Embed Size (px)
Citation preview
Listaháskóli Íslands
Tónlistardeild
Söngur
!
!
!
!
!
RICHARD STRAUSS & ÓPERAN
!orvaldur Kristinn !orvaldsson
Lei"beinandi: Helgi Jónsson
Maí, 2008
RICHARD STRAUSS OG ÓPERAN
EFNISYFIRLIT !
"#$%&'()!*+,-.,!"/( 000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 1!"#$%&'(('&))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))) *!+,((-'( ))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))) .!/0&12#3#45#&)))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))) 6!
#2+,."#$%&'()/- 0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 3!2#44!,&!2#&#&0,144 )))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))) 7!&1819!:&!;8$'8-<((1 ))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))=>!8-&#'88!?%!0'%?!3?(!0?22+#(8-0#4)))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))=6!
,#%4,,/))4,/$$00000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000053!&<19!/!(@!+19))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))=7!
64,7$!789%000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000001:!
(7&47,-000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000001;!
9+/</()4%&,'0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000001=!
2
Tónskáld ver!ur til
Bakgrunnur
Strauss nafni! er or!i! ví!frægt í tónlistarsögunni, en "ó er enginn skyldleiki milli
Richards Strauss og valsakónganna frá Vínarborg.1 Franz Strauss, fa!ir Richards, fékk
a! halda ættarnafni fö!ur síns sem yfirgaf fjölskyldu sína fyrir a!ra konu "egar Franz
var a!eins fimm ára. Franz var "ví óskilgetinn og ólst upp vi! kröpp kjör og tók
frændi hans, Michael Walter, hann a! sér "egar fa!ir hans fór. Walter "essi var
atvinnutónlistarma!ur vi! kirkju í Nabburg, sem er smábær skammt frá Bayreuth, og
fékk Franz mjög strangt uppeldi hjá honum. Walter haf!i umsjón me! öllum
tónlistarvi!bur!um í bæjarfélaginu og hjá honum hlaut Franz b#sna haldgó!a
tónlistarmenntun. Hann lær!i m.a. á gítar, trompet, víólu og horn, en horni! var! sí!ar
hans a!alhljó!færi og átti hann eftir a! ver!a einn besti hornleikari "#skalands.2
Eftir a! hafa misst fyrri konu sína, Elise Seiff, og börn "eirra tvö úr kóleru var hann
dag einn kynntur fyrir Jósefínu Pschorr, en hún var dóttir au!ugs
bruggverksmi!jueiganda, Georg Pschorr a! nafni. $au felldu hugi saman og "ótti "a!
nokkrum tí!indum sæta "egar "au giftust, enda Franz óskilgetinn af verkamannastétt,
en Jósefína komin af au!ugri mi!stéttarfjölskyldu. Fjölskylduau!ur Jósefínu ger!i "a!
a! verkum a! "au gátu lifa! nokku! áhyggjulausu lífi og ekki lei! á löngu "ar til "eim
var! barna au!i!. Frumbur!urinn, Richard Georg Strauss, leit dagsins ljós í München
"ann ellefta júní 1864 og systir hans, Jóhanna, "remur árum sí!ar, "ann níunda júní
1867.
Richard naut tónlistarlegs uppeldis, en fa!ir hans var samt sem á!ur mjög kre!sinn á
hva! gæti flokkast sem „gó!“ tónlist. Franz var mjög íhaldssamur "egar kom a!
tónlist og horf!i "á til baka til gamalla meistara eins og Haydns, Mozarts og
Beethovens. Samtíma framúrstefnutónlist "oldi hann ekki og "á sér í lagi tónlist
Wagners, hana leyf!i hann ekki í sínum húsum. $a! er "ó skondi! til "ess a! hugsa a!
á sama tíma og Franz fann Wagner allt til foráttu, "á sóttist Wagner eindregi! eftir "ví
1 DAVID MURRAY: 'Strauss, Richard, §1', Grove Music Online (Accessed 14 October 2007) 2 Matthew Boyden: Richard Strauss, bls 1
3
a! n"ta krafta hans sem hornleikara í uppfærslum á óperum sínum og Franz tók #átt í
flutningi á nokkrum af helstu óperum Wagners.
Menntun
Franz starfa!i lengst af vi! Sinfóníuhljómsveit Münchenarborgar og ári! 1869 sendi
hann Richard í píanótíma hjá August Tombo, sem var hörpuleikari vi! hljómsveitina.
Sex ára gamall hóf Richard fi!lunám hjá frænda sínum, Benno Walter,
konsertmeistara sveitarinnar, og ellefu ára hóf hann tónsmí!anám hjá Friedrich
Wilhelm Mayer, sem hann lag!i stund á næstu fimm árin. Tíu ára gamall innrita!ist
hann í Ludwigs Gymnasium #ar sem hann stunda!i námi! af kappi og veittist námi!
au!velt, nema einna helst stær!fræ!i sem hann sag!i vera ómögulega.3 $ar kvikna!i
áhugi hans á bókmenntum og las hann ógrynnin öll af klassískum- og
nútímabókmenntum. $essi áhugi n"ttist honum á lífslei!inni #egar kom a! #ví a!
sækja efnivi! í tónsköpun sína og á me!an hann var enn vi! Ludwigs Gymnasium #á
samdi hann kórverk #ar sem hann sótti efnivi!inn í Elektru eftir Sófókles.4 Á me!an á
dvöl hans #ar stó! lét hann tónlistina aldrei hafa áhrif á árangur í ö!rum greinum.
Samt sem á!ur samdi hann ótal verk á #essum árum, a! mestu leyti sönglög,
píanóverk og kammermúsík, og á!ur en hann var! 17 ára höf!u Strengjakvartett í A-
dúr, Sinfónía í D-dúr og Festmarch, öll veri! flutt opinberlega í München.5
$rátt fyrir a! hafa s"nt óumdeilanlega hæfileika á tónlistarsvi!inu #á var fátt í
tónsmí!um Richards sem gaf nokkra inns"n inn í #a! sem koma skyldi og má segja
a! tónsmí!ar hans frá unglingsárum beri fingraför flestra annarra en hans eigin. Franz
ger!i #ví allt sem hann gat til a! br"na fyrir Richard a! best væri a! leggja stund á
almennar námsgreinar og eftir útskrift úr Ludwigs Gymnasium hélt Richard, a!
áeggjan fö!ur síns, í Háskólann í München #ar sem hann lag!i stund á heimspeki,
fagurbókmenntir og listasögu. Dvöl hans vi! háskólann var!i #ó ekki lengi, a!eins
einn vetur, #ví innst inni átti tónlistin hug hans allan og honum fannst háskólinn ekki
hafa neitt a! bjó!a sér sem hann vissi ekki nú #egar. $ar vó #ungt hinn grí!arlegi
áhugi hans á bókmenntum #ví hann haf!i #á #egar lesi! flest #a! sem háskólinn haf!i
3 Matthew Boyden: Richard Strauss, bls. 8 4 DAVID MURRAY: 'Strauss, Richard, §1', Grove Music Online (Accessed 14 October 2007) 5 DAVID MURRAY: 'Strauss, Richard, §1', Grove Music Online (Accessed 14 October 2007)
4
á námsskránni í vi!komandi fögum.6 Franz unni Richard "ví a! hætta námi vi!
háskólann og studdi vi! baki! á honum "egar hann var a! stíga sín fyrstu skref í
tónlistarheiminum utan Münchenar og n#tti óspart áhrif sín og sambönd til a! grei!a
götu hans.
Áhrifavaldar
$a! er óhætt a! segja a! stærsti tónlistarlegi áhrifavaldur Richards í æsku hafi veri!
Franz fa!ir hans. Sjálfur haf!i Franz hloti! mjög strangt uppeldi og var alls ekki
au!veldur í sambú!, skapmikill og einrá!ur í ákvör!unum um málefni heimilisins.
Jósefína, mó!ir Richards, var sextán árum yngri en Franz og leit "ví á hann sem
nokkurs konar fö!urímynd, sérstaklega eftir a! hennar eiginn fa!ir lést, ári! 1867.7
Hún lag!i sig "ví í líma vi! a! "óknast ge!"ótta eiginmanns síns og ól börnin upp í
samræmi vi! "a!. $etta haf!i "ung áhrif á Jósefínu sem sí!ar á lífslei!inni "já!ist af
miklu "unglyndi og ge!rænum kvillum og "urfti oft a! leggjast inn á spítala sökum
"ess, allt upp í ár í senn.
$a! er "ví ekki a! undra a! Richard hafi á uppvaxtarárum sínum liti! á sko!anir fö!ur
síns sem heilagan sannleik og fari! eftir "eim í einu og öllu. $a! haf!i mikil áhrif á
tónlistarsmekk hans og var hann framan af sammála fö!ur sínum um "a! a! eina
tónlistin sem eitthva! vit væri í, væri tónlist sem leg!i megináherslu á haldgó!a
melódíu og voru "á gömlu meistararnir Bach, Haydn, Mozart og Schubert efstir á
bla!i. $a! hefur vafalaust einnig haft mikil áhrif á Richard sem ungan dreng a! hann
var tí!ur gestur á hljómsveitaræfingum Wilde Gung’l, en "a! var
áhugamannahljómsveit sem Franz stjórna!i frá 1875 til 1896. $ar fékk hann
hljómsveitarverk gömlu meistaranna beint í æ!, undir stjórn fö!ur síns, og lær!i
"annig hljómsveitartónsmí!ar í „praksís“, sem hefur án efa veri! ómetanleg reynsla
fyrir ungt tónskáld.
