PROF. DR. NDOC FASLIAPROF. As. DR. BELUL GIXHARI

RESURSET GJENETlKE Tit BIMitVEDHE STANDARDET E RUAJTJES

2

PROF. DR. NDOC FASLIA

PROF. As. DR. BELUL GIXHARI

RESURSET GJENETIKE TË BIMËVE

DHE STANDARDET E RUAJTJES

Tiranë, 2017

Botime STREHARr. Shefqet Musaraj, 184. Tiranee-mail: shtypi@yahoo.comMob: 0682026582

ISBN: 978-9928-4387-2-0

4

PËRMBAJTJA E LËNDËS Faqe

PJESA I. Rëndësia e Resurseve Gjenetike të Bimëve

1. Biodiversiteti, resurset gjenetike dhe përmirësimi gjenetik i

bimëve 7

2. Rëndësia e resurseve gjenetike për bujqësinë dhe ushqimin 20

PJESA II. Koleksionimi i Resurseve Gjenetike të Bimëve

3. Planifikimi, metodat dhe procedurat e koleksionimit 43

4. Metodologjia e marrjes së mostrave në procesin e koleksionimit 77

5. Llojet e koleksioneve 91

PJESA III. Ruajtja e Resurseve Gjenetike të Bimëve

6. Mënyrat e ruajtjes së resurseve gjenetike të bimëve 100

7. Bankat gjenetike 133

PJESA IV. Resurset Gjenetike të Bimëve në Shqipëri 8. Resurset gjenetike në bimët e arave dhe në perime 153

9. Resurset gjenetike në pemët frutore, ullirin dhe hardhinë 167

PJESA V. Standardet e Ruajtjes së Resurseve Gjenetike

të Bimëve 10. Standardet e ruajtjes në bankat gjenetike 184

11. Standardet e ruajtjes në koleksionet fushore 296

Bibliografia 313

5

HYRJE

Në kuadrin e garantimit të sigurisë ushqimore dhe të zhvillimit ekonomik

botëror, rëndësia e resurseve gjenetike të bimëve për bujqësinë dhe ushqimin

po rritet gjithnjë e më shumë. Si komponent i agro-biodiversitetit, këto

resurse janë shumë të rëndësishme për prodhimin bujqësor të qëndrueshëm si

dhe për sigurimin e jetesës së një pjese të madhe të popullsisë e cila merret

dhe jeton me bujqësi. Statistikat në nivel botëror tregojnë se afërsisht një

miliard njerëz në botë vazhdojnë të kenë uri të përditshme, ndërsa në vitin

2050 parashikohet që popullsia e globit të arrijë në nëntë miliard banorë.

Prandaj është domosdoshmëri të rritet gjithnjë e më shumë vëmendja për

ruajtjen dhe përdorimin e qëndrueshëm të resurseve gjenetike të bimëve për

bujqësinë dhe ushqimin.

Në shekullin e 21 bujqësia po ballafaqohet me një seri sfidash. Ajo duhet të

prodhojë më shumë ushqim dhe lëndë të para, për të përmbushur kërkesat e

një popullsie në rritje, veçanërisht në zonat urbane, ndërkohe që fuqia

punëtore në zonat rurale po ulet gjithnjë e më shumë. Njëkohësisht, bujqësia

duhet të prodhojë gjithnjë e më shumë lëndë të parë për një treg të

bioenergjisë në rritje për të kontribuar në zhvillimin e atyre vendeve

ekonomia e të cilëve vazhdon të varet në masë të konsiderueshme nga

bujqësia. Presioni ndaj resurseve natyrore, përfshirë dhe resurset gjenetike të

bimëve, po rritet gjithnjë në të gjithë nivelet: global, rajonal dhe lokal.

