1

GWERDDONCYFNODOLYN ACADEMAIDD CYMRAEGGolygydd: Yr Athro Ioan Williams

Cyfrol I, Rhif 3, Mai 2008 • ISSN 1741-4261

Cyhoeddwyd gyda chymorth

2

ISSN 1741-4261

Gwerddon Cyfnodolyn Academaidd Cymraeg

Cyfrol I, Rhif 3, Mai 2008 Golygydd: Yr Athro Ioan Williams

Cyhoeddwyd gyda chymorth y Ganolfan Addysg Uwch Cyfrwng Cymraeg

3

Bwrdd Golygyddol

Golygydd: YrAthroIoanWilliams

GolygyddCynorthwyol: AnwenJones,PrifysgolCymru,Aberystwyth

CynorthwyyddGolygyddol: EsylltGriffiths

Aelodau’rBwrddGolygyddol: DrPyrsGruffydd,PrifysgolCymru,Abertawe

YrAthroAledG.Jones,PrifysgolCymru,Aberystwyth

DrHefinJones,PrifysgolCaerdydd

DrGwynLewis,PrifysgolCymru,Bangor

DrEleriPryse,PrifysgolCymru,Aberystwyth

WynThomas,PrifysgolCymru,Bangor

YrAthroColinWilliams,PrifysgolCaerdydd

DrDanielWilliams,PrifysgolCymru,Abertawe

DrEinirYoung,PrifysgolCymru,Bangor

e-GyfnodolynacademaiddcyfrwngCymraegywGwerddon,sy’ncyhoeddiymchwil

ysgolheigaiddynyGwyddorau,yCelfyddydaua’rDyniaethau.CyhoeddirGwerddonary

weddwywaithyflwyddyn.Arfernircyfraniadauganarbenigwyrynymeysyddperthnasol

ynymoddarferol.Ceirgwybodaethlawnamamcanion,polisïaugolygyddol,canllawiaui

awduronachanllawiauiarfarnwyrarywefan:www.gwerddon.org

CyllidirGwerddonganyGanolfanAddysgUwchCyfrwngCymraeg.

CysylltwchâGwerddondrwye-bostiogwybodaeth@gwerddon.orgneudrwy’rpost:

Gwerddon,CanolfanGwasanaethau’rGymraeg,PrifysgolAberystwyth,YrHenGoleg,

Aberystwyth,Ceredigion,SY232AX.

ISSN1741-4261

HawlfraintGwerddon

www.gwerddon.org

4

Cynnwys

Golygyddol 5

Crynodebau 7

Summaries 9

Erthygl1:YrAthroBenBarr,“CodipontyddCymru” 11

Erthygl2:HywelMeilyrGriffiths,“GeomorffegafonolCymru:heddiw,

ddoeacyfory” 36

Erthygl3:CatrinFflurHuws,“Siaradiaithyraelwydpanfo’raelwydynanfforddiadwy” 71

Erthygl4:JohnD.Phillips,“Effaithnewidiadaudiweddararhynodrwydd

ieithyddolyGymraeg” 94

Cyfranwyr 118

5

Golygyddol

DymadrydyddrhifynGwerddon,gydathrawstoriaddiddoroliawnoerthyglauunwaith

eto.Rhaidinifynegieindiolchiadaui’whawduronameuffyddynycyfnodolyn.

Hydatddiwedd2007derbynioddGwerddongefnogaethgyllidolsylweddolganBrifysgol

Aberystwythacerihwnnwddodibenyrydymbellachynobeithiolfodsailwedieiosod

argyferdatblygu’rcyfnodolynymhellach.Byddhynyncynnwysdatblygugwefanhyblyg

achyffrous,afyddyncaniatáuiddiwygycylchgrawnymdebyguigyfnodolionelectronig

eraill.YndilynpenderfyniadynChwefroreleniganyGrwpSectorAddysgUwchCyfrwng

Cymraeg(syddyncynnwyscynrychiolaethohollbrifysgolionasefydliadauaddysguwch

Cymru)igymeradwyocynllunbusnesdrafftargyferGwerddon,yrydymynobeithioly

byddCyngorCyllidoAddysgUwchCymruyncytunoigynnwyscefnogaethariannolam

dairblyneddofewnygyllidebargyferaddysgprifysgolcyfrwngCymraeg.Byddaihynny

yncaniatáuinisicrhaugoroesiadycylchgrawnahynnymewngweddnewydd.

Felrhano’rbroseshonrydymwrthi’ncyflwynonewidiadaui’rdrefnolygyddol.Wrthini

groesawucynrychiolwyrysefydliadauaddysguwchi’rBwrddGolygyddol,byddangeni

niarolygu’raelodaethbresennol.Carwnfanteisioarycyflehwniddiolchyngynnesiawn

amygefnogaethrydymwedieiderbynganaelodau’rBwrddersydyddiaucynnar.Rhaid

hefydddiolchiAnwenJonesameibrwdfrydedda’iheffeithiolrwyddarhydyramser.

Gobeithioybyddhi’nparhauâ’rgwaithynydyfodolagos,ahynnyâtheitlgolygydd

cynorthwyol,sy’nadlewyrchumaintaphwysigrwyddeichyfraniad.

Mae’nblesergennyfddiolchunwaithynrhagoriDrIoanMatthewsameiffyddyny

prosiectacameihollgymorth.Edrychafymlaenatgydweithio’nagosachfythâIoan

a’igydweithwyrynyblynyddoeddnesaf,traeinbodni’nwynebu’rsialensosicrhaubod

diwygGwerddonaryWeynadlewyrchusafoneigynnwys.

Felrhano’rbrosesoddatblygu’rprosiectymhellach,gobeithiwnbaratoicanllawiau

manwligyfranwyr.Ynycyfamserbyddwnynddiolchgariawnpebaiawduronynrhoi

ystyriaethfanwli’rbrasganllawiauisod.Mae’rbrosesolygyddoloreidrwyddynanodd,

oherwyddamrywiaethyconfensiynauynymeysyddacademaiddgwahanolac

oherwyddyffaithbodgwahaniaethauamlwgynymoddycyflwynirtystiolaethardrawsy

meysyddhynny.Rydymynderbynamodau’rgwaithhwnynfodloniawn,ondaryrunpryd

byddwnynddiolchgariawnpebaicyfranwyryndefnyddio’rtrirhifynpresennolfelmodel

i’wddilynoranparatoiLlyfryddiaeth,troednodiadauacati.Byddai’ngymorthsylweddol

inihefydpebaiawduronynsicrhau–i’rgraddauymaehynny’nbosibliddynt–bod

tablau,siartiaualluniauacati,wedieuhymgorfforiynnhestunaueuherthyglau.

Canllawiau cyflwyno

MaeGwerddonyncyhoeddierthyglauacademaiddardrawsystodeangobynciauyny

Dyniaethau,yGwyddoraua’rCelfyddydau.Gellircyflwynoerthyglaurhwng5,000a8,000

oeiriauarffurfdogfenWordisylw’rgolygyddcynorthwyol,AnwenJones,arunrhywadeg

6

o’rflwyddyn.Gofynnirhefydamgopiychwanegolarfardataneuddisgi’wanfontrwy’r

postcyffredini’rcyfeiriadisod:

GolygyddcynorthwyolGwerddon

AdranAstudiaethauTheatr,FfilmaTheledu

AdeiladParryWilliams

CampwsPenglais

Aberystwyth

SY233AJ

DyliddilyncanllawiauGwasgPrifysgolCymruwrthbaratoi’rddogfen.Gwelerwww.

uwp.co.uk;dilynwchyddolengyswllt‘cysylltu’igyrraedd‘Canllawiauargyfertestunau

Cymraegi’wcyhoeddi’.Arôlderbynerthyglau,fe’uhanfoniratolygyddiaithadiwygac

ynaatddauarfarnwrafyddynargymellcyhoeddiaipeidio.Byddybroseshonyncymryd

hydatdrimis.Cysylltiragawduronwedihyninodiymatebyrarfarnwyrcynbwrwymlaen

gyda’rbrosesolygu.

7

Crynodebau

Yr Athro Ben Barr, “Codi pontydd Cymru”

Mae’rpapurynadroddardrichyfnodogodipontyddyngNghymru.Roeddy

cyfnodcyntaf,oamseryRhufeiniaidhydatddechrau’rChwyldroDiwydiannol,wedi’i

ddominydduganydefnyddoddeunyddiaulleol(carregaphren)gangrefftwyr

lleol.Roeddyrailgyfnodynrhanannatodo’rChwyldroDiwydiannol,pangafodd

deunyddiaunewyddargyfercodipontydd(haearnbwrw,haearngyradur)eu

datblygua’udefnyddiowrthadeiladupontyddcamlasarheilffordd.Roeddytrydydd

cyfnodyngysylltiedigâthwftraffigarôlyrAilRyfelByd,panddaethconcridadurynbrif

ddeunyddiauargyfercodipontyddynystoddatblygiadycefnffyrdda’rtraffyrdd.

Mae’rpapuryndangos,mewntermausyml,ydatblygiadausylfaenoloranpeirianneg

adeiladuaoeddynsaili’rdatblygiadauhynwrthiddeunyddiaunewyddddodargael

igodipontydd.Ynbenodol,trafodirdatblygiadcroestoriadautrawst,tiwbiauachyplau

amrywiol.Hefyd,rhoddirsylwigyfraniadsylweddolpedwarcodwrpontyddsy’nenwog

drosybyd:WilliamEdwardsagododdybontfwaenwogymMhontypridd;ThomasTelford

agododdDdyfrbontPontcysyllteaPhontGrogMenai;RobertStephensonagododd

bontyddtiwbyngNghonwyadrosyFenai;acIKBrunelagododdBontReilfforddunigryw

Cas-gwenta’rdraphontreilfforddbrenyngNglandwr,Abertawe.Ynolaf,mae’rpapuryn

tynnusylwatraiobontyddunigrywCymru.

Hywel Meilyr Griffiths, “Geomorffeg afonol Cymru: heddiw, ddoe ac yfory”

Mae’rpapurhwnyncyflwynoadolygiado’rymchwilgeomorffegafonolawnaed

arafonyddCymru.Ynogystalâthrafodtueddiadauawelirynyrastudiaethauhyn,

yngyntafdrwyganolbwyntioarwaithdaearegwyrarddiweddybedwareddganrif

arbymtheg,athrwysymudymlaendrwyddatblygiadgeomorffegynfaesymchwil

i’rcyfnodrhyngddisgyblaetholpresennol,trafodirymeysyddsyddwedicaelsylw

arbennigarafonyddCymru.Mae’rrhainyncynnwysesblygiadmega-geomorffeg

Cymru,astudiaethauprosesarloesol,esblygiadsystemauafonolllifwaddodoli

newidiadauhinsoddoltymorbyrathymorhir,acymatebafonyddCymruiweithgarwch

anthropogenig.Mae’ramrywiaethhonoastudiaethauynganlyniadnatursystemau

afonolCymru.Yngyntaf,maentyndangoshanesesblygol,gangynnwyscyfnodau

rhewlifolacadnewyddiad.Ynail,maeprosesaucyfoeswedicreuamrywiaetheango

fathauosianeli,gangynnwyssianelicreigwely,afonyddgwelygraean,sianelitroellog,

plethog,sefydlogacansefydlog.Yndrydydd,maediddordebacademaiddaphryderon

pragmatigynghylchrheoliafonyddwediarwainatgorffmawrowaithsydd,mewn

rhaiachosion,yngolygubodniferorannauoafonyddCymruyncaeleuhystyriedyn

archdeipiaurhyngwladol.Trafodirbylchauyneingwybodaethhefyd.Mae’rrhainyn

cynnwysyrangenigynyddueindealltwriaethobrosesaucyfoesapharhauâ’rgwaitha

8

wnaedarymatebacesblygiadllifwaddodoldrwyddefnyddio’rtechnegaudiweddaraf

igadwcronolegdatblygiadsystemauafonol.Maeangenehangucwmpasgofodolein

hastudiaethauiardaloeddnadydyntwedicaelcymaintosylwynygorffennol,megis

sianelillifwaddodolcreigwelyachreigwelycymysgygogledd-orllewinachymoeddde

Cymru.

Catrin Fflur Huws, “Siarad iaith yr aelwyd pan fo’r aelwyd yn anfforddiadwy”

Drosychwartercanrifdiwethaf,maetaiwedimyndynfwyfwyanfforddiadwyi’rmwyafrif

helaethobobl.Mae’rerthyglhonynceisiomyndi’rafaelâ’rhynsyddwediachosi’r

sefyllfahon,a’iheffeithiauaryrunigolynacarygymuned.Hefyd,byddynystyried

sutymaetaianfforddiadwyadiffygcyfleoeddtaiargyferpoblleolyneffeithioar

yriaithGymraeg.Yna,byddyrerthyglynystyriedymecanweithiauafabwysiadwyd

ganGynulliadCenedlaetholCymruaLlywodraethWhitehalliddatrysyproblemau

cydberthynol,seftaianfforddiadwya’rffaithbodpoblleolynmethuâfforddioprynutai

yneuhardalleol,acibaraddauymae’rdatrysiadauhynyncynnigatebioni’rdilema

hwnsyddyngynaliadwyynytymorhir.Iorffen,cynigirawgrymiadauynghylchsutiwella’r

fframweithiaupresennol,ynogystalâdulliaumwyradicalisicrhaunadywtaiynmyndyn

foethusbeth.

John D. Phillips, “Effaith newidiadau diweddar ar hynodrwydd ieithyddol y Gymraeg”

MaeganyriaithGymraegsawlnodweddyneigramadegsy’nanghyffrediniawnar

drawsieithoedd.Mae’rpapurhwnynedrycharbumnodweddo’rfath,areuprinder

ynieithoeddybydacareulleyngngramadegyGymraeg.Mae’ndangosbodamlder

testunolpobnodwedd,yngnghorffCymraegllafaracysgrifenedig,ynprinhau.Mae’r

pumnodweddhyn,aoeddynsefydlogynyGymraegersycofnodioncynharafymhell

drosfiloflynyddoeddynôl,ynystodoessiaradwyrhyn,wedimyndynddewisolneu’n

ddarfodolynyriaithlafar:maegramadegyriaithwedinewid.Mae’ndebygolbod

yGymraegynnewidoherwydddwyieithrwydd.Ynghydâ’rcynnyddynydefnydd

cyhoedduso’rGymraegynddiweddar,cafwydcynnyddynydefnyddo’rSaesnegym

mywydaupobdyddsiaradwyrCymraeg.Mae’rsiaradwrCymraegcyffredinbellachyn

siaradmwyoSaesnegnaChymraeg,ytuallani’rteuluoleiaf.DangoswydBODsiarad

ailiaithynrhuglacynrheolaiddyneffeithioariaithgyntafysiaradwr,ynfwynathebygi

leihau’rbaichseicolegolwrthnewidyngysonrhwngyddwyiaith.Dadleuir,mewnsefyllfa

o’rfath,ardrawsieithoedd,fodnodweddionanghyffredino’uhanfodynfwytueddolo

gaeleucolli.Ynolaf,mae’rpapurynedrychyngyflymiawnarddatblygiadauposiblyny

dyfodol.

9

Summaries

Professor Ben Barr, “Building Wales’s bridges”

ThepaperreportsonthreeepochsofbridgebuildinginWales.Thefirstperiod,fromRoman

timestothestartoftheIndustrialRevolution,wasdominatedbytheuseoflocalmaterials

(stoneandtimber)bylocalcraftsmen.Thesecondperiodwasanintegralpartofthe

IndustrialRevolutionwhennewbridgebuildingmaterials(castiron,wroughtironandsteel)

weredevelopedandusedintheconstructionofcanalandrailwaybridges.Thethird

periodwasassociatedwiththegrowthoftrafficfollowingWorldWarIIwhenconcreteand

steelbecamethedominantbridgebuildingmaterialsduringthedevelopmentofthetrunk

roadsandmotorways.

Thepapershows,insimpleterms,thefundamentalstructuralengineeringdevelopments

underpinningthesedevelopmentsasnewmaterialsbecameavailableforbridgebuilding.

Inparticular,theevolvementofvariousbeamcross-sections,tubesandtrussesisdiscussed.

Attentionisalsogiventothesignificantcontributionoffourworld-renownedbridge

builders:WilliamEdwardswhobuiltthefamousarchbridgeatPontypridd;ThomasTelford

whobuiltthePontcysyllteAqueductandtheMenaiSuspensionBridge;RobertStephenson

whobuilttubularbridgesatConwayandovertheMenaiStraitsandIKBrunelwhobuilt

theuniqueChepstowRailwayBridgeandtherailwaytimberviaductatLandore,Swansea.

Finally,thepaperdrawsattentiontosomeoftheuniquebridgesofWales.

Hywel Meilyr Griffiths, “The geomorphology of Wales’s rivers: today, yesterday and tomorrow”

ThispaperpresentsareviewofthefluvialgeomorphologyresearchundertakenonWales’

rivers.Aswellasdiscussingtrendsseeninthesestudies,byfirstlyfocussingontheworkof

geologistsofthelatenineteenthcentury,andbyprogressingthroughthedevelopment

ofgeomorphologyasaresearchfieldtothepresentinterdisciplinaryperiod,thefields

thathavereceivedparticularattentiononWelshriversarediscussed.Theseincludethe

evolutionofthemega-geomorphologyofWales,innovativeprocessstudies,theevolution

ofalluvialfluvialsystemstoshort-andlong-termclimaticchanges,andtheresponseof

Welshriverstoanthropogenicactivity.ThisrangeofstudiesisaresultofthenatureofWelsh

fluvialsystems.Firstly,theydisplayanevolutionaryhistoryincludingglacialperiodsand

rejuvenation.Secondly,contemporaryprocesseshavecreatedawiderangeofchannel

types,includingbedrockchannels,gravelbedrivers,meandering,braided,stableand

unstablechannels.Thirdly,academicinterestandpragmaticconcernsregardingriver

managementhaveledtoalargebodyofworkthathas,insomecases,ledtomany

reachesonWelshriversbeingclassedasinternationalarchetypes.Gapsinourknowledge

arealsodiscussed.Theseincludetheneedtoincreaseourunderstandingofcontemporary

processandtocontinuetheworkdoneonalluvialresponseandevolutionthroughusing

thelatesttechniquestoconstrainthechronologyoffluvialsystemdevelopment.Thereisa

10

needtoextendthespatialscopeofourstudiestoareaswhichhavenotreceivedasmuch

attentioninthepastsuchasthebedrockandmixedbedrock-alluvialchannelsofthe

north-westandthesouthWalesvalleys.

Catrin Fflur Huws, “Speaking the language of the hearth when the hearth is unaffordable”

Overthelastquartercentury,housinghasbecomeincreasinglyunaffordableforthevast

majorityofpeople.Thisarticleseekstoaddresswhathascausedthissituation,andwhatits

effectsareontheindividualandonthecommunity.Itwillalsoconsiderhowunaffordable

housingandthelackofhousingopportunitiesforlocalpeopleaffectstheWelshlanguage.

Thearticlewillthenconsiderthemechanismsthathavebeenadoptedbothbythe

NationalAssemblyforWalesandbytheWhitehallGovernmenttoresolvetheinter-related

problemsofunaffordablehousingandlocalpeoplebeingunabletoaffordtobuyhouses

intheirlocalarea,andtheextenttowhichthesesolutionsprovideanswerstothisdilemma

thataresustainableinthelongterm.Toconclude,suggestionsofhowtoimprovethe

existingframeworkswillbeproposed,alongwithmoreradicalapproachestoensurethat

housingdoesnotbecomealuxurycommodity.

John D. Phillips, “The effect of recent changes on the linguistic uniqueness of Welsh”

TheWelshlanguagehasseveralfeaturesinitsgrammarwhicharecrosslinguisticallyvery

unusual.Thispaperlooksatfivesuchfeatures,attheirrarityinthelanguagesoftheworld

andattheirplaceinWelshgrammar.Itshowsthatthetextualfrequencyofeachfeature,

incorporaofspokenandwrittenWelsh,isdeclining.Thesefivefeatures,whichhadbeen

stableinWelshsincetheearliestrecordswelloverathousandyearsago,haveinthe

lifetimeofolderspeakersbecomeoptionalorobsolescentinthespokenlanguage:the

grammarofthelanguagehaschanged.Welshislikelychangingbecauseofbilingualism.

AlongwiththerecentincreaseinthepublicuseofWelshhascomeanincreaseintheuse

ofEnglishintheeverydaylivesofWelshspeakers.TheaverageWelsh-speakernowspeaks

moreEnglishthanWelsh,outsidethefamilyatleast.Speakingasecondlanguagefluently

andregularlyHASbeenshowntoaffectthespeaker’sfirstlanguage,probablytolessen

thepsychologicalloadinconstantlyswitchingbetweenthetwolanguages.Itisargued

thatinsuchasituationcross-linguisticallyunusualfeaturesareinherentlymoresusceptible

toloss.Finally,thepaperlooksverybrieflyatpossiblefuturedevelopments.

11

Yr Athro Ben Barr

Codi pontydd Cymru

GWERDDONCYFNODOLYN ACADEMAIDD CYMRAEG

Cyfrol I, Rhif 3, Mai 2008 • ISSN 1741-4261

12

Codi pontydd Cymru

Yr Athro Ben Barr

Rhagymadrodd

Doesdimolionobontyddsy’nmyndynôli’rcyfnodcyn-hanesyngNghymru,felygwelir

ynPostBridgeynNyfnaintamannaueraillynNe-OrllewinLloegr.Hefyd,dimondychydigo

bontyddaadeiladwydyngNghymruynystodyrOesoeddCanol.Ynycyfnodhwndoedd

dimgalwambontyddoherwyddbodbrondimtrafnidiaeth,arwahânidrafnidiaethleol.

Gellirrhannu’rdatblygiadogodipontyddyngNghymruidrichyfnodarbennig.Arôl

ymadawiadyRhufeiniaidacifynytuagatyrOesoeddCanol,dimondychydigobontydd

aadeiladwyd,ganddefnyddio’runddulloadeiladuâ’rRhufeiniaid,sefbwaogerrig.

Defnyddiaunaturiollleol,e.e.,cerrigachoed,addefnyddiai’rRhufeiniaidiadeiladu.Mae

llawero’upontyddcerrigyndalisefyllarycyfandirondymMhrydaindoesdimo’uhôl

erbynheddiw.Daethtroarfydtuadiweddyrailganrifarbymthegpanadeiladwydnifero

bontyddsylweddoldrosafonyddCymru.Parhawydiadeiladupontyddcyffelybynystod

yrhannercyntafo’rddeunawfedganrif.

Mae’railgyfnodogodipontydd,arraddfaeang,yngysylltiedigâ’rChwyldro

Diwydiannol,agychwynnoddynghanolyddeunawfedganrif.Ynystodycyfnod

hwnnwoweithgarwchmawr,roeddangenllawerobontyddaryffyrdd,arycamlesi

ac,ynddiweddarach,aryrheilffyrdd.Ynystodyramserhyn,feddatblygwydllawer

oddefnyddiaunewyddaoeddynaddasiadeiladupontydd,ac,aryrunpryd,fe

ddechreuwydarchwilionerthachryfderydefnyddiauhyn.

Mae’rtrydyddcyfnodogodipontyddyngysylltiedigâ’rcynnyddynnhrafnidiaetha

datblygiadytraffyrddynyganrifddiwethaf.NiddechreuoddycyfnodhwnymMhrydain

tanrywddengmlyneddarhugainarôlyrEidala’rAlmaen.ErbynyrAilRyfelByd,roedd

drosfilofilltiroeddodraffyrddynyrAlmaenondniagorwydydrafforddgyntafym

Mhrydaintanypumdegau.Yprifddefnyddiauynycyfnodhwnnwoeddconcritadur.

Mae’rerthyglhonynseiliedigarybrifddarlithwyddonoladraddodwydynEisteddfod

GenedlaetholCasnewydda’rCylchyn2004.1Roeddycyfraniadi’rEisteddfodyn

canolbwyntioarolrhainhanesdatblygiadpontyddCymruacfeddangoswydrhaio’r

datblygiadautrwywneudniferoarbrofionsyml.Prifbwrpasyrerthyglhonyweglurosut

maegwahanolbontyddyngweithioacynarbennigycyfraniadawnaedi’ndeallwriaeth

oBeiriannegPontyddwrthadeiladupontyddCymrudrosycanrifoedd.

1 Barr,B.,‘PontyddCymru’,YBrifDdarlithWyddonol,EisteddfodGenedlaetholCasnewydda’rCylch,Awst2004.

13

Defnyddiau a Siâp Pontydd

Ynygwraidd,maecynlluniopontyddyngyfuniadoddewisystrwythurgorauahefydo

ddewisydefnyddaddas.Fellymae’rdatblygiadauynhanescodipontyddynseiliedig

ynrhannolarddefnyddiodefnyddiaunewyddacynrhannolarddatblygiadaumewn

siâpneustrwythur.Mae’rcyfuniadhwnostrwythuradefnyddi’wweldyn‘hafaliad’y

peiriannydd,sef:Siâpcywir+Defnyddaddas=Pontberffaith.

Felydywedwydeisoes,maemoddrhannu’rdatblygiadogodipontyddyngNghymruidri

chyfnod.Ynycyfnodcyntaf,feadeiladwydpontyddoddefnyddiaulleolgangrefftwyr

lleol.Ynyrailgyfnod,gwelwydhaearnbwrwahaearngyryncaeleudefnyddio’n

helaeth,ynenwediggyda’rrheilffyrdd.Ynddiweddarachynyrailgyfnoddaethduryn

fwypoblogaiddiadeiladupontydd.Yddaubrifddefnyddynytrydyddcyfnodoedddur

achoncrit.Ynystodhannercyntafyganrifddiwethaf,defnyddiwydconcritdur(reinforced

concrete)tra,arôlyrAilRyfelByd,defnyddiwydmwyamwyogoncritdanbwysau

gwifraudur(pre-stressedconcrete)Mae’rdatblygiadaumewndefnyddiauwedieucrynhoi

ynarwynebolynTabl1,sy’ndangossutmaecryfderdefnyddiauadeiladuwedigwella

drosamser.MaeTabl1hefydyncyfeirioatytrimathsylfaenolobont–pontyddbwa,

pontyddtrawstaphontyddcrog.Mae’rtrimathymai’wgweldynFfigwr1.

(a)bwa:hannercylch

(b)bwa:rhanocylch

14

Ffigwr 1: Gwahanol fathau o bontydd

MaeFfigwr1(a)yndangosbwahannercylchaddatblygwydganyRhufeiniaid.Ynymath

hwnofwa,maepwysau’rbwasy’ncynnalybontyndisgynynunionsytharysylfeiniacyny

mathhwnoadeiladudoesdimangengrymllorwedd(o’rochr)igynnalybont.Mae

Ffigwr1(b)yndangosbwasyddynrhanogylch(neumewnsiâpparabolaacati)ac

maehi’namlwgynysefyllfahoneibodhi’nangenrheidioldatblygugrymllorweddyny

pentyrrau,ynogystalâgrymunionsyth,ermwyncynnalybont.Gydaphobbwa,ounrhyw

siâp,maehi’nhanfodolbwysigbodybwacerrigsy’ncynnalybontodangywasgedd.

MaeFfigwr1(c)yndangostrawstsymlsyddyngwrthsefyllpwysauwrthblyguganddatblygu

cywasgeddathyndraynytrawst.Ynolaf,maeFfigwr1(ch)yndangosyrelfennausylfaenol

sy’nperthynibontgrogllemaepwysau’rbontyncaeleidrosglwyddoganraffaui’rprif

gadwynisyddodandyndra.

Cyfnod DulloAdeiladu Defnyddiau Cryfder(N/mm2)

OesoeddCanoltan1750 Bwacerrig

Trawstsyml

Cerrig

Coed

20–200

20–40

ChwyldroDiwydiannol

1750-1950

Trawst

Tiwb

Trws

Haearnbwrw

Haearngyr

Dur

70–40

100–300

250–400

OesyTraffyrdd

1950-Heddiw

Trawst

PontyddCrog

Concrit

Dur

Gwifraudur

20–120

500–700

2000–3000

Tabl 1: Crynodeb o ddulliau adeiladu a chryfder y defnyddiau, dros amser

(c)trawstcywasgeddtyndra

(ch)pontgrog

15

Pontydd Cynnar Cymru

YprifreswmamyrychydigobontyddaadeiladwydyngNghymruynystodyrOesoedd

Canoloeddabsenoldebsystemoadeiladuachynnalffyrdd.Uno’rychydigbontydd

hynafolhynywPontLlangollen,syddwedieilledua’ihadnewydduynystodcynnala

chadwcyson.CeirdisgrifiadoBontLlangollenynllyfradnabyddusJervoise,arBontydd

HynafolCymru.YsgrifennafodganBontLlangollen,“fourarches,pointedinshapewith

chamferedarch-ringsintwoorders,andtheyhavebeenwidenedontheupstreamsideby

about10ft.Thewidthbetweentheparapetsisnow20ft,andoverthecut-waterstriangular

recessesareprovided.”2Mae’rdisgrifiadhwnynnodweddiadolobontyddcerrigcynnar

Cymru,e.e.BangorIs-coed(Llun1)aPhontSpwdwr(Llun2).Ynamliawnmae’rlledu

ycyfeiriwydatoganJervoisewedieiwneudmorgrefftusagofalusfelmae’nanodd

penderfynuparano’rbontyw’runwreiddiol,e.e.PontCorwen.Dwybontddiddorol

acadnabyddusaadeiladwydynystodyrailganrifarbymthegywPontLlanrwst,a

adeiladwydym1636,aPhontCysylltau,aadeiladwydym1697.

Afon Pont Dyddiad Hyd

(metr)

Sawlbwa Hydunbwa

(metr)

Dyfrdwy Corwen 1704 98.0 7 14.0

Cysylltau 1697 48.5 3 16.2

Bangor

Is-coed

Ansicr 69.5 5 13.9

Conwy Llanrwst 1636 55.8 3 18.6

Teifi Llechryd 1656 52.1 6 8.7

Aberteifi Ansicr 78.6 6 13.1

Cleddau Hwlffordd 1726 34.7 4 8.7

Gwendraeth Spwdwr Ansicr 64.9 6 10.8

Wysg Crughywel Ansicr 128.0 13 9.8

Gwy LlanfairymMuallt

1779 91.4 6 15.2

Tabl 2: Ystadegau am rai o bontydd cynnar Cymru (yn ôl Jervoise3)

MaepontyddcynnarwedieucodiardrawsyrhanfwyafobrifafonyddCymruacmae

Tabl2yncrynhoirhaioystadegaurhychwantpobbwasy’ngynwysiedigynddynthwy.

Mae’nddiddorolnodi’rdulloadeiladuynycyfnodhwn.Erbodsawluno’rpontyddyn

Tabl2ynbontyddhir,maerhychwantpobbwaunigolargyfartaleddogwmpas20metr

neulai.

2 Jervoise,E.(1936),The Ancient Bridges of Wales and Western England(Rhydychen,Elesvier),t.17.3 MaeTabl2wedieiroiateigilyddganddefnyddiodeunyddosawlrhanolyfrJervoise.Fellyni

roircyfeiriadtudalen.

16

Felycrybwyllwydynghynt,yRhufeiniaidaddatblygoddygrefftoadeiladubwaogerrig,

felydengysFfigwr1(a).Wrthddefnyddio’rsiâphwn,mae’rpwysauyndodilawryn

unionsytharysylfeiniadoesdimangendatblygugrymllorweddoligynnalponto’rmath

hwn.Maecryfderpontfelhonyndibynnuargryfderysylfeini.Osyw’rsylfeini’ngadarnyna

mae’rbontyngadarn.Dyma’rrheswmamadeiladusylfeiniargraigosynbosibe.e.Pont

Cenarth.Obrydi’wgilydd,nicheircraigyngyfleusigynnalybont,acynamae’nrhaid

datblygusylfeinicadarnynyrafon.Ynanffodus,ysylfeinihynsyddwedibodyngyfrifolam

ddymchwelsawlpont,arhydycanrifoedd,ynystodllifogydd.

Maecryfderaruthrolmewnpontbwaogerrigsyddâsylfeinicadarn.Ypethpwysicafyw

bodybwasy’ncynnalybontynwastadolodangywasgedd.Doesdimbydynnewyddyn

ysyniadhwnamgryfdercerrigneubriddfeiniodangywasgeddparhaol,oherwydddyma’r

syniadytuôli’rgalluiadeiladutwrBabel,ycyfeiriwydatoynLlyfrGenesisfelâganlyn:

Wrthymdeithioynydwyrain,cafoddyboblwastadeddyngngwladSinar

athrigoyno.Adywedasantwrtheigilydd,‘Dewch,gwnawnbriddfeinia’u

crasu’ngaled.’Priddfeinioeddganddyntynllecerrig,aphygynllecalch.Yna

dywedasant,‘Dewch,adeiladwniniddinas,athwra’ibenynynefoedd,a

gwnawninnienw,rhageingwasgarudroswynebyrhollddaear.’4

Mae’nddiddoroldychmygufaintouchderygallaitwro’rmathhwnfodwedibod.Mae

Ffigwr2yndangostwr,agarwynebeddo1metrx1metrardraws,acuchderoHmetr.

Mae’nrhaiddychmygutwrarsylfeinicadarn,syddynhollolunionsythynyrawyr.Mae’r

mathemategynsymlwrthddychmygucarregâchryfdero25N/mm²,syddynpwyso

25kN/m³(gwelerTabl1):

Ffigwr 2: Tw r 1 metr x 1 ar draws, ag uchder o H metr

4 Y Beibl Cymraeg Newydd(2004),Argraffiaddiwygiedig(CymdeithasyBeibl),LlyfrGenesis,Pennod11,Adnodau2–4.

17

Pwysau’rtwrarysylfeini=25xHkN

=25000xHN

Cryfderytwr=25N/mm²xarwynebedd=25,000,000N

Panmaepwysau’rtwryncyfatebâchryfderytwr,ceiruchderytwr,Hmetr:

Felly,H=25,000,000÷25,000

=1000m,neu1km

Mae’rmathemategsymluchodyndangoseibodhi’nbosibigoditwr1km(tua⅔milltir)o

uchdergydadefnyddiaueithafcyffredin.Yrunigbethmae’nrhaidcofioywbodynrhaidi’r

cerrigfododangywasgeddyrhollamser–oherwyddmaecryfdercerrigdipynynisodan

dyndra.

YnystodyddeunawfedganriffeadeiladwydllawerobontyddbwaogerrigyngNghymru.

Roeddyrhainyndebygiawni’rrhaiaadeiladwydo’rblaen.Erhyn,maeynaunadeiladwr

pontyddynarosallanfelarloeswrynymaes,sefWilliamEdwards.Diddorolnodimaisaer

maen,âphrofiadmewnadeiladuffwrneisiacadeiladaueraillyngysylltiedigâ’rdiwydiant

haearn,oeddWilliamEdwardscyniddoymgymrydagadeiladupontydd.Yroeddynddyn

amryddawnacfe’ihapwyntiwydigodipontdrosyrafonTâfymMhontypridd(ambum

cantobunnau),afyddai’nsefyllamsaithmlynedd.5

Roeddeigynnigcyntafaradeiladu’rbontymMhontypriddyndilyndulltraddodiadoly

cyfnodacroeddpileri’rbontgyntafyngorffwysynghanolyrafon.Ynanffodus,feolchwyd

ybontwreiddioliffwrddmewnllifymhenrhywddwyflyneddo’ichodi.DychweloddWilliam

Edwardsiailgodi’rbontondytrohwndimunbwaynunig(ynymestyno’rnailllani’rllall)

oeddi’rbont.Wrthadeiladu’rfframwaithiddalybont,daethllifarallagolchi’rfframwaith

iffwrdd.Ytrydyddtro,feddefnyddioddWilliamEdwardsfframwaithcryfachiddalbwa’r

bontynystodyradeiladu.Ynanffodus,methiantfu’rbonthonnohefyd.Roeddypwysau

ymmhentyrrau’rbontmordrwmfeli’rmaenclogaeleiwthioifyny(achreutyndrayny

bwaynghanolybont),adymchweloddycyfan.SylweddoloddWilliamEdwardsbethoedd

achosymethiantacaethatiunwaithynrhagor.DywedJervoise:

Edwardsthenre-builtthebridgetothesamedesignexceptthatheplaced

ateachendthreecylindricalholesgraduatedinsize,thelargestbeing9ftin

diameter,torelievethearchfromthepressureofitshaunches.Thisscheme

provedsuccessfulandthebridge,whichwascompletedin1755stillstands,

althoughitisnolongerinuse.6

Ynogystal,ychwanegoddWilliamEdwardsatypwysauynghanolybont,uwchbenybwa

cerrig,ermwynsicrhaubodybwaynwastadolodangywasgedd(Llun3).

ArôladeiladuPontPontypridd,aethWilliamEdwards,eifeibiona’iwyrionymlaeniadeiladu

niferobontyddynNeCymru.Uno’rgoreuonywPontDolauhirion(Llun4),gerLlanymddyfri,

syddhefydyncynnwystyllauynypentyrrau.RhaidcofiomaisaermaenoeddWilliam

Edwardsacnidpeiriannydd.Ysgolbrofiad(gostus!)ynunigagafoddyteuluEdwards.

5 Richards,H.P.(1983),William Edwards – Architect, Builder, Minister(Cowbridge,DBrown&Sons).6 Jervoise,op. cit., t.94.

18

Parhawydiadeiladupontyddcerrigtanddechrau’rbedwareddganrifarbymtheg.

YmwyaforanmaintohollbontyddcerrigPrydainywPontGrosvenoryngNghaer.

Agorwydhonym1832acmae’rbwayn60metrohyd.YnôlHopkins:“Thearchstones

are4ft.deepatthecrownand6ft.atthespringing,andtheradiatingstonesarecarried

downtothefoundations.Thinsheetsofleadwereplacedbetweenthestonestogetan

evenbearing.”7YnNeCymru,ybontgerrighwyafywPontLlandeilo,aadeiladwydym

1848.Mae’nddiddorolnodimai’ramcangyfrifigodi’rbonthonoedd£6,000onderbyn

eichwblhauroeddygostwediesgyni£22,000!Erbynycyfnodhwn,roeddyChwyldro

Diwydiannolyneianterthacroedddewisganbeirianwyro’rdefnyddiaui’wdefnyddio

wrthadeiladupontydd.

Pontydd o gyfnod y Chwyldro Diwydiannol

FegychwynnoddcyfnodyChwyldroDiwydiannolynghanolyddeunawfedganrifac

fegyfrannoddCymruynhelaethi’rdatblygiadauhyn.Ydylanwadmwyafarbontydd

oeddygwahanolddefnyddiauaddatblygwydi’whadeiladu.Ynycyfnodhwn,

gwelwydhaearnbwrwahaearngyryncaeleudefnyddioynhelaeth,ynenwedig

gyda’rrheilffyrdd.Wrthi’rdefnyddiaunewyddhynddtblygu,cawsanteutrinynamlfel

defnyddiauffug.Gwelidhynyndigwyddyngysone.e.adeiladwydpontyddarsiâpbwa

mewncarreg,priddfeini,haearnbwrwac,ynddiweddarach,hydynoedmewnconcrit.

Enghraifftaralloweldhensyniadauyncaeleutrosglwddoi’rcyfnodnewyddoeddy

defnyddoddulliaugwaithcoedaddefnyddiwydigysylltudarnauohaearnynypontydd

haearncynnar,e.e.ynybontenwogynIronbridgeaadeiladwydym1779.

Maellawerobontyddhaearnbwrwi’wgweldynardaloedddiwydiannolCymru.Tair

enghraifftadnabydduso’rrhainywPontMaesteg,Pont-y-CafnauaPhontRobertstown.

MaePont-y-Cafnauynddiddoroloherwyddyfforddycafoddyrhaearneifolltioynghlwm.

Mae’rsystemaddefnyddiwydigysylltu’rdarnauhaearnyrunfathynunionâ’rsystema

ddefnyddidgyntmewngwaithcoed.

Uno’rffactorauagyfrannoddynhelaethtuagatlewyrchyChwyldroDiwydiannoloeddy

rhwydwaithogamlesiaadeiladwydtuadiweddyddeunawfedganrifhydatddyfodiad

yrheilffyrdd.AgorwydymwyafrifogamlesiCymruynychwartercanrifrhwng1790a1815.

YnyGogledd,feadeiladoddThomasTelfordgamlasaoeddynymestyno’rDrenewyddi

afonMersi.OndbyroeddbywydycamlesioherwyddynfuandaethOesyRheilffyrddi’w

disodli.

AdeiladoddTelfordbontydddwryWaunaPhontCysylltau(Llun5)felrhanogamlas

Llangollen.DechreuoddweithioarbontyWaunym1796acfe’igorffennoddbum

mlyneddynddiweddarach.FeddechreuoddygwaithoadeiladuPontCysylltauym1795

acfegymeroddddengmlyneddi’wchwblhau.PontCysylltauywcampwaithTelfordym

mydycamlesi.Mae’nsefyll38metruwchbenyDdyfrdwyacyn307metrohyd.Mae18o

bileriiddierfodTelfordwediculhau’rdyffrynwrthadeiladuclawdd450metrohydarun

ochriddo.

7 Hopkins,H.J.(1970),A Span of Bridges(NewtonAbbot,David&Charles),t.95.

19

Llun 1: Bangor Is-Coed Llun 2:Pont Spwdwr

Llun 3:Pontypridd Llun 4:Dolauhirion

Llun 5:Pont Cysylltau Llun 6:Menai

20

MaepontddwryWaunynenghraifftoadeiladuyngyfangwblmewncerrig,trabodpont

ddwrPontCysylltauynenghraifftogyfunoadeiladumewncerrigahaearnbwrw.ArBont

Cysylltau,maepilericerrigyncario’rgamlasmewncafnoblatiauhaearnbwrwwedi’u

bolltioateigilydd.Yrhynsyddynnodweddiadolymaywypedwarbwahaearnbwrw

sy’ncynnalycafn,asiâpyplatiauhaearn(siâplletem)syddyncreu’rcafn.Mae’rddwy

elfenhyn,sy’ncynnalybont,arsiâpbwa!Ygwiramdaniywnadoeddeisiaucreuplatiau

haearnarsiâplletem–fefyddaiplatiauarsiâppetryal(abobunyrunmaint)wedibodyn

holloldderbynioligynnalycafnacynrhatachi’wcreu,ondroedddylanwadygorffennol

ynrhygryf!

CampwaithTelfordoeddadeiladu’rbontgrogdrosafonMenai(Llun6)ym1826.Maehon

etoyngyfuniadowaithmewnhaearnacherrig.Maesaithbwaogerrigi’rbontacmae’n

ddiddorolnodibodyrhainwedisefyllhebfodangeneuhatgyweirio–roeddThomas

Telfordynbengampwrosaermaen!Aryllawarall,maellawrybontwedieiniweidiosawl

gwaith,e.e.mewnstormym1839fedorrwyddrosbedwarcanto’rrhaffaucrog.Wedihyn,

featgyfnerthwydllawrybonttrwyychwanegupedwartrawstagoredi’whanystwytho.

Dyma’renghraifftgyntafoddefnyddio’rtrawstiauhyn–systemaddefnyddiwydgyda

phontyddcroghydatadeiladuPontHafren.Featgyfnerthwydrhano’rgwaithmeteleto

ym1939,panddefnyddiwyddurynlle’rhaearngyrgwreiddiol.Yrhynsyddynanhygoel

ywbodsaermaenwedigallucodi’rbonthwyafynybydynycyfnodrhwng1826a1834!

SyniadaucyntafTelfordermwyncroesi’rFenaioeddadeiladupontyddbwamewn

haearnbwrw;datblygoddddaugynllun,ungerySwelliesa’rllallgerYnys-y-moch.Ondyn

ystodycyfnodhwnfegafoddTelfordycyfleiarchwiliorhaio’rsyniadaugogyferâphont

ynRuncornac,ynsgilhyn,newidioddeifeddwlaphenderfynuarbontgrogigroesi’r

Fenai.GwnaethTelfordlawerowaithymchwilymarferoladatblygucyncodi’rbontgrog

drosyFenai.Unenghraiffto’idrylwyreddoeddeifodwediymarfercodi’rcadwynicyneu

hadeiladuarybont.Febenderfynoddarfaintiolirhannauo’rbonttrwywneudllawero

brofionymlaenllaw.FeysgrifennoddProvisynglynâ’rprofionhyn:“[W]ithapracticalman

anexperimentisalwaysmoresimpleandsatisfactorythantheoreticaldeductions.”8Mae’n

ddiddorolnodifodcefndirTelfordyndebygiawnigefndirWilliamEdwards–saermaen

oeddyddau,hebunrhywhyfforddiantffurfiolmewnPerianneg.