Sá sem átti hva! mestan "átt í a! leysa Richard undan ægivaldi fö!ur síns var Ludwig
Thuille (1861 – 1907). Thuille var muna!arlaus en haf!i s#nt talsver!a hæfileika á
tónlistarsvi!inu og var "a! Jósefína Strauss sem kynnti "á Richard hvorn fyrir ö!rum. 6 Matthew Boyden: Richard Strauss, bls. 16 7 Matthew Boyden: Richard Strauss, bls. 2
5
Me! "eim tókst mikill vinskapur og fyrr en var!i var Thuille or!inn eins og einn af
Strauss fjölskyldunni. #eir hófu bréfaskriftir "egar Thuille fór til náms vi! Innsbruck
gymnasium og "ó a! svarbréf Thuille til Strauss hafi ekki var!veist er hinn helmingur
samskiptana mikilvæg heimild um "ankagang hins unga Strauss. Í bréfunum kemur
sk$rt fram hve mikil áhrif Franz haf!i í raun á Richard, sem tók óspart upp hanskann
fyrir gömlu meistarana og gagnr$ndi Wagner sem mest hann mátti. #ann 26. janúar
ári! 1878 skrifar Strauss til Thuille:
„Bréf !itt gladdi mig miki" og ég er mjög sammála sko"unum
!ínum um Wagner; Papa var einnig mjög uppve"ra"ur yfir !eim. Ég
hlakka miki" til a" heyra sko"un !ína á hinni glæsilegu „Simphonia
Jovis“ (Júpíter Sinfóníunni) eftir meistara meistaranna. Hún er
stórkostlegasta verk sem ég hef nokkurn tíma heyrt og mér fannst ég
vera kominn til himna !egar !essi hljó" ómu"u í eyrum mér.8
#arna kemur einnig fram hversu brá!"roska á tónlistarsvi!inu Richard í rauninni var
og einnig má glögglega sjá hinar öru breytingar á tónlistarsmekk hans í "essum
bréfum.
Dæmi um dvínandi áhrif fö!ur hans má sjá í bréfi frá sí!ari hluta októbermána!ar
1878. Sex mánu!um á!ur haf!i hann skrifa!:
„Ég sá Sigfried fyrir stuttu og ég get sagt !ér !a", a" mér hundleiddist,
mér leiddist hrikalega, svo hrikalega a" ég kem varla or"um a" !ví“. En
í október sama ár skrifar hann: „Ég er or"inn Wagneríti; ég fór a" sjá
Die Walküre, ég er í sæluvímu; ég skil ekki fólk sem fullyr"ir a" Mozart
sé fallegur.“9
Umbreytingin á tónlistarsmekk hans var grí!arleg og gefur gott dæmi um hve ör
tónlistar"roski hans var á "essum tíma. #a! sem fullkomna!i "essa umbreytingu var
"egar hann ári! eftir smygla!i raddskránni af Tristan upp á herbergi! sitt og tók a!
rannsaka hann. Skömmu sí!ar gekk hann me! raddskrána a! píanóinu á heimilinu og
8 Bryan Gilliam: Richard Strauss and his world, bls. 199 9 Matthew Boyden: Richard Strauss, bls. 12
6
hóf a! spila gegnum verki!, senu fyrir senu. "egar Franz, sem var a! æfa sig í næsta
herbergi, átta!i sig hva! gekk á, æddi hann inn í herbergi! #ar sem Ricard sat vi!
píanói! og vi! honum blasti #vílíkur áhugi Richards a! hann gat ekki hreyft
andmælum.10
Eftir a! hafa gefi! háskólann upp á bátinn fer!a!ist Richard m.a. til Dresden og
Berlínar til #ess a! vinna í #ví a! skapa sér nafn. Hann dvaldist í Berlín í desember
1883 og #ar umgekkst hann miki! af áhrifamiklu fólki úr menningarelítu borgarinnar
en #ar var einn ma!ur sem stó! upp úr a! mati Richards, Hans von Bülow. Bülow var
stjórnandi hinnar frábæru Meiningen sinfóníuhljómsveitar og á me!an Richard dvaldi
í Berlín hélt sveitin tónleika #ar sem serenada Richards fyrir 13 blásturshljó!færi var
á dagskránni. Skömmu sí!ar óska!i Bülow eftir ö!ru verki frá Strauss fyrir samskonar
hljó!færasamsetningu og samdi hann #á svítu í B-dúr. "essi svíta átti eftir a! marka
upphafi! a! n$jum kafla í lífi Richards #ví í nóvember 1884 kom Meiningen sveitin
til München og ákva! Bülow a! hafa svítu Strauss á dagskránni og #a! sem meira var,
hann óska!i eftir #ví a! Richard myndi sjálfur stjórna. Fram til #essa haf!i hann ekki
ætla! sér a! fara út í hljómsveitarstjórn og var #etta upphafi! a! ævilöngum ferli sem
hann sinnti ætí! me!fram tónsköpun sinni.11
Ári! 1885 bau! Bülow honum svo stö!u a!sto!arstjórnanda Meiningen
hljómsveitarinnar en #a! var tilbo! sem Strauss gat ekki hafna!. "a! hafa eflaust
margir undrast á #ví a! 21 árs ungmenni skyldi bjó!ast slík sta!a, ekki síst #egar a!rir
umsækjendur höf!u töluvert meiri reynslu af hljómsveitarstjórn en Strauss. En Bülow
stó! fastur á sínu og var #etta ómetanleg reynsla fyrir hinn unga Strauss sem, ásamt
$msum skyldum sem hann #urfti a! gegna, sótti hverja einustu æfingu sem Bülow
stjórna!i. Á #eim tíma sem hann var vi! Meiningen komst hann ennig í kynni vi!
Brahms og stjórna!i sjálfur eigin sinfóníu í F-moll fyrir hann. Brahms gaf honum
$mis rá! tónsmí!alegs e!lis og kynnti Strauss sér tónlist Brahms töluvert á #essum
tíma.
10 Matthew Boyden: Richard Strauss, bls. 12 11 BRYAN GILLIAM, CHARLES YOUMANS: 'Strauss, Richard', Grove Music Online (Accessed 14 October 2007)
7
Skömmu eftir komuna til Meiningen sag!i Bülow fyrirvaralaust starfi sínu lausu, a!
"ví er vir!ist í mótmælaskyni vi! stefnu Georgs hertoga af Meiningen og
velgjör!armanns hljómsveitarinnar í málefnum hennar. #etta "$ddi a! Strauss var!,
a!eins 21 árs a! aldri, a!alstjórnandi einnar bestu sinfóníuhljómsveitar "ess tíma. Svo
vir!ist sem mótmæli Bülows hafi haft einhvern rétt á sér "ví hertoginn n$tti tækifæri!
"egar Strauss tók vi! og minnka!i fjárframlög til sveitarinnar "annig a! "a! "urfti a!
minnka hana ni!ur í 39 manns. #etta var! til "ess a! Strauss staldra!i ekki lengi vi! í
"essu starfi, enda ekki mikill ávinningur fyrir stjórnanda sem vildi læra efnisskrá
miklu meistaranna a! vera me! hljómsveit í höndunum sem var of lítil til a! spila
verkin. Richard tók "ví vi! stö!u "ri!ja stjórnanda vi! Münchenaróperuna "egar hún
bau!st "rátt fyrir a! Bülow væri "ví andsnúinn á "eim forsendum a! "etta væri skref
ni!ur á vi! hjá svo hæfileikaríkum tónlistarmanni.
#a! sem var ekki síst mikilvægt vi! veru Strauss í Meiningen var a! "ar kynntist hann
Alexander Ritter sem var annar konsertmeistari Meiningen sveitarinnar og mikill
vinur Bülows. Ritter haf!i á sínum yngri árum "ótt mjög efnilegur sem
hljó!færaleikari og tónskáld en haf!i einhverra hluta vegna ekki tekist a! gera sér mat
úr "ví eins og hann hef!i sjálfur vilja!. Hann haf!i umgengist Liszt og Wagner og var
giftur frænku Wagners, en haf!i ekki tekist a! koma ferli sínum á flug. Ritter sá í
Strauss "a! sem hann hef!i sjálfur vilja! ver!a og me! "eim tókst mikill vinskapur og
átti hann eftir a! hafa mikil áhrif á Strauss næstu árin. Ritter var fylltur mikilli
"jó!erniskennd og einnig uppfullur af hatri á Gy!ingum. Gy!ingahatur var ekkert n$tt
fyrir Richard Strauss. Franz, fa!ir hans, haf!i ekki fari! dult me! andú! sína á
Gy!ingum og Bülow var einnig sömu sko!unnar. #á haf!i Richard kynnt sér skrif
Schopenhauers og ger!i Ritter sitt til a! d$pka áhuga hans á skrifum heimspekingsins.
Ritter haf!i háleitar hugmyndir um framtí! tónlistarinnar og fær!i skilning Richards á
Wagner inn á n$jar sló!ir og kom honum í skilning um a! Beethoven hef!i teygt
sónötuformi! a! ystu mörkum svo a! lengra yr!i ekki komist. Hann beindi sjónum
Strauss frá tónlist Brahms og sag!i a! „ma!ur "yrfti a! sko!a tónlist hans vandlega
til "ess a! komast a! "ví a! "ar væri ekkert a! finna.“12 Hi! mikilvægasta var
hinsvegar a! Ritter kynnti Richard fyrir tónlist Liszt og "á sér í lagi sinfónískum
12 Matthew Boyden: Richard Strauss, bls.32
8
ljó!um hans sem voru a! hluta til kveikjan a! "ví a! Strauss fór a! semja sín eigin
tónaljó!.
Óperutónskáldi!