Ndryshimet e vazhdueshme klimatike përbëjnë një kërcënim serioz dhe një

sfidë të re e të vështirë për bujqësinë. Në këto rrethana, resurset gjenetike të

bimëve, të kërcënuara nga këto ndryshime klimatike, përbëjnë lëndën e parë

për përmirësimin gjenetik të bimëve në mënyre që t'u përgjigjen dhe

përshtaten këtyre ndryshimeve. Prandaj, ka shumë rëndësi që resurset

gjenetike të bimëve të mbrohen dhe të përdoren me kujdes, për të përballur

sfidat e sotme dhe të ardhme në fushën e sigurisë ushqimore dhe garantimit

të një zhvillimi ekonomik të qëndrueshëm.

Në tekst trajtohen probleme që kanë të bëjnë me rëndësinë e madhe që

paraqesin resurset gjenetike të bimëve, burimet kryesore të gjermoplazmës

bimore, metodat e koleksionimit, karakterizimit, vlerësimit, metodat dhe

standardet e ruajtjes së tyre. Teksti do t'ju vijë në ndihmë studentëve të

Fakultetit të Bujqësisë dhe Mjedisit, specialisteve të bujqësisë si edhe

eksperteve që merren me grumbullimin, studimin dhe ruajtjen e

gjermoplazmës bimore në koleksionet ex-situ (bankat gjenetike), koleksionet

fushore, ruajtjen në fermë (on farm), etj.

AUTORËT

Tiranë, Janar 2017

6

PJESA 1

Rëndësia e Resurseve Gjenetike të Bimëve

Kapitulli 1 : Biodiversiteti, resurset gjenetike dhe

përmirësimi gjenetik i bimëve

Kapitulli 2: Rëndësia e Resurseve gjenetike për

bujqësinë dhe ushqimin

7

Kapitulli 1: Biodiversiteti, resurset gjenetike dhe përmirësimi

gjenetik i bimëve

Biodiversiteti

Termi "Biodiversitet" është shkurtim i termit "Diversitet Biologjik". Në

kuptimin e zakonshëm të fjalës, termi Biodiversitet nënkupton

shumëllojshmërinë e organizmave të gjallë në të gjitha format që ato

ekzistojnë si dhe në të gjithë nivelet e organizimit biologjik të tyre, duke

filluar nga niveli molekular deri në nivelin e ekosistemit.

Ky përkufizim na ndihmon për të kuptuar më mirë përcaktimin "legal" mbi

biodiversitetin të bërë në bazë të Konventës mbi Diversitetin Biologjik

(CBD,1992). Bazuar në këtë konventë, jepet ky përcaktim: "Me diversitet

biologjik kuptohet shumëllojshmëria e organizmave të gjallë të të gjitha

llojeve, duke përfshirë ndër të tjera ekosistemet tokësore, detare dhe

ekosistemet e tjera ujore si dhe komplekset ekologjike ku ato bëjnë pjesë. Ky

term përfshin shumëllojshmërinë brenda specieve, ndërmjet specieve si dhe

shumëllojshmërinë e ekosistemeve".

Diversiteti apo shumëllojshmëria e specieve është forma më e zakonshme e

biodiversitetit. Brenda vetë species gjithashtu ka diversitet apo

shumëllojshmëri gjenetike. Mjedisi në të cilin jetojnë speciet bimore dhe

shtazore, quhet ekosistem. Në këtë kontekst, biodiversiteti mund të kuptohet

si shumëllojshmëri e kafshëve, bimëve dhe makro-organizmave në nivelin

gjenetik, në nivelin e specieve dhe në nivelin e ekosistemit.

Resurset gjenetike

Bazuar në Konventën mbi Diversitetin Biologjik me "resurse gjenetike"

kuptojmë: "Materialin gjenetik që mbart vlera aktuale dhe potenciale". Me

material gjenetik kuptojmë "çdo material me origjinë bimore, shtazore,

mikro-organizma apo origjinë tjetër, i cili përmban njësi funksionale të

trashëgimisë". Trashëgimia në këtë rast nënkupton kalimin e trajtave apo

tipareve të organizmit nga prindërit tek pasardhësit. Me "njësi të

trashëgimisë" kuptojmë ato pjesë të organizmave të gjalla të cilat kanë

aftësinë ti transmetojnë këto trajta apo tipare (ADN, gjenet) nga një brez në

tjetrin.