ThomasTelfordoeddyngyfrifolamddatblygu’rA5ardrawsGogleddCymruermwyn

hwyluso’rdaithrhwngLlundainaDulyn,ynsgilunoIwerddonaPhrydain.Dyma’rtro

cyntafi’rllywodraethgyfrannutuagatddatblygufforddfawrgogyferâthrafnidiaeth

(acynarbennigyrIrishMail)ac,oganlyniad,roeddangenniferfawrobontyddermwyn

cwblhau’rgwaith.Uno’renwocafo’rpontyddhynywpontadnabyddusBetws-y-coed

(Llun7)agynlluniwydym1815ac,oganlyniad,fe’ihenwydynBontWaterlooiglodfori

goruchafiaethPrydaindrosFfrainc.Mae’rpedwararwyddlunpriodol–yrhosyn,yrysgellyn,

ysamroga’rgenhinenwedieuhymgorfforiynybwaallanol.

Felly,ynunioncyndyfodiadyrheilffyrdd,gwelwnfoddaufathobontyddhaearnyncael

euhadeiladu.Feddefnyddidhaearnbwrwarsiâpbwaermwyncreupontyddcryfac

8 Provis,W.A.(1828),An Historical and Descriptive Account of the Suspension Bridge Constructed over the Menai Straits in North Wales(Llundain,AlexanderMaclehose),rhiftudalenhebeigael.

21

anystwyth.Aryllawarall,feddefnyddiwydhaearngyrynypontyddcrog,aoeddyn

ysgafnondychydigynhyblyg.Felly,doedddimmodddefnyddio’rpontyddcrogigario’r

rheilffyrdd.

Arbontyddyrheilffyrdd,roeddangenllawrgwastadacanystwythigynnalypwysautrwm.

Erbodhaearngyri’wgaeler1820,roeddynddrudiawno’igymharuâhaearnbwrw,

fellyhaearnbwrwaddefnyddiwydymmhontyddcynnaryrheilffyrdd.Mae’nddiddorol

nodifodBrunel(arranyGreatWesternRailway),wedigwrthoddefnyddiotrawstiauo

haearnbwrw.Gwyddaipawbamymatebansicrytrawstiauohaearnbwrwacfelly

roeddrhaidprofinerthytrawstiaucyneudefnyddio.Diffygpennafytrawstiauhynoedd

bodeuhydyncaeleireoliganofynioncynhyrchu’rtrawstiau.Osoeddhydybontynfwy

nahydytrawstiau,roeddrhaidcysylltudauneudrio’rtrawstiaugyda’igilydd,felbo’r

angen–fforddansicriawnoadeiladupontydd!FeddefnyddioddStephenson(aoedd

ynbeiriannyddaryrheilfforddrhwngRhiwabonaChaer),drawstiauo’rmathhynigroesi’r

Ddyfrdwy,gerCaer.Dymchweloddybonttraoeddtrênynmynddrostiabufarwpumpo

bobl.Wedi’rymholiadi’rddamwain,febenderfynwydpeidioâdefnyddio’rtrawstiauhyn

bellach.

O’r Trawst i’r Tiwb

Felygwelwydynghynt,maecynlluniopontyddyngyfuniadosiâpadefnydd.Gyda

dyfodiadydefnyddiaunewydd,fefudatblygiadauhefydynsiâpamaintytrawstiaua

grëwydo’rdefnyddiaunewydd.Ytrawstoriadsymlafodrawstywsiâppetryal.Mae

Ffigwr3yndangostrawstsyml,ârhychwantL,odanbwysaucysonowkN/marhydy

trawst.Mae’rtrawstyngwrthsefyllypwysauwrthblyguacmae’rfomentplyguhwyaf

(M)ynycanolyncyfatebâwL²/8.(Doesdimlleiddatblygu’rhafaliadelfennolhwnynyr

erthygl.)

Ffigwr 3: Trawst dan bwysau o w kN/m

M

rhychwant,L

llwyth=wkN/m

22

MaeFfigwr4yndangostrawstoriado’rtrawstynFfigwr3,ac,ynarbennig,ycywasgedd

a’rtyndrasyddyndatblygufelmae’rtrawstynplyguodanypwysau.MaeFfigwr4hefyd

yndangossutmaediriant(cywasgeddathyndra)yndatblygu–mae’rcywasgeddmwyaf

arfrigytrawstoriada’rtyndramwyafarwaelodytrawstoriad.Ynogystal,dengysFfigwr

4fodydiriantynlleihauwrthnesuatganolytrawstoriadllemae’rdiriantyn0.Ganfody

defnyddynghanolytrawstoriadyncyfrannuondychydigiwrthsefyllypwysau,maemodd

ysgafnhaupwysau’rtrawstwrthgaelgwaredarbetho’rdefnyddynycanolachryfhau’r

trawstwrthychwanegumwyoddefnyddarybrigacarygwaelod.Dyma’rrheswmam

ddatblygutrawstiauarsiâpI,felydengysFfigwr5(a).MaeFfigwr5(b)yndangosffordd

arallogyrraeddyrunnodwrthddefnyddiotrawstarsiâpC.Wrthfeddwlamyddau

siâpelfennolhyn,dimondcambychanoedddyfalutrawstarsiâpblwchneudiwb,fely

dengysFfigwr5(c).

Ffigwr 4: Sut mae trawst yn gwrthsefyll llwyth

(a)Siâp1 (b)SiâpC (c)Siâpblwch/tiwb

Ffigwr 5: Newid siâp trawst

Maesiâptrawstoriadtrawstynhanfodolbwysigganmai’rsiâpsyddyncyfrannufwyaf(ar

ôlcryfderydefnydd)atanystwythderytrawst.Maeanystwythderyncaeleifesurganail

fomentyrarwynebedd,I.MaeIpetryal,felydengysFfigwr4,yncyfatebâbd³/12.Mae

modddirnaddylanwadIwrthfeddwlamdrawstagarwynebeddynytrawstoriado12m².

MaeTabl3yndangossutmaeIynnewidfelbodlled,b,adyfnder,d,ynnewid.

(b)Diriant(a)Trawstoriad

23

DengysTabl3eibodynbosibcynydduanystwythderganffactorodros100wrthnewid

siâpytrawstoriad,ondcadw’rarwynebedd(acfellyygost)yrunmaint.Ynanffodus,mae

terfynaupendanti’rsyniadhwn.

b(m) d(m) Arwynebedd(m²) I(m4)

1 12 12 144

2 6 12 36

3 4 12 16

4 3 12 9

6 2 12 4

12 1 12 1

Tabl 3: Effaith lled, b, a dyfnder, d, ar I – gweler Ffigwr 4.

MaeFfigwr6(a)yndangostrawstdwfnachulsyddyndueddolofethuwrthblygui’rochr,

felydengysFfigwr6(b).

(a)Trawstdwfn (b)Plygui’rochr (c)Gwrthsefyllplygui’rochr

Ffigwr 6: Trawst dwfn a chul yn plygu i’r ochr dan bwysau a sut i wrthsefyll hyn

Felly,maepeirianwyrynmedrusicrhauygellirgwrthsefyllydueddhonoblygui’rochrwrth

ddefnyddiosiâpIfelydengysFfigwr6(c).Hydynoedpanddefnyddirtrawstdwfnarsiâp

I,maetueddi’rplâthaearn,sy’ncadw’rddaufflansarwahân,iblygu.Dyma’rrheswm

amychwanegudarnauoddurarhyddyfnderytrawstermwyngwrthsefyllydueddhon,

felydengysFfigwr6(c).Mae’rmathhwnoadeiladumewnduri’wweldmewnamrywo

bontyddrheilffyrdd,arhydywlad.Arôldewisysiâp,yrunigbethi’wbenderfynuarno

ywcryfderydefnyddiau.Panmae’rtrawstawelirynFfigwr3ynplygu,maemoddcyfrify

diriant,σ,o’rhafaliadcanlynol:

σ/y=M/I

Maeuchafswmσyncyfatebaguchafswmy(Ffigwr4),hynnyywpanfody=d/2.

Felly,uchafswmσ=6M/bd2.

24

Mae’ruchodyndangosmaidyfnderytrawstsyddâ’rdylanwadmwyafarydiriantyn

ytrawst.Unwaithynrhagorgwelwnfodcynyddu’rdyfnderyndwynmwyoffrwythna

chynyddulledytrawst,ondmae’nrhaidcofioamydueddmewntrawstiauiddymchwel

wrthblygui’rochr.

Mae’rddwyelfenhyn(cryfderacanystwythder)yncaeleucyfunoynyrhafaliad:

σ/y=M/I=E/R

llemaeEyndynodimodwlwsYoungac1/Rynfesurofaintmae’rtrawstyndadleoli.

Dyma’rhafaliadelfennolermwyncynlluniotrawstiaumewnpontneuunrhywadeilad

arall.Dyma’rcefndiri’rdatblygiadauaddigwyddoddynghanolybedwareddganrifar

bymtheg.Yrenghraifftgyntafoeddydatblygiadogreutrawstiaumewnsiâpblwchneu

diwb.

YdatblygiadmwyafarbennigynymaeshwnoeddadeiladuPontyddTiwbConwy

(Llun8–obrintymmeddiantyrawdur)acwedynPontBritannia.YpeiriannyddRobert

StephensonoeddycynllunyddgydaWilliamFairbairnacEatonHodgkinsonynei

gynorthwyo.YmMhontTiwbConwy,ceirdaudiwbhaearnynrhedegochrynochrond

yngwblannibynnolareigilydd.Siâppetryalsyddi’rtiwbiauacmaennhw’n4.25moleda

5.5mouchderacyn122mohyd.Maewythcellynrhedegarhydpenucha’rtiwbachwe

chellarhydygwaelod,felydengysFfigwr7.

RoeddtiwbiauPontBritanniayndebygiawneusiâpacmae’nddiddorolnodibod

Hopkinswedidisgrifio’rbontfel:“acoveredbridgeoffireproofmaterials”!9Maedatblygiad

siâpPontConwya’rdullo’ihadeiladuynddiddorolamamryworesymau.

Dyma’rtrocyntafiafongaeleichroesihebddefnyddiounrhywfathofframwaithdrosdro

ynystodyradeiladu.Hefyd,dyma’rtrocyntafidrawstiaugaeleullunioarylanacynaeu

harnofioallana’ucodii’wsafleparhaolarybont.

9 Op.Cit.,t.132.

25

Ffigwr 7: Trawstoriad o bont diwb Conwy

RoeddStephensonwedibwriadudefnyddiocadwynigyda’rtiwbiauonddangosodd

profionWilliamFairbairnnadoeddeuhangen,ganeibodynbosibgwneudytiwbiauyn

ddigoncryfiddalpwysau’rtrên.GwnaethWilliamFairbairnrywddauddwsinobrofion

cynpenderfynuarsiâpsylfaenolytiwb.Dilynwydyrhainganragorobrofionarfodelo’r

bont.Cyni’rtiwbcyntafgaeleiarnofioallan,fewnaethWilliamFairbairnhydynoedragor

obrofionarno.CredyrawdurnadywStephensona’igyd-weithwyrwediderbynyclod

haeddiannolameudatblygiadausylfaenolwrthadeiladu’rddwybontreilffordddrosy

Conwya’rFenai.

Felmae’ndigwydd,yprofioncyntafawnaethWilliamFairbairnoeddyrhaicyntaferioed

iddangosgwendiddefnyddiauwrthiddyntblyguynystodeugwasgu,felygweliryn

Ffigwr6.YsgrifennoddFairbairn:

Somecuriousandinterestingphenomenapresentedthemselvesinthe

experiments–manyofthemareanomaloustoourpreconceivednotions

ofthestrengthofmaterials,andtotallydifferenttoanythingyetexhibited

inanypreviousresearch.Ithasinvariablybeenobserved,thatinalmost

everyexperimentthetubesgaveevidenceofweaknessintheirpowersof

resistanceonthetopside,totheforcestendingtocrushthem.10

Hefyd,ynystodyrarbrofionarytiwbcyntafiBontConwy,cafoddWilliamFairbairnlawero

wybodaethynglynâchryfderrhybedion.

10 Fairbairn,W.(1849),An account of the construction of the Britannia and Conway Tubular Bridges(Llundain,J.Weale),rhiftudalenhebeigael.

26

Wedi’rarloesigydaPhontConwy,roeddadeiladuPontBritanniayngymharolhawdd.Yn

anffodus,feddinistriwydPontBritanniagandânym1971ondmaePontConwyyndali

sefyll.Achosbodpwysau’rtrenauwedicynyddugydagamser,roeddrhaidatgyfnerthu’r

bontym1899.Cymerwydpobgofalwrthwneudhynfelbo’rgwelliannau’nymdoddii’r

gwaithgwreiddiol.

O’r Trawst i’r Trws

YnystodyramserybuStephensonyndatblygu’rsyniadoddefnyddiotiwbermwyn

adeiladupontyddhirachadarngogyferâ’rrheilffyrdd,penderfynoddBrunelddatrysyrun

broblemmewnfforddtragwahanol.Ynystodycyfnod1840-50,buniferoddatblygiadau

ynysyniadoddefnyddiotrwsermwynadeiladupontyddhir–roeddyrhanfwyafo’r

datblygiadau’ndodo’rUnolDaleithiaulleroeddgalwamgannoeddobontyddigario’r

rheilffyrdd.

MaeFfigwr8yndangossutmae’nbosibysgafnhau’rpwysaumewnpontwrthsicrhau

bodytrwsyncymrydyruncywasgeddâ’rtyndrasy’ndatblygumewntrawst,Ffigwr8(a).

MaeFfigwr8(b)yndangosamlinelliadodrawstdwfn,ynogystalâsutmae’rcywasgedd

a’rtyndrayndatblygu.Mae’ngymharolrwyddiddychmygu’rcywasgeddyndatblygu

arsiâpbwaiwrthsefyllyfforddmae’rfomentblygu(syddhefydarsiâpbwa–Ffigwr3)

yndatblyguarhydytrawst.Ermwyncynnalybontmae’nrhaidclymu’rddaubenat

eigilydd–naillaitrwyddefnyddiodurodandyndraarhydgwaelodytrawstneutrwy

ddefnyddiosylfeinicadarniwrthsefyllygrymllorweddsy’ndatblygu.Dyma’rsyniadytuôl

ilawerobontyddbwaclwmâffurffelydengysFfigwr8(c)acaelwirynfwaclymedig.

FforddarallogreufframwaithigynnalybontywwrthgreutrwsfelydengysFfigwr8(d).

Mae’rtrwsyncynnwystairrhan–elfenodangywasgeddynrhedegarhydbrigytrws;

elfenodandyndraynrhedegarhydllawrytrws,afframwaithi’wcysylltusy’nsicrhaubod

yrwelfennau’ncydweithioâ’igilydd.Maedefnyddiotrwsynhensyniadacyngweithio’n

symliawn.Maecryfdertrwsyndeillioo’rffaitheifodwedieigreuoniferodrionglausydd

ynrhoistrwythurcadarnacanystwyth.Ynybôn,mae’rtrwsyngweithio’ndebygiawni

diwb,llemaecywasgeddarybrigathyndraarygwaeloda’rddau’ncaeleucysylltugan

blatiauynytiwbafframwaithynytrws.DatblygwydytricyntafFfigwr9(a),(b)a(c)mewn

cyfnodbyrynghanolybedwareddganrifarbymtheg.Fellyroeddysyniadauamadeiladu

trwsynhysbysiBrunelpanoeddangenpontenfawrigroesiafonGwygerCas-gwent.

Hefyd,roeddBrunelynymwybodolo’rhollwaithachefndiryrarbrofiawnaedymlaencyn

iStephensonadeiladu’rddwybontenfawrynyGogledd.Syniadmwydiweddarywtrws

Vierendeel(Ffigwr9(ch)syddyngweithio’ndragwahanol.Ynymathhwnobont,does

dimtrionglauynanystwytho’rtrwsacfellymae’nrhaidcreuuniadaucryfacanystwyth

sy’ngallugwrthsefyllcywasgedd,tyndraamomentblygu.Maesawlpontgerddedo’r

mathhynwedi’uhadeiladu’nddiweddar.

Maeynalawersy’ndebygymmywydagwaithStephensonaBrunel.Roeddyddauyn

feibionibeirianwyrenwog,bu’rddaufarwynyrunflwyddynacroeddyddau’nffrindiau

acyngyfoeswyrymmydyradeiladupontydd.FelroeddStephensonwediarloesigyda

PhontConwycynadeiladuPontBritannia,fellyhefydygwnaethBrunelwrtharloesigyda’r

bontdrosafonGwyyngNghas-gwentcynmyndymlaeniadeiladu’rbontenwogdros

afonTamar.

Pris (£) 145,190 601,865 77,000 225,000

(a) Trawst

(b) Trawst dwfn

cywasgedd

tyndra

(c) Ysgafnhau pwysau’r trawst

(ch) Ffordd arall o ysgafnhau pwysau’r trawst

Trws

Bwa clwm

C

C C

C

T T T

C = cywasgedd T = tyndra

Ffigwr 8: Gwahanol ffyrdd o ysgafnhau pwysau’r trawst

27

28

(a) Trws Howe (1840)

(b) Trws Pratt (1844)

(c) Trws Warren (1848)

(ch) Trws Vierendell (1896)

Ffigwr 9: Datblygiadau mewn creu trws

29

DengysTabl4ffiguraucymharolargyferypedairpontaadeiladwydaryRheilffyrdd

ynghanolybedwareddganrifarbymtheg.11Dymauno’radegaumwyafrhagorolyn

hanesadeiladupontydd–niddimondyngNghymruondynybyd.

RStephenson

(1803–59)

IKBrunel(1806-59)

Conwy

(1848)

Britannia

(1850)

Cas-

gwent

(1852)

Saltash

(1859)

Hydun

agoriad

(m)

122 140 91.5 139

Cyfanswm

hyd(m)

122 460 183 671

Pwysau’r

bont

(Tunnell)

1,000 1,500 138 1,060

Pris(£) 145,190 601,865 77,000 225,000

Tabl 4: Cymharu Pontydd Stephenson â Brunel (yn ôl (8))

GorfuiBruneladeiladupontardrawsafonGwyaoeddyn180moled.Yrunigfforddy

gallaileihau’rlledymaoeddtrwyosodpileriynyrafonneuwrtheihochr.Oherwyddy

llongauhwylioaoeddyndefnyddio’rafon,gofynnwydiBruneladaelagoriado90moled

acroeddrhaidiwaelodybontfodoleiaf15.25muwchbenydwrynystodyllanw.Arôl

adeiladu’rtrawstcyntafarylan,gwnaethBrunelyrunmathobrofionarnoagawnaedar

drawstPontConwy.Roedddaubethynnodweddiadolamsiâpybont:roeddrhanucha’r

bontarsiâpbwaisel(rhywhannermetrynunigoeddycodiadarganolybont),acar

waelodybont,ynycanol,roedddolenniychwanegoliwrthsefyllytyndraynyrhanhon

o’rbont.MaetebygrwyddamlwgrhwngytiwbaddatblygwydganStephensona’runa

ddefnyddioddBruneliwrthsefyllycywasgedduchelynytrawstiauenfawr.Datblygwydy

syniadhwnogyfunobwaigymrydycywasgeddgyda’rdolenniiwrthsefyllytyndragan

BrunelyneibontdrosafonTamar,sy’nfyd-enwog.Oherwyddycynnyddafuynypwysau

agaieigarioganyrheilffyrdd,bu’nrhaidadnewyddu’rbonthonynfuanarôlyrAilRyfel

Byd.

Mae’nddiddorolcymharupontyddBrunelâphontyddtiwbStephenson(gwelerTabl4).

Maedaubethyndrawiadol:yngyntafmaegwahaniaethsylweddolymmhwysau’rddwy

bontsyddynganlyniadamlwgo’rdulladeiladu(trwsysgafnynlletiwbtrwm).Oherwydd

ygwahaniaethmawrynypwysau,maetrwsynrhatacholawernathiwb.Ohynymlaen

11 Barr,B,‘PontyddCymru’,(Mehefin1976),Y Gwyddonydd(Caerdydd,GwasgPrifysgolCymru),Cyfrol14,Rhifyn2,t.72–83.

30

penderfynwydadeiladupontyddyrheilffyrdddrwyddefnyddiotrwsacmaeniferohonynt

yndalifodhydheddiw.

RoeddganBrunelyddawnoadeiladupontyddmewndefnyddiautraddodiadolyn

ogystalâ’rdefnyddiaunewydd.Feadeiladoddamrywobontyddprenarhydyrheilffordd

oFrysteiDde-OrllewinLloegr.Erbodeigyfraniadynymaeshwnynfwyafadnabyddusyn

Lloegr,mae’nddiddorolnodimaieibontbrenâ’rrhychwanthwyafoeddeibontreilffordd

gerLandore(Llun10–modelo’rbontymmeddiantAmgueddfaAbertawe),aoeddyn

rhano’rrheilfforddarhydDeCymru.Erbynhyn,maetraphontLandorewedi’ihailadeiladu

mewnhaearn.

GanfodhaearnwedieiddatblyguynystodyChwyldroDiwydiannol,fe’idefnyddiwydyn

helaethiadeiladupontyddyrheilffyrdd.Aryrunpryd,feadeiladwydllawerobontydd

rheilffyrddtrwyddefnyddiodulliauadefnyddiautraddodiadol.Maellawero’rrhainyndal

mewnbodolaethohyd,e.e.ydraphontgerCynghordysyddar“LeinCalonCymru”.

Felly,ynystodcyfnodyChwyldroDiwydiannol,gwelwydhaearnbwrwahaearngyryn

caeleudefnyddio’nhelaeth,ynenwediggyda’rrheilffyrdd.Hefyd,ynystodyrailgyfnod

hwnoadeiladupontyddfeddefnyddiwydmwyamwyofathemathegermwyndatrys

problemaupeirianyddol.Ynsgilydefnyddymaofathematega’rarbrofigydanertha

chryfderydefnyddiaunewydd,feddaethpeiriannegynrhanoastudiaethaurhaio’n

prifysgolion.Erbyndiweddybedwareddganrifarbymtheg,roedddurachoncrityncael

eudefnyddio’ngysonigodipontydd,onddimondychydigoenghreifftiauo’rdefnyddiau

hynsyddargaelyngNghymru.DoesdimyngNghymruigymharuâ’rbontenfawroddur

aadeiladwydym1890ardrawsyFirthofForthynyrAlban.

Pontydd yr hanner canrif ddiwethaf

Erbyndechrau’rugeinfedganrif,roedddurachoncritwedidatblyguifodyprif

ddefnyddiauiadeiladupontydd.Adeiladwydypontyddcynharafogoncritarsiâpbwa,

ganddefnyddiocryfdernaturiolyconcritodangywasgedd.Ganfodconcritynwan

odandyndra,datblygwyddwyfforddo’iatgyfnerthu.Ynystodhannercyntafyganrif

ddiwethaf,defnyddiwydconcritdur(reinforcedconcrete)acyna,ynystodyrailhanner,

defnyddiwydmwyamwyogoncritdanbwysaugwifraudur(pre-stressedconcrete).Yrail

ddullhwnoadeiladusyddwediesgorarymwyafrifo’rpontyddhirionconcritsyddarhyd

eintraffyrdda’npriffyrdd.

Roeddytrawstiaucynnarconcritdurarsiâppetryalondcynhirroeddpeirianwyryncreu

trawstiauâthrawstoriadarsiâpI(Ffigwr5(a))–ondbodytrwchwrthddefnyddioconcrit

durrhywddenggwaithynfwynagwrthddefnyddiodur).Adeiladwydniferobontydd

concritdurwrthosodrhesodrawstiauarsiâpIa’ucysylltuigreucyfresoflychauneu

diwbiauawelirynnhrawstoriadybont.Ynyrunmodd,feddatblygoddysyniadhwno

adeiladupontyddarsiâpblwchneudiwbwrthadeiladupontyddconcritdanbwysau

gwifraudur–defnyddiwydysyniadhwnmewnamrywo’rpontyddhiraadeiladwydyny

blynyddoedddiwethaf.

PontgynnarnodedigogoncritdurywPontBerwdrosafonTâf,ychydiguwchben

Pontypridd.Dyma’rbonthwyafo’imathynycyfnodhwn.Ynystodyrunadeg,fegodwyd

ybontunigrywgludolyngNghasnewydd.YnystodyRhyfelBydCyntaf,dirwasgiadydau

31

ddegaua’rtridegaua’rAilRyfelByd,ychydigoddatblygiadauafuymmaesadeiladu

pontydd.ArôlyrAilRyfelByd,cynyddoddtrafnidiaethynfawracermwyndarparuar

gyferycynnyddhwn,roeddypumdegaua’rchwedegauyngyfnodogynllunio,paratoi

achychwynadeiladu’rsystemodraffyrddaphriffyrddyrydymyngyfarwyddâhiheddiw.

Mae’rcyfnodhwnwedibodyngyfnododdatblygiadparhaoliymatebi’rgalwadauam

bontyddhwyac,osynbosib,ynrhatachna’rrhaicynt.

Ynystodadeiladu’rpriffyrdda’rtraffyrddynyrhannercanmlynedddiwethaf,maesawl

pontddiddorolwedi’uhadeiladuardrawsaberoeddeinprifafonydd.Ygyntafo’rrhain

oeddybontfawrdduraadeiladwydfelrhano’rA48iosgoiCastell-nedd.Pangodwydy

bonthon,roeddynrhaidsicrhaulleilongaufyndodditaniermwyniddyntfedrumyndi’r

dociau,ymhellachlanyrafon.Roeddynbriodoliddefnyddioduriadeiladu’rbont,wrth

gofiobodGwaithDurPortTalbotgerllaw.

YbontfwyafdiddorolacarloesolarhydyrM4ywPontGrogHafren(Llun11),aagorwyd

ym1966.Ynanffodus,mae’rWasgwedicanolbwyntioarytagfeyddoamgylchybont

ynhytrachna’rcampwaithoadeiladu’rbontynyllecyntaf.Ybonthonoeddygyntaf

o’rgenhedlaethnewyddobontyddcrog,acynddiweddarachfeadeiladwydnifero

bontyddcyffelyb,e.e.ardrawsafonHumber,igysylltuEwropacAsiaynIstanbulacmewn

gwledydderailloamgylchybyd.Roeddybonthonyntorritirnewyddmewntairffordd:

• Siâptrapesoidaldecybont(blwchneudiwb)aoeddynhwyluso’rgwyntiredeg

drostihebgynhyrfu’rdecfelygwelwydgyntgydamethiantpontTacomaNarrows

ynyrUnolDaleithiau

• Roeddyrhaffauaoeddyncysylltu’rprifgeblgydadecybontyncreusiâptriongl

acfellyynanystwytho’rbont

• Roeddytyraudurwedieucreufeltiwb(felygwelwydyngynharachym

mhontyddtiwbConwyaBritannia)ynhytrachnaniferodiwbiaumânwedieu

cysylltua’igilydd.

Ynystodychwedegaua’rsaithdegau,feadeiladwydniferobontyddhirmewndurâ

thrawstoriadarsiâpblwch(“boxgirderbridges”).Yrenghraifftfwyafadnabyddusyng

NghymruoeddPontCleddauagwympoddynystodeihadeiladu.Digwyddoddyrun

pethiddwybontarall–unynAwstraliaa’rllallynyrAlmaenac,ynsgilhyn,fefucryndipyn

owaithymchwil(gangynnwysgwaithymchwilymMhrifysgolCaerdydd),iddarganfody

rhesymauamymethiannauhyn.O’rdiweddfeailadeiladwydPontCleddau(Llun12),a

bu’nrhaidatgyfnerthuniferobontyddcyffelyb,ondynrhaillaieumaint,oganlyniadi’r

gwaithymchwilhwn.

RoeddangendrosddeugainobontyddarbrifforddBlaenau’rCymoeddrhwngHirwaun

a’rFenni.MaetairpontnodedigarybrifforddhonyngnghyffiniauMerthyrTudful–Pont

TâfFechanaPhontTâfFawr(Llun13)i’rgogleddo’rdrefaPhontNantHir(Llun14)i’r

gorllewin.Erbynadeiladu’rpontyddhynynychwedegau,roeddconcritwedidatblygui

fodyprifddefnyddynymwyafrifo’rpontydd,arwahâni’rpontyddcrog.Mae’rpontydd

hynyndangosbodconcritynhyblygi’wddefnyddio,naillaimewnpontarsiâpbwa(Tâf

FechanaNantHir),neumewnpontdrawstarsiâptiwb(TâfFawr).

32

Llun7:Betws –y-Coed Llun 8:Conwy

Llun 9:Casgwent (yn ystod adeiladu) Llun 10:Traphont Landore (model)

Llun 11:Hafren Llun 12:Cleddau

33

Maeangendwrigreuconcrit,maeangendwriaeddfeduconcritond,ynanffodus,mae

dwrhefydyndirywioconcrit.OherwyddbodytymhereddyngNghymruyncwympodany

rhewbwyntynystodygaeaf,feddefnyddirhalenigadw’rffyrddaragor.Yrhalenhwnsy’n

gyfrifolamlawero’rproblemaugydaphontyddconcritynystodyblynyddoedddiwethaf.

Felydywedwydeisoes,maeconcritynhyblygi’wddefnyddiogydaphontdrawstar

siâptiwb.Hefyd,fewelwydeisoesbodpontyddmawrdur,felPontCleddauaPhont

GrogHafren,yncynnaltrafnidaiethardrawstiauarsiâptiwb.YnNeCymru,maellawer

obontyddconcritwedieuhadeiladugydathrawstiauarsiâptiwb.Oherwyddypwysau

aruthrolsyddynytrawstiauhynpanfo’rrhychwantyneang,mae’rpontyddyncaeleu

hadeiladuynamlmewnrhannauneuflychauoamgylch2mohyd,syddynpwysotua

40tunnellyrun.Mae’rblychauhynyncaeleuparatoiymlaenllawacmae’rconcritwedi

datblygueigryfdercynbodyblychau’ncaeleugosodyneullepriodolynybont.Mae’r

bontyncaeleihadeiladuwrthosoduno’rblychauhynarbenbobpiler.Ynamaedau

flwcharallyncaeleucysylltu,unbobochor,i’rblwcharypiler.Mae’rbrosesogysylltu

dauflwchychwanegolyncaeleihailadroddfelbo’rbontyncynyddumewnmaintwrth

gysylltu’rblychauâ’igilydd.Maepobpâroflychauyncaeleucywasguadefnyddirglud

isicrhaunadoesdwryngallutreiddiotrwy’rcysylltiad.Mae’rsystemhonoychwanegu

atfaintytrawstiauconcritynmyndrhagddotanfodbwlchotua300mmrhwngy

trawstiaucyfagos.Yna,mae’rbwlchhwnyncaeleilanwâchoncritcyni’rtrawstiau

gaeleucywasguymhellachigwblhau’rbont.Mae’rmathhwnoadeiladuwedibodyn

boblogaiddynNeCymruersi’rarddullhwngaeleiddefnyddioamytrocyntafarybont

arfforddosgoiAberhonddu.

DaethyfforddhonoadeiladupontyddconcritynboblogaiddynNeMorgannwgacfe’i

defnyddiwydiadeiladu,ynyrwythdegau,draphontGrangetown(Llun15)athraphont

Cogan(Llun16)i’rDe-OrllewinoGaerdydd.DisgrifiwydypontyddhynganLarketalfela

ganlyn:

Thestructuresareprecast,post-tensionedconcreteboxgirders(one

percarriageway),andwereconstructedsequentiallyusingabalanced

cantilevertechnique.Theuseoftwinstructurallyindependentcontinuous

boxesenabledthepierstobepositionedtoaccommodatetheskew

anglesatwhichthenumerousobstaclesalongtheroutewerecrossed.

Thetwostructuresaremembersofa“FamilyofGluedSegmentalBridges”

designedbythebridgesgroupoftheLocalAuthority’s“inhouse”Engineering

Consultancy.12

MaetraphontGrangetownyncynnwys13rhychwantotua72ma2rychwantarypen

otuahannerymainthwn.Mae’rtrawstoriadarsiâptrapesoidacmaedyfnderytrawst

ynnewido2.8mynycanoli3.5mdrosypileri.MaetraphontCoganyncynnwys3

rhychwanto60m,prifrychwanto95ma2rychwantarypeno37.5ma57.5m.Oherwydd

ytroadsylweddolsyddarybonthon,mae’rtrawstoriadarsiâppetryalermwynhwyluso’r

cynllunioa’radeiladu.Mae’nddiddorolnodimai’runmathoadeiladuaddefnyddiwydi

lunioailBontHafren.

12 Lark,R.J.,Howells,R.W.,aBarr,B.(2004),‘Behaviourofpost-tensioned,concreteboxgirders’,Proceedings of the Institution of Civil Engineers, Bridge Engineering,Vol.157,20,t.71–81.

34

Ym1986,cafoddyrawdurgyfleiymchwilioermwyndarganfodeffaithculhad(shrinkage)

acymgripiad(creep)ardraphontyddGrangetownaCogan.Ermwyncyflawnihyn,

gosodwyd92ofedryddion(gauges)ynyddwydraphont.Roeddymedryddion

hynyngweithioaryregwyddorbodamleddllinynoddurynnewidodanbwysau.

Mae’regwyddorhwnyncyfatebisutmae’rtiwniwryntiwnio’rpiano.Gosodwydy

medryddionynghanolyconcritpanoeddysegmentau’ncaeleucynhyrchuacfellymae

gwybodaethgennymamystraenynyblychauconcrito’rdiwrnodcyntaf.

Roeddrhangyntafyrarchwiliadynseiliedigareffaithyramgylchedd(tymheredda

lleithdercymharol)ynunig.GwnaedblychautraphontCoganynygwanwynabu’r

blychau’nsychu’nraddoldrosdymhorau’rgwanwyna’rhaf.Gwnaedblychautraphont

GrangetownymmisAwstacroeddeffaithtywyddgwlybynnechraumisMedia

diweddmisHydrefi’wweldynglirynycanlyniadau.Mae’nanodddirnadbodblwch

ogoncritsy’npwyso45tunnellynymatebcymaintieffaithlleithderynyraer(9).Mae’r

awdurynfalchigadarnhaubodystraenynydraphontynllaina’rdisgwyl(!)abodein

hamcangyfrifynagosiawni’rhynafesurwydynybont.

Pontydd unigryw Cymru

Cyngorffenyrerthyglhon,mae’nwerthnodirhaiobontyddunigrywCymru.Pont

Trefynwyyw’runigbontymMhrydainsyddyndalâthwrwedi’igodiarybont.Sefyllfa

ddiddorolacunigrywarallyw’rtairpont,unuwchbenyllall,sy’ncroesiafonMynachym

Mhontarfynach,(Llun17).Maebwapigogybontisafynnodweddiadolo’rdulladeiladu

arddiweddyCanolOesoedd.Feadeiladwydyrailbontynghanolyddeunawfedganrif

acfeadeiladwydybonthaearnbresennolychydigdrosganrifynôl.Enghraifftarallo

bontyddunigrywCymruyw’rbontgludolyngNghasnewydd(Llun18).Defnyddiwydy

mathhwnobontermwyncreudigonoleilongauhwyliofyndodani.Felygwelwyd

eisoes,adeiladwydllawerobontyddenwogCymruamyrheswnhwn,sefbodrhaid

gadaeldigonouchderrhwngllawrybonta’rafoniganiatáui’rllongauhwyliofynd

heibio.

Cydnabyddiaeth

Dymuna’rawdurddiolchiSarahamgrwydrogydagefdrosbontyddCymruynydeugain

mlynedddiwethafac,ynarbennig,ameichymorthibaratoi’rerthyglhon,ondmae’r

awdurynderbynpobcyfrifoldebamunrhywwallausyddynddi!Hefyd,maediolchiDr

KienLee(cyn-fyfyriwrymchwilgyda’rawdur)ameigymorthparodibaratoi’rffigurau.

Maediolchhefydynddyledusi’rAmgueddfaDiwydiantaMôr,Abertawe,amgopio’rllun

gwreiddiolobontBrunelyngNghas-gwentaciAmgueddfaAbertaweambaratoilluno

fodeltraphontLandore.

35

Llun 13:Tâf Fechan Llun 14:Nant Hir

Llun 15:Grangetown Llun 16:Cogan

Llun 17:Pont-ar-Fynach Llun 18:Casnewydd

36

Hywel M. Griffiths

Geomorffoleg afonol Cymru: heddiw, ddoe ac yfory

GWERDDONCYFNODOLYN ACADEMAIDD CYMRAEG

Cyfrol I, Rhif 3, Mai 2008 • ISSN 1741-4261

37

Geomorffoleg afonol Cymru: heddiw, ddoe ac yfory

Hywel M. Griffiths

1. Cyflwyniad

Arhydycanrifoeddmaeafonyddwedichwaraerôlddeublygymmywydeconomaidd

achymdeithasolpoblogaethCymru.Arunllawmaentwedicynnigcynhaliaethtrwy’r

diwydiannaupysgota,gwlân,cloddioplwmasinc,echdynnugraeanathrwybweru

melinau(Jenkins,2005).Trwyorchuddio’rgorlifdiroeddâgwaddodionmaethlona

alluogoddamaethyddiaethiffynnuwrtheuhymyl,trwyalluogifforioamasnachuyny

canrifoeddafu,athrwyweithgareddautwristaiddacadloniadol,mae’ramgylchedd

afonolwedibodynunprysuraphroffidiol.Aryllawarallmaentwediprofi’nrhwystraui

glerwyratheithwyrynygorffennol,acmaellifogyddacerydiadynparhauhydheddiw

irwystroaciddifrodicyfathrebau,strwythurauacadeiladauareuglannau,ynamlar

gostdynolaceconomaidduchel.Maenthefydynffurfiorhanannatodo’rtirlundeniadol

Cymreig,felnentyddbychainynyruwchdiroedd,rhaeadrauacheunentyddcyfyng,

afonyddllifwaddodolmewngorlifdiroedd,acaberoeddeang.Mae’rrhyngberthyniad

ymarhwngdiddordebacademaiddynytirffurfiaua’rprosesausyddwedieuffurfio,a’r

angeni’wdeallargyferystyriaethauymarferol,wediarwainatgorffeangacamrywiolo

wybodaethgeomorffolegolsy’nbenodoliGymru,ondygellireigymhwysoynamlachna

pheidioisystemautebygynyDeyrnasUnedig,Ewropa’rbyd.

Etifeddiaeth rhewlifiant ar systemau afonol Cymru

Maecyd-destundaearegolahinsoddolycyfnodCwaternaidd(y~2.6Madiwethaf),

gangynnwyscyfresoOesoeddIâ,wedicreu’ramgylchiadauargyfergweithgaredd

presennolafonyddCymru.IraddauhelaethmaentwedillywioymatebafonyddCymrui

newidiadauhinsoddolaceffeithiaugweithgareddanthropogenigynystodyrHolosîn(yr

11kadiwethaf).YnystodyPleistosenHwyr,ycyfnodprydygwelwydyrehangumwyaf

oorchuddiârhewlifolyngNghymruoeddynystodStadialDimlington,rhwng~30,000

a15,000cal.cynypresennol(CP)(JonesaKeen,1993),gangyrraeddeiuchafbwynt

oorchuddiaderbyn~21,500cal.CP.BrydhynnygorchuddidyrhanfwyafodirCymru,

heblawamBenrhynGwyrarhannauoFroMorgannwg,ganiâ.Erbyn~16,750cal.

CProeddyriâwedicrebachubronynllwyr(Bowenet al.,1986).Parhaoddcyfnodau

ffinrewlifolhydat~15,500cal.CP(BallantyneaHarris,1994),prydycychwynnoddcyfnod

RhyngStadialWindermere,cyfnodohinsawddtymherustebygiawni’rcyfnodpresennol.

Dychweloddamodauffinrhewlifol(arhewlifoeddmynyddiEryri)ynystodStadialLoch

Lomondrhwng~13,000a11,500cal.CP(GrayaCoxon,1991),hydnesigynnyddcyflym

mewntymheredd~11,500calCPddynodicychwyniadycyfnodtymheruspresennol

(yrHolosîn).Ynystodycyfnodhwncafwydamrywiaethauhinsoddolllai,megisCyfnod

CynnesyrOesoeddCanola’rOesIâFach(1550–1850AD).

YnymwyafrifosystemauafonolCymru,gwaddolycyfnodaurhewlifolabrofwydynystod

yPleistosenHwyryw’rdyffrynnoeddgorddwfnagrëwydwrthi’riâehangu,gangreu’r

38

llwybrautraenioargyferafonyddCymruheddiw.Ynystodycrebachiadrhewlifoldilynol,

llenwydrhannauo’rdyffrynnoeddganddyddodiongarwrhewlifol,acynamlailweithiwyd

ydyddodionymaganddwrtawddrhewlifol,gangreugwastadeddauallolchieang

(MacklinaLewin,1986;Breweret al.,ynywasg).YnystodcyfnodyrHolosînbuafonydd

Cymru(ynenwedigyrafonyddgwelygraean)yncludoacynailweithio’rdyddodionyma

arbatrymauachyfraddauamrywiologanlyniadinewidiadauamgylcheddol(naturiolac

anthropogenig)(Lewin,1981;Lewin,1997).Mae’rrhainyncynnwysamrywiaethaumewn

cyflenwaddyddodionisystemauafonol,amrywiaethaumewnmaintacamleddllifogydd

(Higgs,1987;Gittinset al.,2004),mwyngloddiometelau(DaviesaLewin,1974;Lewin

et al.,1977;BreweraTaylor,1997)arheoliafonol(Breweret al.,2000;DobsonaLewin,

1975).Arweinioddynewidiadauymaatddatblygiadtirffurfiauarbennigynytirlunafonol

Cymreig,ynenwedigfellycyfresioderasauafonol,seftystiolaethoerydiadadyddodiad

ygorffennolarffurfdarnauoorlifdiroeddwedieugadaelarlefelauuwchwrthi’rafon

endorri(MacklinaLewin,1986;Johnstone,2004;TayloraLewin,1996,1997).

Ynogystalâthymherugweithgareddafonoltrwy’rffactoraunaturioluchodmae’rcyfnod

rhewlifolwedirheolipatrymauoerydiadadyddodiadtrwy’retifeddiaethodirffurfiau’r

PleistosenHwyr(Macklin,1999).Maeffurfnodweddiadol‘awrwydr’rhaioafonyddCymru,

blemae’rafonynllifotrwyhydauculallydanamynailynganlyniadifarianautraws-

dyffryn(e.e.afonTeifigerTregaron(Breweret al.,ynywasg)neuifwâullifwaddodolo

lednentydd(e.e.afonDyfiymMallwydaGlantwymyn(Johnstone,2004)).Arweinioddhyn

atsegmentusystemauafonolihydausyddynarddangosnodweddiongeomorffolegol

gwahanoliawn(e.e.ystumioactifacanactifynaillochra’rllalligyfyngiadarlawry

dyffryn),acatymatebiongwahanolacunigrywiffactoraualogenëig(Breweret al.,yny

wasg).

Ffigwr 1: Cronoleg o brif ddylanwadau’r cyfnod Cwaternaidd Hwyr ar afonydd Cymru

(ar ôl Brewer et al. (2005))

39

MaenewidiadauynlefelymôrynystodyPleistosenHwyr(Johnstone,2004)acymateb

isostatig-rewlifol(CampbellaBowen,1989)hefydynenghreifftiauosutmae’rcyfnod

rhewlifoldiwethafwedieffeithioarsystemauafonolCymru(gwelerFfigwr1),erpriniawn

yw’rgwaithawnaedynymeysyddyma.Ycyntafo’rddauffactorymaaddeellirorau,yn

enwedigfellyogwmpasuchafbwyntllanwafonDyfiynNerwen-las,blemaedyddodiad

oganlyniadibrosesau’rllanwwediarwainatgladdupatrwmgeomorffolegolyrHolosîn

cynnar(Johnstone,2004).

Mae’rdiffygdyddodionygellireudyddioynfaentramgwyddsylweddolwrthgeisio

astudio’ruchod.Erenghraifft,awgrymoddgwaithJones(1970)arbroffilhydafonTywifod

sawlcyfnodoymgodiadwedidigwyddynygorffennol,ondnaelliddweudisicrwyddym

mhagyfnod.