Fall er fararheill
#a! var í samskiptum Richards vi! Ritter sem kveikjan a! fyrstu óperu hans,
Gunthram, var! til og í raun var "a! Ritter sem dró athygli Srauss a! "ví sem var!
kveikjan a! sögu"ræ!inum. Strauss var gagntekinn af Wagner á "essum tíma og leit
svo á a! "a! væri í hans verkahring a! halda áfram "eirri stefnu sem Wagner byrja!i
og færa hana upp á n$tt og hærra plan. Upphaflegur titill óperunnar var Sekt og
Fri!"æging (Guilt and Atonement) og var vísun í heimspeki Nietzches, en fyrir
tilstu!lan Ritters, og eins til a! fylgja fordæmi Wagners, nefndi hann óperuna eftir
a!alsöguhetjunni sem fékk nafni! Gunthram.13 #a! er engin tilviljun a! a!alhetjunni
og óperunni var gefi! "etta nafn og s$nir grí!arleg áhrif Wagners á Strauss á "essum
tíma, en nafni! Gunthram er vísun í tvær hetjur úr óperum Wagners, Gunther í
Götterdämmerung og Wolfram úr Tannhäuser.
Strauss gekk me! óperuna í maganum í sex ár, enda var hann önnum kafinn á "essum
árum vi! a! koma sér á framfæri sem hljómsveitarstjóri og tónskáld og samdi á
"essum tíma tónaljó! á bor! vi! Till Eulenspiegel, Also sprach Zarathustra, Don
Quixote og Ein Heldenleben, sem juku or!st$r hans sem tónskálds og eftirspurn eftir
honum sem stjórnanda. Ritter haf!i rá!lagt honum a! fara a! fordæmi Wagners og
semja líbrettói! sjálfur og illu heilli fór Strauss a! rá!um hans. Í tvö ár sat hann yfir
líbrettóinu og útkoman var! sögusvi! í mjög svo Wagnerískum stíl. Tónlistina samdi
hann miki! á fer!alögum sínum, m.a. um Grikkland, Egyptaland og Ítalíu og eftir a!
hafa teki! sér veikindafrí í Kaíró í Egyptalandi vegna ofur-álags sneri hann heim me!
Gunthram fullklára!a hausti! 1893 og var hún frums$nd "ann tíunda maí 1894 í
Weimar.14
13 Matthew Boyden: Richard Strauss, bls.46 14 BRYAN GILLIAM, CHARLES YOUMANS: 'Strauss, Richard', Grove Music Online (Accessed 14 October 2007)
9
Sögu!rá"ur óperunnar er í stuttu máli sá a" Gunthram er me"limur í reglu
farandsöngvara sem leggja áherslu á kristin gildi og kærleika fremur en holdlegar
nautnir. Hann b#r í landi sem st#rt er af har"stjóra og upplifir hann bæ"i fátækt og
grimmd. $á hittir hann Freihild sem !urfti a" giftast har"stjóranum gegn vilja sínum
og lí"ur fyrir !a" og er mjög óhamingjusöm. Gunthram er sannfær"ur um a" hann
geti milda" har"stjórann me" söng sínum og fært allt til betri vegar, en í tilraun sinni
til !ess fer allt í háaloft sem endar me" !ví a" hann drepur har"stjórann. Honum er !á
varpa" í fangelsi, !ar sem hann afneitar ást Freihildar og sn#r frá reglu
farandsöngvaranna, í tilraun til a" finna fri" vi" Gu" í einrúmi. Í upphaflegu líbrettói
óperunnar var endirinn ö"ruvísi og átti Gunthram !á a" snúa sér aftur til reglunnar
fullur i"runnar og gera yfirbót í landinu helga. $etta samræmdist mjög lífsgildum
Ritters sem var strangtrúa"ur Ka!ólikki, en eftir a" hafa sökkt sér í lestur á heimspeki
Nietzsches ákva" Strauss a" breyta endinum og láta söguhetjuna finna gu" í gegnum
sjálfan sig í einrúmi.15
$a" gekk ekki áfallalaust a" koma Gunthram á svi". Verki" var gífurlega krefjandi,
bæ"i fyrir hljómsveit og söngvara, og voru kröfur Strauss svo miklar a" !a" ætla"i
hreinlega a" gera út af vi" hljó"færaleikarana sem !urftu a" sitja grí"arlangar æfingar,
allt upp í átta klukkustundir í senn. Álagi" á söngvarana var ekki sí"ur miki" og !á
sérstaklega á Heinrich Zeller, tenór og nemanda Strauss, sem skóp titilhlutverki". Eins
og Strauss minntist !ess mörgum árum sí"ar:
„aumingja hugrakki nemandi minn, Heinrich Zeller, fór í gegnum kvöl og
pínu í sinni ge!veikislega krefjandi rullu.......hver æfing ger!i hann hásari
og hásari og á frums"ningu var! hann a! hafa sig allan vi! til a! halda út
til enda.“16
Gunthram hlaut misjafnar vi"tökur og var a"eins s#nd fjórum sinnum í Weimar. Í
kjölfari" voru bo" um s#ningar á óperunni í ö"rum borgum dregin til baka og Strauss
leita"i til München !ar sem allt fór á versta veg. Hljómsveitin fór í verkfall, undir
handlei"slu frænda Strauss og fyrrum kennara, Benno Walter, til a" mótmæla !essu
15 András Batta: Opera. Composers. Works. Performers, bls. 584 - 585 16 Matthew Boyden: Richard Strauss, bls. 94
10
ómögulega verki og tenórinn sem söng hlutverk Gunthrams neita!i a! syngja fleiri
s"ningar nema hann fengi töluver!a launahækkun. #etta, ásamt slæmum vi!tökum
almennings í München, var! til $ess a! óperan var a!eins s"nd einu sinni $ar.
Risi! úr öskustónni
Eftir hrakfarir Gunthrams sá Strauss a! hann $yrfti a! fara n"jar lei!ir í tónsköpun
sinni til $ess a! vinna lönd í óperuheiminum. Ári! 1898 kynntist hann rithöfundinum
Ernst von Wolzogen og kom $a! í ljós a! $eir voru samhuga um "mislegt. #eir voru
bá!ir frá München og höf!u bá!ir upplifa! mikla íhaldssemi listaelítunnar $ar í borg.
#egar $eir svo fluttust bá!ir til Berlínar 1899 hófu $eir a! vinna saman a! óperunni
Feuersnot. #a! var Strauss sem kom me! tillögu a! líbrettói sem Wolzogen svo
skrifa!i og fjallar sagan um atbur!i sem gerast kringum jónsmessuhátí! í München.
Kunrad er ungur galdrama!ur sem ver!ur $a! á a! kyssa Diemut, dóttur
bæjarstjórans, í undirbúningi hátí!arinnar. Til $ess a! hefna sín lokkar hún hann heim
til sín me! $ví lofor!i a! hún muni hífa hann í körfu inn um herbergisgluggann sinn.
Hann lætur til lei!ast en $egar hann er hálfna!ur upp a! glugganum hættir hún a! toga
hann upp og lætur hann dangla utan á húsinu og vi! sólarupprás safnast bæjarbúar
saman fyrir utan húsi! og hæ!ast a! honum. Kunrad kallar á a!sto! lærimeistara síns
og mikils galdramanns sem me! göldrum slekkur öll ljós í bænum. Diemut togar $á
Kunrad upp í herbergi til sín og um lei! og ástin kviknar hjá $eim, kvikna öll ljósin í
bænum.17
Strauss var alls óhræddur a! vitna í eldri verk sín sem og verk annarra meistara og
eins var hann duglegur a! setja sjálfan sig inn í sögu$rá! ópera sinna. Sem dæmi má
nefna a! í Feuersnot er Kunrad, hinn ungi galdrama!ur, tákngerfingur fyrir Strauss
og gamli lærimeistarinn merkir Wagner. Bæjarbúar í sögunni standa hins vegar fyrir
hina íhaldssömu listaelítu Münchenar sem Strauss taldi a! hef!i gert líti! úr sér og
Wagner, líkt og bæjarbúar ger!u vi! Kunrad og höf!u gert vi! gamla galdrakarlinn
$ar á!ur.
17 András Batta: Opera. Composers. Works. Performers, bls. 586
11
Feuersnot var frums!nd í Dresden 21. nóvember 1901 og gekk frums!ningin mjög
vel a" mati Strauss og sá hann fram á a" óperan ætti eftir a" fara sigurför um heiminn.
Heimsfræg"in lét #ó á sér standa og ekki hjálpu"u gagnr!nendur í Vínarborg til vi" a"
brei"a út gó"an or"st!r óperunnar. $eir gersamlega hökku"u verki" í sig #rátt fyrir a"
s!ningin hef"i fengi" gó"ar vi"tökur almennings á frums!ningu. Eftir dræma a"sókn
á a"ra og #ri"u s!ningu í Vín var fjór"u s!ningu afl!st og #ar vi" sat. Feuersnot var
ekki s!nd oftar í Vín og fékk ekki alheimsathygli fyrr en Strauss haf"i slegi" í gegn á
heimsvísu me" næstu óperu sinni Salóme.