Resurset gjenetike që përmbajnë njësi të trashëgimisë siç janë, farërat,

pjalmi, apo organizmat individuale, quhen "gjermoplazëm". Përcaktimi i

mësipërm i resurseve gjenetike nuk specifikon natyrën e vlerave aktuale dhe

potenciale që këto resurse duhet të kenë. Kjo vlerë mund të jetë ekonomike,

shkencore, akademike etj. Mund të ndodhë që një resurs i caktuar gjenetik të

mos ketë vlerë të madhe për momentin, por mund të bëhet shumë i

8

rëndësishëm në të ardhmen. Në këtë kuptim termi "resurse gjenetike"

virtualisht përmbledh çdo material gjenetik. Resurset gjenetike përbëjnë një

pjesë substanciale të biodiversitetit. Sidoqoftë ato nuk përfshijnë nivelin e

ekosistemit i cili siç kemi përmendur edhe më lart, përbën një komponent të

biodiversitetit.

Biodiversiteti bujqësor

Biodiversiteti bujqësor ose "Agrobiodiversiteti", është pjesë e biodiversitetit.

Në kuptimin e zakonshëm të fjalës biodiversiteti bujqësor nënkupton të

gjithë ata komponentë të biodiversitetit të cilët përbëjnë ekosistemet

bujqësore apo agro-ekosistemet. Me fjalë të tjera Agrobiodiversiteti përfshin

të gjithë ata komponentë të biodiversitetit të cilët lidhen me bujqësinë dhe

ushqimin, siç janë shumëllojshmëria e bimëve, kafshëve dhe mikro-

organizmave të cilat janë të nevojshme për kryerjen e funksioneve të

rëndësishme në ekosisteme si dhe në proceset e prodhimit të ushqimit dhe të

sigurisë ushqimore.

Në këtë kuptim, termi "Agrobiodiversiteti" përmbledh: "shumëllojshmërinë e

resurseve gjenetike për bujqësinë dhe ushqimin të tilla si bimët bujqësore

dhe të afërmit e tyre të egër, kafshët, pyjet si dhe peshqit". Përveç kësaj,

termi agro-biodiversiteti përfshin edhe shumëllojshmërinë e specieve të cilat

nuk përdoren drejtpërdrejtë por që mbështesin prodhimin dhe agro-

ekosistemet të tilla si: mikro-organizmat e tokës, predatoret, polenizuesit,

barishtet e ndryshme, insektet etj.

Resurset gjenetike të bimëve për bujqësinë dhe ushqimin

Bazuar në marrëveshjen ndërkombëtare për resurset gjenetike të bimëve

(ITPGRFA 2001), me resurse gjenetike të bimëve për bujqësinë dhe

ushqimin kuptojmë: " Çdo material gjenetik me origjinë bimore, me vlera

aktuale dhe potenciale për bujqësinë dhe ushqimin". Në këtë rast termi

"material gjenetik" nënkupton çdo material me origjinë bimore duke

përfshirë materialin shumëzues me farë apo vegjetativ, i cili përmban njësi

funksionale të trashëgimisë. Resurset gjenetike të bimëve për bujqësinë dhe

ushqimin përfshihen në komponentin e resurseve gjenetike dhe janë pjesë e

biodiversitetit.

Dallimi qëndron në faktin se resurset gjenetike të bimëve për bujqësinë dhe

ushqimin janë vetëm me origjine bimore, ndërsa resurset gjenetike në

përgjithësi mund të jenë me origjinë bimore ose shtazore. Dallim tjetër në

mes të këtyre dy kategorive të resurseve është fakti se resurset gjenetike të

bimëve për bujqësinë dhe ushqimin, siç del edhe nga emërtimi, janë të

lidhura domosdoshmërish me bujqësinë dhe ushqimin.