Mae’rhollffactorauuchodwediarwainatdirlungeomorffolegolsyddyngefnlen,achos

achanlyniadi’rprosesauadrafodirynyrerthyglyma.MaeFfigwr2ynfodelo’rtirffurf

hwnyngnghyd-destunyretifeddiaethrewlifol.Dengysymodelafonsyddyntardduar

uwchdiroeddserth(e.e.Eryri,CadairIdris),neuarweundiroeddwedieugorchuddioâ

mawn,acyna’nllifoi’rdyffrynnoedddrwygyfrwngrhaeadrau,syddfelarferyndynodi’r

newido’ruwchdiri’rtiris.Dengysdrawsffurfiadmewnpatrwmafonoloafonyddcreigwely

trwygyfresobatrymauymblethol,ystumiolactifacystumiolsefydlogytiris(Lewin,1997).

Gobaithyrerthyglhonywcynniggorolwgo’rgwaithgeomorffolegolawnaedarytirlun

hwn,iesbonioyngyntaf,ychydigarddatblygiadtymorhirymega-geomorffoleg,yn

ail,yprosesausyddwedieiffurfioacsyddwedideillioohono,acyndrydydd,ymateb

afonyddllifwaddodolCymruinewidiadauhinsoddolagweithgareddauanthropogenig.

Ynamlachnapheidiomae’ragweddauymayngorgyffwrddacynrhyng-ddibynnol,ac

ynystodycyfnodpresennolpanmaenewidhinsawddynbygwthnewidpatrymaullifa

gweithgareddanthropogenigmewnffyrdddramatig,maedealltwriaethgynhwysfawro’r

rhyngberthyniadynaynhollbwysig(PillingaJones,2002).

Ffigwr 2: Gwaddol y Pleistosen ar dirlun afonol Cymru (ar ôl Lewin, 1997)

40

2. Esblygiad tymor hir y tirlun afonol Cymreig

Ceisioesbonioffurftrawiadolmega-geomorffolegCymru,gyda’illwyfandiroedd

uchelwedieudyrannuganafonydd,fuprifffocwsyrheinyygellireuhystyriedfely

geomorffolegwyrafonolcyntafigyhoeddigwaitharGymru(Lewin,1997).Cafwydnifer

ogyhoeddiadauynailhannerybedwareddganrifarbymtheg,gwaithRamsay(1846,

1866,1876ac1881)aresblygiaddaearegdeCymruynbenodol.Gosododdygwaith

ymagynsailargyferdehongliadaumanylachDavisiaidddechrau’rugeinfedganrifo

esblygiadytirlunCymreigganO.TJones(Davis,1912).DisgrifiadRamsay(1876)o’rtirlun

Cymreigoeddtirlun‘allintersectedbyunnumberedvalleys,’asylweddoloddfodeiffurf

ynganlyniadi‘fluviatileerosionsthathavescoopedoutthevalleys’(Ramsay,1876,t.223).

CymaintoedddylanwadgwaithcynnarRamsayfelyrysgogoddgyfathreburhyngddoa

CharlesDarwinynglynârôlcymharolgweithgareddmorolacafonol(Darwin,1846).Prif

fyrdwneiwaithoedddadlaubodsystemtraeniodeCymru(asiroeddcyfagosynLloegr)

wedicaeleiarddodiganorchuddo’rcyfnodCretasaidd.

MaeganbatrwmtraeniocyfredolCymrubatrwmrheiddiolsyddwedieiganoliarEryri

a’rCarneddau,PumlumonaBannauBrycheiniog,acsyddwediendorriiarwynebau

gwastadyruwchdiroedd.Arhydyganrifddiwethafbusawlymgaisigeisioesbonio’rffurf

yma,acmae’rdehongliadau’namrywioodreuliantneuwastatáumorol(Jones,1911;

George,1961,1974),ibrosesauafonolahindreulio(Brown,1964;Battiau-Queney,1980,

1984,1999),ynamlyngnghyd-destunymgodiewstatiga’radfywiadafonoldilynol.Maent

hefydynamrywiooranamserlen,ynbennafoherwyddfodynabrindergwirioneddolo

ddyddodionygellireudyddioyngNghymru.Erenghraifft,ynogystalagawgrymRamsay

bodytirlunynarddangosnodweddiono’rCretasig,barnJones(1921,1948,1951,1956)

oeddbodygeomorffolegpresennolwedicaeleiddatgladduodirlundiweddycyfnod

Triasig.DadleuoddBrown(1960)wedynoblaidymgodicysonynystodcyfnodyNeogene,

tradadleuoddGeorge(1961,1974)oblaidymgodiepisodigynystodyruncyfnod.

DadleuoddBattiau-Queney(1980,1984a1999)hithauoblaidtirlunaoedddipynhyn

na’rNeogene,ynganlyniadiweithgareddneodectonigahindreulioynystodycyfnod

Cainosöig.AwgrymoddCope(1994)fodypatrwmtraeniorheiddiolynganlyniadifan

poethwedieiganoliymMôrIwerddonrhwngYnysMônacYnysManaw.Ytebygolrwydd

ywfodpatrwmtraeniocyfredolCymruynarddangosnodweddionsyddyngymysgedd

o’ruchod,hynnyywbodynaelfennauo’rpatrwmsyddynadlewyrchupatrwmhyn(mor

henâ’rTriasighydynoed),erenghraifftcwrsafonClwydacafonTywi(Walsh,2001).

Maegwaithymchwilynymaesganddefnyddiotechnegaumodelunewyddynparhau

(Rowberry,2007).

WrthystyrieddatblygiadtymorhirysystemafonolynystodycyfnodCwaternaidd,

maeniferobrosesauadylanwadaupwysigwediderbynsylw–dylanwadauamrywiol

ycyfnodaurhewlifol,afonladradacadnewyddiadynbenodol.Soniwydeisoesamrôl

rhewlifoeddfeltarddiaddyddodionpresennolafonyddCymruacatddylanwadtirffurfiau

rhewlifolarbatrwmafon.Ynogystal,gwelirdylanwadrhewlifoeddynyceunentydd

niferussyddwediymffurfioarhydaullaweriawnoafonyddCymru.Yrenghraifftsydd

wediderbynymwyafosylwyw’rgyfresogeunentyddarafonTeifi–Aberteifi,Cilgerran,

Cenarth,CastellnewyddEmlyn,Henllan,Allt-y-Cafan,Llandysul,CraigGwrtheyrna

Llanllwni(Higgs,1997).EsboniadCharlesworth(1929)aJones(1965)oeddpresenoldeb

‘LlynTeifi’,geraberyrafonynystodyrOes

41

Ffigwr 3: Amser daearegol (ar ôl Harland et al., 1989)

42

Iâddiwethaf,gydaLlenIâIwerddonynymddwynfelargae,aryddhaoddcyfainto

ddwrtawddyngyflymiawnganarwainatgreuceunentyddynytilarlawrydyffryn.

BwriwydamheuaetharhynganwaithBowen(1967),acynddiweddarachganPrice

(1977),BowenaLear(1982)aLear(1986),arsailyffaithnadoeddtystiolaethddigonolar

gyferpresenoldebLlenIâIwerddonynyrardal,ymysgrhesymaueraill.Awgrymwydtheori

arallganddynt,sefbodpatrwmtraenio’rTeifiwedicaeleiarddodioafonyddmewn-ac

is-rewlifol.Byddaillifoeddo’rfathyntuedduianwybydduffurfystumiolllawrydyffryna

chymrydyllwybrhawsafareutrawsganffurfio’rceunentydd(Bowen,1967).

Digwyddaafonladradpanfosystemtraeniounafonyn‘lladrata’dyfroedd(ganamlaf

rhagnentydd)systemtraenioafonarallyngnghwrsesblygiadnaturiolyrhwydwaith

traenio.Digwyddhynfelarferpanfounsystemynmedruerydutuaphenydyffryn

ynghyntna’rsystemarallamniferoresymau(hinsoddolathectonigerenghraifft).Mae

hynynarwainatfyrhau’rsystemaladratwyd,atgreudyffrynnoeddsychllearferai’rafon

lifoachnicynnauymmhroffilyrafon,acatroiegniychwanegoli’rafonsy’nlladrata

(adnewyddiad).Adroddwydamniferoenghreifftiauohynynyllenyddiaeth–maeHowe

aThomas(1963)ynadnabodpedwarcnicynynNyffrynLlugwyoganlyniadiafonladrad

ganafonConwyaoeddyneryduarhydffawtrhwngcreigiauOrdofigaiddaSilwraidd,

acmaeHiggs(1997)ynadnabodrhaiarafonLledracafonMachno,etooganlyniadi

afonladradganafonConwy.

GwelwydenghreifftiaueraillarafonTwymyna’illednentyddgerDylifeymMhowys

(MillwardaRobinson,1978;Higgs,1997),afonyddmewnamgylcheddcarstigfelafon

HepsteaMellte(aladratwydganafonNeddoddiwrthafonTaf;North,1962;Thomas,

1974),ac,ynfwyafnodedigefallai,lladratarhagnentyddyTeifiganyproto-Ystwythyn

gyntaf,acynaganafonRheidol(HoweaThomas,1963).Ceirtystiolaetho’rafonladrata

ymaymMhontrhydygroesarafonYstwyth,arafonRheidolymMhontarfynachacyny

dyffrynsychsyddrhwngdalgylchoeddYstwythaTheifi(gwelerFfigwr4).

3. Astudiaethau proses

Maeastudiaethauobrosesaugeomorffolegolynunig,hynnyyw,astudiaethauo

fecanweithiauffisegolagwyddonolprosesaugeomorffolegolhebeucysylltuâmeysydd

ehangachfelymatebinewidiadauhinsoddolacanthropolegol,ynniferusarafonydd

Cymru.YnanaddimmaehynoganlyniadibenodiadyrAthroJohnLewiniAdran

Ddaearyddiaeth(SefydliadDaearyddiaethaGwyddorauDaear)PrifysgolCymru

Aberystwythyny1960au,agwaitheifyfyrwyrymchwilniferusyntau,ynenwedigyrAthro

MarkMacklinaDrPaulBrewer,abenodwydi’radranyny1990au.Maedealltwriaetho

brosesynsailiastudiaethaumewnmeysyddehangachac,oganlyniad,darganfuwyd

llaweriawnamnaturprosesaumewngwaithmaesyngNghymruarbrosiectauaoeddyn

astudioymatebinewidhinsawdderenghraifft.Ynyradranhoncyflwynirgorolwgoraio’r

priffaterionprosespenodolyrhoddwydsylwiddynt,acfeystyrirymatebafonolinewid

hinsawddagweithgareddanthropolegolynyradrannaudilynol.Erhyn,rhaidcadw’r

gorgyffwrddcynhenidrhwngymeysyddhynmewncof.

43

Ffigwr 4: Afonladrata rhagnentydd afon Teifi gan y proto-Ystwyth ac afon Rheidol (ar ôl

Howe a Thomas, 1963 a Higgs (1997))

GwnaedgwaitharloesolarbibellipriddymmasnMaesnantarlethrauPumlumongan

Jones(1971,1981a,1984,1987),GilmanaNewson(1980),aWilsonaSmart(1984).Mae

pibellipriddynsianelisyddyndatblygu’nisarwynebologanlyniadiwahaniaethauyn

naturymdreiddiohaenauobridd.Maentfelarferyndatblygumewnamgylcheddau

crasalled-gras,fellyroeddycorffhwnowaithyngNghymruyncynrychiolidatblygiad

sylweddolynymaes.Ynogystalâdarganfodfodrhwydwaithpibellipriddynmedru

arwainatehangucwmpasyrhwydwaithtraeniocyffredinol,gwelwydbodyrhwydwaith

pibellihwnynmedrucyfrannu’nsylweddolatnaturymatebunrhywddalgylchiddyodiad

44

(Jones,1984).Darganfuwydhefydeubodynffynonellaupwysigolwythcrogiafonydd,

acmewnrhaiachosioneubodynmedruachosicyfraddauuwchoerydiadynysianeli

isawyrolymhellachilawrynysystem(Jones,1987).

Uno’rpriffeysyddymchwilsyddynymwneudâphrosesyw’rgwaitharddeinamegsianeli

afon,erydiadllorweddol,anewidplanfform.Maehynwediymestyno’rraddfafach,

erenghraifftgwaithBathurst(1979)arddosbarthiadstraencroesrymarffiniausianela

dylanwadceryntaueilaidd,iraddfaehangach,erenghraifftgwaithBreweret al.(2000)

aGittinset al.(2004)arbatrymaurhanbartholonewidmewnarwynebeddDyddodion

AfonolGweladwy(DAG).Maehynwedicynnwysdefnyddiodulliausyddynamrywio

oddefnyddioarsylwiuniongyrcholganddefnyddioGPSgwahaniaethol,LiDAR(light

detectionandranging),mapiauhanesyddolacawyrluniauygellideudigideiddioa’u

troshaenumewnrhaglengyfrifiadurolfelArcGISasystemaugwybodaethddaearyddol

eraill.Ganfodmapiauhanesyddol(oraddfeyddachywirdebamrywiol)ynbodolierstua

120mlyneddarniferoafonyddCymru,mae’rdechnegyma’ncynnigcofnodhirdymor

onewidplanfformacfellymaewedityfuynddullpoblogaiddymmaesgeomorffoleg

afonol.Galluogoddasesiadobatrymauagraddfeydderydiadllorweddolarraddfa’r

dalgylcha’rrhanbarth(Breweret al.,ynywasg).

Gwnaedcyfranhelaetho’rgwaithcynnararbatrymauagraddfeyddnewidplanfform

arafonyddCymru,ynenwedigfellyarafonyddRheidol,YstwythaHafren(Lewin,1972,

1976,1977,1978,1983,1987;LewinaBrindle,1977;LewinaHughes,1976;Lewinet al.,

1977)acarafonTywi(LewinaHughes,1976;Blacknell,1982),afonDyfrdwy(Gurnell,

1997;Gurnellet al.,1993;Gurnellet al.,1994),afonLlugwy(Powys)(Blacknell,1980)ac

afonDyfi(LewinaHughes,1976).Ynycyfnodcynnarhwn,canolbwyntiwydarail-greu

deinameghanesyddolhydaubyrionoafonyddCymruabuhyngyfrifolamddatblygiad

nifero’rcysyniadausylfaenolynymaes,ynenwedigfellydechreuadauffurfiaugwely.

DisgrifiwydhynyngyntafganLewin(1976)arhydoafonYstwythasythwydgerLlanilar.

DisgrifioddLewin(1972,1978)sutoeddystumiauwedynyndatblyguyngNgelliAngharad

arafonRheidol(Ffigwr5)acarafonTywi.Ynygwaithymaarsylwydbodystumiauyn

medruesblygudrosamsertrwybrosesauoymestyn(cynyddumewncylchran),cyfieithiad

(mudoisafon)athyfiant(cynyddumainteutonfeddi).GwnaethgwaithBlacknell(1982)

ddisgrifiomorffolegbariauarafonTywi,acmiwnaethSmith(1987,1989)waithgwerthfawr

arddisgrifiomathnewydd(arypryd)ofar,sefbargwrthbwynt,aoeddyndatblyguar

ochrallanystum(yngroesi’rpatrwmarferol).Disgrifiwydymoddycyfyngirarystumio

anewidplanfformhefydganLewinaBrindle(1977),gansylwibodtrimathogyfyngiad

–creigwelyochrau’rdyffryn;ffurfiaudyddodologyfnodaurhewlifol,ffinrewlifolneu

gyfredol;astrwythurauanthropogenig.Cyfrannoddyffactorolafatleihaugofodystumio

gorlifdiroeddafonyddRheidolacYstwyth32.7ycanta43.1ycant.

Maenewidplanfformarafonyddyncaeleireoligannewidiadaumewnllif(e.e.

newidiadaumewnmaintacamleddllifogydd),nodweddionffiniau’rsianel(e.e.

cyfansoddiadyglannau),cyfraddaucyflenwadachludiantdyddodiona’rcyfyngiadaua

nodiruchod(Breweret al.,ynywasg;LewinaBrindle,1977;Lawler,1984).

Gweithgareddhydroligyw’rbrifbrosessyddynachosierydiadyglannauyngNghymru–

wrthiarllwysiadgynyddu,maecyflymderyllifastraencroesrymar

45

Ffigwr 5: Newid planfform ar afon Rheidol yng Ngelli Angharad rhwng 1886 a 2000, gan

ddangos yr ystum yn datblygu ac yn mudo isafon (ar ôl Brewer et al., yn y wasg)

46

ffiniau’rsianelyncynyddu.Wrthihynddigwydd,llusgludirgronynnauo’rglannaugan

arwainaterydiad.MaeganniferoafonyddCymrulannaucyfansawdd,hynnyyw

sailoraeananghydlynolodanhaenendrwchusoddyddodionmâncydlynol.Erydir

ygraeanynhawsna’rdyddodionmân,acfellymae’rglannau’nerydumewnmodd

cantilifer(ThorneaLewin,1979).Wrthihynddigwyddbyddystumiau’ndatblyguhydat

bwyntllemaegwddfyrystumyncaeleidorrigangreuystumllynnoedd.Gwnaedarolwg

cynhwysfawrganLewisaLewin,(1983)o964kmoddyffrynnoeddCymru,ganadnabod

145toriadgwahanol,45ycanto’rniferynawedidigwyddersdiweddybedwaredd

ganrifarbymtheg,a’rmwyafrifwedidigwyddynhydaucanoligafonyddCymrullemae

cyfraddauerydiadllorweddolareumwyaf.

Ffigwr 6: Newid planfform ar afon Hafren ger Llandinam, 1840–1984 (ar ôl Brewer et al. yn

y wasg)

Ersygwaithcynnarhwnmae’rffocwswedisymudigeisioesbonioamrywiaethaumewn

cyfraddauaphatrymaunewidplanfformaphatrymauodrosglwyddiaddyddodion.Eto

47

maehynwediymestynorangraddfaoymchwilarynewidsyddyndigwyddidyddodion

wrthiddyntgaeleucludoynyrafon(BreweraLewin,1993)iastudiaethauarraddfeydd

gofodolacamseryddoltipynehangach(BreweraLewin,1998;BreweraPassmore,2002).

PwncgwaithBreweraLewin,(1998)oeddastudionewidiadautymorbyrahirdymorar

gyferhydansefydlogoafonHafrengerLlandinam.Newidioddyrhyd2kmymaynôlac

ymlaenrhwngcyfnodauoymblethu(1884–1903,1975–presennol)achyfnodauoystumio

(1836–1840,1948–1963)(gwelerFfigwr6).Canfuwydbodcyfnodauoymblethuyncaeleu

cychwynganlifogydd(ffactorecstrinsig),ondbodgraddiantysianelanaturddyddodol

ygorlifdir(ffactorauintrinsig)ynbwysigwrthbaratoiyrhydamgyfnodoansefydlogrwydd.

RheoliransefydlogrwyddarhynobrydganargaeClywedog,aadeiladwydyny1960au.

Effaithhynywbodyrhydwediei‘rewi’mewnpatrwmoymblethu.

Mae’rhydoafonHafrengerLlandinamwedibodynfaesymchwilhynodgyfoethogi

geomorffolegwyrarhydyblynyddoedd.Ynogystalâ’rgwaithadrafodiruchod,bu’rardal

ogwmpasLlandinamynsafleiwaithBathurst(1979),Bathurstet al.(1977,1979),Thorne

aHey(1979)argylchrediadaueilaiddadosbarthiadstraencroesrym;gwaithargludiant

dyddodionganHey(1980,1986),Newson(1980),Arkellet al.(1983),Leeks(1983,1986),

NewsonaLeeks(1987),Meigh(1987);erydiadafonol–ThorneaLewin(1979),Thornea

Tovey(1981),aLawler(1992)aarloesoddgyda’rdefnyddo’rPhotoElectricErosionPin.

GwnaedgwaitharhanesdyddodolaphatrwmsianelganThorneaLewin(1979),Hey

(1980),Heyet al.(1981),aceffaithsianeleiddio,cynlluniaurheolillifanewidamgylcheddol

ganHey(1980;1986),Higgs(1987),HiggsaPetts(1988),Leeks(1986)aLeekset al.(1986).

GwnaedgwaithychydigisafonyngNghaerswsargyflymderautonnauolifadyddodion

ynystodllifogyddganBull(1997)ynogystalâgwaithMaaset al.(2001)arymatebi

newidiadauhinsoddol.Ynogystalâ’rhydyma,ailystyriwydpetho’rgwaithawnaedar

ystumGelliAngharadganBreweret al.(2004),ganddodohydiraio’rrheolaethauytu

ôli’rpatrymauanodwydganLewin(1972,1978),sefamrywiaethauarllwysiad,crymderyr

ystum,achyfansoddiadyglannau(gwelerFfigwr5).

Ynogystalâ’rpenodiadauanodwydynghynt,busefydluprosiectsylweddoliawno’r

InstituteofHydrologyymMhenffordd-lâs,Powys(ThePlynlimonCatchmentExperiment),

danofalyrAthroMalcolmNewsonaDrGrahamLeeksymysgeraill,gyda’rbwriado

astudioeffeithiauhydrolegolcoedwigaethynyruwchdiroeddym1968,hefydyngyfrifol

amgorffgeomorffolegoleangiawnarsymudiaddyddodionacerydiad.Mae’rprosiect

ynenghraifftoarbrawfllecymherirdauddalgylch(afonHafrenacafonGwy)syddyn

rhannunodweddionmorffolegolahinsoddolcyffredin,heblaw’rffaithboddalgylch

afonHafrenwedieigoedwigo,aboddalgylchafonGwywedieiorchuddioâphorfa.

Cymharwydis-ddalgylchoeddafonTanllwyth(Hafren)acafonCyff(Gwy),addangosodd

amrywiaethausylweddolmewnllwythcrogallwythgwelyoganlyniadigoedwigaeth.Un

o’rprifganlyniadauoeddbodllwythimewndalgylchoeddwedicoedwigodipynuwch

na’rhynaddisgwylidoherwyddboderydiadoffosyddtraenioyngysylltiedigâ’rfforestydd

ynnegydueffaithsefydlogiganwreiddiauarhyngdorriganddailycoed,afyddaifelarfer

ynlleihaullwythidyddodol(Newson,1979;Newson,1980a;Kirkbyet al.,1981;Stott,1999;

Mountet al.,2005).

Ynogystalâ’rastudiaethauuchodoansefydlogrwyddacerydiadllorweddol,ceirrhai

astudiaethausyddwediarddangoshydaublemaesefydlogrwyddplanfform,ynamlar

48

ffurfsianelystumiol,dolennogyngyffredin.Weithiaugallhynfodoganlyniadiatalystumio

ganddaeareg,ochrau’rdyffrynneufesuraurheolaethond,weithiau,felynachosafon

Hafrenisafono’rTrallwng(Brewer et al.,2005)acafonDyfrdwyrhwngBangorIs-coeda

Farndon(Gurnell1997;Gurnellet al.,1994)ceirsefydlogrwyddmewnardaloeddllemae

potensialuchelargyfererydiad.YnachosyTrallwng(Ffigwr7)dangoswydfodyrhydwedi

bodynweithgarynllorweddoldrosy7kadiwethaf,ondeifodwediei‘rewi’ynycyflwr

sefydlogymaoganlyniadiddyddodiadcyflymoddyddodionmânagychwynnoddyn

yrOesoeddCanol.YnachosafonDyfrdwy,ceirystumiausyddwedibodynsefydlogers

canolybedwareddganrifarbymtheg,achanfuwydbodsefydlogrwyddyncynyddu

isafonoganlyniadileihadmewngraddiantaceffaithCoredCaer.

Ffigwr 7: Patrwm sianel afon Hafren isafon o’r Trallwng, 1845–2002 ar ôl Brewer et al. yn

y wasg

Wrthiastudiaethauobatrwmachyfraddaunewidplanfformfyndrhagddynt,mae

niferobynciauwediblodeuoyngyfamserologanlyniad.Erenghraifft,gwnaedllawer

iawnowaitharforffolegageometrigorlifdiroedda’rprosesausyddyndigwyddarnynt

arafonyddTywi,Teifi,Ystwyth,Rheidol,Hafren,Twymyn,DyfrdwyaTefaiddganLewin

aManton(1975),LewinaHughes(1980),Lewin(1978b,1982,1992),aBrown(1983).

Ynogystalâchyhoeddisawlarolwgobrosesauffurfiannolgorlifdiroedd(Lewin,1992)

a’ugeomorffoleg(Lewin,1978b),canfuwydbodgorlifdiroeddynamgylcheddau

geomorffolegolsensitifadeinamigabodeugeometriynrheolyddpwysigarsymudiad

dwradegllifogydd(LewinaHughes,1980).Ailedrychwydarymaesynddiweddargan

Breweret al.(2005),blecafwydarolwgo’rtechnegaunewyddsyddargaeliragfynegi

peryglllifogyddfelLiDAR(Joneset al.,2007)amodelugeomorffolegolsoffistigedig

(CoulthardaMacklin,2001;Coulthardet al.,2005;CoulthardavandeWiel,2006;van

deWiel,2007).Ynyrastudiaethnodwydbodrhaio’rtechnegauaddefnyddiwydi

greumapiauperyglllifogyddAsiantaethyrAmgylcheddynamcangyfrifynrhyisel

49

oranyrardaloeddoorlifdiroeddmewnperygl,abodytechnegaugeomorffolegol

diweddarafymaynmedrubodyngymorthtrwygynnigmodelausyddyngwerthfawrogi

naturnewidiolgorlifdiroedd.DefnyddiwydtorethoastudiaethauachosoGymrumewn

arolygonoerydiadadyddodiad(TywiacYstwyth;Lewin,1981)acarrôlllifogyddynsiapio

geomorffolegafonol(afonEfyrnwy;Lewin,1989).

Wrthiwybodaethgeomorffolegolgynyddu,maeniferoddatblygiadau

rhyngddisgyblaetholwedicodi.Efallaimai’renghraifftfwyafdiddorolywcydweithio

gydagarcheolegwyr.Erbodynabotensialargyferllaweriawnmwyowaithynymaes,

gwnaedgwaithgwerthfawreisoes(HosfieldaChambers,2004;Macklinet al.,2004).Yn

ystodcyfnodolifogyddynButtingtongeryTrallwng,cafwydhydistrwythurprenodan

tua3molifwaddod,yndyddioo’rddeuddegfedganrif.Trwyddefnyddioarsylwiamapio

geomorffolegolageoffisegol(GroundPenetratingRadar)ceisiwydail-greupatrwmafonol

afonHafrenarysafleermwyncanfodlleoliadClawddOffaynygorffennol(ganfod

Buttingtonynsaflellemaeunionleoliadyffinyndalynddadleuol),acigeisiododohydi

unionbwrpasystrwythuragladdwydarlannau’rafon(Macklinet al.,2004).Maeymchwil

geoffisegolarwaithgersaflecaerRufeinigCaerleonarhynobrydganstaffSefydliad

DaearyddiaethaGwyddorauDaearPrifysgolAberystwythhefyd,ermwynceisioail-greu

patrwmyrafonynystodycyfnodRhufeinig.Pwrpashynywigeisiodeallsutoeddpobl

ynygorffennolynmedruymdopigydabywmoragosatafonyddaoeddyndioddefo

lifogydd.

4. Esblygiad systemau afonol i newidiadau amgylcheddol (hinsoddol ac anthropolegol) yr Holosîn

MaerhaioafonyddCymruymysgymwyafdeinamigynyDeyrnasUnedig(Breweret al.,

ynywasg),acmaecyfraddaphatrymaueuhymatebinewidiadauhinsoddolyrHolosîn

wedibodynfaesymchwilsylweddoligeomorffolegwyr.Ynddiweddar,mae’rmaes

ymawedidatblygupwysigrwyddehangach,oystyriedpryderonamnewidhinsawddy

dyfodol.

Oganlyniadi’rffaithfodnewidiadauhinsoddolyrHolosînwedibodarraddfatipynllaina

newidiadau’rPleistosen,acoherwyddbodgweithgareddanthropogenigarffurfnewid

defnyddtirwedidigwyddynystody5kadiwethaf,maeeudylanwadarymddygiad

afonolynanoddi’wddehongli(MacklinaLewin,1993).Ynwir,hydatypymthegmlynedd

diwethaftadogwydnewidiadauafonolyrHolosînarweithgareddanthropogenigynunig

(Bell,1982;BurrinaScaife,1988),hydnesiwaithMacklinaNeedham(1992),Macklina

Lewin(1993),Macklin(1999)aMacklinaLewin(2003)awgrymubodrôlhinsawddwediei

danbrisio.Ynarbennig,dangosoddgwaithMacklinaLewin(1993)aMacklinet al.(2005),

fodnewidiadausylweddolmewntymhereddadyddiadynystodyrHolosîn,erynllaina

newidiadau’rPleistosen,wedieffeithioarfaintacamleddllifogyddacfellywediarwainat

newidiadauafonolsylweddol.Maeymchwildiweddarwedidangosbodsystemauafonol

Cymru(aPhrydainyngyffredinol)ynfwysensitifinewidiadaubychain,byr-dymormewn

hinsawddnagadybidynflaenorol,ynenwedigfellydalgylchoeddynyruwchdiroedd.

Ymamaellethrauserth,egniafonuchelachyplysurhwngyllethra’rsianel,yngolygu

bodysianelieuhunainynymatebyngyflymachiadegauolifogyddaachoswydgan

hinsawdd(Macklinet al.,1992;Passmoreet al.,1993;Brown,2003).

50

YnystodyrHolosîncynnar,gwelwydcyfraddauucheloendorrioganlyniadinewidiadau

hinsoddolachyflenwadsylweddolisoddyddodion.Oganlyniad,gwelirniferoderasau

graeano’rcyfnodblaenorol(yPleistosenHwyr)mewnsawldyffrynyngNghymru,er

enghraifftafonDyfi(Thomaset al.,1982;Johnstone,2004)acafonRheidol(Macklina

Lewin,1986).Ynanffodusmaeynabrinderoderasauneuunedaudyddodolwedicael

eucadwo’rHolosîncynnar,unaioganlyniadigyfraddauucheloailweithiollorweddol

afyddai’nchwalu’rterasauyma(LewinaMacklin,2003),neuoganlyniadigyfnod

hirodawelwchynystodsefydlogrwyddhinsoddolagorchuddeangogoedwigoedd

(MacklinaLewin,1993).Foddbynnag,ynyrHolosîncanolig-hwyr,maecyfnodauepisodig

oagrydydduarlawrdyffrynnoeddwedicaeleiarosodarypatrwmhirdymoroendorri.

Arweinioddhynatddatblygiad‘grisiau’oderasauafonolmewnniferosystemau,fel

afonHafren(TayloraLewin,1996,1997),afonRheidol(MacklinaLewin,1986)acafonDyfi

(Johnstone,2004).Ynamliawn,mae’rcyfresihynoderasau,addehonglirganddefnyddio

ystodeangodechnegaugeomorffig,dyddodoladyddioradicarbon,ynarddangos

ymoddcymhlethymaeafonyddCymruwediymatebinewidiadauhinsoddol,acyn

amlachnapheidioiweithgareddanthropogenighefyd.YnystodyrHolosîn,roeddyrhain

yncynnwysdatgoedwigoargyferporiathyfucnydau(MacklinaLewin,1986;Taylora

Lewin,1996),amwyngloddiometelautrwm(Lewinet al.,1983).

Ynystodychwartercanrifddiwethafdatblygoddcorffeangowaitharyrafonydduchod

yngnghanolbarthCymru,sy’ndeliogydagymatebionysystemauhynnyinewidiadau

hinsoddol.Oganlyniad,gellidasesu’rhynsyddyngyffredina’rhynsyddynwahanol

ameuhymatebion,acasesuibaraddauoeddymatebysystemaugwahanolyn

gydamserol.Gwelwydniferoderasauynysystemauygellideucysylltuâ’runcyfnodo

amodauhinsoddol.Erenghraifft,mae‘Teras1’ynnyffrynDyfi,syddtua20muwchlaw’r

sianelbresennol(Johnstone,2004),yngysylltiedigâtherasaucymharolynAberffrwdyn

nyffrynRheidol(MacklinaLewin,1986),acynnyffrynClarach(Heyworthet al.,1985).

Trwyddyddioradiocarbonathystiolaethddyddodol,cysylltwydyterasauymagyda

dyddodionallolchirhewlifol-afonoldiweddyPleistosenHwyr.CeirailderasyngNghapel

BangoracAberffrwdaryrAfonRheidolygellideigysylltugydatherasynNyffrynDyfia

ffurfiwydgansianelymbletholynystodStadialLochLomond.Ynanffodus,unterasynunig

ygellideiadnabodynnyffrynHafrenaoeddyndyddioo’rcyfnodyma,etoyngysylltiedig

agallolchiafonol,ynnghyfresyTrallwng(TayloraLewin,1996).

Gwelirtueddiadtebyggydatherasauo’rHolosîn,gyda’rDyfia’rRheidolynparhaui

arddangospatrymautebygoymateb.Erenghraifft,cysylltirterasauMaesBangorarafon

Rheidol(tua4muwchlaw’rsianelgyfredol)â‘Teras3’ynafonDyfiaoeddynweithredol

~3700cal.CP.Maesawlterasarallouchderauisnahynrhwngyddausystem,er

enghraifftyngNghapelBangoraRhiwArthenarAfonRheidol,yngysylltiedigâgwahanol

fathauosystemauafonol.Eto,maecydgyfeirioterasaurhwngyddwysystemymaacafon

Hafrenwediprofi’nanodd,erbodgwaithganTayloraLewin(1996),wedidangosbod

moddcysylltuunterashynynydyffrynâtherasCapelBangorynnyffrynRheidola‘Teras4’

ynnyffrynDyfiacuniauâ‘Teras5’ynnyffrynDyfi.ProfoddgwaithMaaset al.(2001),fodd

bynnag,fodmoddcanfodterasauo’runoedranacyngysylltiedigâ’runamgylchedd

ddyddodolmewnrhannaugwahanolo’runsystemarafonHafren(Caerswsa’rTrallwng).

51

Igrynhoi,felly,gellirdweudbodafonyddRheidolaDyfiwediarddangostebygrwydd

yneuhymddygiadynystodyPleistosenHwyra’rHolosîn,syddynawgrymuymateb

tebyginewidiadauamgylcheddolarraddfaranbarthol(Breweret al.,ynywasg).

Mae’ndebygbodnewidhinsawddwedichwaraerhanallweddolynnatblygiadlloriau’r

dyffrynnoeddhyn,erbodgwaddodionmânyngysylltiedigânewidmewndefnyddtir

cydamseroli’wgweldarderasauynyddwysystem.Nidyw’rymatebynnalgylchyr

Hafrenmorgydgyfeiriol,foddbynnag(TayloraLewin,1996),acoystyriedpamoragos

yw’rdalgylchoedd,ystyrirnewidmewnpatrymaudefnyddtir(datgoedwigoadatblygiad

amaethyddiaetherenghraifft),agwaddolamrywiolyPleistosenHwyrfelprifyrwyry

gwahaniaethhwn.

DengysgwaithTayloraLewin(1996)argyfresoderasauynyTrallwng,maiynystody200–

300mlynedddiwethafygwelwyddatblygiadmwyafarwyddocaolarorlifdirafonHafren

ynystodyrHolosîn.Dengyshefydfodhynoganlyniadigyfuniadofwyngloddiometelau

trwm,datblygiadamaethyddiaethaphorianifeiliaid,aceffeithiauhydro-hinsoddolyr

OesIâFach.Ynanffodus,profoddynanoddtuhwntiwahaniaethurhwng,acifeintioli

cyfraniadau’ramrywiaethymaoddylanwadau,ondgelliddweudâsicrwyddeubodyn

bendantynarwainatwahaniaethaumewnymatebinewidiadauhinsoddol.Erenghraifft,

mewnpapurarwaithymchwilynardalcydlifiadafonTanatacafonEfyrnwy,dwysystema

fyddaiwediprofiamgylchiadauhinsoddolhynododebygarhydyrHolosîn,gwelwydbod

afonEfyrnwywedibodynfertigolsefydlogdrosy4kadiwethaf,trabodafonTanatwedi

proficyfnodauoendorriacagrydyddu(TayloraLewin,1997).Awgrymirbodcrynodiad

oweithgareddanthropogenigyrOesEfydd,yrOesHaearna’rOesRufeinigynnalgylch

afonTanatwedicyfrannuatymatebmwyamrywiolachymhlethnagagofnodwydyn

nalgylchafonEfyrnwy,erygallaigraddiantuwchafonTanatfodwediarwainatddwysáu

eihymatebafonolynogystal(TayloraLewin,1997).

MaegwaithTayloraBrewer(2001)arfaintgronynnaumewnpalaeosianelio’runcyfnod

aryruncyfresiynyTrallwngacwrthgydlifiadafonyddTanatacEfyrnwy,wedidangos

ymhellachnadoeddymatebdyddodolysystemaucyfagoshynyngydamserol.Maent

yndadlaubodffactoraumegisgwaddolgeomorffolegol,graddiantamaintydyffryn,

deunyddllifwaddodol,cyfraddauail-weithiollorweddol,dulldyddodol,agweithgaredd

anthropolegol,yngwneudail-greunaratifymatebafonolinewidhinsawddarraddfa

ranbartholtrwyedrycharniferfechanosafleoeddynanodd.Foddbynnag,maemodd

dodohydielfennaucyffredinoltebygmewnardaloeddcyfagosganddefnyddio

amrywiaethodechnegau.GwelwydhynyngliryngngwaithMacklinaLewin(1993)

arlifwaddodiardrawsyDU.Maecydamsereddcyffredinoldigwyddiadauafonolar

hydy5kadiwethafynawgrymu’ngryffodganhinsawddrôlbwysigynrheolierydiad

adyddodiad,ondmae’rgwahaniaethymatebrhwngyrHolosîncynnar(~8kai5.5ka)

ahwyr(5.5kai’rpresennol)ynadlewyrchiadonewidmewncyflenwaddyddodiono

ganlyniadiweithgareddanthropogenig.Ynystodnewidiadaubyr-dymormewnhinsawdd,

gyda’rnewidiadausylweddoldilynolmewnmaintacamleddllifogydd,ailddosbarthwyd

ycyflenwadcynyddolhwn.MaecofnodafonolyrHolosînfellyynunsyddyn‘climatically

drivenbutculturallyblurred’(MacklinaLewin,1993,t.119).

52

5. Ymateb i weithgareddau anthropogenig

Felysoniwydeisoes,maeafonyddwedichwaraerôlddeublygymmywydaupoblCymru

–mewnmoddcadarnhaol,trwygynnaldiwydiannau(ymhlithpethaueraill)acmewn

moddnegyddoltrwylifogydd,acerydiadarwelyauaglannau,ganarwainatgollitira

difrodiadeiladauachyfathrebiadau.MaellaweroafonyddCymruheddiwynarddangos

ôlmorffolegologanlyniadiweithgareddaudiwydiannolygorffennol,ynenwedigfelly

mwyngloddiometelautrwmacadeiladuargaeau,a’rpresennol,ynenwedigsianeleiddio

acechdynnugraean.Arhydyrhannercanrifddiwethafcymhwyswydgwybodaeth

geomorffolegoliastudioaciddehonglieffaithygweithgareddauyma.

5.1: Mwyngloddio metelau trwm

MwyngloddiwydamfetelautrwmyngNghymru,ynenwedigPlwm,CopraSincers

miloeddoflynyddoedd,acynystodtrichyfnodynbenodol,yrOesEfydd(2500–600CC),y

CyfnodRhufeinig(1–400AD),a’rChwyldroDiwydiannol.Lleolwydyprifweithfeyddmewn

dalgylchoeddwedieumwyneiddioyngnghanolbarthCymru,e.e.dalgylchoeddafon

Ystwyth,afonRheidol,afonTwymynallednentyddafonHafren(Breweret al.,ynywasg).

Ynwir,ynyr1870au,gwaithyFanynnalgylchafonCeristoeddygwaithplwmmwyaf

cynhyrchiolynEwropgyfan(AsiantaethyrAmgylchedd).Cafwydniferoweithfeyddyng

NgogleddCymruhefyd,gydaMynyddParysfelyrenghraifftbwysicaf,mae’ndebyg,ac

miwelwydllaweroweithfeyddllaiarhydalledywlad,megisgwaithaurDolaucothia

gwaithNantymwynynnalgylchafonTywi.Erbodydiwydiant(nasrheoleiddidganamlaf)

wedidodibenerbyndiweddyRhyfelBydCyntaf,maedwr,ac–acynbwysicachoran

geomorffoleg–dyddodionafonyddydalgylchoeddymawedicaeleullygruoganlyniad

iarferionprosesuaneffeithlon,tomennigwastraff,achemegaumewndwrgwastraff.

MaeafonyddfelafonYstwythacafonRheidolwedicludoadyddodi’rdyddodionhynar

orlifdiroeddacarfariau(Breweret al.,ynywasg),gangreuffynhonnelleilaiddnewydd,

wasgaredig,oddyddodionllygredigwrthi’rafonyddeuhailweithio.

53

Ffigwr 8: Gwaith mwyngloddio Grogwynion ar afon Ystwyth. Gwelir olion y gwaith, tomenni

gwastraff, ac enghraifft o’r bariau eang sydd yn nodweddiadol o’r hyd yma (llun yr awdur)

Gwnaedyrhanfwyafo’rgwaithgeomorffolegolcychwynnolyngNgheredigion(Davies

aLewin,1974;Grimshawet al.,1976;Lewinet al.,1977b),a’rgwaithcynhwysfawrcyntaf

arryngweithiadrhwngprosesaugeomorffolegolafonyddagwastraffmwyngloddioar

afonYstwyth(Lewinet al.,1977b).Cafwydniferosafleoeddaryrafonblemewnbynnwyd

iddiddeunyddllygredig–CwmYstwyth,Pontrhydygroes,FrongochaGrogwynion(gweler

Ffigwr8).Oganlyniadcanfuwydbodysafleoeddeuhunainynogystalâ’rgorlifdirisafon

ynLlanilar,DolfawraWenalltynarddangoscrynodiadauuchelaphatrymaucymhletho

ddosbarthiaddyddodionllygredigoganlyniadiweithgareddamrywiolyprosesauafonol.

Prifgasgliadau’rgwaithcynnarymaoeddnaturanghysonacanunffurfdosbarthiad

dyddodionmânllygredigardrawsygorlifdiracofewnysianel(DaviesaLewin,1974;

WolfendenaLewin,1977).Roeddhynynganlyniadibatrymauamrywioloddyddodiad

(cyn,ynystodacarôlycyfnodofwyngloddio),acibrosesauafonolyrafon,ynenwedig

fellynewidplanfform.CanfuLewinet al.,(1977b)maiarffiniausianelydyddodwydy

rhanfwyafo’rdyddodionllygredig,gydaphethwedieiwasgaruardrawsygorlifdirac

arderasau.Oganlyniadinewidplanfformfoddbynnag,maelleoliadffiniausianeli’r

gorffennolynarosfelardaloeddogrynodiaduchelofetelautrwmardrawsygorlifdir.

54

CanfuwydpatrymauisafonoddosbarthiadmetelautrwmynogystalganLewinaMacklin

(1987),ganadnaboddosbarthuhydrolig,gwasgariadcemegol,storioachymysgu

dyddodolgydamewnbynnau‘glân’neu‘brwnt’ganlednentyddynrheolaethaupwysig

arhyn.

Ershynnymaeastudiaethauynymaeswedicanolbwyntioarddefnyddiodyddodion

llygredigfelmarcwyrstratigraffigmewnproffiliaudyddodoloorlifdiroedd.Osyw

dyddiadaugweithgareddmwyngloddioynwybyddus,acosgelliddodohydi

ddyddodionllygredigmewnproffiliauoddyddodionarorlifdiroedd,ynagellidcreu

cronolegargyferllifwaddodiadynysystemhynny.GwnaedhynynnalgylchafonHafren

ynyTrallwng(Taylor,1996;TayloraLewin,1996)acynehangacharafonyddyDUgan

Macklinet al.(1994).Foddbynnag,maeprinderymathauymaobroffiliauagored

neuddyddodionannigonolyngwneudygwaithynanodd,acynamldyddodionar

wynebygorlifdirynunigygellideudefnyddio.GwnaedhynganBreweraTaylor(1997)

ardrisafleynnalgylchafonHafren(Morfodion,Llandinama’rTrallwng).Cadarnhawyd

naturgymhlethydosbarthiad,ynenwedigfellyodanddylanwadtopograffi’rgorlifdir

gydaguchderterasau’nffactorbwysigynpenderfynupamorllygredigoeddarwyneb

ygorlifdir,a‘ffocysu’dyddodionllygredigmewnpaleosianeli.Canfuwydhefydbod

ansefydlogrwyddllorweddolafertigol,acamrywiaethaumewnamleddamaintllifogydd

ynrheolaethaupwysig.Erenghraifft,ymMorfodion,llemaeafonHafrenynendorri,mae

dyddodionwedieuffocysuarderasauarbennig,traynLlandinammaeansefydlogrwydd

llorweddolwedihomogeneiddio’rpatrwmdosbarthiadardrawsygorlifdir(BreweraTaylor,

1997).