Oscar Wilde skrifa"i leikriti" Salóme ári" 1891 og vissi a" hann haf"i í höndunum
verk sem væri líklegt til a" hneyksla púritanískt samfélag á Englandi. Hann gaf #ví út
yfirl!singu #ar sem hann hóta"i #ví a" ef leikriti" yr"i banna" á Englandi myndi hann
flytjast úr landi og setjast a" í Frakklandi. Honum til mikils ama átti Salóme ekki upp
á pallbor"i" hjá Bretum og #ótti #a" of djarft auk #ess sem notkun á persónum
Biblíunnar, s.s. Jóhannesi skírara, fór fyrir brjósti" á mörgum. Leikriti" var #vi
banna" á Englandi og var frums!nt í París ári" 1896 en einnig #ar fékk #a" misjafnar
vi"tökur. $a" var #ví ekki fyrr en #a" var frums!nt í $!skalandi a" #a" fékk #ær
vi"tökur sem #ví bar. Einnig spila"i #a" inn í a" Wilde var um svipa" leyti fundinn
sekur um samkynhneig" en #a" var me"al annars ástæ"an fyrir #ví a" vinsældir á
verkum Wildes jukust til muna í #!skalandi. Dagbla"i" Der Zeit greindi !tarlega frá
réttarhöldum hans í Bretlandi og bókmenntaelíta avant-garde senunnar í $!skalandi
tók upp hanskann fyrir hann á me"an hann var fyrirlitinn í heimalandi sínu, en
forkólfar avant-garde voru margir hverjir samkynhneig"ir og litu á Wilde sem
#jaka"an listamann sem var á undan sinni samtí" í íhaldssömu samfélagi. Strauss
haf"i um nokkurt skei" sóst eftir sam#ykki avant-garde samfélagsins í $!skalandi og
sá í Salóme tilvali" tækifæri til a" stimpla sig inn sem framsæki" tónskáld og komast
undir verndarvæng avant-garde elítunnar.
$a" var skáldi" Anton Lindner sem fyrstur vi"ra"i #á hugmynd vi" Strauss a" gera
óperu upp úr leikriti Wildes og bau"st til a" undirbúa #!"ingu Hedwigs Lachmanns
fyrir Strauss og sendi tónskáldinu nokkrar hugmyndir a" opnunarsenum til a" fá
forsmekkinn a" #ví sem koma skyldi. „Haft var eftir Strauss a! hann hafi átt í mesta
basli vi! a! byrja a! vinna a! verkinu "ar til tónlistin vi! upphafslínuna, Wie Schön
12
ist die Prinzessin Salomé heute Nacht, kom til hans.“18 Nokkrum vikum sí!ar fór
hann a! sjá Salóme á leiksvi!i í Max Reinhardt’s Kleines Theater og hitti "ar vin sinn,
sellóleikarann Heinrich !"#$%&'()* +&,* +-.//* 011* 2* 345* .6* 7-".0++* +/8'(9* +&,:.*
;1&"0* 496* 4&"/96<* 7-".0++* +4.".69=* !"#$ %&$ '($ )%#*&$ +'',-$ .*/0''$ 102$ *2$ 3%-4*$
5*'*678
Sumum kann a! "ykja skríti! a! Strauss, sem haf!i sterkar sko!anir á Gy!ingum og
töluver!a andú! í "eirra gar!, skyldi rá!ast í a! semja óperu sem byggir á efni úr
gu!spjöllunum. Málum var "annig hátta! a! forkólfar avant-garde elítunnar í
#$skalandi voru ekki a!eins upp til hópa samkynhneig!ir, heldur voru "eir líka
Gy!ingar og "a! renndi enn sterkari sto!um undir "a! a! Salóme gæti komi! Strauss í
ná!ina hjá "eim. Strauss fór samt sem á!ur engum silkihönskum um Gy!ingana í
óperunni. Sem dæmi má nefna a! Gy!ingakvintettinn samanstendur af fjórum háum
tenórum og einum bassa, kómísk blanda sem á rætur sínar a! rekja til opera buffa. #ar
a! auki skrifa!i hann hlutverk Heródesar fyrir mjög háan tenór sem er a!eins á færi
tæknilega færustu söngvara a! skila sómasamlega af sér. A! skrifa hlutverk
Gy!inganna svo há og nánast ósyngjandi var í anda hugmynda "ess tíma a! umskurn
karlmanna í Gy!ingdómi jafngilti "ví "egar drengir voru geldir í vestur Evrópu til a!
halda í sópranraddir "eirra. #a! a! Strauss hafi ætla! a! hæ!ast a! Gy!ingum er
óumdeilanlegt. Ári! 1935 skrifa!i hann líbrettistanum Stefan Zweig:
„Ég reyndi a! skrifa hinn gó!a Jóhannes meira og minna sem trú!;
prédikari í ey!imörkinni, sérstaklega sá sem lifir á engisprettum,
finnst mér óendanlega fyndinn. "ar sem ég haf!i #á #egar skopstælt
Gy!ingakvintettinn og hent gaman a! Heródesi, fannst mér ég ver!a
a! fylgja lögum um fjölbreytni og skrifa einstrengingslegt-Filistínskt
stef til a! l$sa Jóhannesi.“20
#rátt fyrir a! hafa fari! óblí!um höndum um Gy!inga í óperunni "á tók avant-garde
senan henni fagnandi og ekki síst Gy!ingarnir "ar á me!al. Flestir "essara Gy!inga
voru "ri!ju- og fjór!u-kynsló!ar Gy!ingar í #$skalandi og kepptust vi! a! a!greina
18 Matthew Boyden: Richard Strauss, bls. 164 19 Matthew Boyden: Richard Strauss, bls. 164 20 Matthew Boyden: Richard Strauss, bls. 169
13
sig frá hinum ósi!menntu!u Gy!ingum fyrir botni mi!jar!arhafs. "a! ger!u #eir til
#ess a! styrkja stö!u sína í #$sku samfélagi og undirstrika #a! a! #eir væru fyrst og
fremst #$skir #ó #eir væru af Gy!ingaættum.
"a! sem ger!i Salóme sérstaka fyrir Strauss og hefur örugglega haft áhrif á #a!
hvernig hann bar sig a! vi! a! semja verki! var a! hann haf!i #á #egar sé! leikriti!
flutt meistaralega á svi!i. Reyndar var! #a! eins me! næstu óperu hans, Elektru, en
#a! hefur eflaust veri! grí!arlega hjálplegt a! sjá vel heppna! verki! lifandi fyrir sér í
sta! #ess a! vera me! líbrettó á prenti sem ekki hefur veri! reynt á svi!i. 21 "essir
ein#áttungar, Salóme og Elektra, gáfu Strauss tilefni til a! semja heildstæ!,
gegnumsamin, sinfónísk verk sem voru í raun e!lileg framinda af tónaljó!um hans
sem hann haf!i #á hloti! grí!armikla æfingu í og haf!i algjörlega á valdi sínu.
Salóme var snilldarlega sami! músík-drama og #ví var heldur ekki a! spyrja a!
vi!tökunum. Strauss ger!i sér fyllilega grein fyrir #ví a! leikverki! sem hann bygg!i
óperuna á haf!i valdi! hneykslun ví!a og ger!i hann ekkert til #ess a! draga úr #eim
áhrifum, hvorki tónlistarlega né túlkunarlega. Óperan var frumflutt í Dresden #ann
níunda desember ári! 1905 en ekki fer mörgum or!um um #a! hva! Strauss fannst
um frums$ninguna. Hann haf!i á æfingartímabilinu sta!i! í stappi vi! Frau Wittich,
sem fór me! hlutverk Salóme, vegna #ess a! hún vildi alls ekki ganga eins langt og
Strauss óska!i í sjöslæ!u dansinum og ástaratlotum sínum vi! afskori! höfu!
Jóhannesar skírara. Hún sag!ist vera hei!vir! frú og léti ekki hafa sig a! fífli. Strauss
sag!i sí!ar a! frums$ningin hef!i veri! vel heppnu! „!rátt fyrir tilbur"i Wittich
frænku“.22
"rátt fyrir vel heppna!a frums$ningu #á voru gagnr$nendurnir, sem hittust á Bellevue
hótelinu eftir s$ninguna, sammála um a! verki! yr!i flutt í nokkrum af stærstu
óperuhúsunum og myndi svo fljótt hverfa af sjónarsvi!inu. Salóme átti jú nokku!
erfitt uppdráttar til a! byrja me! vegna ritsko!unnar yfirvalda sem ráku óperuhúsin á
hverjum sta! og #urfti oft a! beita fri!#ægingar a!ger!um til #ess a! óperan fengist
s$nd. Sem dæmi má nefna a! í Berlín fékk óperan s$ningarleyfi me! #eim skilyr!um
21 BRYAN GILLIAM, CHARLES YOUMANS: 'Strauss, Richard', Grove Music Online (Accessed 14 October 2007) 22 Matthew Boyden: Richard Strauss, bls. 175
14
a! í lok óperunnar, me!an á eintali Salóme vi! höfu! Jóhannesar stendur, skyldi hún
flytja i!runaror! og Betlehemstjarnan skyldi sk"na á himninum sem tákn um von. A!
s"ningu lokinni í Berlín sag!i Keisarinn:
„Mér !ykir mi"ur a" Strauss skyldi semja !essa Salóme. Mér líkar vel
vi" manninn en !etta á eftir a" gera honum mikinn ska"a. Strauss
svara"i: Ska"inn ger"i mér kleift a" byggja sveitasetri" mitt í
Garmisch.“
Raunin var! sú a! Salóme fær!i Strauss grí!arlegan au! og kom honum á stall sem
mikilvægasta tónskáld Evrópu á #essum tíma. Ári! 1911 haf!i Salóme veri! flutt í
öllum helstu „óperu“ löndum heims og enn #ann dag í dag er hún álitin meistaraverk
og er flutt í óperuhúsum um allan heim.