9

Në disa raste, autorë të ndryshëm i përkufizojnë resurset gjenetike të bimëve

për bujqësinë dhe ushqimin si: "tërësia e të gjitha bimëve të egra dhe të

kultivuara, me tiparet e tyre të trashëgueshme që ato zotërojnë, në kohë dhe

në një territor të caktuar". Këto resurse gjenetike shpesh në literaturë

emërtohen edhe me termin "gjermoplazëm bimore" e cila shërben si material

fillestar (bazë) në punën përmirësuese gjenetike. Detaje për rëndësinë e

përdorimit të resurseve gjenetike të bimëve apo gjermoplazëm bimore, do të

jepen në kapitujt në vijim.

Diversiteti i bimëve bujqësore

Shumëllojshmëria e resurseve gjenetike të bimëve për bujqësinë dhe

ushqimin ose ndryshueshmëria ndërmjet specieve të bimëve bujqësore dhe

brenda vetë specieve të bimëve bujqësore quhet "diversitet i bimëve

bujqësore". Ky term nënkupton diversitetin e resurseve gjenetike të bimëve

për bujqësinë dhe ushqimin në nivel specie dhe në nivel gjenetik. Në mënyrë

skematike lidhja ndërmjet Biodiversitetit, Agrobiodiversitetit, Diversitetit të

bimëve, Resurseve Gjenetike, Resurseve Gjenetike për Bujqësinë dhe

Ushqimin (RGJBU) si edhe Resurseve Gjenetike të Bimëve për Bujqësinë

dhe Ushqimin (RGJBBU) paraqitet në Fig. Nr. 1.

Fig. Nr. 1. Lidhja ndërmjet biodiversitetit, agrobiodiversitetit, diversitetit të

bimëve, resurseve gjenetike, resurseve gjenetike për bujqësinë dhe

ushqimin, RGJBU) resurseve gjenetike të bimëve për bujqësinë

dhe ushqimin (RGJBBU)

10

Origjina, evolucioni i bimëve të kultivuara dhe qendrat e biodiversitetit

Domestikimi i bimëve

Domestikimi apo zbutja e bimëve, është procesi nëpërmjet të cilit

ndryshimet gjenetike në bimët e egra janë realizuar nëpërmjet procesit të

seleksionimit të diktuar nga njeriu. Domestikimi është një proces evolutiv

në të cilin seleksionimi (natyral dhe artificial) vepron për të ndryshuar bimët

gjenetikisht, morfologjikisht dhe fiziologjikisht. Rezultatet e domestikimit

janë bimët të cilat u janë përshtatur kushteve të kontrolluara të rritjes, si dhe

u janë përshtatur karakteristikave për përpunim, të cilat janë të preferuara

nga prodhuesit dhe konsumatorët.

Ka disa nivele domestikimi (zbutje). Speciet të cilat janë domestikuar

plotësisht, shpesh nuk janë në gjendje të mbijetojnë kur rikthehen në

habitatin e origjinës në gjendje të egër. Kjo ndodh sepse procesi i

seleksionimit që drejton domestikimin, i “zhvesh” bimët nga mekanizmat

dhe tiparet adaptive natyrale, të cilat janë kritike për të jetuar në gjendje të

egër.

Ashtu si dhe evolucioni, domestikimi është një proces i ndryshimit gjenetik

në të cilin popullatat e bimëve mund të pësojnë devijime në strukturën e tyre

gjenetike, sipas drejtimit të seleksionimit të imponuar nga domestikuesi

(zbutësi). Format e reja të bimëve, seleksionohen vazhdimisht duke bërë që

individët e seleksionuar të ndryshojnë gradualisht (gjenetikisht,

morfologjikisht dhe fiziologjikisht) nga paraardhësit e tyre të egër. Popullatat

e egra dhe ato të domestikuara janë objekt i evolucionit.

Koncepti dhe modelet e domestikimit (zbutjes)

Domestikimi i bimëve ka filluar prej afro 10 mijë vjetësh, që atëherë kur

njeriu filloi të merrej me bujqësi. Të dhënat arkeologjikë dhe historike japin

informacion për periudhën kur janë domestikuar bimët bujqësore,

pavarësisht se këto të dhëna mund të mos jenë shumë precize. Të dhënat

arkeologjike në zonat e thata të botës janë ruajtur më mirë se sa ato në zonat

e lagështa.