Bumewnbwnoddyddodionllygredigynrheolyddallweddoloddeinamegbariau(neu

DAG)arafonyddCymrudrosyganrifahannerddiwethaf.Gwelwydlleihadmawryn

arwynebeddyDAGarafonyddCymrurhwngy1940aua’r1990au(Ffigwr9).Cafodd

ydeunyddllygredigeffaithsylweddolardyfiantllystyfiantarlannau’rafonacofewny

sianel,ganarwainatardaloeddoraeanheblystyfiantacardaloeddonewidplanfform

dwysarraioafonyddCymruynyddeunawfedganrifa’rbedwareddganrifarbymthego

ganlyniadigollieffaithsefydlogi’rllystyfiant.Gwelirhynynglirarfapiauo’rcyfnod,acyn

wirofapiauacoawyrluniauo’rugeinfedganrif,wrthieffaithydyddodionllygredigyma

barhauymhelltuhwntigyfnodymwyngloddio(Lewinet al.,1983),erisafon

dwrwellaynailhanneryganrifganarwainatailsefydlu’rllystyfiantagollwyd(Breweret

al.,2000;Gittinset al.,2004).Wrthgwrs,gallai’rlleihadhynmewnDAGfodynganlyniad

inewidiadaumewnmaintacamleddllifogydd,ynogystalagoganlyniadihinsawdd

neuweithgareddanthropolegol,acieffeithiaurheoleiddiollif(felynodirynyradrannau

isod).YngNgrogwynion,uno’runighydauafonymbletholynyDUarunadeg,nododd

Lewinet al.(1977b)aHiggs(1997)maicolli’rllystyfiantyma,ganarwainaterydupocedo

ddyddodiongarwaddyddodwydmewncyfnodcynharachoweithgaredd,ynogystalâ

mewnbwnuniongyrcholoddyddodiongarwodomennigwastraff,oeddyrheswmfodyr

hydymaynymblethu.

55

Ffigwr 9: Newid mewn DAG ar afonydd Cymru a’u llednentydd rhwng y 1940au a’r 1990au

(ar ôl Brewer et al., yn y wasg)

5.2: Echdynnu graean

Echdynnwydgraean,yndrwyddedigahebdrwydded,oderasau,gorlifdiroeddaco

fariauynysianelgyfredolarniferoafonyddCymruarhydyrhannercanrifddiwethaf,

ondmaemeintiolicyfraddau’rechdynnuynanodd(Breweret al.,ynywasg).Echdynnir

graeanermwyncyflenwi’rdiwydiantadeiladu,ganeubodwedieudosbarthuyndda

oranmaint,a’ubodfelarferynagosi’rdefnyddwyr.Gallechdynnugraeanffurfiorhan

ogynllunatalllifogyddhefyd,llebyddgraeanyncaeleidynnuo’rsianelgyfredoler

mwyncynyddugallu’rsianeliddeliogydallifuchel.Maeeffeithiaucyffredinolhynwedi

derbynsylwmewnamgylcheddaueraill,gangynnwysendorriuwchafonacisafono’r

safleechdynnuoganlyniadignicynynmudouwchafonacolwgudyddodolisafon.Gall

endorriyneidroarwainatansefydlogiglannau,tanseiliopontydd,niweidiollystyfianty

glannau,gostwnglefeldwrdaearynlleol,agallcynefinoeddafonolgaeleuniweidio’n

ddifrifolganybrosesa’iganlyniadau,ynenwedigfellymagwrfeyddpysgod(Breweret

al.,ynywasg;Kondolf,1998;Galayet al.,1998).Ernadoesynalaweroddataargael

arhynobrydarafonyddCymrusyddynadlewyrchuhyn,gwnaedpethgwaitharafon

Taweaddangosoddfodrhwng0.2a0.5moendorriwedidigwyddiwely’rafonrhwng

56

1996a2003.MaegwaithganyrawdurarhydoafonTywigerLlanymddyfribleechdynnir

cyfaintsylweddoloraeano’rafoneihun,wedidangosbodechdynnu’nmedruarwain

atgyfraddauucheliawnoendorriacagrydyddu.Nidoessicrwyddetofoddbynnag,mai

echdynnugraeanyw’runigreolyddynhynobeth.

5.3: Argaeau a rheoleiddio llif

Ynystod1960aua1970au’rganrifddiwethafrheoleiddiwydllifniferoafonyddCymru

trwyadeiladuniferoargaeauachronfeydd.Amrywiai’rrhesymauogynhyrchupwer

hydro-electrig(e.e.NantyMoch,DinasaChwmRheidolarafonRheidol),cyflenwidwr

i’rcyhoeddyngNghymruathuhwnt(Beacons,CantrefaLlanonarafonTaf,LlynCelyn

arafonTrywerynaChlaerwenynNyffrynElan),acatbwrpasrheoleiddiollif(LlynBrianne

arafonTywiaLlynClywedogynnalgylchafonHafren)(Leeks,1986;HiggsaPetts,1988;

Breweret al.,ynywasg;).MaeafonRheidolwediderbynpethsylwynhynobeth(Petts,

1984;GrimshawaLewin,1980).Gwnaeddefnyddo’rffaithfodafonRheidolacafon

Ystwythynhynoddebygoranmaint,daearegahinsawddermwyngwerthusoeffaith

argaeauarddeinamegdyddodion.Effeithirar84ycantoddalgylchafonRheidolgan

argaeau,trabodafonYstwythynrhyddohonynt.Canfuwydfodllwythicrogagwely

afonRheidolynsylweddolllainagafonYstwythoganlyniadiddauffactor.Yngyntaf,

effaithrheoleiddiollifarbrosesaullusgludoachludiantisafono’rpwyntrheoleiddiotrwy

leihaullifbrigynystodllifogydd,acynail,datgyplysuffynonellaudyddodolsylweddolyr

uwchdiroeddoddiwrthyrhydauisafon(GrimshawaLewin,1980).Mae’ruchodwedi

cyfrannuatylleihadmewnDAGarffurfbariauoherwyddcwtogimewndyddodiongarw,

acoherwyddboddyddodionyncaeleumobileiddio’nllaiaml,oherwyddlleihadmewn

llif,ganroicyfleilystyfiantgoloneiddioasefydlogi’rbariauyma(Breweret al.,ynywasg).

5.4: Sianeleiddio a rheolaeth afonol

Ermwynrheolierydiad,lleihaueffaithllifogydd,acermwyngalluogifforio,newidiwyd

niferfawrowelyauaglannauarafonyddCymruarhydycanrifoedddiweddar.Cymysg

fullwyddiantycynlluniaurheoliyma–orangeomorffolegacecolegynenwedig.Fely

dengysarolwgBrookes(1987),mewnamgylcheddaullemaeganyrafonlefeluchelo

egni,maehynfelarferyncynnwyserydiadllorweddolisafonoardalysianeleiddio,sydd

yneidroynarwainatgynnyddyngnghynhwyseddysianel.

MaeenghreifftiauaralloastudiaethauoeffaithsianeleiddioyngNghymru,yncynnwys

gwaithLewin(1976)arafonYstwythgerLlanilar,gwaithLeekset al.(2001)arafonHafren,

agwaithLeekset al.(1988),arafonTrannon,unolednentyddyrafonHafren,isafono

Drefeglwys.YnachosafonYstwyth,sythwydhydo’rafongerLlanilarermwyniddilifo’n

gyfochrogâ’rrheilfforddym1864,ganddinistriopatrwmystumiolnaturiolyrafon.Drosy

ganrifnesafailsefydloddyrafoneichwrsystumiolganberii’rawdurdodaueihailsythuym

1969(hebunrhywfesuraumewnlleiatalerydiadllorweddol).Ynystodcyfnodolifuchel

ymmisTachwedd,1969,datblygoddniferofariauynyrhydasythwyd,ganachosiiddwr

gaeleiddargyfeirioatyglannau.Oganlyniad,erydwydyglannauarraddfagyflymiawn,

acailsefydlwydypatrwmystumiolunwaitheto(Breweret al.,2007).Butriymgaisarallers

hynnyireolierydiadllorweddol,acymddengysfodyrymgaisddiweddarafym1986/87,a

ddefnyddioddglogfeiniigryfhau’rglannauachoredauileihaupweryrafon,wedibodyn

llwyddiannus.

57

YnachosafonTrannon,gwnaedgwaithrheoliarni,acarafonCerist(eiphriflednant)yn

ystodyddeunawfedganrif,ynbennafileihau’rperyglolifogyddynyrardal.Arawyrluniau

o’rardalgwelirhenbatrwmanastomotig(niferosianelicydgysylltiol)ynglir.Mae’ndebyg

ybyddai’rmathymaobatrwmafonyngyffredinynnyffrynnoedddyfnionarewlifwyd

ynuwchdiroeddPrydain,ynenwedigbleroeddllawrydyffrynynagrydyddu.Buasai’r

potensialuchelargyferllifogyddynyfathymaoamgylcheddwediarwainateutraenio

ganffermwyr.Arddiweddysaithdegauechdynnwyddeunyddo’rsianel,gangreu

croestoriadtrapesoidaiddagwelyaugwastad.Cynyddwyduchderyglannaugangreu

‘argaeau’aoeddynrhedegyngyfochrogâ’rsianel,adefnyddiwydbasgedigabiona

chlogfeiniigryfhau’rglannaumewnmannau.Oganlyniadi’rgwaithymacynyddodd

cynhwyseddacfellypweryrafon.Defnyddiwyddeunyddanghydlynoligreuglannau

artiffisial,acoganlyniadisythu,addigwyddoddyngnghanolybedwareddganrifar

bymtheg,crëwydproblemoerydiadllorweddolafertigolarafonTrannon(Leekset al.

(1988).Maegwaithganyrawdurwedidangoscyfnodaucliroendorriacagrydydduyn

ysystemyma,aallaifodynfoddoymatebparhausysystemi’rgwaithsianeleiddioa

wnaedarddiweddysaithdegau.

6. Y dyfodol – posibiliadau ac anghenion

DengysyrarolwghwnfodgwaithargeomorffolegafonolCymruyncaeleinodweddu

ganamrywiaethmewnpwnc,dullanaturyramgylchedd,oafonyddcreigwelyirai

llifwaddodol,acfelydywedWalsh(2001,t.101):‘itseemstometobequitepossiblethat

morewordspersquarekilometrehavebeenwrittenaboutthegeomorphologyofWales

thananyotherpartoftheEarth’ssurfaceofcomparablesize.’Foddbynnag,drosyr

hannercanrifddiwethafymddengysfodgeomorffolegafonolCymruwedicanolbwyntio

iraddauhelaetharbrosesau,patrymauadeinamegafonyddllifwaddodol.Creoddhyn

gorffowaitharloesolsyddmewnsawlfforddynunigrywiGymru,acsyddwedicyfrannu

ynhelaethat,acynwirwediarwain,geomorffolegyDUa’rbyd.MaeFfigwr10,mapo

ddosbarthiadgofodolyrhollwaithycyfeiriratoynyrarolwghwn,yndangosynglirbod

astudiaethauwedicrynodiynnalgylchoeddafonyddllifwaddodolcanolbarthade-

orllewinCymru.Maeynawaithi’wwneudiddatblygueindealltwriaetha’ndehongliad

oymatebyrafonyddllifwaddodolhyninewidiadauhinsoddolacanthropolegol,yn

enwedigyngngoleuniyrangendybrydinnialludefnyddiogeomorffolegiragfynegi

ymatebafonyddi

58

Ffigwr 10: Map yn dangos dosbarthiad gofodol yr astudiaethau y cyfeiriwyd atynt yn y

papur hwn. Dylid nodi bod gwaith Gittins (2004) yn gyfrifol am nifer o’r afonydd ag ond un

astudiaeth, e.e. afon Taf

newidiadauhinsoddolydyfodol.Uno’rpriffeysyddsyddangensylwywgwellarheolaeth

eintechnegaudyddioermwyndiffiniocyfnodauoweithgareddafonolmewnmodd

cadarnach,acmae’rgwaithparhausogreubasdatao’rhollddyddiadauradiocarbon

59

afonolagasglwydynyDUganJohnstoneet al.(2006),yngampwysigynhynobeth,gan

ybyddmoddasesuafuendorriacagrydydduyngydamserolardrawsyDUarhydyr

Holosîn..

Ermwynadeiladuareindealltwriaethniobroses,ynenwedigfellyeindealltwriaetho

newidpatrwmsianeliymbletholacystumiol,adylanwadllifogyddmawrion,maeangen

ymestyneinarsylwiniobrosesauanewidsianelidrwyarsylwiuniongyrcholestynedigneu

wrthddefnyddiodulliauamgenfelarsylwiobell.MaegwaithganaelodauoSefydliad

DaearyddiaethaGwyddorauDaear,PrifysgolAberytwythsy’ndefnyddiotechnegSganio

LaserDaearol(TerrestrialLaserScanning)(HeritageaHetherington,2007;Milanet al.,2007)

yngampwysigynymaeshwn.Maehynyndechnegaallroimesuriadauodopograffi

argydraniadllaweruwchnagsyddwedibodargaelhydyma,acsyddfellyynmedru

creucyllidebaudyddodolmanwltuhwnt.Maecamaubreisionyncaeleucymrydgyda’r

technegauhynarafonyddCymruarhynobryd,ernadoesgwaithwedieigyhoeddihyd

yma.

Ynogystal,maeangenymestyneinhastudiaethauigynnwysastudiaethauoddeinameg

arraddfaranbartholermwyngalludodigasgliadauamymatebcyffredinoleinsystemau

afonolinewidhinsawddaciweithgareddanthropogenig.Maegwaithyrawdurar

hynobrydynmyndi’rafaelâ’rangenymairywraddau,drwyedrycharbatrymaua

chyfraddauerydiadfertigolarafonyddCymruynystodyganrifddiwethaf.Trwygyplysu

hyngydagwaithGittinset al.(2004),ardueddiadaullorweddolafonyddCymruyn

ystodyruncyfnod,gelliddeallymddygiadafonyddCymruinewidiadauhinsoddolac

anthropolegolmewntridimensiwn,gangyfannueingwybodaethamypwnc,achan

roisailcadarninniallucymhwyso’rwybodaethynairagfynegiadaullifogyddargyfery

dyfodol.

Maeynabosibiliadaugwirioneddoliehangucwmpaseindealltwriaethgeomorffolegol

iardaloeddsyddunaiwediderbynsylwynygorffennolondsyddwedicaeleu

hamddifadu’nddiweddar(e.e.afonyddcreigwelyachymysgygogleddorllewin),a’r

afonyddsyddhebdderbynllawerosylwogwbwl(e.e.rhaioafonyddcymoeddyde).

Ynyrachoscyntaf,maeastudiaethaubyd-eangarafonyddcreigwelyyngyffredin,

acmaeynafaterionprosessyddyndestunymchwildwysygellidmyndi’rafaelânhw

arraioafonyddgogledd-orllewinCymruachymoeddyde,ynenwedigfellytrwy

ddychwelydatyrastudiaethauoafonladratasyddhebdderbynsylwersdegawdauac

afyddai’nelwaoddefnyddiotechnegauarsylwinewydd.Ynogystalagychwanegu

atwybodaethgyffredinolgeomorffolegol,buasaiehanguastudiaethauiardaloeddlle

maeamgylchiadaudaearegol,hinsoddolacanthropolegolynwahanoli’rhynsyddyn

gyffredinaryrafonyddaastudiwydeisoes,yncyfannueingwybodaethamgeomorffoleg

Cymru.

Ynhynobeth,buasaigwneuddefnyddllawno’rtechnegaunewyddydechreuwydeu

defnyddio’nddiweddar,e.e.LiDAR,SganioLaserDaearolamodelugeomorffolegol,yn

arfogigeomorffolegwyrgyda’rdulliauiailedrycharymaterionymaynogystalagynein

galluogiiailedrycharbroblemauaoeddyndioddefoddiffygdataynygorffennol.Yn

achosLiDAR,erenghraifft,maemoddadnabodbodolaethterasauaphalaeosianeliar

orlifdioeddcyfanhebgymrydcamallano’rlabordy,athranafyddhynfythyngolygu

60

nadoesangengwaithmaes,mae’rfathymaoofferynmedruhwylusotipynarwaithy

geomorffolegydd.

7. Casgliadau

Nidyw’rarolwgymaynhonnibodynhollolgynhwysfawrnacynhollgwmpasogo’rtoreth

owaithawnaedargeomorffolegafonolyngNghymru,nacoddiddordebauymchwil

gweithwyrsyddyngweithioynymaesyngNghymruarhynobryd.Maesawlpwncyn

haedduymdriniaethlawnachna’rhynagafwyduchod.Unochrynunigiwyddoniaeth

syddynymwneudagafonyddywgeomorffoleg;maegwaitheangathrylwyryncael

eiwneudarsafondwr,llygreddacecolegyngNghymru,acynamliawnmae’rgwaith

ymayngorgyffwrddâgwaithgeomorffolegol.Pwrpasyrarolwghwnywiddangosbod

Cymruwedibodynfagwrfaffrwythloniwybodaethgeomorffolegol,bodniferohydau

afonyddCymruwedidatblyguifodynenghreifftiauclasurolbyd-eang,orandatblygiad

tymorhirtirluniau,prosesaugeomorffolegol,acymatebafonolinewidiadauhinsoddol

acanthropolegol.Drosyrhannercanrifddiwethafmae’rangenamddealltwriaethac

ymdriniaethrhyngweithiolo’rpedwarmaesymchwilcynhenidgysylltiedigymawedidod

i’ramlwg,acynamlachnapheidioynycyfnodpresennolmaegwaithgeomorffolegol

yngNghymruwedidibynnuaryddealltwriaethyma.Trwyddatblygudulliaunewydd

oarsylwiermwynadeiladuareindehongliadohenbroblemau,amyndi’rafaelâ

phroblemaunewyddynymaes,maesefyllfageomorffolegafonolyngNghymruynhynod

oiacharddechrau’runfedganrifarhugain.

Diolchiadau

Hoffai’rawdurgydnabodcymorthyrAthroMarkMacklin,DrPaulBrewer,DrMattRowberry,

adauganolwrdienwamgynnigsylwadaugwerthfawraryrerthygl,aciR.GregWhitfield

amgymorthgydarhaio’rdiagramau.Cydnabyddirparodrwyddhaeldeiliaidhawlfrainty

diagramauimigaeleudefnyddio.

Llyfryddiaeth

Arkell,B.,Leeks,G.J.L.,Newson,M.D.,acOldfield,F.(1983),‘Trappingandtracing:some

recentobservationsofsupplyandtransportofcoarsesedimentfromuplandWales’,

ynCollins,J.D.,aLewin,J.(gol.),Modern and Ancient Fluvial Systems, International

Association of Sedimentologists,SpecialPublication6(Llundain,Blackwell),t.107–119.

AsiantaethyrAmgylchedd,LocalEnvironmentAgencyPlanSevernUplandsEnvironmental

Overview,15/10/2007,

http://www.environment-agency.gov.uk

Ballantyne,C.K.,aHarris,C.(1994),The Periglaciation of Great Britain(Cambridge,

CambridgeUniversityPress),t.330.

Bathurst,J.C.(1979),‘Distributionofboundaryshearstressinrivers’,ynRhodes,D.D.,

aWilliams,G.P.(gol.),Adjustment of the Fluvial System,(Dubuque,Iowa,Kendall/Hunt

PublishingCompany),t.95–116.

Bathurst,J.C.,Thorne,C.R.,acHey,R.D.(1977),‘Directmeasurementofsecondarycurrents

inriverbends’,Nature,269,t.504–06.

61

Bathurst,J.C.,Thorne,C.R.,aHey,RD.(1979),‘Secondaryflowsandshearstressesatriver

bends’,Journal of the Hydraulics Division,(AmericanSocietyofCivilEngineers),HY10,

1277–95.

Battiau-Queney,Y.(1980),Contribution a l’étude, géomorphologique du Massif Gallois

(Paris,HonoréChampion),t.797.

Battiau-Queney,Y.(1984),‘Thepre-glacialevolutionofWales’,Earth Surface Processes and

Landforms,9,t.229–52.

Battiau-Queney,Y.(1999),‘Crustalanisotropyanddifferentialuplift:theirroleinlong-term

landformdevelopment’,ynSmith,B.J.,Whalley,W.B.,Warke,P.A.(gol.),Uplift, erosion

and stability: Perspectives on long term landscape development,SpecialPublication162

(Llundain,GeologicalSociety),t.65–74.

Bell,M.(1982),‘Theeffectsofland-useandclimateonvalleysedimentation’,ynHarding,

A.F.(gol.),Climatic Change in Later Prehistory(Caeredin,GwasgPrifysgolCaeredin),t.

127–42.

Blacknell,C.(1980),Point Bar Formation in Welsh Rivers(Traethawddoethuriaeth,Prifysgol

CymruAberystwyth),t.385.

Blacknell,C.(1982),‘MorphologyandsurfacesedimentaryfeaturesofpointbarsinWelsh

gravel-bedrivers’,Geological Magazine,119,t.182–92.

Bowen,D.Q.(1967),‘Onthesupposedice-dammedlakesofSouthWales’,Transactions of

the Cardiff Naturalists’ Society,93,t.4–17.

Bowen,D.Q.,aLear,D.L.(1982),‘TheQuaternarygeologyofthelowerTeifivalley’,yn

Bassett,M.G.(gol.),Geological Excursions in Dyfed, SW Wales,(Caerdydd,Amgueddfa

GenedlaetholCymru),t.297–302.

Bowen,D.Q.,Rose,J.,McCabe,A.M.,aSutherland,D.G.(1986),‘CorrelationofQuaternary

glaciationsinEngland,Ireland,ScotlandandWales’,Quaternary Science Reviews,5,t.

299–340.

Brewer,P.A.,aLewin,J.(1993),‘In-transportmodificationofalluvialsediment:field

evidenceandlaboratoryexperiments’,Special Publication of the International Association

of Sedimentologists,17,t.23–35.

Brewer,P.A.,aLewin,J.(1998),‘Planformcyclicityinanunstablereach:complexfluvial

responsetoenvironmentalchange’,Earth Surface Processes and Landforms,23,t.989–

1008.

Brewer,P.A.,aPassmore,D.G.(2002),‘Sedimentbudgetingtechniquesingravel-bed

rivers’,ynJones,S.J.,aFrostick,L.E.(gol.),Sediment Flux to Basins: Causes, Controls and

Consequences(Llundain,GeologicalSocietySpecialPublications,191),t.97–113.

Brewer,P.A.,aTaylor,M.P.(1997),‘Thespatialdistributionofheavymetalcontaminated

sedimentacrossterracedfloodplains,’Catena,30(2),t.229–49.

Brewer,P.A.,Maas,G.S.,aMacklin,M.G.(2000),‘Afiftyyearhistoryofexposedriverine

sedimentdynamicsonWelshRivers’,ynJones,J.A.,Gilman,A.K.,Jigorel,A.,aGriffin,

J.(gol.),Water in the Celtic world: managing resources for the 21st century,British

62

HydrologicalSocietyOccasionalPaper,Rhif.11,t.245–52.

Brewer,M.G.,Macklin,P.A.,aJones,A.F.(2002),‘Channelchangeandbankerosiononthe

AfonRheidol:theFelinRhiwarthenandLovesgrovemeanders’,ynMacklin,M.G.,Brewer

P.A.,aCoulthard,T.J.,(gol.),River Systems and Environmental Change in Wales: Field

Guide(Aberystwyth,BritishGeomorphologicalResearchGroup),t.24–31.

Brewer,P.A.,Coulthard,T.J.,Davies,J.,Foster,G.C.,Johnstone,E.,Jones,A.F.,Macklin,M.G.,

aMorganC.G.(2005),‘Flooding-relatedresearchinWales–somerecentdevelopments’,

ynBassett,M.G.,Deisler,V.K.,aNichol,D.(gol.),Urban Geology in Wales 2(Caerdydd,

NationalMuseumofWalesGeologicalSeriesNo.24),t.229–38.

Brewer,P.A.,Johnstone,E.,a.Macklin,M.G.(1987),‘RiverdynamicsandLateQuaternary

environmentalchange’,ynWilliams,D.,aDuigan,C.,Rivers of Wales,(ynywasg).

Brookes,A.(1960),‘Riverchanneladjustmentsdownstreamfromchannelizationworksin

EnglandandWales’,Earth Surface Processes and Landforms12.t.337–51.

Brown,E.H.(1960),The Relief and Drainage of Wales(Caerdydd,GwasgPrifysgolCymru),

t.187.

Brown,A.G.(1983),‘Floodplaindepositsandacceleratedsedimentationinthelower

Severnbasin’,ynGregory,K.J.(gol.),Background to Palaeohydrology(Chichester,Wiley&

Sons),t.375–97.

Brown,A.G.(1983),‘Long-termsedimentstorageintheSevernandWyecatchments’,yn

Gregory,K.J.,Lewin,J.,aThornes,J.B.(gol.),Palaeohydrology in Practice(Chichester,Wiley

&Sons),t.307–32.

Brown,A.G.(2003),‘Globalenvironmentalchangeandthepalaeohydrologyofwestern

Europe:areview’,ynGregory,K.J.,aBenito,G.(gol.),Palaeohydrology: Understanding

Global Change(Chichester,Wiley&Sons),t.105–21.

Bull,J.(1997),‘RelativevelocitiesofdischargeandsedimentwavesfortheRiverSevern’,

UK Hydrological Sciences Journal 42,t.649–60.

Burrin,P.J.,aScaife,R.G.(1988),‘Environmentalthresholds,catastrophetheoryand

landscapesensitivity:theirrelevancetotheimpactofmanonvalleyalluviations’,ynBintliff,

J.L.,Davison,D.A.,aGrant,E.G.(gol.),Conceptual Issues in Environmental Archaeology

(Rhydychen,BritishArchaeologicalReportSeries186),t.145–59.

Campbell,S.,aBowen,D.Q.(1989),Quaternary of Wales, Geological Conservation Review

Series(Peterborough,NatureConservancyCouncil),t.237.

Charlesworth,J.K.(1929),‘TheSouthWalesendmoraine’,Quarterly Journal of the

Geological Society of London 85,t.335–58.

Cope,J.C.W.(1994),‘AlatestCretaceoushotspotandthesoutheasterlytiltofBritain’,

Journal of the Geological Society151(6),t.905–08.

Coulthard,T.J.,aMacklin,M.G.(2001),‘Howsensitiveareriversystemstoclimateandland-

usechanges?Amodel-basedevaluation’,Journal of Quaternary Science 16,t.347–51.

Coulthard,T.J.,avandeWiel,M.J.(2006),‘Acellularmodelofrivermeandering’,Earth

63

Surface Processes and Landforms31,t.123–32.

Coulthard,J.T.,Lewin,J.,aMacklin,M.G.(2005),‘Modellingdifferentialandcomplex

catchmentresponsetoenvironmentalchange’,Geomorphology 69,t.224–41.

Darwin,C.R.,llythyratRamsay,A.C.,Hydref3,1846.

Davis,W.M.(1912),‘AgeographicalpilgrimagefromIrelandtoItaly’,Annals of the

Association of American Geographers2,t.73–100.

Davies,B.E.,aLewin,J.(1974),‘Chronosequencesinalluvialsoilswithspecialreferenceto

historicleadpollutioninCardiganshire,Wales’,Environmental Pollution6,t.49–57.

Dobson,M.R.,aLewin,J.‘TheSedimentationofAberystwythHarbour’,AdroddiadiGyngor

DosbarthCeredigion,hebeigyhoeddi.

Galay,V.J.,Rood,K.M.,aMiller,S.(1998),‘Humaninterferencewithbraidedgravel-bed

rivers’,ynKlingeman,P.C.,Beschta,R.L.,Komar,P.D.,aBradley,J.B.(gol.),Gravel-Bed Rivers

in the Environment, Water Resources Publication (Colorado,UES),t.471–512.

George,T.N.,(1961),‘TheWelshlandscape’,Science Progress,49,t.242–64.

George,T.N.(1974),‘TheCenozoicevolutionofWales’,ynOwen,T.R.(gol.),The Upper

Palaeozoic and post-Palaeozoic Rocks of Wales(Caerdydd,GwasgPrifysgolCymru),t.

341–71.

GilmanK.,aNewson,M.D.,(1980),Soil pipes and pipe flow – a hydrological study in Upland

Wales,BritishGeomorphologicalGroupResearchMonograph,Rhif1(Norwich,Geo-

books).

Gittins,S.(2004),Changes in sediment storage in Welsh rivers 1890–2002(Traethawd

doethuriaeth,PrifysgolCymruAberystwyth),t.351.

Gray,J.M.,aCoxon,P.(1991),‘TheLochLomondStadialglaciationinBritainandIreland’,

ynEhlers,J.,Gibbard,P.L.,aRose,J.(gol.),Glacial Deposits in Great Britain and Ireland

(Rotterdam,A.A.Balkema),t.89–105.

Grimshaw,D.L.,aLewin,J.(1980),‘Resevoireffectsonsedimentyield’,Journal of

Hydrology47,t.163–71.

Grimshaw,D.L.,Lewin,J.,aFuge,R.(1976),‘Seasonalandshort-termvariationsin

theconcentrationandsupplyofdissolvedzinctopollutedaquaticenvironments’,

Environmental Pollution 11,t.1–7.

Gurnell,A.M.(1997),‘ChannelchangeontheRiverDeemeanders,1946-1992,fromthe

analysisofairphotographs’,Regulated: Rivers Research and Management 13,t.13–26.

Gurnell,M.J.,Clark,A.M..,Hill,C.T.,Downward,S.R.,Petts,G.E.,Scaife,R.G.,aWainwright,

J.(1993),The River Dee Meanders (Holt to Wothenbury),AdroddiadiGyngorCefnGwlad

CymruganSefydliadGeoData(PrifysgolSouthampton),t.69.

Gurnell,A.M.,Downward,R.S.,Jones,R.(1994),‘ChannelplanformchangeontheRiver

Deemeanders,1976–1992’,Regulated Rivers9,t.187–204.

Harland,W.B.,Armstrong,R.L.,Cox,LA.,Craig,V.E.,Smith,A.G.,aD.G.(1989),A geologic

64

time scale(Caergrawnt,GwasgyBrifysgol),t.263.

Heritage,G.L.,aHetherington,D.(2007),‘Towardsaprotocolforlaserscanninginfluvial

geomorphology’,Earth Surface Processes and Landforms 32(1),t.66–74.

Hey,RD.(1980),‘Finalreportonchannelstability,CraigGochJointCommittee’(hebei

gyhoeddi).

Hey,R.D.(1986),‘Riverresponsetointer-basinwatertransfers:CraigGochfeasibilitystudy’,

Journal of Hydrology85,t.407–21.

Hey,R.D.,Lewin,J.,Newson,M.D.,aWood,R.(1981),‘Rivermanagementandprocess

studiesontheRiverSevern’,ynElliotT.(gol.),Field Guide to Ancient and Modern

Fluvial Systems in Britain and Spain(UniversityofKeele,InternationalFluvialSediments

Conference),t.6.16–20.

Heyworth,A.,Kidson,C.,aWilks,A.P.(1985),‘Late-glacialandHolocenesedimentsat

ClarachBay,nearAberystwyth’,Journal of Ecology 73,t.247–300.

Higgs,G.(1987),‘Environmentalchangeandhydrologicalresponse:floodingintheUpper

Severncatchment’,ynGregory,K.J.,Lewin,J.,aThornes,J.B.(gol.),Palaeohydrology in

Practice(Chichester,Wiley&Sons),t.31–159.

Higgs,G.(1997),‘AfonTeifiatCenarth,Carmarthenshire’,ynGregory,K.J.(gol.),Fluvial

Geomorphology of Great Britain(Llundain,ChapmanandHall),t.129–32.

Higgs,G.(1997),‘AfonLlugwybetweenSwallowFallsandBetwsyCoed,Aberconwy

andColwyn’,ynK.J.Gregory(gol.),Fluvial Geomorphology of Great Britain(Llundain,

ChapmanandHall),t.119–21.

Higgs,G.(1997),‘AfonTwymynatFfrwdFawr,Powys’,ynGregory,K.J.(gol.),op cit.,t.125–7.

Higgs,G.(1997),‘AfonYstwyth,Ceredigion’,ynGregory,K.J.,op cit.,t.148–150.

Higgs,G.‘AfonTeifiatCorsCaron’,ynGregoryK.J.,op cit.,t.163–5.

Higgs,G.,aPetts,P.E.(1988),‘HydrologicalchangesandriverregulationintheUK’,

Regulated Rivers: Research and Management2,t.349–68.

Hosefield,R.T.aChambers,J.C.(2002),‘Processesandexperiences–experimental

archaeologyonariverfloodplain’,ynMacklin,M.G.,BrewerP.A.,aCoulthard,T.J.(gol.),

River Systems and Environmental Change in Wales: Field Guide(Aberystwyth,British

GeomorphologicalResearchGroup),t.32–9.

Howe,G.M.,aThomas,J.M.(1963),Welsh landforms and scenery(Llundain,Macmillan).

Jenkins,J.G.(2005),Ar Lan Hen Afon: Golwg ar ddiwydiannau afonydd Cymru

(Aberystwyth,CymdeithasLyfrauCeredigionCyf),t.189.

Johnstone,E.(2004),River response to Late Quaternary environmental change: the Dyfi

catchment, mid-Wales(Traethawddoethuriaeth,PrifysgolCymruAberystwyth),t.247.

Johnstone,E.,Macklin,M.G.,aLewin,J.(2006),‘Thedevelopmentandapplicationofa

databaseofradiocarbon-datedHolocenefluvialdepositsinGreatBritain’,Catena66

(1-2),t.14–23.

65

Jones,A.F.,Brewer,P.A.,Johnstone,E.,aMacklin,M.G.(2007),‘High-resolutioninterpretive

geomorphologicalmappingofrivervalleyenvironmentsusingairborneLiDARdata’,Earth

Surface Processes and Landforms32,t.1574–92.

Jones,J.A.A.(1971),‘Soilpipingandstreamchannelinitiation’,Water Resources Research

7,t.602–10.

Jones,J.A.A.(1981),The Nature of Soil Piping – a Review of Research,British

GeomorphologicalResearchGroupResearchMonograph,Rhif3(Norwich,Geo-books).

Jones,J.A.A.,aCrane,F.G.(1981),‘PipeflowandpipeerosionintheMaesnant

experimentalcatchment’,ynBurt,T.P.,aWalling,D.E.(gol.),Catchment experiments in

fluvial geomorphology : proceedings of a meeting of the International Geographical Union

Commission on Field Experiments in Geomorphology, Exeter and Huddersfield, August

16–24, 1981(Norwich,Geo-books,1984),t.593.

Jones,J.A.A.(1987),‘Theeffectsofsoilpipingoncontributingareasanderosionpatterns’,

Earth Surface Processes and Landforms 12,t.229–48.

Jones,O.T.(1911),‘ThephysicalfeaturesandGeologyofcentralWales’,ynBallinger,J.

(gol.),Aberystwyth and District National Union of Teachers Souvenir(Llundain,National

UnionofTeachers),t.25.

Jones,O.T.(1931),‘SomeepisodesinthegeologicalhistoryoftheBristolChannelregion’,

Reports of the British Association,t.57.

Jones,O.T.(1951),‘ThedrainagesystemsofWalesandtheadjacentregions’Quarterly

Journal of the Geological Society107,t.201–25.

Jones,O.T.(1956),‘ThedrainagesystemsofWalesandtheadjacentregions’,Quarterly

Journal of the Geological Society111,t.323–52.

Jones,O.T.(1965),‘Theglacialandpost-glacialhistoryoftheLowerTeifivalley’,Quarterly

Journal of the Geological Society of London121,t.247–81.

Jones,O.T.(1970),‘LongitudinalprofilesoftheupperTowydrainagesystem’,ynDury,G.H.

(gol.),Rivers and River Terraces(Llundain,Macmillan),t.73–94.

Jones,R.L.,aKeen,D.H.(1993),Pleistocene Environments in the British Isles (Llundain,

ChapmanandHall),t.346.

Kirkby,C.,Newson,M.D.,aGilman,K.(1991), Plynlimon research: the first two decades,

InstituteofHydrologyReport109,t.188.

Kondolf,G.M.(1998),‘Large-scaleextractionofalluvialdepositsfromriversinCalifornia:

geomorphiceffectsandregulatorystrategies’,ynKlingeman,P.C.,Beschta,R.L.,Komar,

P.D.,aBradley,J.B.(gol.),Gravel-Bed Rivers in the Environment,(Colorado,Water

ResourcesPublication),t.455–70.

Lambeck,K.(1995),‘LateDevensianandHoloceneshorelinesoftheBritishIslesandNorth

Seafrommodelsofglacio-hydro-isostaticrebound’,Journal of the Geological Society 152,

t.437–48.

Lawler,D.M.(1984),Processes of river bank erosion: the River Ilston, South Wales, UK

(Traethawddoethuriaeth,PrifysgolCymru),t.518.

66

Lawler,D.M.(1992),‘Designandinstallationofanovelautomaticerosionmonitoring

system’,Earth Surface Processes and Landforms 17,t.455–64.

Leeks,G.J.,(1983)‘Developmentoffieldtechniquesforassessmentofrivererosionand

depositioninmid-Wales’,ynBurt,T.P.,aWalling,D.E.(gol.), Catchment Experiments in

Fluvial Geomorphology(Norwich,Geobooks),t.299–309.

Leeks,G.J.(1986),Fluvial sediment responses to high water discharge from a regulating

reservoir – The Effects of the 5 March 1985 test release from Llyn Clywedog on the upper

Severn,AdroddiadiAwdurdodDwrSevern-Trent.

Leeks,G.J.,Lewin,J.aNewson,M.D.(1988),‘Channelchange,fluvialgeomorphologyand

riverengineering:thecasestudyoftheAfonTrannon,mid-Wales’,Earth Surface Processes

and Landforms13,t.207–223.

Lear,D.L.(1986),The Quaternary deposits of the lower Teifi valley(Traethawddoethuriaeth,

PrifysgolCymruAberystwyth).

Lewin,J.(1972),‘Late-stagemeandergrowth’,Nature Physical Science240,t.116.

Lewin,J.(1976),‘Initiationofbedformsandmeandersincoarse-grainedsediments’,

Geological Society of America Bulletin87,t.281–85.

Lewin,J.(1977),‘Channelpatternchanges’,ynGregory,K.J.(gol.),River Channel

Changes,(Chichester,Wiley&Sons),t.167–84.

Lewin,J.(1978a),‘Meanderdevelopmentandfloodplainsedimentation:acasestudyfrom

mid-Wales’,Geological Journal 13,t.25–36.

Lewin,J.(1978b),‘FloodplainGeomorphology’,Progress in Physical Geography2,t.408–38.

Lewin,J.(1981),‘Contemporaryerosionandsedimentation’,ynLewin,J.(gol.),British Rivers

(Llundain,GeorgeAllenandUnwin),t.216.

Lewin,J.(1982),‘Britishfloodplains’,ynAdlam,B.H.,Fenn,C.R,aMorris,L(gol.),Papers in

Earth Studies,(Norwich,Geo-books),t.201.

Lewin,J.(1983),‘Changesofchannelpatternsandfloodplains’,ynGregory,K.J.,(gol.),

Background to Palaeohydrology,(Chichester,Wiley&Sons),t.303–20.

Lewin,J.(1987),‘Historicalchannelchanges’,ynGregory,K.J.,Lewin,J.,Thornes,J.B.(gol.),

Palaeohydrology in Practice(Chichester,Wiley&Sons),t.161–75.

Lewin,J.(1989),‘FloodsinFluvialGeomorphology’,ynBeven,K.,aCarling,P.(gol.),Floods:

Hydrological, Sedimentological and Geomorphological Implications(Chichester,Wiley&

Sons),t.265–84.

Lewin,J.(1992),‘Alluvialsedimentationstyleandarchaeologicalsites:thelowerVyrnwy,

Wales’,ynNeedham,S.,aMacklin,M.G.(gol.),Alluvial Archaeology in Britain(Rhydychen,

OxbowPress),t.103–9.

Lewin,J.(1992b),‘FloodplainConstructionandErosion’,ynCalow,P.,aPetts,G.E.(gol.),

The Rivers Handbook: hydrological and ecological principles,I(Rhydychen.Blackwell),t.

526.

Lewin,J.,(1997),‘FluvialLandformsandProcessesinWales,’ynGregory,K.J.,(gol.),Fluvial

67

Geomorphology of Great Britain,(Llundain,ChapmanandHall),t.117-9.

Lewin,J.,aBrindle,B.J.(1977),‘Confinedmeanders’,ynGregory,K.J.,op cit.,221–33.

Lewin,J.aHughesD.(1976),‘AssessingchannelchangesonWelshrivers’, Cambria3,

t.1–10.

Lewin, J., a Hughes, D. (1980), ‘Welsh Floodplain Studies II. Application of a Qualitative

InundationModel’,Journal of Hydrology46,t.35–49.

Lewin,J.,aMacklin,M.G.(1987),‘MetalminingandfloodplainsedimentationinBritain’,yn

Gardiner,V.(gol.),International Geomorphology 1986,Part1,(Chichester,Wiley&Sons),t.

1009–27.

Lewin,J.,aMacklin,M.G.(2003),‘PreservationpotentialforLateQuaternaryriveralluvium’,

Journal of Quaternary Science18,t.107–20.

Lewin,J.,aManton,M.M.M.(1975),‘WelshFloodplainStudies:Thenatureoffloodplain

geometry’,Journal of Hydrology25,t.37–50.

Lewin,J.,Hughes,D.,aBlacknell,C.(1977),‘Incidenceofrivererosion’,Area9,t.177–81.

Lewin,J.,Davies,B.E.,aWolfenden,P.(1977b),‘Interactionsbetweenchannelchangeand

historicminingsediments’,ynGregory,K.J.,op cit.,t.355–67.

Lewin,J.,Bradley,S.B.,Macklin,MG.(1983),‘Historicalvalleyalluviationinmid-Wales’,

Geological Journal 18,t.331–50.

Lewis,G.W.,aLewin,J.(1983),‘AlluvialcutoffsinWalesandtheBorderlands’,ynCollinson,

J.D.,aLewin,J.(gol.),Modern and Ancient Fluvial Systems(SpecialPublicationofthe

InternationalAssociationofSedimentologists6),t.145–54.

Maas,G.S.,Brewer,P.A.,aMacklin,M.G.(2001),A Geomorphological Reappraisal of the

Upper Severn GCR Site,CCWContractScienceReportNo.433,t.30.

Macklin,M.G.(1999),‘HoloceneriverenvironmentsinprehistoricBritain:humaninteraction

andimpact’, Journal of Quaternary Science14,t.521–30.

Macklin,M.G.,aLewin,J.(1986),‘TerracedfillsofPleistoceneandHoloceneageinthe

RheidolValley,Wales’,Journal of Quaternary Science 1,t.21–34.

Macklin,M.G.,aLewin,J.(1993),‘HoloceneriveralluviationinBritain’,Zeitschrift für

Geomorphologie,Supplement-Band88,t.109–22.

Macklin,M.G.,Ridgway,J.D.,Passmore,G.,aRumsby,B.T.(1994), Theuseofoverbank

sedimentforgeochemicalmappingandcontaminationassessment:resultsfromselected

EnglishandWelshfloodplains ,Applied Geochemistry 9,t.689–700.

Macklin,M.G.,Brewer,P.A.,Jones,A.F.,Kershaw,J.,aCoulthard,T.J.(2002),‘A

geomorphologicalinvestigationofthehistoricalandHolocenedevelopmentoftheRiver

SevernvalleyflooratButtington,Powys’,ynMacklin,M.G.,Brewer,P.A.,aCoulthard,T.J.

(gol.),River Systems and Environmental Change in Wales: Field Guide(Aberystwyth,British

GeomorphologicalResearchGroup),t.24–31.

68

Macklin,M.G.,Johnstone,E.,aLewin,J.(2005),‘Pervasiveandlong-termforcingof

HoloceneriverinstabilityandfloodinginGreatBritainbycentennial-scaleclimate

change’,The Holocene 15,t.937–43.

Macklin,M.G.,Rumsby,B.T.,aHeap,T.(1992),‘Floodalluviationandentrenchment:

Holocenevalley-floordevelopmentandtransformationintheBritishuplands’,Geological

Society of America Bulletin104,t.631–43.

Meigh,J.R.(1987),Transport of bed material in a gravel bed river (Traethawddoethuriaeth,

PrifysgolCymruAberystwyth).