Strauss og Hugo von Hoffmansthal
Stuttu eftir a! Salóme var s"nd í Berlínaróperunni, setti Max Reinhardt upp n"ja
leikger! af Elektru eftir Sófókles, sem skrifu! var af austurríska skáldinu Hugo von
Hofmannsthal. Hofmannsthal haf!i reyndar leita! til Strauss um aldamótin 1900 me!
hugmynd a! ballet en Strauss haf!i #á hafna! samstarfinu. Strauss fór a! sjá
s"ninguna og fékk #á hugmynd a! verki! gæti or!i! gó!ur grunnur a! n"rri óperu, #ó
hans fyrsti kostur væri a! finna líbrettó sem væri frábrug!nara Salóme23. Í bréfi til
Hofmannsthal í mars 1906 segir Strauss:
„ Ég er mjög áhugasamur um Elektru og hef !egar skori" hana ni"ur
a" hluta, til hagræ"ingar fyrir sjálfan mig. Eina spurningin sem ég hef
ekki endanlega ákve"i" í huga mér (!etta ver"ur án efa ákve"i" í
sumar, !ví !a" er eini tíminn sem ég hef til a" semja) er hvort ég muni,
strax á eftir Salóme, hafa styrk til a" rá"ast í svo svipa" efni me"
algerlega ferskum huga, e"a hvort !a" henta"i mér ekki betur a" bí"a
nokkur ár me" Elekru !ar til ég hef ná" a" fjarlægjast Salóme stílinn.
23 Alan Jefferson: Richard Strauss, bls. 64
15
!ess vegna "ætti mér gaman a# vita hvort "ú ættir eitthva# anna# í
farteskinu handa mér, og hvort ég mætti ef til vill reyna vi# eitthva#
anna# vi#fangsefni frá "ér, sem ekki er eins skylt Salóme, á#ur en vi#
ré#umst í Elektru..... Vi# eigum svo margt sameiginlegt; vi# vorum
fæddir hvor fyrir annan og "a# á fyrir okkur a# liggja a# gera gó#a
hluti saman ef "ú ert mér trúr. Áttu til skemmtilegt endurreisnarefni
handa mér? Virkilega villtur Cesare Borgia e#a Savonarola væri
tilvali# svar vi# bænum mínum.“24
!a" var ekki eingöngu ósk Strauss eftir efni sem væri frábrug"i" Salóme sem dreif
hann í átt a" gamansamara efni. Hann átti eftir a" koma oftar me" #essa ósk til
Hofmannsthal á #eim rúmlega tuttugu árum sem #eir unnu saman. En #ar lá í raun
munurinn á Strauss og Hofmannsthal. Strauss vildi skrifa fyrir fjöldann og vildi a"
verk sín nytu almennrar hylli. Hofmannsthal skrifa"i a"allega fyrir sjálfan sig og haf"i
#á sko"un a" #eir sem væru ekki nægilega djúpt #enkjandi til a" skilja verkin hans,
ættu ekki skili" a" hann eyddi or"um í #á. !etta gefur okkur tilefni til a" sko"a betur
hva"a mann Hofmannsthal haf"i a" geyma og hva"a bakgrunn hann haf"i.
Hugo von Hofmannsthal var fæddur í Vín ári" 1874 og var af austurrískum, ítölskum
og Gy"ingaættum. Hann var sonur Önnu og Dr. Hugo von Hofmannsthal, en fa"ir
hans var virtur bankama"ur í Vínarborg. Hann var afar vi"kvæm sál og má segja a"
hann hef"i frekar átt heima á endurreisnartímanum en í kring um aldamótin 1900.
Fa"ir hans kom snemma auga á gáfur hans og kynnti hann fyrir helstu
bókmenntafrömu"um Vínarborgar #ar sem óformlegt nám hans í fagurbókmenntum
hófst. Ári" 1884 innrita"ist hann í Wiener Akademisches Gymnasium og #rátt fyrir a"
vera stétthærri en skólafélagar sínir #á voru #a" frekar gáfur hans og vitsmunir sem
greindu hann frá #eim, frekar en stéttarmunur. !egar hann var sextán ára birti hann
fyrsta ljó"i" sitt, Question, opinberlega undir dulnefninu Loris Melikow og á stuttum
tíma var hann kominn í kynni vi" flesta af áhrifamestu listamönnum síns tíma, t.d.
Hermann Bahr, Arthur Schnitzler, Stefan George, Gerhart Hauptmann, Maeterlinck,
Rodin o.fl. !egar hann var #rítugur haf"i hann lesi" öll helstu bókmenntaverk fimm
24 Matthew Boyden: Richard Strauss, bls. 182
16
Evrópu!jó"a á frummálunum og bjó yfir !vílíkum vitsmunum a" fáir komust me"
tærnar !ar sem hann haf"i hælana.25
Samband Strauss og Hofmannsthal var oft á tí"um stormasamt vegna mismunandi
listrænnar s#nar á vi"fangsefnin sem !eir tókust á vi". Eins og á"ur sag"i haf"i
Strauss !a" a" lei"arljósi a" verk s#n nytu almennrar hylli og hefur eflaust spila" inn í
hve slyngur hann var í vi"skiptum. Strauss haf"i nefnilega töluvert vi"skiptavit og
beitti !ví óspart til !ess a" fá eins miki" fé út úr verkum sínum og hann mögulega gat,
enda skila"i !a" sér vel fyrir hann og hann var" vellau"ugur á sinni löngu ævi.
Hofmannsthal lét hins vegar fagurfræ"ina yfirleitt eingöngu rá"a för og oft mætti
halda a" hann hafi liti" á vi"fangsefnin sem vitsmunalegar áskoranir fyrir sjálfan sig.
$a" kom !ví ævinlega í hlut Strauss a" fá Hofmannsthal til a" einfalda textann til a"
au"velda áhorfandanum a" skilja fléttuna og !egar !a" tókst ekki beitti Strauss sér til
fullnustu í tónsmí"um sínum !annig a" tónlistin mætti túlka textann fyrir !eim sem á
hl#ddu. Oftar en ekki fékk Strauss sínu fram a" lokum en !a" gat reynt á !olrifin hjá
honum a" eiga vi" Hofmannsthal. $egar honum mislíka"i eitthva" !á skaut hann oft
föstum og óvægnum skotum a" Strauss sem var !á !olnmæ"in uppmálu" og tala"i
Hofmannsthal til me" stóískri ró. Í apríl ári" 1916 var ágreiningur !eirra í milli vegna
Ariadne auf Naxos !ar sem Strauss vildi bæta forleik vi" óperuna, til a" hún væri í
hæfilegri lengd, og a" hlutverk tónskáldsins yr"i í höndum sópransöngkonu í
karlmannsklæ"um, líkt og Octavians í Rósarriddaranum. Ágreiningurinn gekk !a"
langt a" Hofmannsthal skrifa"i Strauss bréf !ar sem hann tjá"i honum a" bili" á milli
!eirra væri or"i" !a" stórt a" nánast væri ógerningur a" brúa !a". Strauss svara"i:
„Kæri herra Hofmannsthal, hví ver!ur "ú alltaf svo bitur og rei!ur ef
vi! skiljum hvorn annan ekki strax? ...“26
Og !annig gekk !a" fyrir sig. Strauss ná"i a" róa skáldi" ni"ur og fékk a" lokum öllu
sínu fram. $a" hefur reyndar veri" #ja" a" !ví a" hinir andstæ"u pólar sem mætast í
Ariadne auf Naxos séu í raun tákngerfingar fyrir Strauss og Hofmannsthal. Verki"
fjallar um tvo leikhópa sem fengnir eru til a" flytja verk sín samtímis í veislu á
herragar"i einum. Annar leikhópurinn á a" flytja harmleikinn um Ariadne auf Naxos, á
25 http://www.skrause.org/hofmannsthal/bio.htm 26 Alan Jefferson: Richard Strauss, bls. 73
17
me!an hinn hópurinn, sem er Comedia dell’Arte leikhópur, á a! flytja gamanleikinn
um hina hverflyndu Zerbinettu. Sagt hefur veri! a! „Ariadne tákni í raun
Hofmannsthal í öllu !ví sem er hreint, göfugt og tignarlegt á me"an Zerbinetta, úr
hinum óhefla"a ítalska farandleikhópi, sé enginn annar en Strauss.“27
"rátt fyrir a! hafa unni! saman í rúm tuttugu ár, #á umgengust Strauss og
Hofmannsthal ekki miki!. A!eins um 400 kílómetrar skildu a! sveitasetur Strauss í
Garmisch og heimili Hofmannsthal í Rodaun. Bá!ir höf!u #eir a!gang a! bílum auk
#ess sem lestarsamgöngur #eirra á milli voru til fyrirmyndar, en samt kusu #eir fremur
a! hafa samskipti me! bréfaskriftum. Svo vir!ist sem ástæ!an fyrir #essu hafi fremur
legi! hjá Hofmannsthal en Strauss. Hofmannsthal var eins og á!ur sag!i mjög
vi!kvæm sál og í raun ekki mjög félagslyndur. Hann átti erfitt me! a! umgangast
Strauss löngum stundum og Pauline Strauss #oldi hann hreinlega ekki. Strauss
vi!urkenndi a! vísu a! har!ger!ustu persónuleikar bliknu!u í samanbur!i vi! Pauline
og a! hún væri alls ekki allra. Hofmannsthal haf!i sig einnig oft í frammi vi! a!
for!ast umgengni vi! Strauss #ó svo a! Pauline væri ekki me! honum. "egar Strauss
starfa!i vi! hir!óperuna í Vínarborg, sem var í stuttu ökufæri frá Rodaun, #á dikta!i
Hofmannsthal upp $msar afsakanir fyrir #ví a! hann gæti ekki teki! á móti Strauss og
enda!i svo me! #ví a! skrifa honum:
„ #a" er afar hugulsamt af !ér a" bjó"ast til a" heimsækja mig, en
vinsamlegast hugsa"u ekki um !a" undir nokkrum kringumstæ"um;
fer"in me" sporvagninum, sem tekur klukkutíma og !rjú korter hvora
lei", er algjör pína, og svo er mér ekkert gefi" um gesti.“28
En kannski er #etta einmitt ástæ!an fyrir #ví a! samstarf #eirra var svo farsælt sem
raun bar vitni. "etta samstarf tónskálds og líbrettista, sem á sér enga hli!stæ!u í
tónlisarsögunni, hef!i hugsanlega veri! ö!ruvísi ef #eir hef!u veri! saman öllum
stundum. "essi rúmu tuttugu ár sem #eir unnu saman skrifu!u #eir sex óperur, #.e.