Kur diskutohet për modelet e domestikimit, sfida mbetet përcaktimi nëse

domestikimi ka ndodhur në kushte të egra, domestikimi u zbulua dhe pastaj

u ushtrua nga njeriu, apo kultivimi ndoqi seleksionimin e bërë nga

domestikimi. Kjo çështje është objekt debati. Psh “gjumi” i farërave është

një problem në leguminozet e egra, gjë që ka penguar përdorimin e këtyre

bimëve për kultivim. Ka të ngjarë që format e domestikuara të kenë evoluar

në formën e egër përpara se sa të kultivohen. Sidoqoftë për shumicën e

specieve të drithërave, ekspertët mendojnë se domestikimi është shfaqur pas

11

kultivimit të tyre. Në lidhje me domestikimin janë identifikuar dy kategori

bimësh bujqësore:

Bimë primare (të para)

Bimë sekondare (të dyta)

Në bimët primare futen ato bimë, paraardhësit e egër të të cilave janë

kultivuar për një qëllim të caktuar nga njeriu dhe që ndryshimet gjenetike të

tyre janë shfaqur në mjediset e tyre të reja. Bimët sekondare ose të dyta janë

ato bimë të cilat kanë evoluar nga barishtet e egra të rritura në fushat e

kultivuara me bimë bujqësore. Psh. tërshëra e zakonshme (Avena sativa) ka

evoluar nga tërshërat e egra hekzaploide (Avena sterilis; Avena fatua).

Domestikimi i perimeve, i bimëve tuberoze dhe rrënjore, si dhe i shumicës së

pemëve frutore mendohet se ka ndodhur si një proces gradual zbutje. Kjo

për faktin se është e vështirë për të përdorur një tipar apo cilësi të vetme për

të bërë diferencimin midis specieve të egra dhe të kultivuara të këtyre

grupeve bimore. Këto bimë (kryesisht pemët frutore) zakonisht shtohen në

mënyrë vegjetative, kështu që evolucioni në kushte kultivimi duhet të

shfaqet kryesisht nga variacioni që vjen nga mutacionet në qelizat somatike.

Bimët që shtohen më farë kanë avantazhin e ri kombinimit gjenetik

nëpërmjet riprodhimit seksual, duke krijuar kështu shumë më shpejt

diversitet (variacion) të ri.

Qendrat e Domestikimit të bimëve

Qendrat e domestikimit të bimëve paraqesin interes për kërkuesit nga

disiplina të ndryshme duke përfshire botanikën, gjenetikën, përmirësimin

gjenetik, arkeologjinë, antropologjinë etj. Përmirësuesit e bimëve janë të

interesuar në qendrat e domestikimit të bimëve si qendra të diversitetit

gjenetik, pasi ky diversitet apo variacion është parësor për të pasur sukses në

përmirësimin gjenetik të bimëve.

Janë bërë shumë përpjekje nga shkencëtar të ndryshëm për të përcaktuar dhe

studiuar qendrat e domestikimit dhe diversitetit të bimëve por deri me sot

idetë dhe pamjen më të plotë rreth kësaj çështje, e kanë dhënë shkencëtari

rus Nikolai Vavilov dhe ai amerikan Jack Harlan.

Gjatë eksplorimit të bimëve në të gjithë botën në periudhën 1920-1930,

Vavilovi vuri re që variacioni më i madh gjenetik i një specie bimore shfaqej

në disa rajone të vogla gjeografike, të ndarë nga njeri tjetri nga male, lumenj

apo shkretëtira. P.sh ai gjeti kudo forma të ndryshme diploide, tetraploide

dhe hekzaploide të specieve të grurit në Lindjen e Mesme, ndërsa vuri re që

vetëm kultivarët hekzaploide rriteshin në Evropë dhe në Azi.

