումն ուշադրություն են

դարձնելու Հայաստանի ՀԱՊ գործընթացի հիմնական ոլորտների վրա.

Կլիմայի փոփոխության ու հարմարվողականության մասին գիտելիքներ,

Կլիմայի փոփոխության ներառումը Հայաստանի զարգացման

ռազմավարություններում, քաղաքականություններում ու պլաններում,

Հարմարվողականությանն ուղղված գործողություններ Հայաստանի առանցքային

ոլորտներում:

Ցուցանիշներ

Հարմարվողականության մշտադիտարկման ու գնահատման համակարգերի համար

մշակվելու են հատուկ ցուցանիշներ, որոնք վերաբերելու են մասնավորապես հետևյալ

կետերին.

Կլիմայի միտումներն ու ծայրահեղությունները,

Կլիմայի փոփոխության ռիսկերի ու հարմարվողականության ներառումը

հիմնական փաստաթղթերում,

Կենսաֆիզիկական արտադրողականությունը (օր.` բերքատվությունը),

Սոցիալ-տնտեսական արդյունավետությունը (օր.` եկամուտը),

Հարմարվողականության տարբերակների իրականացումը (կարճաժամկետ

արդյունքներ, ֆինանսական փաթեթ):

Կատարողականի ցուցանիշները ներառելու են գենդերային հիմքով տարբերակված

մոտեցում` մշակելով, օրինակ` ցուցանիշներ այն տնային տնտեսությունների

առնչությամբ, որտեղ գլխավորում են կանայք:

Մշտադիտարկում

ՀԱՊ մշտադիտարկման գործընթացը ուշադրությունը կենտրոնացնում է ոչ միայն

նախկինում սահմանված ցուցանիշների վրա, այլև բացահայտում է բացերն ու քաղած

դասերը:

Եթե բացակայում են հարմարվողականության մշտադիտարկման կարողություններ, ապա

միջոցներ են ձեռնարկվելու կարողությունների զարգացման համար:

էջ 86



ՀԱՊ գործընթացի վերանայման ժամանակահատված

Հայաստանի ՀԱՊ-ի համար լինելու է տարեկան վերանայման գործընթաց: ԲՆ-ն

պատասխանատու է վերանայման գործընթացի համար և հաշվետու է լինելու

Միջգերատեսչական համակարգման խորհրդին:

ՀԱՊ-ի թարմացում

Հայաստանի հարմարվողականության ազգային պլանը թարմացվելու է յուրաքանչյուր 3-5

տարին մեկ: Հնարավորության դեպքում թարմացումները ներդաշնակեցվելու են

զարգացման միջնաժամկետ պլանավորման հետ:

Հաղորդակցություն

ՀԱՊ գործընթացի առաջընթացի մասին հաղորդվելու է Հայաստանի առանցքային

շահագրգիռ կողմերին և ՄԱԿ ԿՓՇԿ-ին:

էջ 87



7. ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 1. ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԸ

Հարմարվողականությունը Հայաստանում

Կլիմայի փոփոխության վերաբերյալ երրորդ ազգային հաղորդագրություն

(նախնական տարբերակ) – (անգլերեն)

Կլիմայի փոփոխության վերաբերյալ երրորդ ազգային հաղորդագրություն

(ամբողջական) – (հայերեն)

ՄԱԶԾ (2013 թ.), Երկրի զեկույց – «Կլիմայական ռիսկերի կառավարումը

Հայաստանում», Նյու Յորք

Վերլուծական զեկույց, «Տեղական զարգացման բարելավված պլանավորման

միջոցով կլիմայի փոփոխության ռիսկերի մեղմումը գյուղական

համայնքներում» / ՄԱԶԾ - ՃԿՎԲ / 00075559 ծրագիր (անգլերեն)

«Կարիքների գնահատում` ուղղված կլիմայական ռիսկերի մեղղման

համատեքստում Հայաստանում գյուղատնտեսական ապահովագրության

ներդրմանը» (անգլերեն), ՄԱԶԾ - ՃԿՎԲ / 00075559 ծրագիր

Փորձագետների խմբի զեկույցներ - «ՄԱԿ ԿՓՇԿ-ի համար Հայաստանի երրորդ

ազգային հաղորդագրության նախապատրաստմանն աջակցող

գործողություններ», ՄԱԶԾ/ԳԷՖ/00060737 ծրագիր

o Գյուղատնտեսության ոլորտի խոցելիության մասին զեկույց (հայերեն)

o Հայաստանում խաղողագործության խոցելիության մասին զեկույց

(ռուսերեն)

o Հայաստանում գյուղատնտեսության ոլորտի խոցելիությունը և

հարմարվողականության մեխանիզմները (անգլերեն)

o Կլիմայի փոփոխության ազդեցությունը ՀՀ մակրոտնտեսական

ցուցանիշների վրա (հայերեն)

o Հայաստանի ենթակառուցվածքների խոցելիության գնահատում

(հայերեն)

o Կլիմայի փոփոխության ազդեցության հետևանքով Արարատյան դաշտի

ջրային ռեսուրսների խոցելիությունը (հայերեն)