Elektra, Der Rosenkavalier, Ariadne auf Naxos, Die Frau ohne Schatten, Die
Ägyptische Helene og Arabella. Saman settu #eir einnig á fót, ásamt Max Reinhardt,
27 Alan Jefferson: Richard Strauss, bls. 75 28 Matthew Boyden: Richard Strauss, bls. 198
18
Alfred Roller og Franz Schalk, hina ví!frægu Salzburgar hátí! (Salzburger Festspiele)
sem er fimm vikna tónlistar- og leiklistarhátí! sem haldin er í lok júlí ár hvert.
Rósarriddarinn
Rói! á n" mi! Eftir gott gengi Elektru ger!u Strauss og Hofmannsthal sér grein fyrir a! næst #yrftu
#eir a! taka a!ra stefnu í efnistökum, sem Strauss haf!i reyndar hugleitt vandlega
á!ur en hann ré!st í a! semja Elektru eins og á!ur hefur komi! fram. Reynar er haft
eftir vini Strauss og fyrsta ævisöguritara, Max Steinizer, a! á fundi eftir fyrstu
s"ningu á Elektru hafi Strauss sagt: „Næst ætla ég a! skrifa Mozart-óperu.“29
Hofmannsthal var einnig ljóst a! til #ess a! geta virkilega titla! sig líbrettista #á #yrfti
hann a! skrifa líbrettó sem hef!i léttari og kómískari sögu#rá! svo a! #ungi
tónlistarinnar myndi ekki kaffæra inntak textans eins og honum fannst hafa gerst í
Elektru. Hann var #ví ánæg!ur #egar Strauss óska!i eftir léttari sögu#ræ!i eins og
glöggt má sjá í bréfi sem hann skrifar Strauss:
„Á!ur en ég ræ!st í "etta verkefni… ver!um vi! a! hafa "a! algerlega
á hreinu á milli okkar í hva!a stíl "ú vilt skrifa "essa óperu. Ef ég skil
rétt "ær tillögur sem "ú varpa!ir fram, og mér virtust lofa mjög gó!u,
"á vilt "ú búa til eitthva! n#stárlegt í stíl, eitthva! ("ar sem öll "róun í
listum fer í hringi) sem endurspeglar frekar eldri ger! óperu… $ú ætlar
"ér, svo fremi sem ég hef ekki gersamlega misskili! fyrirætlanir "ínar,
a! skipta út köflum fyrir a!ra sem líkjast secco resítatívum…. Ég vona
innilega a! útkoman ver!i til "ess a! ég geti stoltur titla! mig líbrettista
sem ég myndi meta mikils.“ 30
Stuttu sí!ar voru fyrstu drög a! óperunni komin ni!ur á bla! og höf!u #eir bá!ir á or!i
á me!an á ger! óperunnar stó! hversu smurt vinnan vi! óperuna gekk. Til merkis um
#a! er vert a! athuga a! #a! li!u a!eins tæp tvö ár milli frums"ninga á Elektru og
29 András Batta: Opera. Composers. Works. Performers, bls. 604 30 Matthew Boyden: Richard Strauss, bls. 195
19
Rósarriddaranum. Í byrjun febrúar ári! 1909 var fyrsta beinagrindin a! n"rri óperu
or!in til og af #ví tilefni skrifar Hofmannsthal:
„Ég hef eytt !remur sí"kvöldum í a" gera uppkast a" mjög frumlegri
atbur"arrás fyrir óperu, fullri af skoplegum a"stæ"um og persónum,
me" líflegum hasar, gagnsæum næstum eins og látbrag"sleik. #a" eru
tækifæri í henni fyrir líríska kafla, fyrir glens og gaman, jafnvel fyrir
lítinn ballet …. Hún hefur a" geyma tvö stór hlutverk, eitt fyrir bariton
og anna" fyrir tignarlega stúlku klædda eins og eldri mann à la Farrar
e"a Mary Garden. Tímabil: hin gamla Vínarborg undir stjórn Maríu
Theresu keisaraynju.“31
Sú ópera sem hann l"sir hér er óravegu frá hinum hádramatísku Salóme og Elektru
enda var Strauss mjög hress me! #essa framvindu og eftir a! hafa fengi! fyrstu senur
úr fyrsta #ætti í hendur gat hann ekki leynt ánægju sinni og skrifa!i:
„Tónlistin á eftir a" renna saman vi" !etta eins og brá"i" smjör og
olía. Ég er a" unga henni út nú !egar. #ú ert Da Ponte og Scribe í
einum og sama manninum.“32
$essi líflegi gamanleikur sem #arna var farinn a! myndast var! a! Rósarriddaranum
sem segir af marskálksfrú einni, sem einmitt ber nafni! María Theresa. Hún sendir
ungan elskhuga sinn, Octavian, til a! færa hinum n"-ríka Faninal silfurrós, til a! bi!ja
dóttur hans fyrir hönd Barón Ochs, sem er frændi marskálksfrúarinnar. Octavian
fellur hins vegar fyrir dótturinni og leikur svo á Ochs #annig a! hann fær ekki a!
giftast dótturinni en Octavian hreppir hins vegar hnossi!. Óperan var frums"nd í
Dresden #ann 26. janúar 1911 og er óhætt a! segja a! allir sem voru einhvers metnir í
listageiranum í Evrópu voru vi!staddir frums"ninguna. Rósarriddarinn sló
gersamlega í gegn og var sú ópera Strauss sem lengst ná!i hva! var!ar almannahylli
og tekjur. $"ska lestarkerfi! (Deutsche Bahn) augl"sti sérstakar Rósarriddara-fer!ir
31 Matthew Boyden: Richard Strauss, bls. 196 32 Matthew Boyden: Richard Strauss, bls. 196
20
hva!anæva a! úr keisaradæminu og á örfáum dögum ur!u Strauss og Hofmannsthal
ókr"ndir meistarar óperunnar í #"skalandi ef ekki allri Evrópu.33
#ó svo a! samvinna Strauss og Hofmannsthal hafi gengi! vel vi! ger!
Rósarriddarans var hún ekki alltaf dans á rósum og deildu $eir m.a. um hva!a nálgun
$eir skyldu hafa á efni!. Strauss vildi hafa $etta grófger!an gamanleik $ar sem Baron
Ochs væri í a!alhlutverki. Hofmannsthal vildi hins vegar láta óperuna vera í anda
„Vínar kómedíu“ og fyrir honum voru Silfurrósin, handhafi hennar, Octavian, og
Marskálksfrúin a!al atri!i óperunnar. #essar deilur l"stu sér me!al annars í $ví hva!a
nafn óperan skyldi bera. Fyrsta tillaga Strauss var Der Ochs von Lercenau, en
Hofmannsthal kom me! tillögur á bor! vi! Der Vetter fom lande (Frændinn utan a!
landi) og Quinquin (sem var gælunafn Octavians). Eftir nokkrar vangaveltur kom
Rósarriddarinn til skjalanna frekar seint í vinnuferlinu. Alfred Roller, sem hanna!i
leikmynd og búninga fyrir fyrstu uppfærsluna, spur!i Strauss $ann 4. maí 1910 hvort
hann mætti nota Rósarriddaran sem vinnuheiti á skyssur sínar. Tónskáldi! svara!i a!
brag!i:
„Mér líkar „Rósarriddarinn“ alls ekki, mér líkar „Ochs“! En hva!
getur ma!ur gert? Hofmannsthal elskar hi! vi!kvæma og fínlega, og
konan mín heimtar „Rósarriddarann.“ Látum "a! vera
„Rósarriddarann“ og til fjandans me! "a!!“34
Baron Ochs Baron Ochs von Lercenau er eitt af a!alhlutverkum Rósarriddarans og hefur líklega
veri! eftirlætis hlutverk Strauss í óperunni. #a! er mjög vi!amiki! hlutverk og tali!
eitt af erfi!ustu bassahlutverkum óperubókmenntanna. #ó svo a! hlutverki! hafi fyrst
veri! sungi! af barítonsöngvara, Karl Perron, $á skrifa!i Strauss hlutverk Ochs fyrir
bassasöngvara a! nafni Richard Mayr, sem fór me! hlutverki! $egar óperan var
frumflutt í Vínarborg og má segja a! hann sé einn róma!asti Baron Ochs frá upphafi.
33 Alan Jefferson: Richard Strauss, bls. 71 34 András Batta: Opera. Composers. Works. Performers, bls. 601
21
Hlutverk Ochs er mjög krefjandi fyrir söngvarann og er í raun a!eins á færi mjög vel
"jálfa!ra söngvara me! miki! raddsvi!. Til a! skyggnast a!eins betur inn í hlutverki!
tók ég tali óperusöngvarana Kristinn Sigmundsson (K.S.) og Jóhann Smára Sævarsson
(J.S.S.) og lag!i fyrir "á nokkrar spurningar var!andi hlutverki!:
Baron Ochs er tali! eitt erfi!asta bassahlutverk óperubókmenntanna. Hva! er "a!
a!allega sem gerir "a! svo erfitt? Eru erfileikarnir tónlistarlegs e!lis e!a leikræns ?