Milan,D.J.,Heritage,G.L.,aHetherington,D.(2007),‘Applicationofa3Dlaserscannerin

theassessmentoferosionanddepositionvolumesandchannelchangeinaproglacial

river’,Earth Surface Processes and Landforms 32,t.1657–74.

Millward,R.,aRobinson,A.(1978),Aspects of the North Wales Landscape(NewtonAbbott,

DavidandCharles).

Mitchell,D.J.,aGerard,A.J.(1983),‘Morphologicalresponsesandsedimentpatterns’,yn

Gregory,K.J.,Lewin,J.,aThornes,J.B.(gol.),Palaeohydrology in Practice(Chichester,Wiley

&Sons),t.177–99.

Mount,N.J.,SambrookSmith,G.H.,aStott,T.(2005),‘Anassessmentoftheimpact

ofuplandafforestationonlowlandriverreaches:theAfonTrannon,mid-Wales’,

Geomorpholgy 64(3-4),t.255–69.

Newson,M.D.,(1979),‘Theresultsoftenyears’experimentalstudyonPlynlimon,mid-Wales

andtheirimportancefortheWaterIndustry’,Journal of the Institute of Water Engineers 33,

t.321–33.

Newson,M.D.(1980a),‘Thegeomorphologicaleffectivenessoffloods–acontribution

stimulatedbytworecenteventsinmid-Wales’,Earth Surface Processes 5,t.1-16.

Newson,M.D.(1980b),‘Theerosionofdrainageditchesanditseffectsonbed-loadyields

inMidWales:reconnaissancecasestudies’,Earth Surface Processes5,t.275–90.

Newson,M.D.,aLeeks,G.J.L.(1987),‘Transportprocessesatacatchmentscale:aregional

studyofincreasingsedimentyieldanditseffectsinmid-Wales,U.K’ynThorne,C.R.,

Bathurst,J.C.,aHey,R.D.(gol.),Sediment Transport in Gravel Bed Rivers (Chichester,Wiley

&Sons),t.187–218.

North,F.J.(1962),River scenery at the Head of the vale of Neath(Caerdydd,Amgueddfa

GenedlaetholCymru).

Passmore,D.G.,Macklin,M.G.,Brewer,P.A.,Lewin,J.,Rumsby,B.T.,aNewson,M.D.(1993),

‘VariabilityoflateHolocenebraidinginBritain’,ynBest,J.L.,aBristowC.S.(gol.),Braided

Rivers(GeologicalSocietyofLondonSpecialPublicationNo.75),t.205–30.

Petts,G.E.(1984),‘Sedimentationwithinaregulatedriver’,EarthSurfaceProcessesand

Landforms9,t.125–34.

Pilling,C.G.,aJones,J.A.A.(2002),‘Theimpactoffutureclimatechangeonseasonal

discharge,hydrologicalprocessesandextremeflowsintheUpperWyeexperimental

catchment,mid-Wales’,HydrologicalProcesses16,t.1201–13.

69

Price,A.(1977),QuaternarydepositsbetweenLlanllioniandPentreawart,middleteifi

valley,Dyfed(TraethawdMSc,PrifysgolCymruAberystwyth).

Ramsay,A.C.(1846),‘ThedenudationofSouthWalesandadjacentEnglishcounties’,

MemoiroftheGeologicalSurveyofGreatBritain1,t.297–335.

Ramsay,A.C.(1866),‘TheGeologyofNorthWales’,(ArgraffiadCyntaf)Memoirofthe

GeologicalSurveyofGreatBritain,3.

Ramsay,A.C.(1881),‘TheGeologyofNorthWales’,Memoir of the Geological Survey of

Great Britain, Cyfrol3.

Ramsay,A.C.,‘OnthephysicalhistoryoftheDee,Wales’,Quaternary Journal of the

Geological Society of London 32,(876),t.219–29.

Rowberry,M.(2007),The influence of climate and base level change on long term

drainage network development in the mid-Wales massif(Traethawddoethuriaeth,Prifysgol

CymruAberystwyth).

Smith,S.A.(1987),‘Gravelcounterpointnars:ExamplesfromtheRiverTywi,South

Wales’,ynEtheridge,F.G.,Flores,R.M.,a.Harvey,M.D.(gol.),Recent Developments in

Fluvial Sedimentology(SocietyofEconomicPalaeontologistsandMineralogistsSpecial

PublicationRhif39),t.75–81.

Smith,S.A.(1989),‘Sedimentationinameanderinggravel-bedriver:theRiverTywi,South

Wales’,Geological Journal 24,t.193–204.

Stott,T.(1999),‘Streambankandforestditcherosion,preliminaryresponsestotimber

harvestinginmid-Wales’,ynBrown,A.G.,aQuine,T.A.(gol.),Fluvial Processes and

Environmental Change(Chichester,Wiley&Sons),t.47–70.

Taylor,M.P.(1996),‘Thevariabilityofheavymetalsinfloodplainsediments:acasestudy

frommidWales’,Catena 28,(1),t.71–87.

Taylor,M.P.,aBrewer,P.A.(2001),‘AstudyofHolocenefloodplainparticlesize

characteristicswithspecialreferencetopalaeochannelinfillsfromtheupperSevernbasin,

Wales,UK’,Geological Journal36,t.14357.

Taylor,M.P.,aLewin,J.,(1996),‘RiverbehaviourandHolocenealluviation:theRiverSevern

atWelshpool,mid-Wales,U.K’,Earth Surface Processes and Landforms 21,t.77–91.

Taylor,M.P.,aLewin,J.(1997),‘Non-synchronousresponseofadjacentfloodplainsystems

toHoloceneenvironmentalchange’,Geomorphology18,t.251–64.

Thomas,T.M.(1974),‘ThesouthWalesinterstratalkarst’,Transactions of the British Cave

Research Association 1,t.131–52.

Thomas,G.S.P.,Summers,A.P.,aDackombe,R.V.(1982),‘TheLateQuaternarydepositsof

themiddleDyfiValley,Wales’,Geological Journal17,t.297–309.

Thorne,C.R.,aHey,R.D.,(1979),‘Directmeasurementofsecondarycurrentsatariver

inflexionpoint’,Nature280,t.226–28.

Thorne,CR.,aLewin,J.(1979),‘Bankprocesses,bedmaterialmovementandplanform

developmentinameanderingriver’,ynRhodes,D.D.,aWilliams,G.P.(gol.),Adjustments of

70

the Fluvial System,(Dubuque,Iowa,Kendall/HuntPublishingCompany),t.117–37.

Thorne,C.R.,aTovey,N.K.(1981),‘Stabilityofcompositeriverbanks,’Earth Surface

Processes and Landforms6,t.469–84.

vandeWiel,M.J.,Coulthard,T.J.,Macklin,MG.,Lewin,J.(2007),‘Embeddingreach-scale

fluvialdynamicswithintheCAESARcellularautomatonlandscapeevolutionmodel’,

Geomorphology90,(3-4),t.283–301.

Walsh,P.T.,(2001),The Palaeogeography of the southern half of the British Isles and

adjacent Continental Shelf at the Palaeogene/Neogene boundary and its subsequent

modification: a reconsideration(Katowice,WydawnictwoUniwersytetuSlaskeigo),t.160.

Wilson,C.M.,aSmart,P.(1984),‘Pipesandpipeflowprocessesinanuplandcatchment,

Wales’,Catena 11,t.145–58.

Wolfenden,P.J.,aLewin,J.(1977),‘Distributionofmetalpollutantsinfloodplainsediments’,

Catena4,t.309–17.

71

Catrin Fflur Huws

Siarad iaith yr aelwyd pan fo’r aelwyd yn anfforddiadwy

GWERDDONCYFNODOLYN ACADEMAIDD CYMRAEG

Cyfrol I, Rhif 3, Mai 2008 • ISSN 1741-4261

72

Siarad iaith yr aelwyd pan fo’r aelwyd yn anfforddiadwy

Catrin Fflur Huws

Yngynyddol,mae’rmaterodaifforddiadwywediennillsylwynywasg,achany

llywodraeth.1Wrthi’rUndebEwropeaiddehanguachreumarchnadoeddnewyddar

gyfertai,dawpryderonynghylchprisiautaiyngwestiwnsyddâpherthnaseddledled

Ewrop.Amlygirypryderonhynosawlcyfeiriad.Mewndinasoedd,sailypryderonywnad

ywgweithwyrallweddol,ynysectorauiechyd,addysga’rgwasanaethauargyfwngyn

gallufforddiobywynardaleugweithle.2Mewnardaloeddgwledig,llemae’rgostobrynu

tywedicynyddu’ngyflymachnagawelwydmewnardaloeddtrefol,3ceirsawldimensiwn

i’rpryderonynghylchtaianfforddiadwy,gangynnwyseffeithiauprynianttaifeltaihaf

athaigwyliauarygymuned,aceffeithiaudiweithdraagwaithtymhorolarallupobli

fforddiotai.Mewnardaloeddllemaeiaithadiwylliantyrardalynfregus,ceirelfenarall

i’rcwestiwnodaifforddiadwy,ganfodanallueddpoblifaincatheuluoeddiarosymmro

eumagwraethyncaeleffaithandwyolarddyfodolyriaitha’rdiwyllianthynny.Dymayw’r

pryderwrthgwrs,yngnghyd-destunyFroGymraeg.4Sutgellirmeithriniaithyraelwyd,lle

mae’rgostobrynuaelwydymhellytuhwnti’rhynsyddynfforddiadwy?Amcanyrerthygl

honfellyywiystyriedbethsyddwediachosiprisiautaiifodynanfforddiadwy,mesur

llwyddiantyratebioncyfredolaciystyriedsutisicrhauprisiautaisyddynfforddiadwyac

amddiffyniaitharyrunpryd.

Beth yw tai anfforddiadwy?

Ymae’rterm‘taianfforddiadwy’yngolygugwahanolbethauiwahanolbobl,gan

ddibynnuaramrywoffactoraumegisincwm,blaenoriaethauafforddofyw.Irai,er

enghraifft,golygataianfforddiadwyfodpoblynddi-gartrefamnaallantfforddioto

uwcheupen.Ieraillgolyganadywpoblyngallufforddioprynutyonibaiiddyntdderbyn

budd-daliadauganywladwriaeth.Foddbynnag,yrhynsyddwedidigwyddofewny

ddegawdddiwethafywbodcartrefiynanfforddiadwyidrwchhelaethyboblogaeth,ac

ynanfforddiadwyhydynoedpanfodauincwmcysongandeulu.Erenghraifft,mewn

ystadegauagyhoeddwydargyferLloegryn2006,canfuwydnaallaiunigolynsyddyn

1 Erenghraifft,cyhoeddwydymgynghoriaddiweddarafyllywodraethardaifforddiadwyymmisGorffenaf2007,AdranCymunedauaLlywodraethLeol, Homes For the Future: More Sustainable: More Affordable(Llundain,TheStationeryOffice),http://www.communities.gov.uk/publications/housing/homesforfuture[CyrchwydEbrill10,2008].

2 Swyddfa’rDirprwyBrifWeinidog,Lessons from the past, challenges for the future for housing policy: An evaluation of English housing policy 1975-2000 (Llundain,ODPM),para1.39,t.27,http://www.communities.gov.uk/publications/housing/evaluationenglish[CyrchwydEbrill10,2008].

3 AffordableRuralHousingCommission(2006),Adroddiad,t.15,www.defra.gov.uk/rural/pdfs/housing/commission/affordable-housing.pdf[CyrchwydEbrill10,2008].

4 Aitchison,J.,aCarter.H.(2004),Speading the word: the Welsh language 2001(Talybont,YLolfa),t.12.

73

ennillcyflogo£17,000yflwyddynfforddioprynutymewn68ycantoetholaethau.5Ceir

enghraifftarwyddocaolganBestaShucksmith,wrthgyfeirioatanfforddiadwyeddyn

ArdalyLlynnoedd:‘[I]ntheLakeDistricttheNationalParkAuthorityestimatesanaverage

housepriceof£160,000asagainstanaveragehouseholdincomeof£23,000,indicatingan

affordabilityratioof7:1’.6

YngNghymru,mae’rsefyllfayndebygolofodynllawergwaeth,ganfodcyflogauar

gyfartaleddynis,7aphrisiautaiwedicynydduyngyflymach.8Yngrynofelly,nidywtai

anfforddiadwyoreidrwyddyngolygutaisyddynanfforddiadwyiboblymaeangen

cefnogaetharnyntganywladwriaethoherwydddiweithdraneuanallueddiweithio,ond

taisyddynanfforddiadwyiboblnaddylentyngyffredinolfodaganawsterausylweddol

i’wrhwystrorhagcaelmynediadi’rfarchnaddai.Dyma’rrheswmfellypahamfod

fforddiadwyeddtaiyndenugymaintosylw.

Paham fod tai yn anfforddiadwy?

Crynswthanfforddiadwyeddyfarchnaddaiywbodygalwamdaiynuwchna’r

ddarpariaeth.9Ceiramryworesymauamhyn.Yngyntaf,maesawlpolisiganyllywodraeth

drosypummlyneddarhugaindiwethafwedicyfynguarargaeleddtai,gangynnwys

cyfyngiadaucynllunio,yrhawlibrynutaicyngoradadreoleiddiomorgeisi,aganiataodd

iboblfenthycamwyoarianganfenthycwyrmorgais,ganalluogigwerthwyr,felly,igodi

prisiauuwchamdaiarwerth.Ynystodyruncyfnod,maeadeiladwaithcymdeithasol

wedinewidhefyd,gydamwyoboblynbywareupennau’uhunain,mwyodeuluoedd

unrhiant,amwyoboblsyddyngweithio’nbello’ucartrefi,ganbreswylioynagosachat

eugweithleynystodyrwythnos,adychwelydateuteuluoeddambenwythnosau.Golyga

hynfodniferyraelwydyddwedicynyddu,acfellyhefydyrangenamdai.

5 BramleyG.,aKarley,N.K.(2005),‘HowmuchextraaffordablehousingisneededinEngland?’,HousingStudies20:5,t.690.

6 Best,R.,aSchucksmith,M.(2006),Homes for Rural Communities, ReportoftheJosephRowntreeFoundationRuralHousingPolicyForum,t.7,http://www.jrf.org.uk/bookshop/eBooks/9781859354933.pdf[CyrchwydEbrill10,2008].

7 LlywodraethCynulliadCymru(2006),Rôl y system dai yn y Gymru wledig,Adroddiadymchwilcyfiawndercymdeithasol,t.6,AYCCA1/06/(Caerdydd,LlywodraethCynulliadCymru),http://new.wales.gov.uk/dsjlg/research/0106/reportw?lang=cy[CyrchwydEbrill10,2008].

8 ErenghraifftmewnpedairoAwdurdodauLleolyngNghymrucafwydcynnyddodros10ycantmewnprisiautaiynyflwyddynAwst2006-Awst2007,gydaphrisiautaiyngNgheredigionwedicynydduo18.4ycant–1.7ycantynfwyna’rcynnyddawelwydmewnprisiautaiynLlundainynystodyruncyfnod.GwelerLandRegistry(2007),LandRegistryHousePriceIndexAugust2007,http://www.landreg.gov.uk/assets/library/documents/hpir0907.pdf[CyrchwydTachwedd8,2007].Ershynmae’rfarchnaddaiwedibodynfwysegurondparhawniweldcynnyddsylweddolymmhrisiautaiCaerffili,SirGaerfyrddin,Gwynedd,YnysMôn,MerthyrTudfulaChastellNeddPortTalbot.GwelerLandRegistry(2007),LandRegistryHousePriceIndex,April2008,http://www.landregistry.gov.uk/www/wps/portal/!ut/p/c1/04_SB8K8xLLM9MSSzPy8xBz9CP0os3gfN1MTQwt381DL0BBTAyNjY0cTE19PQwN3M6B8JB55A2J0G-AAjoR0-3nk56bqF-SGRpQ7KioCALdDEtQ!/dl2/d1/L2dJQSEvUUt3QS9ZQnB3LzZfTEY1NDE4RzdVOVVUNTAyMzNBNDRNSTEwRzU![CyrchwydEbrill10,2008].

9 Hickey,S.,aBest,S.(2005),‘TheBiteafterBarker:notsohardtoswallow’,Journal of Planning and Environment Law1422–30,t.1423.

74

Ersysaithdegau,cafwydchwyddhefydynyfarchnadprynu-i-osod,acmaehynwedi

bodynffactorarallsyddwedirhoipwysausylweddolaryfarchnaddai,ganiboblweld

yfarchnadhonfelcyfleifuddsoddiagwneudelw.10Ynallweddol,erbodyffactorauhyn

wedieffeithioarbrisiautailedledCymruaLloegr,teimlireuheffeithiauynwaethmewn

ardaloeddgwledig,llemaestocllaiodaiargaeli’wprynu.

Mewnardaloeddgwledighefyd,ceirffactorauychwanegolsyddwedieffeithioarallu

poblifforddioprynuty.Peroddychwyddiantymmhrisiautaiynydinasoeddibobl

o’rardaloeddhynnysymudifywiardaloeddmwygwledig,lletueddaprisiauifodyn

rhatach.CeirysylwcanlynolganBestaShucksmitherenghraifft:

Thosemoving,inparticular,fromLondonandtheurbanisedSouth-East

canout-bidthoseearningalivingintheneighbouringregions;andthe

managerialandprofessionalclasses–whetherinretirementorwhether

commutingtotownsnearby–havedisplacedtheruralworkingclasses.11

Irai,taihaf,taigwyliauacailgartrefiyw’ratyniaddrosbrynutaimewnardaloedd

gwledig,traboeraillyngweldcyfleiosgoibywydyddinasermwyngwireddubreuddwyd

ofywydywlad.Ymaeardaloeddgwledigsyddofewncyrraeddhawddibriffyrddneui

ddinasoeddmawrionynarbennigoatyniadolganalluogipoblifywynywladagweithio

ynyddinas.Canlyniadhynywbodprisiautaimewnardaloeddgwledigwedicynydduar

raddfallawercyflymachnagmewnardaloeddtrefol.12

Ffactorarallsyddwedieffeithioarbrisiautaimewnardaloeddgwledigarraddfa

ehangachnagardaloeddtrefolyw’rwasgfaynysectortaicyhoeddus.Arraddfa

genedlaethol,mae’rhawlibrynutaicyngorodanDdeddfTai198513a’rhawligaffaeldan

DdeddfTai199614(hawliausyddbellachwedieudiddymudrosdro)15wedigolygufody

taisyddynparhauifodargaelynysectorgyhoeddusynamlyndaimewncyflwrgwael.

Mewnardaloeddgwledig,lleroeddllaiodaisectorgyhoeddusargaeligychwyn,mae’r

gweddilloli’nllawermwytrawiadol.16

Hefyd,mewnardaloeddtrefol,lliniarirychydigareffeithiauprisiauuchelardaidrwy’r

sectorrhentupreifat.Nidywhynargaeli’rfathraddaumewnardaloeddgwledig,a

10 Barker,K.(2004),ReviewofHousingSupply,Delivering Stability – securing our future housing needs,www.hm-treasury.gov.uk/consultations_and_legislation/barker/consult_barker_index.cfm[CyrchwydEbrill10,2008].

11 Best,R.,aSchucksmith,M,.(2006),Homes for Rural Communities..ReportoftheJosephRowntreeFoundationRuralHousingPolicyForum,t.4.http://www.jrf.org.uk/bookshop/eBooks/9781859354933.pdf[CyrchwydEbrill10,2008].

12 AffordableRuralHousingCommission(2006),Reportt.15,www.defra.gov.uk/rural/pdfs/housing/commission/affordable-housing.pdf[CyrchwydEbrill10,2008].

13 1985c.68.14 1996c.52.15 GorchymynTai(HawliGaffaelaHawliBrynu)(ArdaloeddGwledigDynodedigaRhanbarthau

Dynodedig)(Cymru),2003[OS2003Rhif.54].GorchymynTai(HawliGaffaelaHawliBrynu)(ArdaloeddGwledigDynodedigaRhanbarthauDynodedig)(Diwygio)(Cymru),2003,Rhif.1147.

16 LlywodraethCynulliadCymru(2005),Rôl y system dai yn y Gymru wledig,t.6,http://new.wales.gov.uk/dsjlg/research/0106/reportw?lang=cy[CyrchwydEbrill10,2008].

75

dengysyrystadegaumaillaiodaiyndairhentmewnardaloeddgwledig,17gyda’r

canlyniadnadyw’rfarchnadrentuyngallucyfrannuatddatrysybroblem,fely’igellir

mewndinasoeddmawrion.

Hefyd,erbodgallu(apharodrwydd)poblifenthycaarianwedicynyddu’nsylweddol

mewncenhedlaeth,ceirgwahaniaethaudaearyddolyngngalluymarferolpoblifenthyca

mwyoarian.18Mewnardaloeddgwledig,ersedwiniadydiwydiantamaethyddol,ymae’r

economilleolynddibynnolardwristiaeth–sectorgyflogaethansicr,iseleidâl,tymhorola

chydaondyrychydiglleiafostrwythurgyrfaol.19Anoddiawnydywmewnsefyllfao’rfath

igaelbenthyciadargyfermorgais,acfellyerbodcaniatáubenthyciadauuwchwedi

arwainatgynyddmewnprisiautai,nidyworeidrwyddwedicynorthwyopoblsyddynbyw

mewnardaloeddgwledigigaelmynediadi’rfarchnaddaileol.

Ynyrunmodd,erbodcyfyngiadauarganiatâdcynlluniowediperigwasgfayn

genedlaetholynyniferodaiaadeiledir,ymae’rpwyslaisaroddirarailddatblygutirsydd

wedieiddatblyguo’rblaen(safleoedd‘brownfield’)wediperimaimewnardaloedd

trefolyradeiledirymwyafrifodai,gydagychydigiawnogyfleoeddargyferdatblygiadau

adeiladumewnardaloeddgwledig.Unwaitheto,effaithhynywiachosiytaisyddwedi

eulleolimewnardaloeddgwledigifodynllawermwygwerthfawr,acfellymae’ucostyn

cynyddu.

Foddbynnag,erbodycyfuniado’rffactorauhynwedipericynnyddcyffredinolmewn

prisiautai,bumoddlleihau’reffaithgymunedolmewnardaloeddtrefoloherwydd

marchnadrentuffyniannus.Mewnardaloeddgwledig,foddbynnag,niellirdibynnuar

argaeleddtaiarrentynyrunmodd.20

Effeithiau anfforddiadwyedd

Erbodcanlyniadaui’runigolynobeidiogallufforddioprynuty,ymaeanallueddpobli

brynutaihefydyneffeithio’nehangachargymdeithas.Erenghraifft,lleprynirtaimewn

ardaloeddgwledigargyfertaigwyliauathaihaf,ceireffaithandwyolarwasanaethau

lleolgannadywperchnogiontaigwyliauyndefnyddiogwasanaethaumegisyrysgolleol,

acondyndefnyddiosiopaulleolathrafnidiaethgyhoeddusynachlysurol.Canlyniadhyn

ywbodparhadgwasanaethauo’rfathdanfygythiad.Amlygiryrymdeimladhwnmewn

anerchiadganTimFarronA.S.,AelodSeneddoldrosetholaethWestmorlandandLonsdale

ynArdalyLlynnoedd,iDy’rCyffredin.Dywed:

Peoplewho,hadtheybeenfirst-timebuyersadecadeago,wouldhave

beenabletoaffordamortgageforastarterhome,haveabsolutelyno

chanceofdoingsonow.Thosepeopledooneoftwothings:theyeither

17 LlywodraethCynulliadCymru(2005),Rôl y system dai yn y Gymru wledig,t.6.http://new.wales.gov.uk/dsjlg/research/0106/reportw?lang=cy[CyrchwydEbrill10,2008].

18 Swyddfa’rDirprwyBrifWeinidog(2005),Lessons from the past, challenges for the future for housing policy: An evaluation of English housing policy 1975-2000,Atodlen(Llundain,ODPM).

19 LlywodraethCynulliadCymru(2005),Rôl y system dai yn y Gymru wledig,t.6,http://new.wales.gov.uk/dsjlg/research/0106/reportw?lang=cy[CyrchwydEbrill10,2008.]

20 Ibid.

76

leavetheareaortheyentertherentedmarket,bothofwhichhaveseriously

damagingeffectsonourlocalcommunities.South Lakelandcurrentlyloses27

percentofitsyoungpeople,nevertoreturn.Notonlyisthatheart-breaking

forlocalfamilies,itisalsodisastrousfortheeconomyandforsociety,stripping

ourtownsandvillagesoftalentandenergy,reducingtheskillsbase,reducing

thebirthrate,leadingtofallingschoolrollsandleachingthelifebloodfrom

ourcommunities...Excessivesecondhomeownershippusheshouseprices

evenfurtherbeyondthemeansoflocalpeopleandremoveshomesthat

wouldotherwisebe,andindeedoncewere,inthehandsoflocalfamilies.

Theimpactonourcommunityofexcessivesecondhomeownershipis

crippling,becausethelossofpropertiestothesecondhomesectorthreatens

thesurvivaloflocalbusinesses,schoolsandpublictransport,aswellasother

services.21

Effaitharalli’rsefyllfallemaeprisiautaiynanfforddiadwyywcreuanghydbwyseddyn

nemograffegoedranyboblogaeth.Nidywprynwyrifaincsyddynprynutyamytrocyntaf

yngallufforddiobywyneucynefinoedd.Canlyniadhynywardaloeddwedi’upoblogi

ganboblogaethsyddynheneiddio,ondllenadoesfframwaithogefnogaethdeuluol

llecaiffyrhenoedgefnogaethganeuteuluoedd.Ceireffaithhefydarygenhedlaeth

iau.Gannadydynthwythau’ngallubywynagosateuteuluoedd,caiffyrhwydwaith

ogefnogaethgymdeithasoleiwanio,ganarwainatunigeddachymunedauarchwâl.

Ganhynny,gwelwnfodtaianfforddiadwyyncaeleffaithytuhwntisefyllfa’runigolyn:

ceiroblygiadauhefydi’rgymdeithasgyfanwrthidaisyddynanfforddiadwyirai,beri

gwasgfamewngwasanaethaui’rgymdeithasgyfan.Niellirfellyanwybyddu’rffenomeno

daianfforddiadwyfelrhywbethsyddyneffeithioarsector‘arall’ogymdeithas–teimlirei

effeithiauarraddfallaweriawnhelaethach.

Canlyniadaralli’rsefyllfallemaeprisiautaiynanfforddiadwyywigreuanghydbwysedd

ynnemograffegoedranyboblogaeth.Nidywprynwyrifaincsyddynprynutyamytro

cyntafyngallufforddiobywyneucynefinoedd.Canlyniadhynywardaloeddwedi’u

poblogiganboblogaethsyddynheneiddio,ondllenadoesfframwaithogefnogaeth

deuluolllecaiffyrhenoedgefnogaethganeuteuluoedd.Ceireffaithhefydary

genhedlaethiau.Gannadydynthwythauyngallubywynagosateuteuluoedd,caiffy

rhwydwaithogefnogaethcymdeithasoleiwanio,ganarwainatunigeddachymunedau

archwâl.

MewnardaloeddmegiscefngwladCymrumaecanlyniadychwanegoli’rsefyllfallemae

prisiautaiymhelluwchlawcyflogaulleol,sefyreffaithandwyolargymunedaullemaeiaith

leiafrifolynparhauifodyniaithnaturiolygymdeithas.Yneugwaitharoroesiadieithoedd

lleiafrifol,cyfeiriaAitchisonaCarter22atbwysigrwyddcaeltrwchosiaradwyrermwyn

sicrhauparhadiaithfeliaithnaturiolygymuned.Awgrymirfodcymunedaullesiarediriaith

gandros80ycanto’rboblogaethyndebygolofodyngymunedaulledefnyddiryriaith

21 HansardHC,October27,2005,col.508–9.22 Aitchision,J.,aCarter,H.(2004),Spreading the Word: The Welsh Language 2000(Talybont,Y

Lolfa),t.37.

77

honnofeliaithnaturiolygymuned,acmae’nanoddiboblnadydyntynsiaradyriaith

honnofodynrhano’rgymunedonibaieubodynmeithrinyriaith.

Lledisgynyganranosiaradwyriffigwrrhwng60ac80ycant,foddbynnag,ytebygrwydd

ydywi’riaithhonnogollieichadernidfeliaithygymuned,acheirllaioanogaethi’rrheiny

nadydyntynsiaradyriaithi’wdysgu.Nidoesi’riaithhonnoyrun‘cyfalaf’yngymdeithasol

–nidyw’riaithyngalluprynucymaintofantaisgymdeithasol,acfellydilynirycwympyng

nghanranysiaradwyrgangwympynyniferoeddsyddyndewistrosglwyddo’riaithi’w

plant,neusyddyndewisdysgu’riaith.Effaithhynywcreupatrwmogolliiaith–ceirllai

osiaradwyr,acfellyllaioanogaethiarddelyriaith,acfellyceirllaiosiaradwyr,acfelly

ymlaen.Dyma’runionbethsyddwedidigwyddynardalDwyforyngNgogleddCymru.Yn

ôlystadegau’rcyfrifiadau,yroedd89ycantoboblogaethDwyforym1981ynsiaradwyr

Cymraeg,acroedddros80ycantosiaradwyrCymraegmewndegallano’rtairardal

arddeg.Erbyn2001,dimondmewndwyardalyceir80ycantneufwyo’rboblogaeth

syddynmedru’rGymraeg.23Felly,gwelwnfoddyfodolyGymraegfeliaithnaturioly

gymunedynedrychyndduiawn.Ynyruncyfnod,gwelwydtwfmewnmewnfudwyri’r

ardaloherwyddatyniadylleoliad,aphrisiautaiaoeddyngryndipynynrhatachna

thaiawerthidmewnardaloeddtrefol,athaiaoeddarwerthmewnardaloeddgwledig

cyffelyb.24Drwyi’rGymraeggollieichadarnlefeliaithnaturiolygymuned,collirhefydyr

ymarfero’iharddel,ganarwainatamharodrwyddcynyddoli’wdefnyddiomewnparthau

eraillmegisaddysg,asefyllfaoeddmegisachosionllysagwasanaethaucyhoeddus,llebu

ymdrechioniehanguparthau’riaithGymraegdrwygyflwynodarpariaethddwyieithog.

Gwelwnfellyfodtaisyddynanfforddiadwyarraddfaleolhefydyngallucreusefyllfao

ansefydlogrwyddieithyddolacnaddadleconomaiddynunigyw’rddadloblaidsicrhau

cartrefifforddiadwyarraddfaleol.

Atebion cyfredol

Prifffrwdyrymatebi’rsefyllfallemaetaiynanfforddiadwyywdarparucynlluniautai

fforddiadwy,syddarwahâni’rfarchnaddai.Hynnyyw,derbynnirnadywtaiaryfarchnad

agoredynfforddiadwy.Erenghraifft,dywedyComisiwnarDaiFforddiadwymewn

ArdaloeddGwledig:

Thegovernment’sdraftdefinitioninPlanningPolicyStatement3statesthat

affordablehousingisnon-market housing providedtothosewhose needs are not met by the market.

a:

Markethousing.Housingsoldontheopenmarket.Markethousingwillnot

meettheaffordablehousingdefinition.

23 CanolfanYmchwilEwropeaidd.ArdrawiadIeithyddolhafanPwllheli:AdroddiadTerfynol(2005),t.8,http://www.gwynedd.gov.uk/upload/public/attachments/777/ADRODDIAD_TERFYNOL_HAFAN_5_MAI1.doc[CyrchwydEbrill10,2008].

24 LlywodraethCynulliadCymru(2006),Rôl y system dai yn y Gymru wledig,Adroddiadymchwilcyfiawndercymdeithasol,t.4,AYCCA1/06/(Caerdydd,LlywodraethCynulliadCymru),http://new.wales.gov.uk/dsjlg/research/0106/reportw?lang=cy[CyrchwydEbrill10,2008].

78

Erbodamrywowahanolfodelauargyferdarparutaifforddiadwy,erenghraifft

HomeBuy25a’rCynlluniauGweithwyrAllweddol,26yrhynsyddwrthwraiddpobuno’r

cynlluniauywbodCymdeithasauTaiynariannurhano’rgostobrynuty(30ycantfel

arfer27–erygallybenthyciadfodgymainta50ycant,megisyngnghynllunCymorth

prynuCymdeithasTaiEryri28),trabo’rprynwrynariannu’rgweddillgydachynilionneu

fenthyciadmorgais.UnffurfarhynywbodyGymdeithasDaiynrhoibenthyciadoariani’r

prynwrsyddyngyfwerthâchyfranogostprynu’rty.Panwerthiryty,rhaidad-dalu’rarian

afenthycwydganyGymdeithasDai,ermwyngalluogi’rGymdeithasiariannumwyodai

fforddiadwy.Ymodelarallsyddynbodoliyw’rmodellledaw’rprynwra’rGymdeithas

Daiyngyd-berchnogiondrosytyfforddiadwy.Byddyprynwryntalurhenti’rGymdeithas

Dai,ahefydyntalu’rad-daliadauarfenthyciadarforgais.29Gallytaiabrynirddodostoc

gyfredolyGymdeithasDai,neugallantfodyndai(newyddneuail-werthiannau)syddar

wertharyfarchnadagored.Foddbynnag,yrhynsyddynamlwgo’rddaufodelywbod

taisyddarwertharyfarchnadagoredynrhyddrudonibaii’rprynwrdderbyncymorth

ganyGymdeithasDai.

Erbodymesurauhynwedigalluogipoblibrynutai,mesurautymorbyrydyntyny

bôn.Gallantgynorthwyo’rgenhedlaethgyntafobrynwyribrynuty,ondnidyw’n

systemgynaliadwy.Wrthi’rgostobrynutygynyddu,cynydduhefydwnaiffygosti’r

prynwr,abuaniawnydawygosti’rprynwrynanfforddiadwy,ergwaethafcyfraniady

GymdeithasDai.Erenghraifft,panoeddcyfartaleddprisiautaiynllaina£100,000,yna

golygaicyfraniado30ycantogostypryniantganGymdeithasDai,fod£70,000ynswm

fforddiadwyi’rprynwreigyniloneueifenthyca.Foddbynnag,gydaphrisiautaibellach

yncostio£185,61630golygacyfraniado30ycantganGymdeithasDaifodynrhaidi’r

prynwrganfod£129,931ermwyngalluprynuty.Hynnyyw,onibaifodyGymdeithas

Daiyncyfrannucyfranhelaethachogostypryniant,ymaetaiaallaifodwedibodyn

fforddiadwybummlyneddynôl,bellachynanfforddiadwy.Foddbynnag,osywcyfraniad

yGymdeithasDaiynhelaethach,ynamae’rswmsyddynrhaideiad-dalupanwerthiryty

hefydynmyndifodynuwch.

Ychwanegiratyreffaithhyndrwyidaifforddiadwyfodarwahâni’rfarchnaddai,ond

wedi’udiffiniogangyfeirioatyfarchnadgyffredin.Dyma’rsefyllfadebygol.Ymaeprynwr

ynprynutyfforddiadwygydachymorthmorgaisachyfraniadganGymdeithasDai.

25 LlywodraethCynulliadCymru,HomeBuy: Arweiniad i Ymgeisgwyr yng Nghymru,http://new.wales.gov.uk/desh/publications/housing/homebuyguide/guidew?lang=cy[CyrchwydEbrill10,2008].

26 Swyddfa’rDirprwyBrifWeinidog,AdranCymunedauaLlywodraethLeol(2006),Key Worker Living,http://www.communities.gov.uk/housing/buyingselling/ownershipschemes/homebuy/keyworkerliving/[CyrchwydEbrill10,2008].

27 LlywodraethCynulliadCymru,Homebuy. Arweiniad i Ymgeiswyr yng Nghymru,http://new.wales.gov.uk/desh/publications/housing/homebuyguide/guidew?lang=en[CyrchwydEbrill10,2008].

28 CymdeithasTaiEryri(2008),CymorthPrynu,http://taieryri.co.uk/cymraeg/looking_for_home/homebuy.aspx[CyrchwydEbrill10,2008].

29 LlywodraethCynulliadCymru(2006),Y Pecyn Cymorth Tai Fforddiadwy,http://newydd.cymru.gov.uk/docrepos/40382/sjr/housing/affordablehousingtoolkite?lang=en[CyrchwydEbrill10,2008.]

30 FfigurauganGofrestrfaTirEiMawrhydi,http://www.hmlr.gov.uk/[CyrchwydEbrill10,2008].

79

Ymhenamser,penderfynasymudty,erenghraifftoherwyddfodeianghenionwedinewid

wrthiddonewidofodynunigolynifodynbenteulu.Panddigwyddhynny,rhaidi’rprynwr

ad-dalucyfraniadyGymdeithasDai,syddyngolygunaallwireddullawnwerthytydrwy’i

werthu.Canlyniadhynywnaallfforddioprynutysyddarwertharyfarchnadagored.

Rhaididdofellybrynutyfforddiadwyarall–syddynrhwystro’railgenhedlaethoddarpar-

brynwyrrhagcaelmynediadi’rfarchnaddai.Aryllawarall,onibaibodyGymdeithas

Daiyngalluadennilleifenthyciadi’rprynwr,niallfforddiocynnigbenthyciadHomeBuy

i’railgenhedlaethobrynwyr.Gwelwnfellymaidimondygenhedlaethgyntafobrynwyr

agefnogirganysystembresennolosicrhaufforddiadwyedd,achannadydynthwy’n

debygoloallucroesiimewni’rfarchnadagored,nidoesmoddrhyddhautaifforddiadwy

argyferyrailgenhedlaethobrynwyr.Ynanffodus,ymddengysfodypatrwmhwnyn

debygolobarhau,gani’rllywodraethbarhauigefnogicynlluniausyddynparhauiddilyn

trywyddcyd-bryniantganyprynwra’rCymdeithasauTai,ondgydamwyogyfleoeddi

fenthygarianganfenthycwyrmorgeisi.31Foddbynnag,feladrafodwydynghynt,ymae

llaweriawnynanosi’runigolionsyddynddibynnolarwaithtymhorolsicrhauariangan

fenthycwyrmorgeisiac,wrthgwrs,felawelwydynygorffennolgallberiiwerthwyrofyn

prisiauuwchamdai,acfellycreumarchnaddaisyddynfwyfwyanfforddiadwy.O’r

herwydd,sicrhauparhadadwysâdybroblemawna’rmesurautaifforddiadwycyfredol

ynhytrachna’udatrys.

Ynogystalâmesurauargyfertaifforddiadwy,mewnrhaiardaloeddceirdimensiwnlleoli’r

cwestiwnodaifforddiadwy.Ermwynsicrhaufodtainidynunigynfforddiadwy,ondhefyd

ynfforddiadwyarraddfaleol,cyfyngirargaeleddtaifforddiadwyibobladdiffinnirfelpobl

leol,sefpoblsyddynbywneuyngweithioofewnyrardal,neuboblsyddamddychwelyd

i’rardal.Erenghraifft,ynNodynCyngorTechnegolLlywodraethCynulliadCymrudiffinnir

poblleolfelaganlyn:

- aelwydydd sydd yn yr ardal eisoes ac y mae arnynt angen llety ar wahân yn yr ardal;

- pobl sy’n darparu gwasanaethau hanfodol wrth eu gwaith ac y mae angen iddynt fyw

yn nes at y gymuned leol;

- pobl sydd â chysylltiad teuluol neu gysylltiadau â’r gymuned leol ers tro;

- pobl sydd wedi cael cynnig swydd yn yr ardal leol ac y mae angen tai fforddiadwy

arnynt.32

Defnyddirmesurauo’rfathynarbennigmewnardaloeddgwledig,llenaellirdiwallu’r

angenamdaidrwyganiatáumwyogynlluniauadeiladu,ganfoddyheadhefydi

warchodyramgylcheddnaturiol.YnyParciauCenedlaetholacArdaloeddoHarddwch

31 AdranCymunedauaLlywodraethLeol(2007),Homes for the future: more affordable, more sustainable,http://www.communities.gov.uk/documents/housing/pdf/439986[CyrchwydEbrill102008].

32 LlywodraethCynulliadCymru(2006),PolisiCynllunioCymru:NodynCyngorTechnegol.2,CynllunioaThaiFforddiadwy,t.12,paragraff10.16,http://new.wales.gov.uk/docrepos/40382/4038231121/403821/40382/40382/4038241/39239_TAN_2_ACs_Welsh_LoRes.pdf?lang=en[CyrchwydEbrill10,2008].

80

NaturiolArbennigynenwedig,ceirdyletswyddiwarchodyramgylchedd,33acfellyceir

cyfyngiadauarygalluiadeiladumwyodai.Serchhynny,ystyriryrangenigadwpobl

leolofewnardaloeddeumagwraethfelblaenoriaeth.Ganhynnydefnyddirysystem

oglustnodiardaloeddfelsafleoeddeithriediggwledig34ermwynrhoiblaenoriaethyny

farchnaddaiibobladdiffinnirfelpoblleol.Defnyddiwydyfecanwaithhongydachryn

lwyddiantmewnardaloeddmegisParcCenedlaetholDyffrynnoeddSwyddEfrog35

arhannauoDorset.MabwysiadwydymodelhwnyngNghymruymMholisiCynllunio

Cymru36acfeallfodynfforddosicrhaufodpoblleolyncaelrhywfaintoflaenoriaeth

ynyfarchnaddai,acohynny,cyfleibarhadcymunedaullesiarediryGymraegfeliaith

naturiolygymunedgandrwchyboblogaeth.Erenghraifft,nibyddCyngorSirGwynedd

yncaniatáudatblygiadonibaiiddogynnwysamodynunolagadran106DeddfCynllunio

GwladaThref1990,syddynmynnufodcanrano’rtaiaadeiladiryndaifforddiadwya’u

bodyncaeleucynnigarwerthibobllleolcyniddyntgaeleucynnigarwerthifarchnad

ehangach.37Nichaiffcynlluniauargyferadeiladutaieuderbynonibaentyndiwallu

anghenionpoblleolamdai.Cedwirrheolaetharbrisiautai,felly,oherwyddbodrhaidi

werthwyrgwerthutaiibreswylwyrlleol.

Foddbynnag,ymahefydceircyfyngiadauymarferolarallu’rmecanweithiauhynisicrhau

bodyddarpariaethodaifforddiadwyiboblleolyncyfatebi’rgalw.Dimonddegycant

obobdatblygiadnewyddsyddyngorfodbodynfforddiadwyiboblleol.38Foddbynnag,

gydachyfyngiadauynyParciauCenedlaetholarfaintowaithadeiladunewyddsyddyn

galludigwydd,achydagondcanranfechano’rtaiaadeiladiryngorfodbodargyfer

poblleolacynfforddiadwy,gwelwnmaicamaubychainiawnagymeririsicrhauygall

poblfforddio,mewngwirionedd,iarosynardaloeddeumagwraeth.Ynwir,mewnardal

33 DeddfParciauCenedlaetholaMynediadi’rWlad1949,(1949,c.96a6,aDeddfyWladaHawliauTramwy2000,(2000),c.37a82.

34 AdranCymunedauaLlywodraethLeol(2006),DatganiadPolisiCynllunio3,www.communities.gov.ukpub/911/PlanningPolicyStatement[CyrchwydEbrill10,2008].

Diffinnirsafleoeddeithriediggwledigfelaganlyn: Dylaisafleoeddeithriediggwledigfodynfach(felydiffinnirhynny’nlleolynycynllun

datblygu),argyfertaifforddiadwyynunigacardirmewnaneddiadaugwledigsy’nbodolieisoesneuardirsyddamyffinâhwy,acnafyddai,felarall,yncaeleiryddhauargyfertaiaryfarchnadagored.Dylai’rtaifforddiadwyaddarperirarsafleoeddo’rfathddiwalluanghenionpoblleol…ambythadylentgyfrifatnifercyffredinolytaiaddarperir.

LlywodraethCynulliadCymru(2006),PolisiCynllunioCymru:NodynCyngorTechnegol.2:,CynllunioaThaiFforddiadwy,t.10,paragraff10.13,http://new.wales.gov.uk/docrepos/40382/4038231121/403821/40382/40382/4038241/39239_TAN_2_ACs_Welsh_LoRes.pdf?lang=en[CyrchwydEbrill10,2008].

35 YorkshireDalesNationalParkAuthority,LocalOccupancyCriteria,www.yorkshiredales.org.uk/local_occupancy_criteria[CyrchwydEbrill10,2008].