Vavilovi përcaktoi qendrat e origjinës së bimëve të kultivuara si dhe

propozoi konceptin e qendrave të diversitetit. Ai i përcaktoi qendrat e

origjinës së bimëve si rajone gjeografike ku bimët shfaqin maksimumin e

12

diversitetit dhe ku shfaqet numri me i madh i formave dhe kultivarëve të një

specie. Ai përcaktoi tetë qendra të origjinës së bimëve të kultivuara ose të

diversitetit të tyre të cilat pasqyrohen në hartë në Fig. Nr. 2.

Sipas Vavilovit mbi 500 specie bimore të domestikuara që gjenden sot në

Evropë dhe 100 specie që gjenden në Amerikë e kanë origjinën nga këto

qendra. Shumica e specieve të Evropës (afërsisht 400) e kanë origjinën nga

Azia Jugore.

Fig. Nr. 2. Qendrat e origjinës së bimëve të kultivuara

Vavilovi vuri re që megjithëse një specie mund ta kishte origjinën nga një

qendër e caktuar e diversitetit, shpesh ajo mund të gjendej edhe në qendra të

tjera. Sidoqoftë në çdo rast të tille, vihej re që bimët ishin mjaft të

dallueshme nga njeri vend në tjetrin. Qendrat ku diversiteti i bimëve ishte

maksimal, Vavilovi i quajti "qendra primare" (të para), ndërsa vendet ku

bimët migronin, i quajti "qendra sekondare" (të dyta).

Psh. Qendra e parë e origjinës dhe diversitetit për misrin është Meksika, por

Kina konsiderohet qendra e dytë e misrave dyllore. Vavilovi bëri lidhjen e

këtyre qendrave të diversitetit të bimëve me qendrat e origjinës së tyre, duke

hedhur idenë që variabiliteti (ndryshueshmëria) ishte shkaktuar kryesisht nga

mutacionet e ndodhura në speciet bimore në një periudhë shumë të gjatë

kohe dhe se ky variacion është ruajtur përmes procesit të domestikimit.

Gjatë eksplorimit të bimëve Vavilovi bëri edhe disa vrojtime shumë të

rëndësishme. Ai konstatoi se variabiliteti maksimal si dhe koncentrimi

13

maksimal i gjeneve dominante tek bimët, shfaqet në qendër të qendrës së

diversitetit dhe vjen e ulet në periferi të saj. Vavilovi gjithashtu zbuloi disa

tipare të përbashkëta ndërmjet specieve dhe gjinive të afërta me njëra tjetrën.

Psh. speciet e ndryshme të pambukut Gossypium hirsute dhe Gossypium

barbadense, ngjasojnë në pushëzim, në fije, në tipin e degëzimit, ngjyrën e

kërcellit, si dhe tipare tjera. Këtë fenomen ai e quajti “ligji i serive

homologe” në variacionin e trashëgueshëm (ose variacion paralel).

Me fjalë të tjera speciet dhe gjinitë që kanë afërsi gjenetike, zakonisht

karakterizohen nga seri të ngjashme të variacionit të trashëgueshëm, në

mënyrë të tillë që është e mundur të parashikohet se çfarë formash paralele

(të ngjashme) do të shfaqen në një specie apo gjini bimore, duke vrojtuar

seritë e formave në specien tjetër të ngjashme.

Ndikimi në përmirësimin gjenetik është që nëse një gjen i dëshiruar (i

dobishëm) gjendet në një specie, ka të ngjarë që ai të gjendet edhe në

specien tjetër me të cilën ka afërsi gjenetike. Studimet krahasuese të

gjenomës së bimëve me marker molekular, kanë treguar ngjashmëri të

dukshme në lidhje me vendosjen e kromozomeve në ADN-në e specieve që

i përkasin familjes Poaceae, veçanërisht te orizi, misri, gruri, elbi, sorgumi

etj. Qendrat e origjinës të përcaktuar sipas Valivillov dhe bimët e

domestikuara për secilën prej tyre jepen në Tab. Nr. 1. (Hawkes, 1983)

Tab. Nr. 1. Qendrat e origjinës së bimëve të kultivuara

Nr

Qendrat e

origjinës

Bimët e domestikuara

Emërtimi shqip Emërtimi latin

1

Kina

Tërshëra e zhveshur Avena nudua L.