K.S
„Hlutverki! er fyrst og fremst músíkalskt erfitt og er rosalega erfitt vegna
"ess a! "a! eru endalausar taktbreytingar og miki! rubato sem krefst "ess
a! ma!ur kunni "etta algjörlega. #etta er stórt hlutverk og í raun miklu
stærra en manni finnst vi! fyrstu s$n vegna "ess a! "etta er svo óskaplega
mikill texti. #a! er ekki bara takturinn og hra!inn sem er erfi!ur heldur er
"a! líka melódískt erfitt. Oft er melódían í hljómsveitinni og "ú talar
einhvernveginn ofan á hana, svona ekta „konversazions stuck“.
#etta hlutverk er kannski, af "eim hlutverkum sem ég hef sungi!, há!ast
"ví a! "a! sé gó! samvinna milli hljómsveitarstjóra og söngvara. Ef
ma!ur er me! hljómsveitarstjóra sem ekki kann verki! almennilega og
"arf miki! a! einbeita sér a! "ví a! lesa "a!, "á ver!ur ekkert samband
milli svi!s og gryfju. #ví er mikilvægt a! bæ!i söngvari og
hljómsveitarstjóri hafi "a! mikla reynslu og "ekkingu á verkinu a! "eir viti
alveg nákvæmlega hvar hætturnar leynast og hvar "arf gó! tengsl milli
söngvara og hljómsveitarstjóra til a! allt virki.
Ochs er ofbo!slega skemmtilegur sem leikrulla. Hann er af a!alsættum, en
ofan úr sveit og "a! er fjósalykt af honum, "a! er klárt mál. Svo kemur
hann til Vínar, í "etta há-aristókratíska umhverfi og kann sig ekki og er í
raun svolíti! eins og fíll í postulínsbú!. #egar ma!ur er svo kominn me!
hlutverki! "annig a! ma!ur "arf ekkert a! hugsa sig um e!a a! vera
hræddur um hva! kemur upp úr gryfjunni, "á er "etta me! "ví
skemmtilegasta sem ma!ur gerir.“
22
J.S.S:
!"#$%&'()*+,-.,&/,--,012.3'(#&45'(2/4#6'77.,77,8&9,+&5,--,(&,+&:3;&
1'<.*&,+&%&-=(-.,#1'>,& )<(-.*&:?..2(*77%&:,(&'(&,11.& -3$&0(,..&$>&:,+&'(&
-3$& 6*#*+& ,)& -6?,.(*+26& -'6& :@& :,().& ,+& 627,& ,##@(,.& ?& (=..,&
,2>7,/1*#*72&,77,(-&'(.2&/@*77&,+&6*--,&:(?+*77%A&B>&:'..,&'(2&%&=>&
0'1C&=>&0,)*&.,1*+&DE&/1,+-;+2(&;&03'(F26&:G..*A&H'7F21'>.&,+,1012.3'(#&'(&
#,77-#*& DE& /1,+-;+2(& ;& 0'*1C*7,& $>& :'..,& '(& :3;& '*7-& $>& ,+& -<7>F,& :(F@&
,+,1012.3'(#&?&'*72I1C*&$>&03'(&:?..2(&0')2(&-*77&-.;1A&J<(-.*&:?..2(*77&
'(&($-,1'>,&6*#*+&,)&0(I+2K&-'6&:@&3'(+2(&,+&3'(,&/@*77&,+&G),&6*#*+&.*1&
,+&:,+&-*.F*K&')&:@&:,().&,+&02>-,&03'(7*>&:@&G.1,(&,+&-<7>F,&.47*77&:?&'(&
:,+& /,(,& $)& -'*7.A& 9,(& '(& 1;#,& CF@5,& LM*+& $>& :,+& '(& ('<7C,(& 6FI>& 3'1&
-#(*),+&&:,77*>&,+&:@&'(.&$(+*77&3'1&0'*.2(&$>&$5*77&$>&-3$&:'>,(&CF@5,&
LM*+&#'62(&:?&'(.2&/@*77&,+&)?&-6?&5?-2&:,77*>&,+&:@&7G(+&,+&-1,#,&3'1&
?& I112A& "3$& '(2& 7$##(,(& 74.2(& -'6& :@& -<7>2(& ?& 27C,7& -'6& '(2& 1;#1'>,&
/'-.2&27C*(/@7*7>-74.2(&-'6&&:@& &>'.2(&)'7>*+&.*1&,+&-I##3,&:,77*>&,+&
LM*+&#'62(&,11.,)A&
En erfi!leikinn liggur í "ví a! í "essum "ætti er hann leiklega rosalega
virkur, hlaupandi um og hann er alltaf a! tala vi! tvær í einu, hann talar
vi! Maríu Theresu og á sama tíma er hann a! skjóta yfir til Octavian sem
hann heldur a! sé kona í "essum "ætti. Raddlega er "a! ekki bara djúpa
C-i! heldur líka a! halda háu F-i sem er skrifa! veikt og leikstjórarnir
vilja yfirleitt einhverja bölva!a vitleysu "ar. Hjá mér átti ég a! labba
d#pst af svi!inu alveg fram á svi!i! á "essum háa tóni, eftir a! hafa
hlaupi! hring eftir hring á eftir Octavian, "annig a! "etta er bara
spurning um rosalegt líkamlegt "ol a! syngja "etta. Eftir a! ég var hættur
a! reyna a! setja "yngd í hlutverki!, af "ví a! "etta væri svo miki!
bassahlutverk, heldur bara létt fram í andliti! en alltaf opi! ni!ur og tala
meira í fyrsta "ætti, "á lei! mér yfirleitt betur raddlega eftir s#ninguna en
fyrir hana. A!al erfi!leikinn er "ví hva! "etta er miki!, hra!inn í fyrsta
"ætti, annar "áttur er alveg yndislegur a! syngja og í "ri!ja "ætti er "etta
svolíti! gelt.
23
Eru önnur hlutverk sem !ú hefur tekist á vi" sambærileg a" einhverju leyti, hva"
var"ar kröfur (!á raddlegar kröfur) til söngvarans?
K.S:
„Mér hefur bo!ist a! syngja Morosus í Die Schweigsame Frau en ég
af"akka!i "a!, mér er sagt a! "a! sé enn"á erfi!ara heldur en Ochs og
stærra, og "ess vegna er mér bo!i! a! syngja "a! "ví "a! vill enginn
annar taka "etta a! sér.“
J.S.S:
„Á allt annan hátt er t.d. Mefistofele (Boito) rosalega kröfuhart af "ví a!
"ar er meira krafan a! hver tónn sé í einhverjum lit. Baron Ochs kemst
upp me! "a! a! tala stundum e!a gera falsettu á einhverjum stö!um og
"a! er bara fyndi!, en í Mefistofele "á ver!ur!u a! hafa "ennan massíva
lit allan tímann og allar "rjár aríurnar eru fyrir hlé "annig a! "a! er í
raun engin pása. En "a! er ekki eins langt og Ochs en "a! er erfi!ara a!
syngja "a!.“
Hva" tók !a" !ig langan tíma a" læra hlutverk Ochs?
K.S:
„Ég tók mér tvö ár í a! læra Ochs, ".e.a.s. frá "ví a! ég skrifa!i undir
samning og "anga! til a! ég átti a! mæta á svi!sæfingu og "ar var ma!ur
náttúrulega endalaust a! gera vitleysur, "annig a! "etta tekur langan
tíma. Ég söng "etta fyrst ári! 2000 og svo hef ég sungi! "etta nokkrum
sinnum sí!an og núna í sumar söng ég "etta í San Fransisco, 10 s#ningar
og "a! var sex vikna æfingatími eins og "arf a! vera og "a! hefur teki!
mig "ennan tíma, frá 2000 – 2007, a! fá hlutverki! "annig inn í bló!i! og
skrokkinn a! ég get fari! a! njóta "ess virkilega.“
J.S.S:
„$a! tók mig, og „nota bene“, "etta er ekki e!lilegt, en "a! tók mig sex
mánu!i a! læra "a!, venjulega taka menn sér lengri tíma. Mér var bo!i!
24
hlutverki! í Desember og "urfti a! vera mættur á "a! sem "eir kalla í
"#skalandi „Vorprobe“ e!a undirbúningsæfingar, til a! fyrsta frums#ning
sé um hausti! "á æfa "eir fjórar vikur um vori! og svo eru aftur teknar
fjórar vikur um hausti!, og "a! var í júní sem vi! byrju!um "annig a! ég
haf!i ekki meiri tíma. Ég var! "ví a! læra 3 til 4 bls á dag utan a! til a!
eiga séns og "egar vi! byrju!um æfingatímabili! "á var ég ekki byrja!ur
a! læra "ri!ja "átt.“
Hvenær fannst !ér !ú vera raddlega tilbúinn til a" takast á vi" !etta hlutverk? Eru
einhver bassa hlutverk sem !ér finnst !ú ekki enn tilbúinn í, sökum raddlegs álags
og/e"a !roska ? Hver eru !au og eru !au sambærileg vi" Ochs a" einhverju leyti ?
K.S:
„$a! fer sjálfsagt eftir "ví vi! hvern "ú talar hvernig menn upplifa "etta
raddlega en ég gæti sungi! "etta hlutverk tvisvar á dag. $etta er mestan
part á "essu dæmiger!a bassaraddsvi!i, en "a! eru einstaka sta!ir eins og
t.d. djúpa C-i! "egar hann fer út af í lok fyrsta "áttar, "a! getur veri!
svolíti! snúi! og ma!ur veit aldrei hvort "a! heyrist almennilega í manni.