36 LlywodraethCynulliadCymru(2006),PolisiCynllunioCymru:NodynCyngorTechnegol.2:CynllunioaThaiFforddiadwy,t.12,paragraff10.16.http://new.wales.gov.uk/docrepos/40382/4038231121/403821/40382/40382/4038241/39239_TAN_2_ACs_Welsh_LoRes.pdf?lang=en[CyrchwydEbrill10,2008].

37 CyngorSirGwynedd(2008),CytundebCyfreithiolAdran106,TaiFforddiadwyCyngorGwynedd,http://www.gwynedd.gov.uk/upload/public/attachments/901/Crynodeb_o_Gytundeb_106_Tai_Fforddiadwy.pdf[CyrchwydEbrill10,2008].

38 YorkshireDalesNationalParkAuthority(2006,Yorkshire Dales Local Plan, www.yorkshiredales.org.uk/yorkshire_dales_local_plan_2006_-_final.pdf[CyrchwydEbrill10,2008].

81

wledig,ynenwediglleceircyfyngiadauaradeiladu,efallaifodclustnodiuntyymhob

degfeltaiargyferpoblleolyngolygumaiondunneuddauodaiymhobardalfyddyn

daiargyferpoblleol.Dymasyddyndebygoloddigwyddgydachynlluniautailleolyng

Nghymru,ynenwedigmewnardaloeddmegisParcCenedlaetholEryri–yrunionardallle

ceirytrwchosiaradwyrCymraegymaeeiangenisicrhauparhadiaithfeliaithnaturiol

ygymuned.Annhebygolfellyywifesurauo’rfathsicrhauparhadtrwchosiaradwyr

Cymraegmewnardaloeddllemaedyfodolyriaithynsigledig.

Caiffymecanweithiaueubeirniaduhefydameibodyngymharolhawddisicrhaueithriad

rhagygofynionodaifforddiadwyathaiiboblleol,oherwyddamwyseddynyrheolau

ynghylchpabrydymae’nrhaidiadeiladwrddarparutaifforddiadwy,afaintodai

fforddiadwysyddyngorfodbodynrhano’rdatblygiad.39Ganhynny,maesicrhaueithriad

rhagydyletswyddiadeiladutaifforddiadwyyngampoblogaiddganddatblygwyr

taisyddynymwybodoleibodynllaweriawnmwymanteisioliddyntddatblygutaiary

farchnadagoredynhytrachnagargyferysectortaifforddiadwy.Gallanthefydfanteisio

areconomïaugraddfaganeibodynllaweriawnrhatachiadeiladuuntymawr,syddyn

anfforddiadwyi’rrheinysyddynbrynwyramytrocyntaf,nagydywiadeiladudaudyllaia

allaifodofewncyrraeddariannolargyferyprynwrifanc.40

Hydynoedlleadeiladirdatblygiadnewyddodai,amlygirpryderonganFynnac

Auchinloss41fodyrangenineilltuotaifeltaifforddiadwyyndebygologaeleffaithandwyol

argostautaiaryfarchnadagored.Eglurant,eridaiddodynfforddiadwyargyferun

sectoro’rgymuned,dôntynanfforddiadwyisectorarallo’rgymuned,sectorsyddynbyw

arincwmcymharolfychan,42ondsectornadyw’ngymwysialluprynutaifforddiadwyac

syddfelly’ngorfodprynuaryfarchnadagored.Foddbynnag,ofewnyfarchnadagored

maeprisiauwedicynydduermwyngalluogi’radeiladwyriadennillycolledionelwsydd

wediCodioherwyddydyletswyddiwerthurhaio’rtaiambrisfforddiadwy.Crëirhaeno’r

boblogaethnadydyntyngalluprynutaifforddiadwynathaiaryfarchnadagored.

Nidyw’rmesuraucyfredol,felly,ynsicrhaufforddiadwyeddgynaliadwy.Eithriadprinyw’r

personsyddyngallumanteisioarymecanweithiauiddiwallu’rangenamdaisyddyn

fforddiadwyiboblleol.Unwaithetoteimlirhynynwaethmewnardaloeddgwledig,gan

fodysafleoeddsyddynaddasargyferdatblygutaiyndueddolofodynfychanoran

maint,acfellytueddiriymwrthodrhageudatblyguoherwyddnafyddmoddadeiladu

digonodaiisicrhaufodytaiawerthiraryfarchnadagoredyngwrthbwyso’rgosti’r

adeiladwroddarparutaifforddiadwy.

Ynycyd-destunCymreig,effaithhynywnaallpoblfforddiobywynardaleumagwrfa,

acoganlyniad,niamddiffynnirytrwchoboblogaethaamlygirganCarter43syddyn

39 Fyn.,L,acAuchinloss,M.(2003),‘TheProvisionofAffordableHousingonShelteredHousingDevelopments’,Journal of Planning and Environmental Law,t.141.

40 Johnston,E.(2003),Asgwrn Cynnen: Tai Fforddiadwy yng Nghymru Wledig(Caerdydd,IWA),t.9.41 Fynn.L,acAuchinloss,M.,op cit..42 Gallent,N.,Mace,A.,aTewdwrJones,M.(2002),‘DeliveringAffordableHousingthrough

Planning:ExplainingVariablePolicyUsageacrossRuralEnglandandWales’,Planning Practice and Research 17,4,t.465–83.

43 Aitchision,J.,aCarter,H.(2001),op cit.,t.37.

82

angenrheidiolermwynsicrhauparhadiaithfeliaithnaturiolygymuned.Trownfellyatsuty

gellirnewidysefyllfaergwell.

Atebion – tri cham at dai fforddiadwy

Ynyrerthyglhon,gwelwydmaiprifwendidau’rsystembresennolywidaifforddiadwyfod

arwahânidaiarwertharyfarchnadagored,abodtaifforddiadwyathailleolondyn

cynrychiolicyfranfychano’rtaisyddargaeli’wprynu.Oganlyniadnidyw’rcyflenwad

odaifforddiadwyyncyfatebâ’rgalw,acfellydrwywneudtaiynfforddiadwyiunsector

ogymdeithas,dôntynanfforddiadwyisectorarallsyddyngorfoddibynnuaryfarchnad

agored.Ganhynny,ycamcyntafywinormaleiddiofforddiadwyedd–hynnyywdrwy

ehanguarycyflenwadodaifforddiadwy.Gellircyflawnihynynrhannoldrwyehanguar

ymecanweithiaupresennol.Erenghraifft,arsafleoeddbychan(megissafleoeddsyddi

gynnwysdegtyneulai–sefyrhynsyddyndebygolarsafleoeddmewnpentrefigwledig),

feellirmynnufodpobtyawerthirynfforddiadwy.44Byddaihynohono’ihunanynsicrhau

fodmwyodaifforddiadwyargael,athrwygyplysufforddiadwyeddgydachamauiroi

blaenoriaethiboblleol,felageirymMharcCenedlaetholDyffrynnoeddSwyddEfrog,

gellirsicrhaufodmwyogyfleiboblalluparhauifywynardaleumagwraeth.

Ynail,dadlGallentet al45ywfodganyrawdurdodaulleolhefydrôlallweddolynyfenter

osicrhaufodmwyodaifforddiadwyargael,ganfodmoddiddyntfodynfwycadarn

drwyfynnufodadeiladwyrynadeiladutaifforddiadwy.46Awgrymantfodadeiladwyryn

galluosgoiamodauynghylchadeiladutaifforddiadwydrwyddadlaufodadeiladutai

argyferyfarchnadagoredynwellnapheidioadeiladuogwbl.Foddbynnag,yrhyna

adeiladirywtaimawrionsyddynmanteisioareconomïaugraddfa,acfellyyndainad

ydyntynaddasosafbwyntmaintnaphrisargyferysawlsyddyncanfodfodprisiautaiyn

anfforddiadwy.Ganhynny,ycamcyntaftuagatsicrhautaifforddiadwyywiadeiladu

mwyodaisyddynwirioneddolfforddiadwyacsyddyndiwalluanghenionysawlsyddyn

methucaelmynedianti’rfarchnaddai.

Ynogystalâthynhauaryramodauynymwneudâchaniatâdcynllunio,gallawdurdodau

lleolhefydddatblygupolisïaullymachargyfercaniatáudefnyddioanheddaumewn

ardaloeddgwledigfelcartrefigwyliau,taihafacailgartrefi.Dymarywbethsyddyn

destunymgyrchoeddmewnsawlardalyngNghymruaLloegr,acyndestynadolygiad

cyfredolganMatthewTaylor,yrAelodSeneddolargyferTruroaStAustellyngNghernyw.47

PecaniateiriAwdurdodauLleolfynnufodrhaidiunigolionsyddynprynutaifelailgartrefi

44 Shelter,InvestigationReport(2004),Priced out: the rising cost of rural homes,t.8,http://england.shelter.org.uk/files/docs/7689/Ruralinvesreportfinal.pdf[CyrchwydEbrill10,2008].Gwelerhefyd,LlywodraethCynulliadCymru(2006),PolisiCynllunioCymru:NodynCyngorTechnegol,2,Cynllunio a Thai Fforddiadwy,t.9,paragraff10.6,http://new.wales.gov.uk/docrepos/40382/epc/planning/40382/40382/4038241/39239_TAN_2_ACs_Welsh_LoRes.pdf?lang=cy[CyrchwydEbrill10,2008].

45 Gallent,N.,Mace,A.,aTewdwr-Jones,M.(2002),op cit., t.465–83.46 Gallent,N.,Mace,A.,aTewdwr-Jones,M.(2002),op cit.,t.471.47 AdranCymunedauaLlywodraethLeol(2007),MatthewTaylorReviewonRuralEconomy

andAffordableHousing,http://www.communities.gov.uk/documents/planningandbuilding/pdf/614580[CyrchwydEbrill10,2008].

83

neudaigwyliauwneudcaiscynllunioermwynnewidpwrpasyranhedd,byddaiobosib

ynperiiail-gartrefiddodynllaideniadol.Anawsterhynwrthgwrsyweifodynanoddiawn

i’wfonitroosnadywdarparbrynwyryndatgelueubwriadauiddefnyddio’rtyfelcartref

gwyliau,neuyncofrestruyprifgartrefynenwunperchennog,a’rcartrefgwyliauynenw’r

cymar.

Ynghlwmâhyn,rhaiddiddymu’rrhwystraupresennolsyddynperiiAwdurdodauLleolfod

ynbetrusgarynghylchcaniatáucynlluniauargyfertaifforddiadwy.DadleuirganGallent

et al48 fod y rheolau presennol hefyd yn rhy gymhleth, ac o ganlyniad caiff cynlluniau

eu gwrthod oherwydd amheuon ynghylch eu heffeithiau a’u cyfreithlondeb, yn hytrach

na’u derbyn gydag amodau penodol. Er enghraifft, y mae canllawiau eisoes yn bodoli49

sydd yn pwysleisio’r angen i ystyried yr effeithiau ar yr iaith Gymraeg fel un o’r meini prawf

wrth benderfynu a ddylid caniatáu cynllun datblygu arfaethedig.50 Gallai defnyddio’r

canllawiau hyn mewn ffordd synhwyrol gael effaith hynod o bositif o safbwynt cynllunio

gofod i sicrhau parhad yr iaith Gymraeg fel iaith naturiol y gymuned. Gellid eu defnyddio

i sicrhau na chaiff cymunedau Cymraeg eu hiaith eu chwalu gan ddatblygiadau sydd

yn creu pyllau llai o siaradwyr y Gymraeg wedi eu gwasgaru, yn hytrach na chymuned

lle’i siaredir fel iaith naturiol y gymuned. Yn ôl canfyddiadau Gallent et al.,fodd

bynnag,eithriadauprinyw’rsefyllfaoeddlledefnyddiwydycanllawiauhynoherwydd

euhamwyseddaphryderondroseucamddefnyddiomewnfforddfyddai’ndenu

beirniadaethogreugwahaniaetharsailhil,yngroesiadran19B(1)DeddfCysylltiadau

Hiliol(Diwygiad)2000.51Ganhynny,effeithiau’rcanllawiauywiddwysau’rbroblemodai

anfforddiadwy,ynhytrachna’idatrys.Erbodycanllawiau’nbodoli,felly,priniawnyw

euheffaithwedibodigeisioymdrinâ’rsefyllfa.AwgrymBwrddyrIaithGymraeg,felly,

ywychwaneguatycanllawiaua’ugwneudynfwyeglurachydamwyosicrwyddo’u

perthnasedd,ermwyneiwneudynhawsiganiatáucynlluniauadeiladugydagamodau,

ynhytrachnagwrthodycynlluniauyngyfangwbl.52Pegellidrhoisicrhadynghylch

cyfreithlondebcynlluniauafyddaiynrhoiblaenoriaethidaisyddynfforddiadwy,ac

syddyndiwalluanghenionlleolaieithyddol,ynagellidehangu’rsectortaifforddiadwyyn

sylweddol.

Ymae’rtrydyddcamatdaifforddiadwyyngamynllaweriawnmwyherfeiddiol.Fela

welwydynyrerthyglhon,ymae’rsystembresennolllemaetaifforddiadwyynsector

bychanodaiarwahâni’rfarchnadagoredynsystemsyddyncreumwyobroblemau

nagagaiffeudatrys.Ymaewedipericynnyddmewnprisiautai,wedisymudybroblem

48 Gallent,N.,Mace,A.,aTewdwr-Jones,M.(2002),op cit..49 LlywodraethCynulliadCymru(2000),CanllawiauCynllunio(Cymru),TechnicalAdviceNote

(Wales),20,The Welsh Language: Unitary Development Plans and Planning Control,http://www.ecoliinquirywales.org.uk/docrepos/40382/4038231121/403821/403821/40382/403824/tan20_e.pdf?lang=en[CyrchwydEbrill10,2008].

50 LlywodraethCynulliadCymru(2006),DatganiadPolisiCynllunioInterimyGweinidog–Tai,1/2006,t.3,http://new.wales.gov.uk/docrepos/40382/4038231121/403821/40382/4038212/39237_ACs_Welsh_LoRes.pdf?lang=en[CyrchwydEbrill10,2008].

51 (2000),c.34.52 BwrddyrIaithGymraeg(2005),Cynllunio a’r Iaith Gymraeg: y ffordd ymlaen,http://www.bwrdd-

yr-iaith.org.uk/cynnwys.php?cID=&pID=109&nID=2211&langID=2[CyrchwydEbrill10,2008].

84

oanfforddiadwyeddosectordlotafygymdeithasisectorsyddychydigynwellallanyn

ariannol,ondsyddymhellofodyngyfoethog,acllecafwydllwyddiant,ymae’rllwyddiant

hwnnwondwedidigwyddiniferfychanobrynwyr,ahynnyamgyfnodtymorbyrynunig.

Ganhynnyrhaidcrybwyllfforddnewyddoddatrysybroblem,sefireoliprisiautaiyn

gaethach,gansicrhaufodprisiautaiynfforddiadwygangyfeirioatgyfraddauincwmyn

lleol.Irywraddau,mae’rllywodraethynbarodwediadnabodycamaui’wcymryd,ar

ffurfCanllawiauAsesu’rFarchnadDaiLeol53ondgwendidycanllawiauhynyweubod

ynparhauineilltuotaifforddiadwyfelsectorarwahâni’rfarchnadagored.Serchhynny,

pegellidaddasu’rcamauydylideucymrydfeleubodynberthnasoli’rfarchnaddai

yneigyfanrwydd,gellircreusefyllfalledawtaiynfwyfforddiadwyisectorhelaethach

o’rgymuned.Gelliddadlau,wrthgwrs,maidewisamhoblogaiddynwleidyddolfyddai

rheolaetho’rfathymysgperchnogioncyfredol,syddefallaiwedielwa’nsylweddolo’r

cynnyddmewnprisiautai.Foddbynnag,rhaidcofiomaicynnydddamcaniaetholynunig

yw’rcynnyddhwn–nidywperchnogioncyfredolynelwamewngwirioneddoherwydd

panddôntiwerthu’uheiddo,rhaididdyntwario’nsylweddolermwynprynutyarall.Gan

hynny,efallaifodynrhaidmyndi’rafaelâ’rbroblemoanfforddiadwyeddmewnmodd

radical,agosodrheolaucaethachbrisiautaiaryfarchnadagored.Ystyriwn,felly,sut

fyddaicyflawninewido’rfath.

Yngyntafrhaidcanfodibafathodeuluoeddmaetaiynanfforddiadwy.Efallaiygellir

caelamcanohyndrwyystyriedfforddiadwyeddiunigolion,fforddiadwyeddigyplau

(neuddauunigolynyncyd-fyw)afforddiadwyeddideuluoeddâphlant(gangynnwys

teuluoeddunrhiant,atheuluoeddlledimondunrhiantsyddmewngwaithllawnamser).

Foddbynnag,efallainaddyma’runiggrwpiausyddyncanfodygostobrynutyifodyn

anfforddiadwy.Ganhynny,byddaiarolwgowahanoldeuluoeddyneingalluogiigael

darluncliriachobaraisyddwedieuheithrioo’rfarchnaddai.

Ohyngellirystyriedpafathodaisyddyngorfodbodynfforddiadwyacymmha

leoliadau.Erenghraifft,osywtaiynanfforddiadwyiboblâtheuluoedd,ynanichaiffyr

angenamdaifforddiadwyeiddiwalluganddatblygiadauofflatiau.Aryllawarall,osyw

taiynanfforddiadwyiunigolionneuigyplau,yna,anaddasywtaimawrionobedaira

phumllofft.

Hefyd,rhaidystyriedbethsyddynfforddiadwyiboblmewngwahanolardaloedd.

Gwelwyd,erenghraifft,fodybroblemodaianfforddiadwymewnardaloeddgwledig

wedieiachosi’nrhannolganboblyngwerthutaiynne-ddwyrainLloegrambrisuchel,ac

felly’ngalluprynutaimewnardaloeddmegisArdalyLlynnoedd,SwyddEfrog,Dyfnainta

Chernyw,aChymruambrisiausyddynllaweriawnynrhatach,ondsyddymhellytudraw

i’rhynsyddynfforddiadwyidrigolionyrardaloeddhynny.Rhaidfellyibrisiautaimewn

gwahanolardaloeddadlewyrchucyfartaleddcyflogauynyrardaloeddhynny.Gellir

gwneudhyndrwyosodbandiauobrisiautaiafyddynfforddiadwyiwahanolgrwpiauo

bobl.Erenghraifft,pedystyridmaiteirgwaithcyflogblwyddynyw’rswmaystyririfodyn

brisfforddiadwy,gellidcaelamcanoystodobrisiautaisyddynfforddiadwyiunigolion

53 LlywodraethCynulliadCymru(2005),LocalHousingMarketAssessmentGuide,http://new.wales.gov.uk/desh/publications/housing/marketassessguide/guide?lang=cy[CyrchwydEbrill10,2008].

85

neuigyplaullemaeunpartnermewngwaitha’rllallynddi-waith,ystodobrisiautaisydd

ynfforddiadwyargyfercyplaullemae’rddaubartnermewngwaithllawnamser,acystod

obrisiautaisyddynfforddiadwyargyfercyplaullemaeunpartneryngweithio’nllawn

amsera’rllallmewngwaithrhanamser.Byddaiystodobrisiaufforddiadwy’ngolygufod

moddiboblofynprisuwchamdysyddefallaiynunigryw,neu’nmanteisioarnodweddion

ychwanegol,megistyarbenterasodai(aallfodychydigynfwyoranmaint,achyda

llainychwanegolodir)ynhytrachnathyynghanolyteras.

Canlyniadhynfyddaicreumarchnaddaisyddynfforddiadwyibrynwyrlleol,nachânt

fellyeuheithrioo’rfarchnaddaioherwyddgallupobloardaloedderailli’wprisioallano’r

farchnad.Golygaybyddaiganboblwellsiawnsoarosynardaleumagwraethosydynt

yndymunohynny,acfellygellidrhoigwellcyfleisicrhauparhadcymunedaullesiarediry

Gymraegfeliaithnaturiolygymuned.Foddbynnag,oherwyddeifodynrhoicyflecyfartal

iboblibrynuty,nidyw’ngwahaniaethuarsailhilmewnmoddafyddai’ngroesi’rCôd

YmarferStatudolarGydraddoldebHiliolymMaesTai.54Gellirrhoicefnogaethbellachi’r

syniadoamddiffyncymunedleoldrwybarhauâ’rmecanweithiaupresennolosicrhau

maipoblsyddâchysylltiadlleolsyddyncaelycynnigcyntafibrynucynidaigaeleu

cynnigarwerthifarchnadehangach.Nidoesangenoreidrwyddfoddbynnagi’rsyniad

odaigydadimensiwnlleolfodargaeldrwy’rfarchnadyneichyfanrwydd,ganybyddai

gwellfforddiadwyeddohono’ihunanynrhoigwellsiawnsiboblsyddyndymunoarosyn

ardaloeddeumagwraethwneudhynny.Foddbynnag,feallbarhauifodynofynnolgyda

rhaidatblygiadau,felbopoblsyddâchysylltiadlleolyncaelrhywelfenoflaenoriaethyny

farchnad.

Casgliad

I’runigolynmaetaifforddiadwyynbwysigoherwyddfodcartrefifywynddoynuno’n

hanghenioncraiddfeldynolryw.Ond,maeoblygiadaupellachidaisyddynfforddiadwy.

Ymaentynamddiffyncymunedaugansicrhaufodpoblyngallubywagweithiomewn

cymunedynhytrachnabodcymunedarchwâldrwyiboblorfodsymudallano’ubro

ichwilioamdyachartref,ganarwainatddiffygcefnogaethgymunedolac,ynycyd-

destunCymreig,gallhefydamddiffyniaithadiwylliantsyddynfregus.Ermwynparhaui

siaradiaithyraelwyd,rhaidi’raelwydhonnofodynfforddiadwy.Awnawnniwynebu’r

sialens?

Llyfryddiaeth

AdranCymunedauaLlywodraethLeol(2006),TheNewHomebuyScheme,http://www.

communities.gov.uk/housing/buyingselling/ownershipschemes/homebuy/[CyrchwydEbrill

10,2008].

AdranCymunedauaLlywodraethLeol(2006),KeyWorkerLiving,http://www.odpm.gov.

uk/index.asp?id=1151221[CyrchwydEbrill10,2008].

54 GwelerComisiwnCydraddoldebHiliol(2006),CôdYmarferStatudolarGydraddoldebHiliolymMaesTai–Cymru,http://83.137.212.42/sitearchive/cre/downloads/housing_Code_wales_cymraeg.pdfaComisiwnCydraddoldebHiliol(2006),Canllawi’rCôdYmarferarGydraddoldebHiliolymMaesTai,http://83.137.212.42/sitearchive/cre/downloads/housingCode_summary_privatesector_welsh.pdf,[CyrchwydEbrill10,2008].

86

AdranCymunedauaLlywodraethLeol(2006)RighttoBuy,http://www.communities.gov.

uk/housing/buyingselling/ownershipschemes/righttobuy/[CyrchwydEbrill10,2008].

AdranCymunedauaLlywodraethLeol(2006),RighttoAcquire,http://www.communities.

gov.uk/housing/buyingselling/ownershipschemes/righttoacquire/[CyrchwydEbrill10,

2008].

AdranCymunedauaLlywodraethLeol(2006),CashIncentiveScheme,http://www.

communities.gov.uk/housing/buyingselling/ownershipschemes/cashincentivescheme/

[CyrchwydEbrill10,2008].

AdranCymunedauaLlywodraethLeol(2006),DatganiadPolisiCynllunio3,http://www.

communities.gov.uk/publications/planningandbuilding/pps3housing[CyrchwydEbrill10,

2008].

AdranCymunedauaLlywodraethLeol(2007),MatthewTaylorReviewonRural

EconomyandAffordableHousing,http://www.communities.gov.uk/documents/

planningandbuilding/pdf/614580[CyrchwydEbrill10,2008].

AdranCymunedauaLlywodraethLeol(2007),HomesFortheFuture:MoreSustainable:

MoreAffordable(Llundain,TheStationaryOffice),http://www.communities.gov.uk/

publications/housing/homesforfuture[CyrchwydEbrill10,2008].

AffordableRuralHousingCommission(2006),Report,www.defra.gov.uk/rural/pdfs/

housing/commission/affordable-housing.pdf[CyrchwydEbrill10,2008].

Arden,A.,aHunter,C.(2003),ManualofHousingLaw,(Llundain,ThomsonSweet&

Maxwell).

ArdrawiadIeithyddolHafanPwllheli,AdroddiadTerfynol2005.

Bady,S.(1996,)‘Builders open doors for shut-out home buyers’, Professional builder 61,(9), t. 22.

Barker,K.(2004),Review of Housing Supply. Delivering Stability – securing our future housing

needs,http://www.hmtreasury.gov.uk/consultations_and_legislation/barker/consult_

barker_index.cfm[CyrchwydEbrill10,2008].

Barker,K.(2006),BarkerReviewofLandUseandPlanning.Finalreport–recommendations,

http://www.hm-treasury.gov.uk/media/3/A/barker_finalreport051206.pdf[CyrchwydEbrill

10,2008].

Best,R,.a Schucksmith,M.(2006),Homes for Rural Communities,ReportoftheJoseph

RowntreeFoundationRuralHousingPolicyForum,http://www.jrf.org.uk/bookshop/

eBooks/9781859354933.pdf[CyrchwydEbrill10,2008].

Bollom,C.(1978),Attitudes and second homes in rural Wales,(Caerdydd,GwasgPrifysgol

Cymru).

87

Bourassa,S.C.(1996),‘Measuringtheaffordabilityofhomeownership’,Urban Studies

33,(10),t.1867–77

Bourdieu,P.(1982),Ce que Parler Veut Dire: Léconomie des échanges Linguistiques,(Paris,

Fayard),t.59–60.Dyfynwyd(wedieigyfieithui’rSaesneg)ynSnook,I.(1990),‘Language,

TruthandPower:Bourdieu’sMinisterium’,ynHarker,R.,Mahar,C.aWilkes,C.(gol.),An

Introduction to the Work of Pierre Bourdieu. The Practice of Theory.(HoundmillsaLlundain,

Macmillan),t.169–70.

Bourdieu,P.(1991),Language and Symbolic Power(Rhydychen,PolityPress).

Bramley,G.aKarley,N.K.(2005),‘Howmuchextraaffordablehousingisneededin

England?’,Housing Studies20,5,t.685–715.

BwrddyrIaithGymraeg(2005),Cynllunio a’r Iaith Gymraeg: y ffordd ymlaen, http://www.

bwrdd-yr-iaith.org.uk/cynnwys.php?cID=&pID=109&nID=2211&langID=2[CyrchwydEbrill

10,2008].

CambridgeCentreforHousingandPlanningResearch(2006),The extent and impacts

of rural housing need – final report,http://www.defra.gov.uk/rural/pdfs/research/rural-

housing-need.pdf[CyrchwydEbrill10,2008].

CambridgeCentreforHousingandPlanningResearch (2007),Low Cost Home Ownership

Affordability Study,http://www.dataspring.org.uk/Downloads/1275%20MHO%20Report.pdf

[CyrchwydEbrill10,2008].

CampaigntoprotectruralEngland(2004),Housing the nation: meeting the need for

affordable housing – facts, myths and solutions,http://www.cpre.org.uk/library/results/

housing-and-urban-policy[CyrchwydMehefin28,2007].

CanolfanYmchwilEwropeaidd(2005),ArdrawiadIeithyddolhafanPwllheli:Adroddiad

Terfynnol,t.8,http://www.gwynedd.gov.uk/upload/public/attachments/777/

ADRODDIAD_TERFYNOL_HAFAN_5_MAI1.doc[CyrchwydEbrill10,2008].

Carper,J.,McLeister,D.,aO’Reilly,A.(1996),‘SpecialReport:TheChallengeOfAffordable

Housing’,Professional builder & remodeler61,16,t.58.

Carr,H.(2004),‘Discrimination,RentedHousingandtheLaw’,New Law Journal 154,t.254.

Christians,A.D.(1999),‘BreakingtheSubsidyCycle:AProposalforAffordableHousing’,

Columbia journal of law and social problems32,2,t.131.

Clarke,D.N.,gydaWells,A.(1994),Leasehold Enfranchisement: the new law(Bryste,

Jordans),CofrestrfaTirEiMawrhydi,http://www.hmlr.gov.uk/[CyrchwydEbrill10,2008].

ComisiwnCydraddoldebHiliol(2006),Canllawi’rCôdYmarferarGydraddoldebHiliol

ymMaesTai,http://83.137.212.42/sitearchive/cre/downloads/housingCode_summary_

privatesector_welsh.pdf.[CyrchwydEbrill10,2008].

88

ComisiwnCydraddoldebHiliol(2006),CôdYmarferStatudolarGydraddoldebHiliolym

MaesTai–Cymru,http://83.137.212.42/sitearchive/cre/downloads/housing_Code_wales_

cymraeg.pdfCyrchwydEbrill10,2008.

CymdeithasTaiEryri(2006),CymorthPrynu,http://www.taieryri.co.uk/cymraeg/looking_

for_home/homebuy.aspx[CyrchwydEbrill10,2008].

CyngorGwynedd(2008),CytundebCyfreithiolAdran106TaiFforddiadwyCyngor

Gwynedd,http://www.gwynedd.gov.uk/upload/public/attachments/901/Crynodeb_o_

Gytundeb_106_Tai_Fforddiadwy.pdf[CyrchwydEbrill10,2008].

DeddfCysylltiadauHiliol(Diwygiad)2000,(2000),c.34.

DeddfCynllunioTrefaGwlad1990(1990),c.8.

DeddfParciauCenedlaetholaMynediadi’rWlad1949(1949),c.96.

DeddfTai1985(1985),c.68.

DeddfTai1996(1996),c.52.

DeddfyWladaHawliauTramwy2000(2000),c.37.

DEFRA(2005),PressRelease:Evidencesoughtonaffordableruralhousing.

DeVane,R.(1975),Second Home Ownership: A Case Study. Bangor Occasional Papers in

Economics,(Caerdydd,GwasgPrifysgolCymru).

Directgov (2006),HomeandCommunity–KeyWorkerLivingProgramme,http://www.

direct.gov.uk/HomeAndCommunity/BuyingAndSellingYourHome/HomeBuyingSchemes/

BuyingSchemesArticles/fs/en?CONTENT_ID=4001345&chk=RM9Qsx[CyrchwydEbrill10,

2008.]

The Economist(2002),‘UnitedStates:theroofthatcoststoomuch:affordablehousing’,

Rhag7,Vol.365,Issue8302,t.58.

Edge,J.(2005),‘Affordablehousing:canweaffordit?’,Journal of Planning and

Environmental Law,Supp(OccasionalPapers),t.33.

Editorial (2003),‘Affordablehousing’,Journal of planning and environment law,Mai,t.

513–5.

Evans,M.(1995),‘Makingaffordablehousingwork’,Journal of Property Management,60

(2),t.50.

Fisk,M.J.(1996),Home Truths,(Llandyssul,GwasgGomer).

Fynn,L.,aAuchinloss,M.(2003),‘TheProvisionofAffordableHousingonShelteredHousing

Developments’,Journal of Planning and Environmental Law,t.141.

89

Gal,S.(1988),‘ThePoliticaleconomyofCodechoice’,ynHeller,M.(gol.),Codeswitching:

Anthropological and Sociolinguistic Perspectives,(Berlin,MoutondeGruyter),t.245–64.

Gallent,N.,Mace,A.A,Tewdwr-Jones,M.(2002),‘DeliveringAffordableHousingthrough

Planning:ExplainingVariablePolicyUsageacrossRuralEnglandandWales’,Planning

Practice and Research 17,4,t.465–83.

Garris,L.B.(2004),‘TheNewFaceofAffordableHousing’,Buildings98,Part2,t.48–53.

Garner,S.(2002),A Practical Approach to Landlord and Tenant,(Rhydychen,Oxford

UniversityPress).

Giles,H.,Bourhis,R.Y.,aTaylor,O.M.(1977),‘Towardsatheoryofintergrouprelations’,yn

Giles,H.(gol.),Language Ethnicity and Intergroup Relations,(Llundain,AcademicPress),t.

307–44.

GorchymynTai(HawliGaffaelaHawliBrynu)(ArdaloeddGwledigDynodediga

RhanbarthauDynodedig)(Cymru)(2003),[OS2003,Rhif54].

GorchymynnTai(HawliGaffaelaHawliBrynu)(ArdaloeddGwledigDynodediga

RhanbarthauDynodedig)(Diwygio)(Cymru),2003,[OS2003,Rhif1147].

Graham,L.(2005),‘Socialhousingbulletin:aspectsoftheHousingAct2004’,Housing Law

Monitor129(14),t.1.

Hague,N.(1987),Leasehold Enfranchisement(Llundain,Sweet&Maxwell).

Handy,C.(1993),Discrimination in Housing,(Llundain,Sweet&Maxwell).

HansardHC,Hydref27,2005,col.508–9.

Harker,R.,Mahar,C.,aWilkes,C.(1990),An Introduction to the Work of Pierre Bourdieu. The

Practice of Theory(HoundmillsaLlundain,Macmillan).

Hickey,S.,aBest,S.(2005),‘AffordableHousing:FourLitigantsandaFreeforAll’,Journal of

Planning and Environment Law,Part1,t.881–9.

Hickey,S.aBest,S.(2005),‘TheBiteafterBarker:notsohardtoswallow’,Journal of

Planning and Environment Law,t.1422–30

Hillman,P.(2001),‘Intensivecareforhealthworkers’,Estates Gazette,Chwefror17,2001,t.

152.

Housing(RightofFirstRefusal),WalesRegulations,2005

Housing(RighttoBuy)(InformationforSecureTenants),Regulations,2005.

Hutton,R.H.(1991),‘Localneedspolicyinitiativesinruralareas–missingthetarget’,Journal

of Planning and Environmental Law,t.303–11

Johnston,E.(2003),Asgwrn Cynnen: Tai Fforddiadwy yng Nghymru Wledig,(Caerdydd,

IWA).

90

Johnson,M.P.(2007),Planning models for the provision of affordable housing,34(3),

Environmentandplanning,Vol.B,Planninganddesign,t.501–24.

JosephRowntreeFoundation(2001),The future of low-cost home ownership,http://www.

jrf.org.uk/knowledge/findings/housing/d51.asp[CyrchwydEbrill10,2008].

Krieger,A.(2002),‘JumpingtheQueue’,Legal Week,May16,t.24.

LandRegistry(2007),LandRegistryHousePriceIndex,August2007.http://www.landreg.

gov.uk/assets/library/documents/hpir0907.pdf[CyrchwydTachwedd8,2007].

LangdonDown,G.(2005),‘PracticeArea:Planning:GrandDesigns’,Law Society Gazette

7,Gorffennaf,t.22.

Lewis,P.(2006),‘Secondhomeownersmayfacenewtax’,The Guardian,Ebrill18.

LlywodraethCynulliadCymru (d.d),Homebuy, Arweiniad i Ymgeiswyr yng Nghymru,http://

new.wales.gov.uk/desh/publications/housing/homebuyguide/guidew?lang=cy[Cyrchwyd

Ebrill10,2008].

LlywodraethCynulliadCymru(2000),PlanningGuidance(Wales),TechnicalAdvice

Note(Wales)20,The Welsh Language: Unitary Development Plans and Planning Control,

http://new.wales.gov.uk/docrepos/40382/epc/planning/403821/40382/403824/tan20_e.

pdf?lang=cy[CyrchwydEbrill10,2008].

LlywodraethCynulliadCymru(2001),Cartrefi Gwell i Bobl yng Nghymru,http://new.

wales.gov.uk/topics/housingandcommunity/housing/publications/betterhomes?lang=cy

[CyrchwydEbrill10,2008].

LlywodraethCynulliadCymru(2005),Homebuy,http://new.wales.gov.uk/topics/

housingandcommunity/housing/private/buyingandselling/homebuy/?lang=cy[Cyrchwyd

Ebrill10,2008].

LlywodraethCynulliadCymru(2005,)LocalHousingMarketAssessmentGuide,http://new.

wales.gov.uk/desh/publications/housing/marketassessguide/guide?lang=cy[Cyrchwyd

Ebrill10,2008].

LlywodraethCynulliadCymru(2006),Y Pecyn Cymorth Tai Fforddiadwy,http://wales.gov.

uk/desh/publications/housing/affordablehousingtoolkit/toolkitw?lang=cy[CyrchwydEbrill

10,2008].

LlywodraethCynulliadCymru(2006),Rôl y system dai yn y Gymru wledig,Adroddiad

ymchwilcyfiawndercymdeithasolAYCCA,1/06/(Caerdydd,LlywodraethCynulliad

Cymru),http://new.wales.gov.uk/dsjlg/research/0106/reportw?lang=cy[CyrchwydEbrill

10,2008].

LlywodraethCynulliadCymru(2006),DatganiadPolisiCynllunioInterimyGweinidog–Tai

1/2006.http://wales.gov.uk/docrepos/40382/epc/planning/40382/4038212/39237_ACs_

Welsh_LoRes.pdf?lang=en[CyrchwydEbrill10,2008].

91

LlywodraethCynulliadCymru(2006),PolisiCynllunioCymru:NodynCyngorTechnegol.

2:CynllunioaThaiFforddiadwy.http://new.wales.gov.uk/docrepos/40382/epc/

planning/40382/403821/planningpolicywales-w.pdf?lang=cy[CyrchwydEbrill10,2008].

LlywodraethCynulliadCymru(2007),Planning: Delivering Affordable Housing,Reportof

WelshAssemblyGovernmentseminarsheldinMay2007,http://new.wales.gov.uk/docrep

os/40382w/403821121/403821/164024/ThreeDragons_Reportpdf?lang=en[CyrchwydEbrill

10,2008.]

Lo,A.(1999),‘Codeswitching,speechcommunitymembershipandtheconstructionof

ethnicidentity’,Journal of Sociolinguistics3(4),t.461–79.

Martin,J.(2004),Planning – New Developments,EMISPropertyService,Cyf.2,12,t.2.

Mauthner,N.,McKee,L.,aStrell,M.(2001),Work and family life in rural communities, Family

andWorkSeries(Efrog,JosephRowntreeFoundation).http://www.jrf.org.uk/knowledge/

findings/socialpolicy/971.asp[CyrchwydEbrill10,2008].

Merrett,S.aGrey,F.(1982),Owner-Occupation in Britain,(Llundain,RoutledgeaKegan

Paul).

Mukhija,V.(2004),‘Thecontradictionsinenablingprivatedevelopersofaffordable

housing:acautionarycasefromAhmedabad,India’,Urban Studies41,11,t.2231–44.

Paris,C.(2007),‘InternationalPerspectivesonPlanningandAffordableHousing’,Housing

Studies22,1,t.1–9

Pavis,S.,Hubbard,G.,aPlatt,S.(2001),‘YoungPeopleinRuralAreas:sociallyexcludedor

not?’,Work, Employment and Society15(2),t.291–309

Ramos,M.J.(1994),‘10StepsToAffordableHousingDevelopment’,Journal of Housing51,

6,t.19

Richards,F.,aSatsangi,M.(2004),‘Importingapolicyproblem?Affordablehousingin

Britain’sNationalParks’,Planning Practice and Research19,3,t.251–66.

Rodgers,C.P.(2002),Housing Law: residential security and enfranchisement(Llundain,

ButterworthsLexisNexis).

SalisburyDistrictCouncil(2004),DeliveringAffordableHousinginSalisburyDistrict(Adoption

Version–Sept2004),www.salisbury.gov.uk/rural_exception_policy.pdf[CyrchwydEbrill10,

2008].

Samuels,A.(2002),‘Affordablehousing’Journal of Planning and Environmental Law,

t.1182.

Satsangi,M.A.,Dunmore,K.(2003),‘ThePlanningSystemandtheProvisionofAffordable

HousinginRuralBritain:AComparisonoftheScottishandEnglishExperience’,Housing

Studies 18,2,t.201–17.

92

Shelter(2004),Investigationreport,Priced out: the rising cost of rural homes,http://

england.shelter.org.uk/files/docs/7689/Ruralinvestreportcfinal.pdf[CyrchwydEbrill10,

2008].

Smith,P.F.(2002),The Law of Landlord and Tenant,(Llundain,ButterworthsLexisNexis).

Smith,R.(2000),‘Planningobligationsandaffordablehousing’,Journal of Housing Law,t.

73.

Snook,I.,(1990),‘Language,TruthandPower:Bourdieu’sMinisterium’,ynHarker,R.,Mahar,

C.,aWilkes,C.(gol.),An Introduction to the Work of Pierre Bourdieu. The Practice of Theory

(HoundmillsaLlundain,Macmillan).

South,J.(1993),Leasehold enfranchisement: the case for reform,Collectedpapers

oftheLeaseholdEnfranchisementAssociation(Llundain,LeaseholdEnfranchisement

Association).

Sparkes,P.(2001),A New Landlord and Tenant(RhydychenaPortland,Oregon,Hart

Publishing).

Swyddfa’rDirprwyBrifWeinidog(2005),Lessons from the past, challenges for the future for

housing policy: An evaluation of English housing policy 1975-2000(Llundain,HMSO),http://

www.communities.gov.uk/publications/housing/evaluationenglish[CyrchwydEbrill10,

2008].

Swyddfa’rDirprwyBrifWeinidog(2003),Affordable homes: The Government’s response

to the Housing, Planning Local Government and the Regions Select Committee’s Report,

www.odpm.gov.uk/index.asp?id=1150362#TopofPage[CyrchwydMai18,2006.]

SwyddfaYstadegauCenedlaethol(2006),2003-BasedNationalandSub-

NationalHouseholdProjectionsforWales,http://new.wales.gov.uk/legacy_en/

keypubstatisticsforwales/content/publication/housing/2006/sdr30-2006/sdr30-2006.htm

[CyrchwydEbrill10,2008].

Thomas,H.,‘Britishplanningandthepromotionofraceequality:theWelshexperienceof

raceequalityschemes’,Planning Practice and Research19,1,t.33–47.

TheTudorTrust/TrowersandHamlins(2007),Community Land Trusts: Affordable Homes in

Sustainable Communities,www.communitylandtrust.org.uk/documents/AffordableHousing.

pdf[CyrchwydChwefror23,2007].

TheTudorTrust/TrowersandHamlins(2007),Community Land Trusts – the legal perspective.

Land ownership – the heart of the CLT,www.communitylandtrust.org.uk/documents/

legalperspective.pdf[CyrchwydChwefror23,2007].

Whitehead,C.M.E.(2007),‘PlanningPoliciesandAffordableHousing:Englandasa

SuccessfulCaseStudy?’,Housing Studies22,1,t.25–44

Wilkinson,H.W.(1994),‘Shakygovernmentadvice’,The Conveyancer and Property Lawyer,

Gorffennaf/Awst,t.261–4.

93

Yalamanchi,R.(1993),‘TheLansingPlan:AnAffordableHousingApproach’,Journal of

Housing50,3,t.115.

YorkshireDalesNationalParkAuthority,LocalOccupancyCriteria,www.yorkshiredales.org.

uk/local_occupancy_criteria.doc[CyrchwydEbrill10,2008].

YorkshireDalesNationalParkAuthority(2006),YorkshireDalesLocalPlan,www.

yorkshiredales.org.uk/yorkshire_dales_local_plan_2006_-_final.pdf[CyrchwydMehefin11,

2007].

YstadegauCenedlaethol(2003),http://www.statistics.gov.uk/census2001 [CyrchwydEbrill

10,2008].

94

John D. Phillips

Effaith newidiadau diweddar ar hynodrwydd

ieithyddol y Gymraeg

GWERDDONCYFNODOLYN ACADEMAIDD CYMRAEG

Cyfrol I, Rhif 3, Mai 2008 • ISSN 1741-4261

95

Effaith newidiadau diweddar ar hynodrwydd ieithyddol y Gymraeg

John D. Phillips

1. Rhagymadrodd

Ymae’rGymraegyniaitharbennigiawnarlawerystyr,ondosafbwyntyrieithyddy

pethmwyafdiddorolamdaniywbodi’wgramadegniferonodweddionsy’nhynodac

ynanghyffredinoystyriedhollieithoeddybyd.Ymae’rnodweddionhynynddeunydd

pwysigargyferymchwilirychwantgalluieithyddoldynolryw,acmae’rGymraegyn

adnabyddusymmydieithyddiaetho’uherwydd.

YnystodydegawdaudiwethafmaesaflecymdeithasolyGymraegwedinewidynfawr.

NidoesmwyachGymryCymraeguniaith;SaesnegywprifiaithllaweroGymryCymraeg

ifancerbynhyn;abyddpobCymroheddiw’ngorfoddefnyddio’rSaesnegynfeunyddiol.