էջ 88



o Կլիմայի փոփոխության նկատմամբ Հայաստանի ջրային

էկոհամակարգերի կենսաբազմազանության խոցելիությունը (անգլերեն)

o Կլիմայի փոփոխության նկատմամբ ձկնաբուծության խոցելիության

գնահատման և հարմարվողականությանն ուղղված միջոցառումների

մշակման մասին զեկույց (հայերեն)

o Հայաստանի հողերը (հայերեն)

o Կլիմայի փոփոխության նկատմամբ մարդկանց առողջության

խոցելիության մասին զեկույց (ռուսերեն)

o Կլիմայի փոփոխությունն ու հողերի դեգրադացումը Հայաստանում

(հայերեն)

o Ջրային ոլորտի խոցելիությունը կլիմայի փոփոխության նկատմամբ

(հայերեն)

o Կլիմայի փոփոխության նկատմամբ ողնաշարավոր կենդանիների

խոցելիության գնահատում (հայերեն)

o Հայաստանում գյուղատնտեսության համար կլիմայի փոփոխության

նկատմամբ ջրային ռեսուրսների խոցելիության գնահատում և

հարմարվողականության մոտեցում (հայերեն)

o Կլիմայի փոփոխության նկատմամբ Հայաստանի հիմնական

ցամաքային էկոհամակարգերի խոցելիության գնահատում (հայերեն)

o ՀՀ Վայոց ձորի մարզի խոցելիությունը կլիմայի փոփոխության

նկատմամբ (հայերեն)

o Հարմարվողականությանն ուղղված միջոցառումներ և

գործողությունների ծրագիր ՀՀ Վայոց ձորի մարզի համար (հայերեն)

Ահուիսաուսի Ն., Նյուման Ջ. Ի., Շրիվաստավա Ջ. Փ., Բոհլերտ Բ., Շերոու Ս.

(2014 թ.), «Կլիմայի փոփոխության նկատմամբ Հայաստանի

գյուղատնտեսական համակարգերի խոցելիության նվազեցում.

ազդեցությունների գնահատում և հարմարվողականության տարբերակներ:

Համաշխարհային բանկի ուսումնասիրություն» [Ahouissoussi N., Neumann J.E.,

Srivastava J.P., Boehlert B., Sharrow S. (2014): “Reducing the vulnerability of

Armenia's agricultural systems to climate change: impact assessment and adaption

options. A World Bank study”], Վաշինգտոն ԿՇ. Համաշխարհային բանկի խումբ

էջ 89



Պլանավորման փաստաթղթեր

Հայաստանի Հանրապետություն (2014 թ.), Հայաստանի 2014-2025 թվականների

հեռանկարային զարգացման ռազմավարական ծրագիր (Հայաստանի 2014-2025

թվականների զարգացման ռազմավարություն)

ՀԱՊ գործընթաց

Առավել քիչ զարգացած երկրների հարցերով փորձագետների խումբ, 2012 թ.,

Հարմարվողականության ազգային պլաններ: Տեխնիկական ուղեցույցներ

հարմարվողականության ազգային պլանի գործընթացի համար: Բոնն. ՄԱԿ ԿՓՇԿ

քարտուղարություն: Բոնն, Գերմանիա: Դեկտեմբեր, 2012թ. Հասանելի է

http://unfccc.int/NAPվեբկայքում:

http://unfccc.int/NAP

էջ 90



ՀԱՎԵԼՎԱԾ 2. ՀԱՐՄԱՐՎՈՂԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆՆ ԱՌՆՉՎՈՂ

ՆԱԽԱՁԵՌՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՈՒ ԾՐԱԳՐԵՐ

«Անդրսահմանային գետավազանների (Խրամի-Դեբեդ և Աղստև) ջրային

ռեսուրսների խոցելիության գնահատում և առաջարկություններ կլիմայի

փոփոխության ներքո հարմարվողականությանն ուղղված համապատասխան

միջոցառումների համար», ՄԱԶԾ (2010-2011 թթ.),

«Հայաստան. ջրային ոլորտի խոցելիությունը կլիմայի փոփոխության ներքո»

ՄԱԶԾ (2012 թ.),

«Կլիմայի փոփոխության ներքո Որոտան գետի ավազանի ջրային ռեսուրսների

գնահատում», ԱՄՆ ՄԶԳ (2013 թ.),

«Ուսումնասիրություն ջրային ռեսուրսների համալիր կառավարման

սկզբունքները ջրային ավազանների կառավարման 6 ոլորտներում ներդնելու

մասին», որը կատարվել է բելգիական «Շեր» կազմակերպության կողմից, (2013

թ.),

«Ջրերի կառավարման տնտեսական մեխանիզմներում բարեփոխումների

խթանման» մասին զեկույցի մշակում, ՏՀԶԿ (2013 թ.),

«Դեպի Հայաստանում ջրային ռեսուրսների համալիր կառավարում»

վերլուծության թարմացում, որը կատարվել է 2001 թ., Համաշխարհային բանկ

(2013-2014 թթ.),

Թիրախ ոլորտների սահմանում և Հայաստանի համար համապատասխան

թիրախների սահմանում, 2013-2014 թթ., ՄԱԿ ԵՏՀ-ի «Ջուր և առողջություն»

արձանագրության ներքո:

Documents

Roadmap for NAP process Armenia - Workplan1067656943.n159491.test.prositehosting.co.uk/wp-content...o Ողնաշարավոր կենդանիներ o Հիմնական ցամաքային