C-i! er a! vísu „dobbla!“ í hljómsveitinni og mér hefur veri! sagt a! "a!
heyrist alltaf í mér en ég held a! "a! sé nú meira af kurteisi. En "a! er
nefnilega svo skr#ti! a! ma!ur getur sungi! "ennan djúpa tón í byrjun
s#ningar, en "egar "ú ert búinn a! syngja "ig í gegnum allan fyrsta
"áttinn "á hækkar röddin.
Einhver bassahlutverk sem ég er ekki tilbúinn í?... Nei nei, ég er tilbúinn í
allt. $a! hjálpar mér a! hafa sungi! barítón á!ur, upp á hæ!ina a! gera
og d#ptina hef ég alltaf haft. Hins vegar syng ég bara hrein bassahlutverk
nú or!i!, ég söng á!ur barítón og bass-barítón hlutverk, en hrein
bassahlutverk "arf ég ekki einu sinni a! líta á, ég get bara sagt já ég skal
syngja "etta. En ef hinsvegar bass-barítóna hlutverk bjó!ast, eins og Hans
Sachs, Hollendingurinn e!a Wotan, "á "yrfti ég a! hugsa mig a!eins um.“
J.S.S:
„Ég var 35 ára "egar ég söng "etta og ég hef!i ekki vilja! syngja "etta
fyrr og ég er viss um a! ef ég ger!i "etta núna "á myndi "a! sitja enn
25
betur. En !a" var ekki vandamál me" !roska raddarinnar og leikstjórinn
setti !etta !annig upp a" ég var einhverskonar bónda-Don Giovanni
!annig a" !a" passa"i alveg a" ég væri ekkert rosalega gamall.
Hljómsveitarstjórinn losa"i mig líka mjög fljótt vi" !á hugsun a" Baron
Ochs væri svo !ungur bassi, ma"ur sér fyrir sér menn eins og Martti
Talvela e"a Kurt Moll sem eru svona rör, en hann vildi meina a" !a"
passa"i ekki. Otto Edelman er í rauninni einn sá allra besti í hlutverki
Ochs og hann er ekki svona !ungur og getur leiki" sér meira me" röddina.
Aldurslega fannst mér !etta !ví fínt og ég alveg nógu !roska"ur 35 ára.
Mér var bo"i" a" syngja hlutverk Wotans í Niflungahringnum en
af!akka"i !a" vegna !ess a" mér fannst ég ekki vera tilbúinn. Wotan er
ekki eiginlegt bassahlutverk, heldur er !a" venjulega sungi" af helden-
barítón e"a háum bassa og !a" er eitthva" sem mig langar a" prófa, en
ma"ur veit !a" ekki fyrr en ma"ur prófar !a" hvort ma"ur rá"i vi" !a".
#etta er sambærilegt a" !ví leyti a" !etta er bara svo miki" og í rauninni
ekki spurningin hvort !ú getir gert litinn e"a tónanna heldur hvort !ú
haldir !etta út svona lengi.“
Hva! finnst "ér lærdómsríkast vi! a! læra hlutverk sem "etta? N#tist sú reynsla "ér
miki! á ö!rum vígstö!vum?!
K.S:
„#a" er mjög lærdómsríkt a" læra hlutverk sem !etta og rosalega gó"ur
skóli. Ég hef a" vísu ekki sungi" mikinn Strauss, í rauninni er eina Strauss
óperan sem ég hef sungi" fyrir utan !etta Die Frau ohne Schatten !ar sem
ég fór me" hlutverk Geisterbote sem er ekki skemmtilegt hlutverk, líti" og
van!akklátt og ekkert au"velt. En !etta n$tist manni eins og allt anna" sem
ma"ur lærir og ma"ur er alltaf a" læra.“
J.S.S:
„#egar ma"ur tekst á vi" hlutverk eins og Ochs !á kemst ma"ur a" !ví a"
allar fyrri hugmyndir um !a" hvernig röddin á a" vera eru allt í einu
26
foknar út í ve!ur og vind. Ma!ur finnur a! hver einasti kafli er í
mismunandi lit og ma!ur "arf a! nálgast hvern kafla á mismunandi hátt
og stafrófi! af möguleikum vex alveg rosalega á "ví a! syngja svona
hlutverk. Á!ur en ég tókst á vi! Baron Ochs "á fannst mér einungis henta
mér a! syngja Verdi og eitthva! í "eim stíl. Mozart var algjört tabú nema
"á kannski Sarastro (Töfraflautan) e!a Kommendatore (Don Giovanni) og
ég "oldi ekki hlutverk eins og Don Alfonso (Cosi fan Tutte), en eftir Baron
Ochs átta!i ég mig á "ví a! ég tók vitlaust á "essum hlutverkum sem mér
fannst ekki henta. Ég tók á "eim eins og "etta væru Verdi hlutverk og "a!
er ekki hægt a! syngja "au svolei!is .
#egar ma!ur syngur svona stórt hlutverk "á kemst ma!ur upp í svo mikla
"jálfun og "á finnur ma!ur enn stærri flóru af litum í röddinni og "ú hættir
a! "urfa a! hugsa um hvern tón, heldur kemur hann bara eins og hann
fylgi einhverri e!lisávísun. #etta n$tist "ér svo í öllu ö!ru sem "ú gerir "ar
á eftir, líka í Verdi. Ég söng t.d. Filippo (Don Carlos) ári seinna, en ég
haf!i upphaflega lært "a! á me!an ég var í skóla í London, og "egar ég
fór a! syngja "a! eftir a! hafa sungi! Ochs, "á hugsa!i ég "a! allt
ö!ruvísi og fór a! setja liti inn í hlutverki! sem mér fannst henta
karakternum en voru kannski akkúrat öfugt vi! "a! sem ég haf!i heyrt á
upptökum. #annig a! "a! er engin spurning a! ma!ur lærir óskaplega
miki! á "ví a! vinna svona stór hlutverk.“
27
Lokaor!
!egar vinna vi" smí" #essarar ritger"ar hófst haf"i ég ekki kynnst tónlist Richard
Strauss a" miklu leyti. Ég kanna"ist a" vísu vi" Salóme og nokkur söngljó" en
áhuginn á #ví a" kynnast tónlist hans betur kvikna"i sí"astli"i" haust #egar ég var"
#ess hei"urs a"njótandi a" fara me" hlutverk Lakai í uppsetningu Íslensku Óperunnar
á Ariadne auf Naxos. !egar ma"ur tekur #átt í slíkri uppfærslu, #á kemst ma"ur ekki
hjá #ví a" ver"a gegns$r"ur af #eirri tónlist sem veri" er a" taka fyrir og anna" hvort
heillast ma"ur af henni e"a fær nóg af henni. Í mínu tilfelli heilla"ist ég mjög af
tónlist Strauss og eftir a" hafa kynnst persónunni a" baki tónlistinni #á sér ma"ur a"
#ar fór einstaklega greindur einstaklingur me" miki" listfengi.
!á á #a" án efa eftir a" reynast mér gagnlegt í framtí"inni a" hafa kynnt mér óperur
hans í vinnuferli #essarar ritger"ar og geri ég mér miklar vonir um a" einhvern daginn
fái ég a" kljást vi" hlutverk Baron Ochs. !a" er greinilegt á svörum
óperusöngvaranna hér a" ofan a" Baron Ochs er mjög vi"amiki" og áhugavert
hlutverk sem er flóki" tónlistar- og leiklega og spannar miki" raddsvi". Raddsvi"
bassa í óperum spannar yfirleitt frá F til E, en
Strauss víkkar #etta töluvert í óperunni og
#arf Ochs oftar en ekki a" syngja upp á F og jafnvel a" halda #ví töluvert lengi og
gera $msar hundakúnstir á me"an, eins og Jóhann Smári minntist á, og sést ágætlega í
eftirfarandi dæmi úr fyrsta #ætti óperunnar:
!
"#!$%&'($!%))(!*+,-$!#!./01('2!+!$2..*3(,(!456*!og tölu"u #eir bá"ir um djúpa C-i" í
lok fyrsta #áttar sem erfi"an sta" og skiljanlegt a" ma"ur #urfi a" hafa sig allan vi" a"
halda nógu gó"ri slökun og opnun til a" C-i" skili sér á aftasta bekk eftir a" hafa
sungi" sig upp allan fyrsta #átt:
28
Eins má nefna djúpt E sem Strauss skrifar í bláendann á ö!rum "ætti og er mjög
"ægilegt og skemmtilegt fyrir gó!an bassa a! fá a! s#na volduga d#pt í svo fallegri
tónlist:
29
Heimildaskrá Batta, András. (2000) Opera. Cologne: Könemann Verlagsgesellschaft mbH. Boyden, Matthew. (1999) Richard Strauss. London: Weidenfeld & Nicolson BRYAN GILLIAM, CHARLES YOUMANS: 'Strauss, Richard', Grove Music Online (Accessed 14 October 2007) DAVID MURRAY: 'Strauss, Richard, §1', Grove Music Online (Accessed 14 October 2007) Gilliam, Bryan. (1992) Richard Strauss and his world. New Jersey: Princeton University Press. Hugo von Hofmannsthal Resource Center http://www.skrause.org/hofmannsthal/bio.htm Jefferson, Alan. (1975) Richard Strauss. London: Macmillan London Limited. Strauss, Richard. (1987) Der Rosenkavalier – in full score. New York: Dover Publications, Inc.