Ynsgilynewidiadaucymdeithasolhynmae’riaitheihunynnewidyngyflym.Prifachos

ynewid,mae’ndebyg,ywdylanwadySaesneg,aceffeithirfwyafarrannaugramadeg

yGymraegsy’nwahanoli’rSaesneg.Unrhano’rnewidywbodnodweddionhynotafy

Gymraeg,osafbwyntieithyddiaeth,arddiflannuoiaithpoblifanc.

2. Nodweddion Cymraeg sy’n brin yn ieithoedd y byd

Anoddcyfrifpafaintoieithoeddasiaredirynybydheddiw;byddllaweryncynnigamcan

oddeutuchwemil.Maepobiaithynwahanolyneiseiniau,eigeirfa,ycysyniadaua

gynrychiolirganyreirfa,eichystrawennau,eiphriod-ddulliau,yrhynygellireiragdybio

wrthsiaradyriaith.Serchhynny,ymaellaweroadeiladwaithiaithyngyffredinibobuno

ieithoeddybyd.Cyferbyniapobiaithgytsainallafariad;berf,enwarhagenw;gosodiad

achwestiwn;allawerarall.Maeniferobriodweddaumathemategol,felhierarchedda

dychweledd,yngyffrediniramadegpobiaith.Defnyddiabronpobiaithycytseiniaidp, t,

c, m, n a’rllafariaida, i, w,acmaeganymwyafrifmawransoddeiriau,cymalauperthynol,

rhifolionathrefnrifo.Maenodweddioneraillyngyffredinilaweroieithoedd:nidpob

iaithobellfforddsyddâffurfiauunigolalluosogienwau,ondceirynodweddhonmewn

cyfrangofawroieithoeddybyd.Etomaenodweddioneraillynbrin.Ynychydigiawno

ieithoeddybydydefnyddirygytsainll,felynllaw,efallaimewnllainahannerunycant

ohonynt.Maebodolaethll ynunohynodionyGymraeg.

Unoamcanionymchwilieithyddiaethywdarganfodbethsy’nbosibmewniaith,beth

sy’nffurfiogalluieithyddoldynolryw.Hoffemwybodbethsy’ngyffredinibobiaith,ac

syddfelly’nrhanoadeiladwaithyboddynol,pammaerhainodweddionyngyffredinac

eraillynanghyffredin,abethsy’namhosibmewniaith.Dylaihyneingalluogiiddarlunio

adeiladwaitheingalluieithyddolaciddechrauymchwilileiaithynyrymennyddaci’w

tharddiad.Feldeunyddcraii’rymchwilhwnmaepobiaithynbwysig:maepobiaithyn

dweudrhywbethnewyddwrthymamadeiladwaithiaithneuamlwybraumeddwlybobl

sy’neisiarad.Ondmaenodweddieithyddolbrinynarbennigobwysigamyrunionreswm

eibodynbrin,oherwyddeibodynymgorfforitystiolaethnadywi’wchaelmewnllearall.

96

Mae’rGymraegynbwysigifaesieithyddiaethoherwyddbodganddi,oystyriedholl

ieithoeddybyd,niferonodweddionsy’nbrin.Maerhaio’rnodweddionhynyngyffredin

i’rieithoeddCeltaiddigyd,aceraillynarbennigi’rGymraeg.Ynytraethawdhwnfe

edrychirarraionodweddionhynodyGymraeg,athrafodpumpynarbennig:cytseiniaid

trwynoldilais,ytreigladau,ydrefnrifodraddodiadol,arddodiaidrhediadol,affurfgyfartal

ansoddeiriau.Maearwyddionboddefnyddpobuno’rrhainyncilioyniaithlafarheddiw,

ynarbennigynllafarpoblifanc,erbodcyfraddachyflymderynewidynwahanolymhob

achos.Bronwedidiflannuo’riaithmae’rdrefnrifodraddodiadol,ahynynystodyrhanner

canrifddiwethaf;cyfyngirgraddgyfartalansoddairigyweiriauffurfiolyriaith;prinyclywiry

cytseiniaidtrwynoldilaismh,nh acngh ynllafarpoblifancerbynhyn,ereubodyndalyn

gyffredinyniaithpoblhyn;acmaerhedegarddodiaidathreiglowedimyndynddewisol

ynhytrachnagorfodolyniaithlafarheddiw.

Byddpobiaithynnewidynbarhaol,ondmae’rnodweddionhynynrhannausefydlog

oramadegyGymraegersmiloflynyddoeddamwy.Pamymaentynnewidrwan?

Awgrymirisodmainodweddionprin,sefnodweddionnacheirmewnieithoedderaill,yw’r

cyntafinewiddanamodaudwyieitheddfelageiryngNghymruheddiw.Bwrnmeddyliol

ywgorfodcyfnewidrhwngSaesnegaChymraegdroarôltrobobdydd.Fforddhawddi

leihau’rbwrnywrhoihwiinodweddionCymraegnacheireutebygynSaesneg.

3. Ffynonellau

Seiliryrhanfwyafoddadlytraethawdhwnarwaithysgolheigioneraill,ynarbennigllyfr

MariJones(1998)arGymraegRhosllannerchrugogaRhymni,ondhefyderthyglGareth

Roberts(2000)arddefnyddrhifauynyGymraeg,acarolwgagyflawnwydargyferBwrdd

yrIaithGymraeg(2006),ymysgeraill.CymharoddMariJoneslafarCymryCymraego

oedrannauamrywiolynRhosllannerchrugogacynRhymni.Edrychoddarniferfawro

nodweddionunigolyngNghymraegeisiaradwyr,gangynnwysrhai’nymwneudâthreiglo

arhai’nymwneudârhedegarddodiaid.DangosoddfodCymraegpoblifancynwahanol

iiaithycenedlaethauhynmewnniferoffyrddperthnasoli’rtraethawdhwn.Dyfynnir

eichanlyniadau’nhelaethisod.YnyradranarrifaudibynnirarwaithRobertsynolrhain

hanescyfundrefnrifo’rGymraegdrosyddwyganrifddiwethaf;acwrthdrafodachosion

newidiadauynyriaith,manteisirararolwgoddefnyddyGymraegagyflawnwydargyfer

BwrddyrIaithGymraegynyflwyddyn2004ermwynhelaethuarywybodaethagafwydo

Gyfrifiad2001.

Llemae’nbriodol,ategiryddadlagystadegaumynychderdefnyddobumcasgliado

destunauCymraeg.YngyntafdefnyddirPedair Cainc y Mabinogi (Williams,1930),pedwar

hanesynolawysgrifo’rbedwareddganrifarddeg,cyfanswmo24,313gair,igynrychioli

Cymraegygorffennolpell.Cyfyngirarddefnyddytestunhwngannafyddeiorgraffyn

nodinathreigladaunachytseiniaidtrwynoldilaisyngyson.Ynail,defnyddircyfieithiad

newyddyBeibl1(1988)igynrychioliCymraegffurfiolcywirycyfnoddiweddar.Ganfod

rhaiagweddauareirfaaphriod-ddullyBeiblynadlewyrchuarbenigrwyddeigynnwysa’r

ffaitheifodyngyfieithiad,cyfyngireiddefnyddymaibatrymau’rseiniaua’rtreigladaua

1 Hoffwnddiolchi’rDr.Owen.E.Edwardsaci’rGymdeithasFeiblaiddamadaelimiddefnyddio’rcyfieithiad.

97

welirynddo.Fegynnwys839,905gair.Ynolaf,defnyddirtrichasgliadodestunaudiweddar

igynrychioliCymraegnaturiolheddiw.Ytriyw(i)Cronfa Electroneg o Gymraeg (Ellis,

2001),sy’ncynnwysmiliwnoeiriauoGymraegysgrifenedigdiweddar;(ii)Cronfa Bangor

(Deuchar,2004,2006),52,404gairoGymraegllafaroedolion,hannerynsgyrsiauanffurfiol

preifat,ahannerynsgyrsiaulled-ffurfioloraglenniradio;(iii)Cronfa Cymraeg Plant (Bob

MorrisJones,2006),133,841gairoGymraegllafarplantseithmlwyddoed,yrhainyn

sgyrsiaunaturiolanffurfiolrhwngplant.

Cynnwysycasgliadolafhwnlafarplantiauynogystal,onddefnyddirllafaryplanthynaf

ynunigyma,gangymrydbodganblantfeistrolaethgolwyrarseiniauagramadegy

Gymraegerbynsaithoed.YrunywdadlMariJones(1998:47),syddhefydyndefnyddio

iaithplantsaithoed.CefnogiryddadlynachosseiniauganBall,MülleraMunro(2005).

DefnyddiaEnlliThomas(2007)aThomasaGathercole(2007)lafarplantiauetowrth

archwiliocyfraddautreiglofelarwyddmeistrolaethogyfundrefncenedlyGymraeg.

DadleuaThomasaGathercole(2007)fodganyplantfeistrolaethddigonolarytreigladau

ynyroedhwn.

GwnaethpwydyGronfa Electroneg ynbwrpasoligynrychioliCymraegysgrifenedig

diweddar,agellircymrydeibodyncynrychioli’riaithsafonol.Gwnaethpwydyddwy

gronfalafaratbwrpasaueraillacnidydyntoreidrwyddyncynrychioliCymraegllafar

heddiwyndeg;ondmae’rsiaradwyrbronigydynhanuo’rardaloeddCymraegaco

deuluoeddcymharoladdysgedig.MaerhaiosiaradwyrCronfa Bangor yngyflwynwyr

radioproffesiynol.DisgwylirfellyfoddylanwadCymraegtraddodiadolyngryfachna’r

cyffredinarnynt,aChymraegeusgyrsiaufelly’ndebycachowrthbrofibyrdwnytraethawd

hwnna’igefnogi.Nidymchwiliseiniau’riaithoeddpwrpasgwreiddiolyddwygronfalafar

hyn;serchhynny,awgrymaorgraffyddwy(e.e.basai ‘buasai’,dou ‘dau’,deud ‘dweud’,

gorod ‘gorfod’,nw ‘nhw’,timod ‘yrwytti’ngwybod’)yngysonfodytrawsysgrifwyrwedi

aneluatgofnodiseiniaullafarysiaradwyr,acfellydefnyddiafytrawsysgrifiadaufely

maent.

Ynydrafodaethisod,fegymherirCymraegllafaraChymraegysgrifenedigynaml.

Cymerirynganiataolfodyriaithysgrifenedigyncynrychiolicyflwrgwreiddiol,digyfnewid

yGymraeg,a’riaithlafarwedinewidynddiweddar.Wrthgwrs,nidywhynynwiryn

gyffredinol,ondynachosynodweddionadrafodirymamaepobrheswmifeddwlfod

iaithysgrifenedigffurfiolheddiwwedieugwarchodfelybuontarhydyroesoedd.Mae

pobuno’rnodweddionadrafodirynheniawnynyGymraeg;feddeellireuhanesa’u

datblygiadyndda,acnidoesrheswmiamaunafupobunohonyntynrhano’riaithlafar

felyriaithysgrifenedigynygorffennol.

4. Seiniau’r Gymraeg

Maeniferoseiniau’rGymraegynanghyffredinoystyriedhollieithoeddybyd,ernadoes

yrunohonyntynunigryw.Soniwydamll uchod:mae’nsainanghyffredinynieithoedd

ybyd,acwrthgwrsmae’ncynrychiolidieithrwchacarwahanrwyddyGymraegi’r

cenhedloeddoamgylchyCymry,felytystiaerthyglSaesnegRees(2005)ynyWestern

Mail.ByrdwnReesywbodysgolheigionoGolegBangorwedidarganfodbod‘thedouble

llsoundthatmakesWelshspecial,yetsodifficultforotherstopronounce’yncaelei

98

defnyddioynyriaithTera(tuachanmilosiaradwyr)ynNigeria.Niellirdychmygu’rfath

stwramunrhywsainGymraegarall.Serchhynny,nidywll ynbrineithafolynieithoedd

ybyd:fe’iceirynyGymraeg,ynrhaioieithoeddIndiaidarfordirgorllewinolGogledd

America,ynrhaioieithoeddyrAffrig,acynnhafodieithoedddwyrainTibetarhai

ieithoeddcyffiniol—LlasaywenwprifddinasTibet.2Byddrhaimiliynauoboblybydyn

cynanull yneuhiaithfeunyddiol.

Unsainywll mewncyfundrefnfwyynseiniau’rGymraeg,sefygwrthgyferbyniadrhwng

cytseiniaidlleisiolarhaidilais.3Cyffrediniawnynieithoeddybydywgwrthgyferbyniad

rhwngcytseiniaidlleisiolarhaidilais,ondmaerhychwantygwrthgyferbyniadCymraegyn

hynodoanghyffredin.Cynnwysygwrthgyferbyniadycytseiniaidcanlynol:

ffrwydrol ffrithiol trwynol tawdd

dilais ptc ffthch4 mhnhngh llrh

lleisiol bdg fdd mnng lr

Erbodgwrthgyferbyniadllaiscytseiniaidffrwydrolaffrithiolyngyffredin,ychydigiawno

ieithoeddsyddyncyferbynnucytseiniaidtrwynolathawddlleisioladilais.Ceircytseiniaid

trwynoldilaismewnambelliaith,e.e.Byrmaneg,Angami(gogledd-ddwyrainyrIndia)ac

iaithGwladyrIâ,acheiramrywfatharr ddilaismewnambelliaith,e.e.Tsietsien,Nifch

(ynysSachalin),acEdo(Nigeria).Serchhynny,anghyffrediniawnyw’rseiniauunigolhynar

ycyfan,acmaecyfresgyfanyGymraegynhynodoanghyffredin.

Gellirdweudfodycytseiniaidtrwynoldilaisynymylolyngnghyfundrefnseinegoly

Gymraeg,oherwyddeucysylltiadagosâ’rgyfundrefndreiglo.Prinmaecytsaindrwynol

ddilaisyndigwyddondfelffurfdreigledigargytsainarall.Ceircytseiniaidtrwynoldilais

yngnghanolgairfeltreigladtrwynolarôlrhagddodiad,felynamharod, annheilwng,

anghyson;fe’uceirarddechraugairfeltreigladtrwynolac,ynbennafarlafar,feltreiglad

llaesfelynei mham hi, ei nhain hi.Ychydigiawnoeiriau,felnhw, Nhad, Nghariad,ygellid

dadlaubodganddyntgytsaindrwynolddilaisgysefin,acmaehydynoedyrhainyndeillio

ogymathiadneudalfyriad.

YmddengysfodpatrwmdefnyddcytseiniaidtrwynoldilaisynnewidyngNghymraeg

llafarheddiw.YneihastudiaethoGymraegRhosllannerchrugogaRhymni,edrychodd

MariJones(1998)arniferonodweddionunigolynllafareisiaradwyr,rhaiohonyntyn

ymwneudâthreiglo.Unnodweddoeddtreigladtrwynolarôlygeiriaufy acyn.Yn

RhosllannerchrugogacynRhymni,nithreiglaisiaradwyrdanugainoedyndrwynolondtua

hanneryramser.Weithiautreiglentynfeddal,ondfelarfernithreiglentogwbl.Dyfynna

2 Cynenir[إhɛsa]ynnhafodiaithLlasaeihun.3 CynenircytseiniaiddilaisyGymraegaganadliadcryf,acychydigiawnolaissyddi’rcytseiniaid

lleisiol:ganhynny,gwellganraisônamffortis/lenisynteuanadlog/dianadl;gwelerP.W.Thomas(1996,t.758[b]),G.E.Jones(2000,t.32).Cedwiratytermautraddodiadollleisiol/dilaisyma.

4 PeidiwydâchynanucymarlleisiolchynyrOesoeddCanol.Fe’iceidfeltreigladmeddalgacmewngeiriaufelty ,aysgrifennidtigynHenGymraegigynrychioli’rcynaniadtygh [tɨɣ],cymh.tighGwyddelegaGaeleg.

99

Jonesddauarolwgcynharachsy’ncefnogieichanlyniadau.Nodweddaralloeddtreiglad

llaesm acn.Yroeddsiaradwyrdanugainoedwedicolli’rtreigladhwnynllwyr,erbody

siaradwyrhynafyntreiglo’ngyson.

Ytreigladauhynywprifgyd-destunycytseiniaidtrwynoldilaisynyGymraeg.Ogolli’r

treigladauhyn,crebachaibaichgwrthgyferbyniolycytseiniaidbroniddim.Dywediryn

aml(dyfynnirMartinet,1955,felarfer)fodbaichgwrthgyferbyniolbachynarwainatgolli

cyferbyniad.Mewngeiriaueraill,honnirybyddycytseiniaidtrwynoldilaisyndiflannuo’r

iaithosnadydyntmwyachyngwneudgwaithdefnyddiol.Felarfer,siaredirynnhermau

cyferbyniad,ynyrystyrbodnhad anad yneiriaugwahanolamfodcyferbyniadrhwng

yseiniaunh acn.YnôlLabov(1994:328-9),ysgogircollicyferbyniadseinegol(e.e.nh/n)

gangyfuniadoachosionyncynnwysdiffygparaulleiafaint(felnhad/nad),dosbarthiad

rhagweladwy,adiffyghyglywedd.Serchhynny,mae’rychydigiawnoymchwilymarferol

awnaedhydynhynhebgefnogimodelsy’ndibynnuargyferbyniadauseinegolynunig

(SurendranaNiyogi,2006).Mae’nsiwrfodpethau’ngymhlethach,erenghraifftmaeBlevins

(2004:204−9)wedidangosfodeffaithpwysigi’rgwaithgramadegolawneithsain.

Ceirargraffbendantfoddefnyddcytseiniaidtrwynoldilaisynlleihauwrthedrychar

enghreifftiauoGymraegdiweddarllafaracysgrifenedig.Ynysgrifenedig(cyfieithiad

newyddyBeibl,yGronfa Electroneg o Gymraeg),ceircytsaindrwynolddilaistuagunwaith

bob100gairargyfartaledd.Gellircymrydbodhynyncynrychiolimynychderycytseiniaid

mewnCymraegtraddodiadol.YnsgyrsiaullafaroedolionCronfa Bangor,defnyddiry

cytseiniaidhynychydigynamlach,tuagunwaithbob75gairargyfartaledd.Ynsgyrsiau

plantCronfa Cymraeg Plant,maentynbrinnacholawer,unwaithbob2,514gair.

Mae’rnewidynllafaryplantynsyfrdanolond,oedrychynfanylach,hydynoedynllafar

yroedolion,cyfranna’rungairnhw bedairobobpumpo’rcytseiniaidtrwynoldilais.Ni

ddigwyddnhw ynyBeibl,acnidyw’ngyffredinyngNghymraegysgrifenedigyGronfa

Electroneg.Cymerirllenhw ynllafaryplantiraddaumawrgannw,âchytsainleisiol.

Nidanallu’rplantigynhyrchucytseiniaidtrwynoldilaissy’ngyfrifolamhyn:o’r85oblant

ycofnodireullafarynygronfa,defnyddia31gytsaindrwynolddilaisoleiafunwaith.

Defnyddiapobuno’r31ygairnw hefyd.

Dengysytablfynychderdefnyddcytseiniaidtrwynoldilaisarffurfcyfraddbobdengmil

gair:

Testun Nifer i bob deng mil gair Canran

ngh, mh, nh, ngh, mh, nh,

ag eithrionhw

nhw

Beibl 86 86 0%

CEG 108 93 14%

llafarOedolion 133 28 79%

llafarPlant 4 3 24%

Fellygwelirlleihadcysonynnefnyddycytseiniaidtrwynoldilais,oGymraegtraddodiadol

iGymraegllafaroedolion,lley’ucedwirfwyaftrwyungair,ilafarplant,llemaentar

ddiflannu.

100

5. Treiglo cytseiniaid

Mae’rieithoeddCeltaiddynenwogameutreigladau.Treiglircytsainddechreuolgairyn

ôlcyd-destungramadegolymhobuno’rieithoeddCeltaidd.Erbodmanylionytreiglo’n

amrywiooiaithiiaithynseinegolacynramadegol,cyflyrirtreiglogansbardunautebygyn

ypedairiaith:ganeiriauunigol,arddodiaidageirynnauynarbennig(treiglocyswllt);gany

genedlfenywaidd;achangyd-destuncystrawennol(treigloswyddogaethol).

Maetreigladau’rieithoeddCeltaiddynbwysigifaesieithyddiaethfeltystiolaeth

ynglynâ’rfforddybyddymennyddrhywunynadnabodgeiriauwrthiddowrandoariaith

lafar.Panwrandewirarrywunynsiarad,deellirpobgaircyngyntedagy’illeferir.Ynwir,

gellirdangosdrwyarbrofionfodyrymennyddwediadnabodbronpobgaircynclywed

eiddiwedd.Ymddengysfellymaiseiniaudechreuolgairsyddbwysicafi’rymennydd

adnabodygair.Ynygeiriadursyddymmhenpobunohonom,felmewngeiriadur

argraffedig,gellidmeddwl,chwiliramairganddechrauâ’iseiniaucyntaf.Ondniallhynny

fodynllythrennolwir:ganfodsainddechreuolgairCymraegynamrywioynôltreiglad,

rhaidmairhywbethamgennathrefnsemlsy’ndechrauâsaingyntafgairfely’iclywiryw

mynegaigeiriaduryrymennydd.Ynyfforddhonmaebodolaethtreigladau’rGymraegyn

cyfynguarddamcaniaethuynglynâ’rfforddybyddyrymennyddynamgyffrediaithlafar.

Nidywcyfnewidcytseiniolfelycyfrywynarbennigobrinynieithoeddybyd.YnHebraeg,

erenghraifft,treiglirychwechytsainp/t/c/b/d/g ynph/th/ch/f/dd/gh arôlllafariad.

Cyflyruseinegolpurywhyn:ycyd-destunseinegolsy’npenderfynu’rtreiglad,ynwahanol

igyflyrugramadegoltreigladau’rGymraeg.Ceircyfnewidcytseiniolâchyflyruseinegol

ynniferoieithoeddybydgangynnwys,ynogystalâ’rHebraeg,Ffinnega’riaithLwo,

asiarediryngNgheniaaThansanïa.CytsainofewngairagyfnewidirynFfinnegaLwo,

achytsainarddechrausillafynHebraeg.Prinnachywcyfnewidgytseiniolsy’neffeithio

argytsainddechreuolgairynunig,ondfegeirhynerenghraifftynSiapaneg:meddalir

cytsainddechreuolailelfengaircyfansawdd.Maeamodaumeddalu’rSiapanegbraidd

ynastrus:ynsylfaenolmeddalironifyddcytsainleisiolarôlygytsainsyddi’wthreiglo.

GwelirymeddaluynycyfenwauadnabyddusYamazaki,oyama ‘mynydd’asaki

‘penrhyn’,aHonda,ohon ‘sail’ata ‘caedyfredig’.

GwelirtrefngymhlethogyfnewidgytseiniolynyriaithNifch,asiaredirarynysSachalina’r

tirmawrcyfagos.Cynnwysygyfnewidlaesuachaledu,aceffeithirargytsainddechreuol

gairacarraicytseiniaidofewngair.Yneichymhlethdodymddengysygyfundrefnyn

debygidreigladau’rieithoeddCeltaidd,onddangosoddShiraishiynddiweddarmai

seinegolyw’rcyflyru.YnôlShiraishi(2004:164),maecytsainddechreuolpobmorffem

heblaw’rgyntafmewnymadroddcystrawennolynagoredi’wthreiglo,achyd-destun

seinegolsy’npenderfynupadreigladageir,aitreigladllaesaitreigladcaledaidim

treiglad.Fellymatharsandhi yw’rcyfnewidynNifch,sefnewidseinegolotomatigageir

wrthgysylltugeiriau.Mae’nsylfaenolwahanoli’rtreiglocystrawennolageirynGymraeg.

YnyrieithoeddAtlantaidd,asiarediryngngorllewinyrAffrig,ynunigyceirtrefncyfnewid

cytseinioli’wchymharuâ’rieithoeddCeltaidd.Ynrhaio’rieithoeddAtlantaiddgogleddol,

gangynnwysieithoeddniferuseusiaradwyrfelPwlâr,WoloffaSerêr,ceircyfnewid

cytseiniolagyflyrirgangyd-destunmorffemig.YnyriaithPwlâr,erenghraifft,ceircyfresio

daircytsainsy’ncyfnewid(McLaughlin,2006,t.174):

101

1. llaes w f r s y h y w ?

2. ffrwydrol b p d c j k g g g

3. trwynol mb p nd c nj k ng ng ng

FelynyGymraeg,geilwcyd-destunarbennigamunaelodo’rgyfres:treigladllaes,

ffrwydrol,neudrwynol.Ynwahanoli’rGymraeg,rhagddodiaidacôl-ddodiaidynuniga

bairdreigladynyrieithoeddAtlantaidd:treiglocyswlltynunigageir.Dengysyrenghraifft

isod(oLyovin,1997,t.195)driaelodygyfresr/d/nd yncaeleucyflyrugandriôlddodiad:

rawaandu dawaadi ndawakon.

ci cwn cynos

YnyriaithSerêrnicheironddwygytsainymhobcyfres:dengysyrenghraifftisod(oTorrence,

2005,t.5)gyflyruganragddodiaid:

mexeretaa oxeretaa inwendetaa owendetaa.

gadawaf gedy gadawn gadawant

Ogymharu’rgyfundrefnAtlantaiddâ’runGeltaiddfewelireubodilldwy’ncaeleu

cyflyrugansbardunaugramadegola’ubodynannibynnolargyd-destunseinegol,abod

ganddyntilldwyniferowahanoldreigladau:cysefin/meddal/trwynol/llaesynachosy

Gymraeg,llaes/ffrwydrol/trwynolynachosPwlâr.Gwelirgwahaniaethyngyntafymmathy

cyflyru:treiglocyswlltynunigageirymMhwlâra’rieithoeddAtlantaidderaill,gannadoes

ondcyflyrumorffolegol;cyflyrirtreigloswyddogaetholyGymraeggangystrawenhefyd.

Ynail,amlwgahollbresennolyngngramadegyGymraega’rieithoeddCeltaidderaillyw

treiglo.

DiddorolywcyfrifamleddtreigloynyGymraeg.YnyBeibla’rGronfa Electroneg,treiglir

tuagungairobobchwech.Wrthgwrsnithreiglirnallafariaidnachytseiniaiddi-dreigl,ac

ogyfrifgeiriautreigladwy’nunig,treiglirtuadauobobpumgair.Gellirdweudynwirfod

treiglo’nhollbresennolynyGymraegysgrifenedigoleiaf.

GwnaethBall(1993)astudiaethoarferiontreiglooedolionCwmtaweaMôn,yneu

Cymraegllafar,ynyr80aucynnar.Cafoddnadoeddgwahaniaethynnefnyddy

treigladmeddalrhwngCymraegllafarnaturiolyrardaloeddhynaChymraegsafonol

traddodiadol.5

Priniawnoeddtreiglollaesathrwynolynllafarsiaradwyrifancybarnwyd

mai’rSaesnegoeddeuhiaithbennaf,ondclywodddreiglollaesathrwynolynweddol

gysongansiaradwyrybarnwydmai’rGymraegoeddeuhiaithbennaf,erbodygyfraddyn

dibynnuarffurfioldebysgwrsacarysbardununigol.Ymddangosaifodrhaigeiriauunigol

wedipeidioâpheritreigladynyriaithlafar,ereubodynperitreigladynyriaithsafonol.6

5 ‘Thefullstudyrecordsnonoticeablechangeinsoftmutationtriggering.’(Ball1993,t.203).6 ‘[F]orsomeoftherarermutationtriggersnon-mutationisnowthenormratherthansimplya

stylisticvariant.’(Ball1993,t.203).

102

GellirtybiofellyfodtreigloyngNghymraegllafaryrardaloeddCymraegchwartercanrif

ynôlyndebygarycyfanidreigloyngNghymraegsafonolyBeibla’rGronfa Electroneg,

heblawfodrhywfaintoddewisweithiauynachostreigladllaesathrwynol.

ClywoddMariJones(1998)sefyllfawahanoliawnymysgpoblifancRhosllannerchrugog

aRhymni.Cafoddfodtreigladllaesm acn,felynei mham hi, ei nhain hi,wedidiflannu’n

llwyrynllafarpoblifanc,erbodytohynafyntreiglo’nddieithriad.Niryddddadansoddiad

oddefnyddytreigladllaesyngyffredinol,onddywaidfoddefnyddytreigladtrwynolwedi

disgyni’rhannerynllafarpobldanugainoed.Byddaideuparthyroedolionyndefnyddio’r

treigladmeddalpanddisgwylidhynny,ondpriniawnoeddtreiglo’nfeddalynllafarpobl

ifanc.7YrunoeddysefyllfaynRhosllannerchrugogacynRhymnifeleigilydd,heblawbod

poblhynyntreiglo’namlachynRhosllannerchrugog.

Lleiafrifyw’rCymryCymraegynRhosllannerchrugog,alleiafrifbachynRhymni,a

maentumioddThomasaGathercole(2005)fodysefyllfaymMônaGwyneddynwahanol.

Edrychasantargyfraddtreiglooachoscenedlfenywaiddynllafarplantacoedolion

wrthiddyntddweudstori.YroeddygyfraddynuwchnagaweloddMariJonesymmhob

achos—ondhebfodynagosatgantycant.ByddoedolionardaloeddCymreiciaf

Cymruyntreiglo86%o’rgeiriauydisgwylideutreiglo(argyfartaledd),aphlant59ycant

(argyfartaledd).

EdrychoddMariJonesaThomasaGathercoleargysondebtreiglomewnsafleoedd

gramadegolpenodol.Fforddarallifesurnewidynytreigladauywcyfrifmynychdertreiglo

yngyffredinol,sefniferygeiriautreigledigmewntestun.Nodwyduchodfodtuagungair

obobchwechyncaeleidreigloargyfartaleddmewnCymraegysgrifenedig,agellir

cyfrifmynychderynyddwygronfalafarhefyd.Gweliro’rtablmaicymharolychydigo

wahaniaethsyddyngnghyfraddautreiglo’rgwahanolgronfeydd:

Testun Canran geiriau a dreiglir

pobgairgeiriauyndechrauâ

p,t,c,b,d,g,m,ll,rh

Beibl 17% 42%

CEG8 15% 40%

llafaroedolion 13% 38%

llafarplant 10% 29%

Bethbynnag,oedrychynfanylachardreigloynycronfeyddllafar,gwelirnadcanlyniad

treigladystyrlonywpobffurfdreigledig.Treigladsefydlogageirmewnrhaigeiriau.

7 ‘[W]hilestillusedinahistoricallyappropriatewaybytwo-thirdsormoreofadultinformants,thesoftmutationwasfarmoreunstableamongsttheyoungergenerationwho,inmostcases,omitteditaltogether.’(Jones1998,t.59).

8 Ermwyncysondebcymharufegyfrifirpobcronfaynyrunmodd,âmeddalwedddadansoddiffurfiant(Phillips,2001,§2.3).YchydigynllaiywcyfraddyGronfa Electronegoscyfrifirtreigladauynydadansoddiadageirgydahioherwyddnaddadansoddirpobenghraifftoddim,beth,afaintfeltreiglad.

103

Arbennigogyffredinywddim negyddol(’m ynamlynytrawsysgrifiadau)a’rgeiriau

gofynnolbeth,faint ale (felynle ma fe?).MaegolygyddionyGronfa Electroneg hefyd

yntrinygeiriauhynfelffurfiaucysefin,hebeutreiglo.Enghreifftiaullaicyffredinywbïau,

gilydd,a’rgyd yni gyd.Treiglirgeiriaueraillhebreswmamlwgacyngroesiarferion

Cymraegtraddodiadol,ynarbennigffurfiau’rferfgwneud ageiriaucyffredinyndechrau

ârh,e.e.mae raid ni fynd,ma’ rywun wedi marw,fasech chi wedi medru wneud rywbeth,

fi sy’n neud y coginio,dan nhw ddim allu dod.Ostorrirytreigladauhynallano’rcyfrif,

achyfriftreigladaucynhyrchiolynunig,mae’rdarlunynwahanoliawn.Wrthgwrsgellid

dadlauynglynârhaienghreifftiauayw’rtreigladyngynhyrchiolaipeidio,feleibodhi’n

anoddcyfri’rtreigladauanghynhyrchioli’rdim,ondogyfriftairhapsamplogantoeiriau

treigledigyrunobobcronfa(chwechantreigladigyd)ceidyngysonfodtuaguno

bobtriyndreigladanghynhyrchiolynsgyrsiau’roedolion,adauobobtriyniaithyplant.

Felly,ogyfriftreigladaucynhyrchiolynunig(achaniatáufodcyfranfachodreigladau

anghynhyrchiolynyGronfa Electroneg hefyd),ymddengysfodcyfradddreiglosgyrsiau’r

oedoliontuahannerygyfradddraddodiadol,achyfraddyplanttuachwarterygyfradd

draddodiadol.

Arbennigoddiddorolywsylwifodnifero’rgeiriauamlafeudefnyddsy’ndechrauârh

yncaeleutreiglo’namlhebreswmgramadegol:(ynnhrefnmynychder)rhyw, rhywbeth,

rhoi/rhoid, rhywun, rhaid, rhywle.O’r273enghraifftorhyw, rhywbeth, rhywun, rhywle yn

sgyrsiauoedolionCronfa Bangor,dechreua224agr ynhytrachnarh.Mae118o’rrhain

mewnsaflelleydisgwylidtreigladmeddal(gangynnwys18arôlyn traethiadol,llena

threiglirrh yndraddodiadol).Mae’rlleill,106ohonynt,weditreiglo’nr hebreswmamlwg.9

Felly,mewnsefyllfallenaddisgwylirtreiglad,defnyddirr drosddwywaithcynamledârh

(106:49).Yrunyw’rpatrwmynllafaryplant.Hwyrachydylasidcymharuhynâlledaeniad

nw ardraulnhw,a’iystyriedynrhanoleihadynnefnyddcytseiniaidtawdddilaisyn

gyffredinol.Cefnogirydadansoddiadhwngannewidarallawelirynhelaeth:cyneniry

geiriaurhein, rheina arheini ynhein, heina aheini ynhannerenghreifftiauCronfa’r Plant.

MaeMariJones(1998)aThomasaGathercole(2005)ynnodifodoedolionaphlantfelei

gilyddynhepgortreigloynaml.Maecipolwgarycronfeyddsgyrsiauaddefnyddiryma’n

cefnogieucanlyniadau.Gwelirenghreifftiauohepgorpobmathardreiglad:treiglad

cyswllt,treigladcenedlfenywaidd,athreigladswyddogaethol.Ynllaiaml,treiglirllena

ddisgwylidtreiglad.Ynddiamaumaetreiglowedimyndynbethdewisolynhytrachna

gorfodolynGymraegllafardiweddar,acymaemynychdertreigladaucynhyrchiolyn

lleihau.

6. Y drefn rifo

YnGymraegtanynddiweddarcyfrifidfesulugain.Mewnunrhywlyfragyhoeddwydcyn

hannerolafyrugeinfedganrif,gwelirymadroddionfelfferm fynyddig o ryw saith ugain

cyfer (BywgraffiadurCymreig,1953),deuddeg ac wyth ugain (Esra2:3,hengyfieithiad),

agos naw ugain ei bwysau (Williams,1857).Rhifyddegbônugainywhyn;trefnrifougeiniol

oeddtrefndraddodiadolyGymraeg,felyrieithoeddCeltaidderaill.

9 Ceirtafodieithoeddhebrh,ha’rcytseiniaidtrwynoldilaisynyDe-ddwyrain,ondmaepobuno’rsiaradwyrsy’ndefnyddio’rffurfiau r hynyncynanurhneuhmewngeiriaueraill.

104

Arôl200,defnyddircant felbônychwanegol,e.e.deucant a deg a deugain o siclau

(Ecsodus30:23).Defnyddirybônychwanegolhwnweithiaurhwng100a200hefyd,er

enghraifftdeugain a chant ynhytrachnasaith ugain ynddeng niwrnod a deugain a

chant (Genesis7:24).

Graddauuwchdegynhytrachnagugainyw’rbonauuwch:degi’rdrydeddradd(10³)

ywmil adegi’rchwechedradd(106)ywmilfil amiliwn.Serchhynny,rhifirybonauuwch

hynynugeiniol,felyntair ar ddeg a saith ugain o filoedd a chwe chant ‘153,600’(IICronicl

2:17),neuwyth ugain mil o filltiroedd yr eiliad (rhan81o’rCEG).Geiriaubenthygwrthgwrs

ywmil (o’rLladin)amiliwn,biliwn (o’rSaesneg).

Nidgeirfaagramadegynunigsy’nffurfiotrefnrifo:maefforddofeddwlamfeintiau

ynghlwmwrthydrefn.Gwelirhynynegluroystyriedmynegiantamcangyfrifon,felyny

frawddeg,Erbyn amser y trên bydd rhyw saith i wyth ugain o bobl ifainc ar y platfform

(Morgan,1957:13).Nidyw’nbosibcyfieithu’rfrawddeghoniSaesnegllafarnaturiol

oherwyddmynySaesneg,a’ithrefnrifoddegol,fodamcangyfrifonyncaeleumynegi

fesuldeg.Nidoesffordddwtidrosisaith i wyth ugain,neu140–160,ilafarnaturiolSaesneg.

Nidamcangyfrifonynunigondpriod-ddulliauacymadroddionrhethregolafynegiryn

ugeiniol.MaeailadroddrhethregolyFanawegyn

My ta shey, ny shey feed

P’un oes chwech neu chwech ugain

(oCarrey y Pheccah),yntaroclustyCymro,ondfegollidyreffaithynllwyro’igyfieithui

iaithddegolfelySaesneg.

AmlygirblaenoriaethugainarddegynyGymraegganymchwilHammarström(2005).

CyfrifoddefamlderdefnyddrhifaugwahanolynyBritish National Corpus,cronfaogant

ofiliynauoeiriauoSaesnegdiweddarllafaracysgrifenedig.Dangosoddfodmynychder

ynlleihau’ngysonpofwyafyrhif,heblawbodganluosrifaudeg(10,20,30,40,a’utebyg)

fynychderllaweruwchna’rdisgwyl.Gannodifodymchwilarall(ynarbennigJansena

Pollmann,2001)wedidangosyrunpethynrhaioieithoeddEwropâchanddyntdrefnrifo

ddegol,aethymlaeniedrycharniferoieithoedddegolorannaueraillo’rbyd,achaelyr

uncanlyniadeto.YGymraegynunigoeddynwahanol:ogyfrifmynychderlluosrifaudeg

ynyGronfa Electroneg,cafoddfodlluosrifauugainynamlwgynfynychacheudefnydd

na’rlleill.

TrafododdSigurd(1972)swydd‘rhifaucrynion’.Byddrhifcrwnyncaeleiddefnyddio’n

amlachna’rrhifaucyfagosoherwyddbodganddoswyddychwanegol:gallfynegi

amcangyfrifynogystalâswmunion.CynigioddSigurdfod‘crynder’rhifynghlwmwrthfôn

ydrefnrifo,ondnithrafododdondtrefnddegolSwedegaSaesnegyneierthygl.Dengys

JansenaPollmann(2001)fodpatrwmmynychderyrhifauoddauifilyndebygmewn

erthyglaunewyddiaduronynIsalmaeneg,Almaeneg,FfrangegaSaesneg.Dangosant

hefydmai’runrhifauaddefnyddirifynegiamcangyfrifonynypedairiaith,adangos

eibodynbosibrhoicyfrifamfynychderrhifynypedairiaithfeleigilyddynnhermauei

faintiolia’iddefnyddatamcangyfrif.Dangosantfellymai’runpethywcrynderynypedair

105

iaith,achynnigdiffiniadmathemategologrynderaseiliraryrhifdeg.Awgrymagwaith

Hammarströmmaiugain,ynhytrachnadeg,syddyngynsailigrynderynyGymraeg.

NidynyGymraegynunigyceirtrefnrifougeiniolwrthgwrs,ondfelydywaidComrie

(2005,t.210),mewnbyddegolyrydymynbyw.Defnyddiamwyafrifmawrieithoeddy

byddrefnrifoddegol,a’rdrefnddegolsydddrechafymronpobrhano’rbyd.Yrunig

eithriadauyw’rgwledyddCeltaiddaChanolbarthyrAmerig,llemaetrefnugeiniolyn

arferolynyrieithoeddbrodorol.Hefydceirrhifougeiniolmewnychydigoieithoedd

GorllewinyrAffrigaGiniNewydd,acheirymadroddionugeiniolunigolmewntrefnsy’n

ddegolynybônynrhaio’rieithoeddRomawnsaGermanaidd—tybedaydywquatre-

vingt yFfrangegi’wbriodoliiddylanwadhenieithoeddCeltaiddcyfandirEwrop?

MaetrefnrifougeinioldraddodiadolyGymraegfellyynbethprin,arbennig;ondmae

arddarfod.FelydywaidComrie,i’rrhanfwyafoGymryCymraeg,ibobpwrpas,mae

trefnrifoddegolwedicymrydlle’rdrefnugeinioldraddodiadol.10Dwydrefnddegola

ddefnyddirynGymraegerbynhyn:yrhifauSaesnega’rrhifaunewyddCymraegaddysgir

ynyrysgolion.DaethsawlcenhedlaethoGymryCymraegyngyfarwyddâgwneud

rhifyddegynSaesnegoherwyddyraddysguniaithSaesnegaoeddynorfodolarbawbo

ddiweddybedwareddganrifarbymtheg,achlywirrhifauSaesnegyngyffredinarlafar

ynGymraegheddiw.MaeRoberts(2000)wediolrhainhanesyrhifaudegolCymraeg

newydd(un deg un, un deg dau acati).Ymddengysydrefnyngyntafarglawryng

ngwerslyfrrhifyddegJohnWilliamThomas(1832).Mae’ndebygiddigaeleidyfeisio’n

bwrpasolychydigflynyddoeddynghyntynatebideimladbodyrhifautraddodiadolyn

anghyfleusatgyhoeddirhifauemynauyngngwasanaethau’reglwysia’rcapeli:teimlasid

bodangenrhifauagyfatebai’nwelli’rrhifolionArabaidddegolaargreffidynyllyfrau

emynau.YchydigoddylanwadagafoddydrefnnewyddyngNghymruarypryd,ond

cafoddeimabwysiaduganysgolionyWladfayyrArianninynnesymlaenynyganrif

ermwynhwylusodysgurhifyddegynGymraegarsailyrhifolionArabaidddegol(R.O.

Jones,1997:312).GydathwfaddysgtrwygyfrwngyGymraegyngNghymru’rugeinfed

ganrif,mabwysiadwydydrefnddegolynysgolionCymruhefyd,acerbynhynmaewedi

cymrydlle’rdrefndraddodiadolnidynunigynyrysgolionondmewnllafarbeunyddiol

hefyd.DywaidRoberts(2000)fodydrefndraddodiadolynmyndynbrinnachbrinnach,

nasdefnyddirerbynhynondiddweudoedranhydattua30oed,aciddweudyramser,

oleiafpanddarlleniroglocâbysedd.NodafodrheolgyntganyBBCfodydrefnugeiniol

yniawnhydat30,ondydyliddefnyddio’rdrefnddegolamrifauuwch;abodyrhen

reolhonyndalynddylanwadolynanffurfiolyngNghymraegyradioa’rteledu.Tuedd

cyhoeddiadauysgrifenedigywosgoi’rbroblemtrwyddefnyddioffigurau:‘dyliddefnyddio

ffigurauamrifaudros10ageiriauhydathynny’ywrheolycylchgrawnhwn(Gwerddon,

2006).

Yngyffredinol,maeCymryCymraegheddiwyncaelanhawsteriddeallrhifauugeiniol

traddodiadoluwchbentua30.Byddpoblhynyneudefnyddioiddweudyramserneu

oedranhydattua30.Maellaweroboblifancnawyddantondyrhifaudegol.

10 ‘[T]hetraditionalvigesimalnumeralsystemofWelsh...hasbeenreplacedformostpurposesformostspeakersbyanartificialtransparentdecimalsystem.’(Comrie2005,t.229)

106

Pammaehynynbwysig?IddefnyddwyryGymraeg,goraupofwyafeffeithiolydrefnrifo.

Atgyfrif,atrifyddeg,atfathemateg,gwnaunrhywfônytro,boedwyth,deg,deuddeg,

neuugain–defnyddiryrhainigyd,aceraill,yngngwahanolieithoeddybyd.Yroedd

ganwareiddiadMaiaCanolbarthyrAmerigfathemategdatblygedigwedi’iseilio’nllwyr

ardrefnrifougeiniol,gydanodiantugeinioliysgrifennu’rrhifau.Maetrefnfônugaingystal

agunrhywfônarallatbwrpasauymarferol,ondyngNghymruheddiwmaerhwyddineb

ynnhrefnddegolySaesnega’rffigurauArabaidddegolynofynnol.Danyramodau

hynmaetrefndraddodiadolyGymraegynanghyfleusoherwyddbodgofyniGymro

Cymraegfeistroli’rddwydrefnagallutrosi’nrhwyddrhyngddynt,rhywbethsy’ngofyn

crynfedrusrwyddrhifiadol.Hawsywcydymffurfioâ’rdrefnSaesnegarhyngwladolnadoes

moddeigwrthwynebu.

RhestraComrie(2005,§4)niferoenghreifftiauodrefnrifoiaithyncaeleidisodli.Nidoes

rhaidmaiiaithlleiafrifydyw:maeSiapanegaciaithTaiilldwywedimyndiddefnyddio

rhifau’rTsieineg.Mewnperyglarbennigymaetrefnaurhifobônheblawdeg:fewyddys

amgollillawerynygorffennol,acymaemwyafrifyrhaisyddynweddillynfregus.Dywaid

Comrieeinbodeisoesmewnsefyllfallemaecymaintodrefnaurhifowedidarfod,fel

nadyw’rrhaihynnysy’nweddillondyngysgodgwano’rhynsy’nbosib.11‘Yrhynsydd

ynbosibmewniaithddynol’ywcraiddmaesieithyddiaeth,achydadarfodianttrefnau

rhifoamrywioldaw’nanosanosymchwilioiallurhifiadoldynoliaeth.YnachosyGymraeg,

caiffyrieithyddsyniaddaamramadegyrhifautraddodiadoloddogfennausy’ngoroesi

o’rgorffennol.Mae’ndebygeibodynrhyhwyriymchwilioi’ragweddauseicolegol,

effeithiautrefnrifougeiniolarddirnadaethallwybraumeddwlyrhaisy’neidefnyddio.

Mae’nannhebygerbynhynbodnebarôlyngNghymrusy’nmeddwlynnaturiolynydrefn

ugeiniol.

7. Rhediadau arddodiaid

YnyGymraeg,felynyrieithoeddCeltaidderaill,ffurfdroirarddodiadiddangosperson

arhif.Ynghydâ’rarddodiadar,erenghraifft,ceiryffurfiaurhediedigarnaf, arnat, arno,

arni, arnom, arnoch, arnynt.Maeterfyniadau’rffurfiau’ndebygiderfyniadaurhediadau

berfau,acfelgydaberfau,gellirdefnyddioffurfrediedigfelymae,neugydarhagenw

ategol:arnaf neuarnaf i –cymharerclywaf aclywaf i.

Ceirgeiriaucyfansawddyncyfunoarddodiadarhagenwmewnniferfachoieithoedd

ybyd,erenghraifftHebräegaciaithyMaori(SelandNewydd).Ynyrieithoeddhynbeth

bynnag,cyfuniadauamlwgoarddodiadarhagenwageir.Dichonmaiynyrieithoedd

Celtaiddynunigyceirrhediadauarddodiaidarlunyrhaiberfol.

NodaMariJones(1998,tt.71a176)fodffurfiaurhediedigarddodiaidynmyndigolli’n

gyflymynllafarCymryifanc.YnRhymnidefnyddiaisiaradwyrdaneutrigainoedffurf

gysefinarddodiadgydarhagenwdairgwaithobobpedairpanddisgwylidffurfrediedig.

LlaitrawiadoloeddynewidynRhosllannerchrugog:byddaisiaradwyrdanddeugainoed

ynffurfdroituadwywaithallanodair.

11 ‘[W]eareprobablyalreadyinasituationwheresomanynumeralsystemshavediedoutthatwhatremainsisonlyapalereflectionofthe“humanpotential”withrespecttonumeralsystems.’(Comrie2005,t.229)

107

GweliragweddarallarynewidyngNghronfa Bangor aChronfa’r Plant.Ynyddwygronfa

defnyddirffurfoeddgyntynffurfrediedigfelffurfgyffredin,mewnbrawddegaufel

gan: Genna dad fi motobeic.

gan: Ga’ i dipyn bach o gwaith gynna hen go eniwê.

gan: Ti’m eisiau cymryd gynna uffern o neb.

wrth: Dw i mynd i ddeud ’tho mami.

wrth: Deud ’tha Charlie awn ni yna reit fuan

wrth: ... wedi gweud wrtho hi cadw’n dawel

am: Dw i clywed llawer amdano hwn.

am: A hwn amdano teulu sydd yn arfer fod yn super heroes

ar: Drycha arno hon.

Maeamdano, arno, wrtho, genna felpetaentwedicymrydlleffurfgysefinaffurfiau

rhediedigam, ar, wrth, gan.

Dengysystadegaumynychderdefnyddypumarddodiadaddefnyddiramlafyng

Nghronfa’r Plant(sef,am ,ar, gan, o, wrth),fodpatrwmgwahanolibobun.Gydago,er

enghraifft,yffurfgysefinsyddweditrechu:niddefnyddirffurfiaurhediediggydagenw,a

defnyddiryffurfgysefingydarhagenwfelarfer(75%):

fi/i ti chdi fo/fe/o/e hi ni chi nhw/nw

o 1 2 12 1 22

ohono/ono 6

onan 1

ohonyn/onyn 6

Patrwmgwahanolsyddigan.Nidoesonddwyenghraiffto’rffurfgysefingan,ond

cyffredinoliryffurfrediediggenna (gydagamrywiadaugynna/genno/gynno)ienwa

phobrhagenwa’rffurfrediediggen ienw:

fi/i ti chdi fo/

fe/o/e

hi ni chi nhw/

nw

enw

gan 2

gen/gin/

gyn

35 14 21

genna 28 16 2 1 2 7

gynna 6 2 1

genno 3 3 7 1 3

gynno 2 1 6 3 3 3

genni 3 3

gennyn 2

108

Gwelirolionyrhediadautraddodiadolymmynychderuchelgen/gin gydafi/i/ti acyny

ddwyenghraifftogennyn nw.

Gwelirmwyoôlyrhediadaugyda’rarddodiaideraillam,ar acwrth.Ynachoswrth,mae

tueddigyffredinoli’rffurfwrtha/wrtho (a’ramrywiadau’tha, ’tho, w’tha, w’tho):

fi/i ti chdi fo/

fe/o/e

hi ni chi nhw/nw enw

wrth 1 4

wrthat 4

wrtha 4 1 3 1 1

wrtho 1 1 2 1 2

wrthi 1

wrthan 1

Gydagam acar,cyffredinoliryffurfgysefinweithiau,onddefnyddiryrhediadau’ngywir

ynamlacholawer:

fi/i ti chdi fo/

fe/o/e

hi ni chi nhw/nw

am/ar 3 1 4 2 1

rhediad 9 8 1 25 3 2

Maehefydchweenghraifftoarna/arno/arni gydagenw.

GwelirpatrwmtebygyniaithoedolionCronfa Bangor.Gydanifertebygoenghreifftiau

perthnasol(trosdrichantymhobcronfa),cedwiratyrhediadauranfwyaf,ondgweliryr

undueddigyffredinoliffurfrediediggen/gynna (bronhanneryrenghreifftiauagenw),

athueddlaiigyffredinoli’rffurfrediedigwrtha/wrtho (llainachwarteryrenghreifftiauag

enw),affurfgysefino (llainachwarteryrenghreifftiauârhagenw).Cedwiratrediadauam

acar agondychydigoeithriadau.

Anghyffredinywdefnyddffurfrediedigarddodiadhebwrthrychategol,felynGad dy law

arni! aDw i ’rioed ’di chyfarfod hi, ’m ond ’di clywed sôn amdani.Maetairenghraifftyng

Nghronfa ’r Plant anawyngNghronfa Bangor,pobunynytrydyddperson.

GwelirymafwyoddefnyddaryrhediadaunagaweloddMariJones.Felynachos

ymchwilThomasaGathercole(2005,trafodiruchod)idreiglo,mae’ndebygmaiardalsy’n

cyfrifamygwahaniaeth:maesiaradwyryddwygronfa’nhanuo’rardaloeddCymraeg

acodeuluoeddaddysgedigganmwyaf;gellirtybied,felly,bodmwyoddylanwad

Cymraegtraddodiadolareullafar.

Arycyfan,yngNghymraegllafarheddiw,ymddengysfodyrarferoredegarddodiaid

wedimyndynfateroddewisynhytrachnarheol,abodtueddigyffredinoliunffurfyn

achosrhaiarddodiaid.GanhynnymaegramadegyGymraegwedinewid–nidoes

109

unenghraifftofethurhedegarddodiadynna’rPedair Cainc na’rBeiblna’rGronfa

Electroneg.Serchhynny,nidyw’rrhediadauynagosatfyndigollieto.

8. Gradd gyfartal ansoddair

Ymaeganbobiaithfoddifynegicymhariaeth(CuzzolinaLehmann,2004,t.1212).

NodweddiadoloieithoeddEwropyw’rgystrawenGymraeg:Mae aur yn drymach na

phlwm (cymharerSaesnegheavier than lead,Almaenegschwerer als Blei).Ymadangosir

ygymhariaethtrwyffurfdroi’ransoddair:trwm:trymach,heavy:heavier,schwer:schwerer.

YnFfrangeggoleddfiryransoddairâ’rgairplus ynhytrachna’iffurfdroi:plus lourd que le

plomb,acheiryrundullynGymraegdanraiamodau:mwy dealladwy, mwy addurnol.

Mae’rddauddullhyn,lledengysyransoddairgymhariaeth,yngyffredinynieithoedd

Ewropa’rcyffiniau,ondynanghyffrediniawnmewnrhannaueraillo’rbyd.12Bydd

ansoddairCymraeghefydynffurfdroiiddangoscymhariaetheithaf,e.e.aur sydd drymaf.

Unwaitheto,maehynyngyffredinynEwropondynbrinytuallaniEwrop.

FfurfdroiransoddairCymraeghefydiddangoscymhariaethgyfartal:Mae’r llyfr hwn cyn

drymed â phlwm.Erbodgraddaucymharolaceithafansoddairynarferolynieithoedd

Ewrop,maegraddgyfartalynbriniawn.Fe’iceidynHenWyddeleg,ondnidynyriaith

ddiweddar.Fe’iceirhefydarffiniaudwyreiniolEwropynyrEstonegacynrhaioieithoedd

yCawcasws,erenghraifftyriaithWybycheg,13ybufarweisiaradwrolafym1992,a’r

iaithMegreleg.Oweddillybyd,nodaHaspelmathaBuchholz(1998)aHenkelmann

(2006)ieithoeddAwstronesaiddfelTagalog(asiaredirynynysoeddyFfilipinos)aMaleieg

(asiaredirynMaleisiaacIndonesia),ahefydiaithyrEsgimo(dyfynnantenghraiffto

dafodiaithyrYnysLas).Priniawnywieithoeddyffurfdroireuhansoddeiriauiddangos

cymhariaethgyfartal:rhyddHenkelmann(2006)enghreifftiaulaweroddulliauarallo

fynegicymhariaethgyfartalynieithoeddybyd.

YroeddyffurfdroadcyfartalyndrachynhyrchiolyngNghymraegygorffennol,fely

dengyslliawsobriod-ddulliausy’neiddefnyddio:dued â bol buwch,gwynned â’r eira,

coched â machlud haul.YmMhedair Cainc y Mabinogi maeoleiaf62enghraifftmewn

24,313gair(unbob392gair).Cymharerhynâ’r684enghraifftymmiliwngeiriau’rGronfa

Electroneg (unbob1,595gair),yddwyenghraiffto’rgairlleied yn52,404gairsgyrsiau

oedolionCronfa Bangor (unbob26,202gair),a’rdiffygenghreifftiauyn133,841gair

sgyrsiauplantCronfa Cymraeg Plant.

MaefforddarallofynegicymhariaethgyfartalynyGymraeg,sefygystrawengydamor,

felynmor ddu â bol buwch.Mae’nddiddorolcymharumynychderdefnyddygystrawen

honâffurfdro’rraddgyfartal.YmMhedair Cainc y Mabinogimaepedairenghraiffto’r

gystrawengydamor,bobunagansoddairnadoesiddoffurfraddgyfartal(llwyddiannus,

anweddus, difflais, dielw).Mae1,383enghraifftynyGronfa Electroneg,726ohonyntag

ansoddeiriauymaeiddyntffurfraddgyfartal.Ynsgyrsiau’roedolion,mae22enghraifft,tri

12 Mewnieithoedderaill(CuzzolinaLehrmann,2004),dangosircymhariaethtrwygyferbynnudauansoddair:Mae plwm yn drwm a choed yn ysgafn;neuagelfen(arddodiad,terfyniad)sy’nmeddwl‘o’igymharuâ’:Wrth goed, plwm sydd yn drwm;neuâberfsy’nmeddwl‘rhagori’:Rhagora plwm ar goed o ran trymder.

13 SillefirhefydUbykh,Ubıh,Oubykh,acati.

110

chwarterohonyntagansoddeiriauymaeiddyntffurfraddgyfartal,acynsgyrsiau’rplant

maepumenghraifft,pobunagansoddairymaeiddoffurfraddgyfartal.Dengysytably

mynychderauhynarffurfcyfraddbobdengmilgair:

Testun Nifer i bob deng mil gair Canran

cymhariaethgyfartal mor +

ansoddair

ffurfdro %ffurfdro

PedairCainc 27 1.5 25.5 94

CEG 19 12.7 6.3 33

llafar

oedolion

4.6 4.2 0.4 8.3

llafarplant 0.4 0.4 0 0

Gwelirdwydueddamlwg.Yngyntaf,maedefnyddmor +ansoddairwedicynyddu’n

fawrardraulffurfdro’rraddgyfartal.Ffurfdroidansoddairffurfdroadwyynddieithriadyny

gorffennol;prinydefnyddiryffurfdroarlafarerbynhyn.Ynail,maecymariaethaucyfartal

felycyfryw’nbrinynycronfeyddllafar.

Ogyfrifcymhariaethauanghyfartal,aryllawarall,gweliretofodymynychderynllaiar

lafarond,ynwahanoliffurfdro’rraddgyfartal,maeffurfdro’rraddgymharolyndalyn

gynhyrchioliawn.Dengysytablnesaffynychdercymariaethauanghyfartalfelycyfryw,

ffurfiaufelmwy trwm,arhaifeltrymach.

Testun Nifer i bob deng mil gair Canran

cymhariaethanghyfartal

mwy+ansoddair

ffurfdro %ffurfdro

PedairCainc 37 0 37 100

CEG 37.3 4.8 32.5 87.1

llafaroedolion 16 1.5 14.5 90.5

llafarplant 5.2 1.2 4 75.7

Gallyffiguraufodychydigyngamarweinioloherwyddmynychderdefnyddyffurfradd

gymharolungairmwy,syddynfwyniferusna’runffurfgymharolarallynllafaryplant.14

Serchhynnymaetueddamlwg.Arynailllawmaepatrwmmynychdercymhariaethfely

cyfrywyndebygynyddaudabl:ychydigynfwyynyPedair Cainc nagynyCEG,acyn

llaiarlafar,achymhariaethanghyfartalynfynychachnachymhariaethgyfartalymmhob

testun.Gwahanoliawn,aryllawarall,ywpatrwmmynychderffurfdroi.Ynwahanoli’rradd

gyfartal,defnyddirffurfdro’rraddgymharolyngNghymraegdiweddargymaintagyniaith

ygorffennol,acarlafargymaintagynyriaithysgrifenedig.

14 Cyfrifwydpriod-ddulliaufelcyfarchgwell itiahenffych well(ynyPedair Cainc),amwy neu lai,ondnichyfrifwydenghreifftiaulledefnyddiwydgraddgymharolansoddairfelarddodiad,erenghraifft,uwch ben y weilgi, is traed ei wely.Nichyfrifwydychwaithenghreifftiauomwyynyrystyr‘chwaneg,rhagor’,arlunmoreSaesneg.Yroeddhynynarbennigogyffredinynllafaryplant.

111

Niellirondcasgluo’rystadegauhynfoddefnyddffurfdrograddgyfartalansoddairardrai

yngNghymraegheddiw.Fe’idefnyddirynllaiyngNghymraegdiweddarnagyniaithy

gorffennol,ynllaiarlafarnagmewnysgrifen(syddynawgrymucysylltiadâffurfioldeb),ac

ynllaiynllafarpoblifancnagynllafarpoblhyn.

9. Dwyieithedd yn peri newid

YnddiweddargwelwydcynnyddyngnghanranyCymryCymraegymmhoblogaeth

Cymruamytrocyntaf,achynnyddynniferyCymryCymraegamytrocyntaferstros

bedwarugainmlynedd.

YnôlCyfrifiad2001gall582,368oboblCymrusiaradCymraeg,sef21%o’rboblogaeth,

neu25ycanto’rrheiniaanwydyngNghymru.Maecanranyplantynuwchodipynna

chanranyroedolion,ahynnyoherwyddytwfmewnaddysgtrwygyfrwngyGymraeg.

Yn2004cyflawnoddBwrddyrIaithGymraegarolwgieithyddol(BwrddyrIaithGymraeg,

2006)ermwynymhelaethuaryrwybodaethsyddi’wchaeloGyfrifiad2001.Maerhaio’i

ystadegau’nawgrymiadol.

Awgryma’rarolwgfod73ycanto’rplantsy’nmedruCymraegwedi’idysguytuallani’w

cartref,acnadystyriaiond44ycantohonynteubodynrhuglynyriaith.Maellawero

siaradwyrifanccyfrifiad2001fellyâ’rSaesnegyniaithfrodoroliddynt,ahebfodynrhugl

ynyGymraeg.CafoddarolwgyBwrddfod88ycanto’rrheinisy’nrhugleuCymraegyn

defnyddio’riaithbobdydd:gellireuhystyriedynsiaradwyrgweithredol.Hwyracheibod

ynannisgwylfodbroni40ycantosiaradwyrdan16oednadystyrienteuhunainynrhugl,

hwythauyndweudeubodyndefnyddio’riaithbobdydd.Awgrymahynyngryfygallai

llawerosiaradwyrifancail-iaithfyndymlaenifodynsiaradwyrrhuglgweithredol.

Erbodcanranyrhaisy’nmedruCymraegyncynydduyngNghymrugyfan,mae’ndali

ddisgynynardaloeddCymraegygogledda’rgorllewin.Unrheswmywmewnfudiadpobl

ddi-Gymraegi’rardaloeddhyn;dangosirmorniweidiolyw’rmewnfudiadhwni’riaithgan

PhillipsaThomas(2001).RheswmarallywbodcyniferoGymryCymraegyngadaeleu

cynefin,llaweryncaeleudenuiGaerdydda’rcylchganswyddigyda’rcyfryngaua’r

cyrffgwleidyddolasefydlwydynoynydegawdaudiwethaf.Hydynddiweddaryroedd

ynbosibbywbywydtrwyadlGymraegmewnrhannauhelaethoGymru.Erbynhynmae

dwyseddCymryCymraegwedidisgyncymaintynyrardaloeddCymraegfelnadyw

hi’nbosibmwyachfywhebddibynnuarySaesneg.RhaidwrthySaesnegigyfathrebuâ

chymdogion,cyd-weithwyr,siopwyraceraillwrthgyflawnigorchwylionbeunyddiol.Anodd

ywmesuryfathbethynfanwl,ondgellirawgrymufodcyfanswmygeiriauCymraega

leferirbobdyddynyrardaloeddCymraegwedilleihau’naruthroldrosyrugainmlynedd

diwethaf.

ErnadoesmesuruniongyrcholobafaintoGymraegasiaredir,gellirarchwilio’r

tebygolrwyddybyddsgwrsynGymraegynhytrachnagynSaesneg.Dengysarolwg

BwrddyrIaithfod60ycantosgyrsiausiaradwyrCymraegCymruytuallani’wcartrefi,

ynyriaithSaesneg.Seiliryffiguraratebionigwestiwnynglynâ’r“sgwrsddiweddarafa

gawsochgydarhywunnadyw’nperthyni’chteulu”.Ganddodogyfeiriadhollolwahanol,

maeHywelJones(2007)yntrafoddulliauoamcangyfrifdwyseddsiaradwyrCymraeg

trwyddefnyddioystadegauCyfrifiadau1991a2001.Ymysgmesuraueraillfedrafodirun

112

(t.25−26),“ygellireiddehonglifelytebygolrwyddybyddsiaradwrCymraegyncwrddâ

siaradwrarall”.Rhyddhynamcananuniongyrchologanransgyrsiaudamweiniolsiaradwyr

CymraegaallaifodynGymraeg.DrosGymrugyfan,mae’rtebygolrwyddwedidisgyno

44ycantyn1991i37ycantyn2001,ahynnyerbodyganranoeddynmedruCymraeg

wedicodi.“YffaithbodyrhaisyddyngallusiaradCymraegwedi’ugwasgaru’nfwy..

.sy’ngyfrifolamhynny,”meddJones,hynnyyw,ymaecyfranyCymryCymraegwedi

disgynynyrardaloeddCymraegachodiynyrardaloedddi-Gymraeg.Sylwerbodffigur

arolwgyBwrddaffigurauJonesyncytuno’ndda,sefoddeutu40ycantCymraega60

ycantSaesneg,eriddyntddeilliooffynonellaugwahanoliawn.GellircasglubodCymry

Cymraeg,argyfartaledd,ynsiaradmwyoSaesnegnaChymraegytuallani’wcartrefi,a

chyfranySaesnegyncynyddu’ngyflym.

Galldefnyddioailiaitheffeithioariaithfrodoroldyn:cydnabyddirhynyngyffredinol

erbynheddiw.TrafodaCook(2003)raio’reffeithiauawelira’rdystiolaethdrostynt.Isod

cyflwynafddwyastudiaethigynrychiolillawerowaitharall.Mae’rddwy’nymdrinâseineg:

oddadansoddicynaniadgydachymorthoffertrydanolmae’nbosibcaelcanlyniadau

pendantmewnffigurau.Dengysastudiaethauerailleffaithgymharolmewncystrawena

phriod-ddull,ondanosolawerywcaelcanlyniadaupendantdiamauynymeysyddhyn.

DadansoddoddMajor(1992)gynaniadycytseiniaidffrwydroldilais(p, t, c)ynSaesneg

pumsiaradwrbrodoroloeddynbywymMrasilersrhaiblynyddoedd.Yroeddpobunyn

medru’rBortiwgeeg(iaithswyddogolBrasil),ahefydynsiaradllaweroSaesnegbobdydd.

Maeamseriadlleisio15yffrwydroliondilaisynwahanoliawnynSaesnegaPhortiwgeeg

siaradwyrbrodorol.Cafwydbodamseriadlleisiotrio’rsiaradwyrynymdebygu’namlwgi’r

Bortiwgeeg:siaradentSaesnegagacenBortiwgeeg.Tueddgysonawelwydwrthgymharu

cytseiniaidypumsiaradwrâSaesnegbrodorolarferol:mwyafoeddygwahaniaethpo

ruglafPortiwgeegysiaradwr.

GelliddadlaubodsefyllfaCymrydwyieithogyngNghymruynwahanol,ondawgryma

Bonda’igyd-weithwyr(2006)fodyrundylanwadau’nperinewidiiaithdrosgenedlaethau

mewnsefyllfadebygiunCymru.BugwladLatfiadaniauRwsiaamhannercanrifcyn

adennilleihannibyniaethym1991.YroeddynorfodolarbawbddysguRwsieg,acyn

ymarferolyroeddrhaidwrthRwsiegifywbywydbeunyddiol.Yroeddysefyllfaieithyddol

yndebygiunCymruheddiw.DadansoddoddBonda’igyd-weithwyrgynaniadllafariaid

yLatfiegganLatfiaidowahanoloedrannau,achaelfodeffaithcyfundrefnllafariaidy

Rwsiegynamlwgareuhiaith.Cafwydbodyreffaithyngynyddol:mwyafoeddyreffaith

poieuafyLatfiad.AwgrymaBonda’igyd-weithwyrfodiaithyrhieni’nnewidrywfaintdan

ddylanwadyRwsieg,bodplantyndysguiaithnewidiedigyrhieni,abodiaithyplant

wedynynnewido’rnewydddanddylanwadyRwsieg.

CefnogircanlyniadauBonda’igyd-weithwyrgansylwadauLatfiaidaddihangoddi

AwstraliaarôlygoresgyniadRwsiaidd,a’uplantafagwydynddwyieithogynLatfieg

15 Hydycyfnodheblaisrhwnggollwngawyrarddechrau’rgytsain,alleisioargyferysainnesaf: voice onset time, VOT.

113

aSaesneg.Wediymweldâ’umamwladamytrocyntafarôl1991,byddantynsônam

argrafffodacenyRwsiegarLatfiegheddiw.16

Gyda’rSaesnegynymwthiofwyfwyifywydbeunyddiolpobCymroCymraegachyda’r

Saesnegyniaithfrodorolneu’nbrifiaithigyfranfawro’rrhaisy’nmedruCymraeg,mae’n

anorfodbodyGymraegynnewidigyfeiriadySaesneg.Maeteithi’rGymraegynwahanol

irai’rSaesneg:nidseiniauageirfa’nunig,ondhefydycysyniadauagynrychiolirganyr

eirfa,trefnygeiriau,priod-ddulliau,yrhynygellireiragdybiowrthsiaradyriaith.Bwrn

meddyliolywgorfodcyfnewidrhwngdwyfforddofeddwldroarôltrobobdydd.Fely

dywaidNadkarni(1975t.681,dyfynnirganRoss,2007):

Bilingualismis,afterall,apsychologicalload–notsomuchbecauseit

requiresknowingtwolanguagesystems,butbecause,inasituationof

intensivebilingualism,oneiscalledupontoconductcommunicationthrough

thesetwodistinctsystemsallthetime,usingnowonesystemandnowthe

other.Insuchasituation,thetendencytowardslesseningthepsychological

loadisquitenatural;andthissetsprocessesinmotionwhoseresultisagradual

convergenceofsystemsinaspeaker’shead.

A’rSaesnegyniaithâ’ichanolfanytuallaniGymru,rhaidmai’rGymraegsy’nnewid,sy’n

cydymffurfioâtheithi’rSaesneg.

Panodweddionsy’ndebygonewid?Ymddengysfodnodweddionprinyndebycach

onewidnanodweddioncyffredinahynnyamddaureswm.Yngyntaf,ynrhinwedd

euprinderfelycyfryw,maenodweddionpriniaithbenodolynannhebygofodoliyn

yrieithoeddo’ihamgylch.O’rherwyddbydddylanwadallanolbobamserynerbyny

nodweddionprin.GanfodnodweddionprinyGymraegynabsennol,ynrhinweddeu

prinder,o’rSaesnegfeddôidwyieitheddynhawsogaeleugwared.Ycanlyniadyw’r

dueddiddyntddiflannudanbwysaudwyieithedd.

Ynail,rhaidystyriedpammaerhainodweddionynbriniddechrau.Dibynnaprinderneu

gyffredineddnodweddynieithoeddybyd,arynailllaw,arbamoramlybyddyndodi

fodwrthiiaithnewidtrwy’roesoeddac,aryllawarall,arbamoramlybyddyndiflannu

wrthiiaithnewid(Blevins,2004:193).Nodweddionprinyw’rrheinisy’nannhebygoddodi

fod,neu’ndebygoddiflannu.Maerhainodweddion,ytreigladauerenghraifft,ynffrwyth

damwainhanesyddol,cyfuniadannhebygolonewidiadauyniaithygorffennol.Gally

cyfrywnodweddionfodynsefydlog,felybu’rtreigladauynyGymraegerspymthegcanrif

amwy.Maenodweddioneraillynbrinoherwyddeubodynhawddeucolli:cytseiniaid

trwynoldilaiserenghraifft.Ychydigiawnoegniclybodolsyddi’rcytseiniaidhyn(Blevins,

2004:30)acmaentfelly’nanoddeuclywed.Maetueddiddyntddiflannuneuymgyfuno

â’ucymheiriaidlleisiol.Yngroesihyn,gallarwyddocâdarbennigisainmewncyfundrefn

ramadegolrwystronewidi’rsainhonno(Blevins,2004:205),acymaecytseiniaidtrwynol

dilaisyGymraegynrhanbwysigodrefnytreigladauacfellyoadeiladwaithgramadeg

yriaith.Hynfyddwedi’udiogeludrosycanrifoedd.Gydadirywiadytreigladaudaw

16 ClywaishynganIndraBe–rzin‚š,Melbourne,Awstralia,wrthiddisônameiphrofiadaueihunaphrofiadaueirhienia’ucydnabod.

114

diweddarbwysigrwyddgramadegolycytseiniaidhyn,acfellyaryrhwystrinewid.Gyda

dwyieithedddawpwyseddiaddasui’rSaesneg.Felly’rnewid.

10. Rhagolygon

YnamlfegymerirynganiataolfoddwyieitheddCymru’nrhwymoarwainatunieithedd

Saesneg.Nidywhynynwir:maedwyieitheddsefydlogynddigoncyffredintrwy’rbyd.Un

canlyniadposibiddwyieitheddywfoduno’rieithoeddynmarw.Canlyniadposibarallyw

boduno’rddwyiaithynymdebyguatyllallfeladdisgrifiwyduchod.Pendrawymdebygu

yw’rcyflwraalwoddMalcolmRoss(2007achyhoeddiadaucynharach)ynSaesnegyn

metatypy.Oganlyniadiddwyieitheddbyddpatrymaumynegiantachystrawenuno’r

ddwyiaithynnewidigyfatebi’riaitharall(Ross,2007,t.116).Mae’riaithsy’ndynwaredfel

arferynarwyddhunaniaethi’wsiaradwyr,felymae’rGymraeg,a’riaithaddynwaredir

felarferyniaithehangacheidefnydd,felySaesneg.Byddoleiafraio’rsiaradwyrynfwy

cartrefolynyriaithehangacheidefnydd.Dechreua’rdynwaredymmaesystyr:newidia

priod-ddullacarddull,anewidiaystyrongeiriauigyfatebieirfaachysyniadau’riaitha

ddynwaredir.Dawcyfieithurhwngyddwyiaithfelly’nwaithpeirianaethol.Ycamnesaf

ywailwampio’rgramadeg,yngyntafarlefelycymal,wedynarlefelymadrodd,ynolaf

ynadeiladwaithgair.Dawcyfieithurhwngyddwyiaithynfaterodrosigairamairfelynyr

enghreifftiauhyno’rcronfeyddllafar:

Dad a fi ’di gweld un o heina.

Dad and me have seen one of those

Dim pob un o nw’n aros lan.

Not every one of them’s staying up.

WrthgwrslleiafrifywbrawddegaufelyrhainynyGymraeg,ondfeddangosantunfforddy

gallai’riaithddatblygu.

Mae’rtraethawdhwnwedidadlaufodrhairhannauunigryworamadegyGymraegwedi

newiddanbwysaudwyieithedd.Unrhanonewidmwyydyw:gangymaintynewidmewn

amserbyr,maeiaithrhaio’rtoifancynwahanoliawniiaithytohynaf.Maebronpobun

o’rnewidiadauwedimyndâgramadegyGymraegynnesatunySaesneg.

Aoesotsosymdebyga’rGymraegi’rSaesneg?Erscanrifoeddmae’rGymraegyn

benthyggeiriau,priod-ddulliauachystrawennauoddiwrthySaesnegacieithoedd

eraill:cyflymderathrwyadleddnewidheddiwsy’nnewydd.Arunolwg,cyhydâbody

Gymraegyndalynofferyneffeithiolatgyfathrebu,nidyw’rnewidiadau’nbwysigiawn.Yn

siwriawn,nidywobwysi’rCymrocyffredinfodrhaiohynodiongramadegolyGymraegar

ddarfod.I’rysgolhaigymmaesieithyddiaetharyllawarall,amrywiaethsy’nrhoiblasarei

waithadeunyddcraii’wymchwil.Osywcollediaithyndrychineb,maecolledrhanoiaith

neugolledarwahanrwyddiaithynaflwyddondychydigynllai.

115

Llyfryddiaeth

Ball,M.J.(1993),‘Initial-consonantmutationinmodernspokenWelsh’,Multilingua12,t.

189–205.

Ball,M.J.,Müller,N.,Munro,S.(2005),‘WelshconsonantacquisitioninWelsh-andEnglish-

dominantbilingualchildren’,Journal of Celtic Language Learning,10.

Y Beibl Cymraeg Newydd(1988),(Aberystwyth,YGymdeithasFeiblaiddFrytanaidda

Thramor).

Blevins,J.(2004),Evolutionary phonology: the emergence of sound patterns(Caergrawnt,

GwasgyBrifysgol).

Bond,Z.S.,Stockmal,V.,Markus,D.(2006),‘Sixtyyearsofbilingualismaffectsthe

pronunciationofLatvianvowels’,Language Variation andChange18,t.165–177.

BwrddyrIaithGymraeg(2006),Arolwg Defnydd Iaith 2004,(Caerdydd).

Y Bywgraffiadur Cymreig hyd 1940(1953)(Llundain,AnrhydeddusGymdeithasy

Cymmrodorion).

Carrey y Pheccah(h.dd),(Maidstone,J.V.HallandSon).

Comrie,B.(2005),‘Endangerednumeralsystems’,ynWohlgemuth,J.,aDirksmeyer,T.(gol.),

Bedrohte Vielfalt,Aspekte des Sprach(en)tods(Berlin,Weissensee),t.203–30.

Cook,V.J.(2003)(gol.),‘TheEffectsoftheSecondLanguageontheFirst’, Multilingual

Matters.

Cuzzolin,P.,Lehmann,C.(2004),‘Comparisonandgradation’,ynLehmann,C.,Booij,G.,

Mugdan,J.,SkopeteasS.(goln.),Morphologie . Ein internationales Handbuch zur Flexion

und Wortbildung,2(BerlinacEfrogNewydd,W.deGruyter).GwelirHandbücher zur Sprach

und Kommunikationswissenschaft.,17.2,t.1212–20.

Deuchar,M.(2004),Bangor corpus,i’wchaelynhttp://talkbank.org/data/LIDES.

Deuchar,M.(2006),‘Welsh-Englishcode-switchingandtheMatrixLanguageFramemodel’,

Lingua 116,t.1986−2011.

Ellis,N.C.,O’Dochartaigh,C.,Hicks,W.,Morgan,M.,LaporteN.,(2001),‘CronfaElectroneg

oGymraeg,CEG),Cronfaddataeirfaolofiliwnoeiriausy’ncyfrifamlderdefnyddgeiriau

ynyGymraeg’,http://www.bangor.ac.uk/development/canolfanbedwyr/ceg.php.cy.

Gwerddon(2006),Canllawiauargyflwynoerthyglau,http://www.mantais.cymru.

ac.uk/10291.file.dld.

Hammarström,H.(2005),‘Numberbases,frequenciesandlengthscross-linguistically’,

Papuraddarllenwydynygynhadledd,Linguistic perspectives on numerical expressions yn

Utrecht,http://www.cs.chalmers.se/˜harald2/numericals.ps.

116

Haspelmath,M.,Buchholz,O.(1998),‘Equativeandsimilativeconstructionsinthe

languagesofEurope’,ynvanderAuwera,J.(gol.),Adverbial Constructions in the

Languages of Europe,(MoutondeGruyter),t.277−334.

Henkelmann,P.(2006),‘Constructionsofequativecomparison’,Sprachtypologie und

Universalienforschung 59,t.370−98.

Jansen,C.J.M.,Pollmann,M.M.W.(2001),‘Onroundnumbers:pragmaticaspectsof

numericalexpressions’,Journal of Quantitative Linguistics8,t.187−201.

MorrisJones,B.(2006),Cronfa CymraegPlant 3−7 Oed,cywaithaariannwydganyCyngor

erYmchwilEconomaiddaChymdeithasol,http://users.aber.ac.uk/bmj/abercld/cronfa3_7/

cym/rhagymad.html.

Jones,G.E.(2000),Iaith Lafar Brycheiniog,(Caerdydd,GwasgPrifysgolCymru).

Jones,H.(2007),‘GoblygiadaunewidymmhroffeiloedransiaradwyrCymraeg’,

Gwerddon2,t.10−37.

Jones,M.C.(1998),Language Obsolescence and Revitalization, linguistic change in two

sociolinguistically contrasting Welsh communities(Rhydychen,ClarendonPress).

Jones,R.O.(1997),Hir Oes i’r Iaith,(Llandyssul,GwasgGomer).

Labov,W.(1994),Principles of Linguistic Change,1(Rhydychen,Blackwell).

Lyovin,A.V.(1997),An Introduction to the Languages of the World,(Rhydychen,Gwasgy

Brifysgol).

McLaughlin,F.(2006),‘OnthetheoreticalstatusofbaseandreduplicantinNorthern

Atlantic’,ynMugane,J.,Hutchison,J.P.,Worman,D.A.(goln.),Selected Proceedings of the

35th Annual Conference on African Linguistics: African Languages and Linguistics in Broad

Perspectives(Somerville,MA,Cascadilla),t.169−180.

Major,R.C.(1992),‘LosingEnglishasafirstlanguage’,The Modern LanguageJournal76,t.

190−208.

MartinetA.(1955),Economie des changements phonétiques,(Bern,Francke).

Morgan,D.(1957),‘Yffairgyflogi’,Lloffion Llangynfelyn4(Machynlleth).

Nadkarni,M.V.(1975),‘BilingualismandsyntacticchangeinKonkani’,Language 51,t.

672−83.

Phillips,D.,aThomas,C.,(2001),(gol.),Effeithiau Twristiaeth ar yr IaithGymraeg yng

Ngogledd-Orllewin Cymru,(Aberystwyth,CanolfanUwchefrydiauCymreigaCheltaidd

PrifysgolCymru).

Phillips,J.D.(2001),‘TheBibleasabasisformachinetranslation’,Proceedingsof the

Conference of the Pacific Association for Computational Linguistics,t.221−8.

117

Rees,J.(2005),‘RareWelshtongue-twisterturnsupinNigeria’,Western Mail,Gorffennaf6.

Roberts,G.(2000),‘BilingualismandnumberinWales’,International Journalof Bilingual

Education and Bilingualism3,t.44−56.

Ross,M.D.(2007),‘Calquingandmetatypy’,Journal of Language Contact,Thema1,t.

116−43.

ShiraishiH.(2004),‘Base-identityandthenoun-verbasymmetryinNivkh’,ynGilbers,D.,

Schreuder,M.,Knevel,N.(gol.),On the Boundaries between Phonetics and Phonology,

(PrifysgolGroningen),t.159−82.

SigurdB.(1972),‘Rundatal’,ynOrd om Ord, (Liber).AddasiadSaesnegfel,‘Round

Numbers’,Language in Society17(1988),t.243–52.

Surendran,D.,aNiyogi,P.(2006),‘Quantifyingthefunctionalloadofphonemic

oppositions,distinctivefeatures,andsuprasegmentals’,ynNedergaardT.O.(gol.),

Competing Models of Linguistic Change,(JohnBenjamins),t.43−58.

Thomas,E.,(2007),‘Naturprosesaucaffaeliaithganblant:marciocenedlenwauyny

Gymraeg’,Gwerddon1,t.58−93.

Thomas,E.,Gathercole,V.C.M.(2005),‘MinorityLanguageSurvival:Obsolescenceor

SurvivalforWelshintheFaceofEnglishDominance?’,ynCohen,J.,McAlister,K.T.,Rolstad,

K.,MacSwan,J.(goln.),Proceedings of the 4th International Symposium onBilingualism,

(Somerville,Cascadilla),t.2233−257.

Thomas,E.,Gathercole,V.C.M(2007),‘Children’sproductivecommandofgrammatical

genderandmutationinWelsh:analternativetorule-basedlearning’,First Language 27,t.

251−78.

Thomas,J.W.(1832),Elfenau Rhifyddiaeth(Caerfyrddin).

Thomas,P.W.(1996),Gramadeg y Gymraeg, (Caerdydd,GwasgPrifysgolCymru).

Torrence,H.(2005),On the Distribution of Complementizers in Wolof,Traethawd

doethuriaethiBrifysgolCaliffornia,LosAngeles.

Williams,H.(1857),Robinson Crusoe Cymreig(Caernarfon,JohnWilliams).

Williams,I.(1930),Pedeir Keinc y Mabinogi(Caerdydd,GwasgPrifysgolCymru).

118

Cyfranwyr

Yr Athro Ben Barr

BrodoroLangadogywBenBarr.CafoddeiaddysgynYsgolRamadegLlanymddyfriac

ymMhrifysgolCymru,Caerdydd.WedigraddioymMheiriannegSifilbu’ngweithiomewn

diwydiantarOrsafBwerWylfa,ynadeiladutwnnelgerSouthamptonacynaym

MhwerdyAberthawan.WedicwblhaueiddoethuriaethymMhrifysgolCymru,Caerdydd,

dychweloddiddiwydiantpanfu’ngweithioarddatblyguMaesAwyrCymru,Caerdydd,

acyncynlluniopontydd.YnaaethiddarlithioiBrifysgolMorgannwgcynsymudynôli

ddarlithioymMhrifysgolCymru,Caerdydd.Yno,bu’nbennaethis-adranPeiriannegSifil

ynyrYsgolBeiriannegprydynoddwydeigadairgangwmniTarmacacynaCarillion.Yn

ystodeiyrfamaeewedicyhoeddi’ngyson,a’rmwyafrifo’ibapurau’nymdrinâchryfder

nwyddauadeiladu(ynarbennigconcrid)acadeiladu,cynnalachadwpontydd.Yn

ogystalâhynbu’nweithgargyda’rSefydliadPeiriannwyrSifilacefoeddygolygydd

cyntafo’igylchgrawnBridge Engineering.

Hywel Griffiths

MaeHywelMeilyrGriffithsynfyfyriwrdoethuriaethynSefydliadDaearyddiaetha

GwyddorauDaearPrifysgolAberystwyth,odannawddhaelCynllunYsgoloriaethauy

GanolfanDatblyguAddysgCyfrwngCymraeg.Teitleiddoethuriaethyw‘Ansefydlogrwydd

fertigolarafonyddCymruynystodycyfnodhanesyddol’.Cafoddeienia’ifaguyn

Llangynog,gerCaerfyrddin,gandderbyneiaddysguwchraddynYsgolGyfunBro

Myrddin,cyngraddiomewnDaearyddiaethaMathemategymMhrifysgolCymru

Aberystwyth.Maeeiddiddordebauymchwilyncynnwysymatebafonyddinewidiadau

hinsoddolyrHolosîn,agweithgareddauanthropogenig,prosesauerydiadadyddodiad,

a’rrhyngweithiorhwnggeomorffolegacarchaeoleg.

Catrin Huws

YmaeDrCatrinFflurHuwsynddarlithyddynAdranyGyfraithaThroseddeg,Prifysgol

Aberystwyth,ganddarlithiodrwygyfrwngyGymraega’rSaesneg.Eimaesymchwilyw

CymruynSystemGyfreithiolCymruaLloegr.CyflawnoddeidoethuriaetharDdefnydd

yGymraegynyLlysoedd,acymaehibellachyngweithioarbrosiectarYGyfraitha

LlenyddiaethynyCyd-DestunCymreig.

119

John Phillips

BrodoroGilgwriywJohnPhillips.AstudioddyrieithoeddCeltaiddyngNgholegPrifysgol

Cymru,Aberystwyth.Wedicyfnodfelcynorthwy-yddymchwilynAberystwyth,achyfnod

felcyfieithydd,aethymlaeniweithioymmhrifysgolionCaeredin,Tubingen(yrAlmaen)

aManceinion.Arhynobrydmae’nDdarllenyddynAdranIeithyddiaethPrifysgolDrwsy

Mynydd(Yamaguchi),ynSiapan.Ynomae’ndysgucyrsiauarieithyddiaeth,ieithyddiaeth

gyfrifiadurolahefyd,bobynailflwyddyn,Gymraeg.

Ymaeeiymchwilwedicanolbwyntioarieithyddiaethgyfrifiadurol,gwyddorsy’nceisiorhoi

igyfrifiaduronygalluiddefnyddioieithoedddynolfelCymraegaSaesneg.Ymaewedi

cyhoeddiymmeysydddisgrifiogramadegiaith,dadansoddicystrawentestuna’iystyr,

cynhyrchutestunsy’nmynegiystyrbenodedig,achyfieithucyfrifiadurol.Cyhoeddoddlyfr

arramadegyFanawegyn2004.

120

GWERDDONCYFNODOLYN ACADEMAIDD CYMRAEG

Cyfrol I, Rhif 3, Mai 2008 • ISSN 1741-4261

ISSN 1 7 4 1 - 4 2 6 1

9 771741 426008

0 3