Soja Glycine max L.

Fasulja (qendra e dytë) Phaseolus vulgaris L.

Bambuja Phyllostachys spp.Siebold & Zucc

Pjeshka Prunus perSiça (L.) Batch.

Susami (qendra e dytë) Sesamum indicum L.

Portokalli Citrus sinensis(L.) Osbeck.

Çaji kinez Camellia sinensis(L.) Kuntze

2

India

(India,

Birmania)

Orizi Oryza sativa L.

Sorgumi Eleusine coracana Gaerten

Qiqra Cicer arietinum L.

Patëllxhani Solanum melongena L.

Kastraveci Cucumis sativus L.

Pambuku(formë

shkurrore)

Gossypium arboreum L.

14

Piperi i zi Piper nigrum L.

2a

Indokina

(Malajzi,

Indonezi,

Filipine)

Patatja e ëmbël Dioscorea spp. L.

Shadoku Citrus grandis (L.) Osbeck

Banania Musa spp. (L.)

Arra e kokosit Cocos nucifera L.

3

Azia Qendrore

(Turqi,

Afganistan,

Turkmenistan,

Uzbekistan)

Gruri i butë Triticum aestivum L.

Thekra (qendra e dytë) Secale cereale L.

Bizelja Pisum sativum L.

Thjerrëza Lens culinaris Med.

Qiqra Cicer arietinum L.

Liri Linum usitatissimum L.

Kartami Carthamus tinctorius L.

Karota Daucus carota L.

Rrepa Raphanus sativus L.

Dardha Pyrus communis L.

Molla Pyrus malus L.

Arra Juglans regia L.

4

Lindja e

Mesme

(Iraku, Irani)

Tepa Triticum monococcum L.

Gruri i fortë Triticum durum L

Elbi Hordeum vulgare L.

Thekra Secale cereale L.

Tërshëra Avena sativa L.

Qiqra (qendër e dytë) Cicer arietinum L.

Bizelja (qendër e dytë) Pisum sativum L.

Jonxha Medicago sativa L.

Pjepri Cucumis melo L.

Bajamja Amygdalus communis Webbi.

Fiku Fics carica L.

Shega Punica granatum L.

Hardhia Vitis vinifera L.

Kajsia Armeniaca vulgaris L.

5

Mesdheu

Ulliri Olea europea L.

Batha Vicia faba L.

Lakra kokë Brassica oleracea L.

Sallata Lactuca sativa L.

6 Etiopia

(Etiopia,

Somalia,

Eritrea)

Okra Triticum dicoccum (Shrank) Thell.

Elbi Hordeum vulgare L.

Bizelja Pisum sativum L.

Ricini Ricinus communis L.

Kafeja Coffea arabica

7

Amerika

qendrore

(Meksika

Jugore,

Misri Zea mays L.

Fasulja Phaseolus vulgaris L.

Speci Capsicum annum L.

Pambuku Gossypium hirsutum L.

Agavia Agave sisalana

15

Amerika

Qendrore)

Kungulli Cucurbita pepo L.

8

Andet

(Peruja,

Ekuadori,

Bolivia)

Patatja Solanum tuberosum L.

Duhani Nicotiana tabacum L.

Pambuku fijegjatë Gossypium barbadense L.

Fasulja e Limës Phaseolus lunatus L.

Domatja Lycopersicum esculentum Mill.

8a Kili Patatja (qendër e dytë) Solanum tuberosum L.

8b

Brazili,

Paraguai

Kasava Manihot utilissima Pohl.

Kikiriku Arachis hypogea L.

Kakao (qendra e dyte) Theobroma cacao L.

Druri i kauçukut Hevea brasiliensis Müll.Agr.

Ananasi Ananas comosus (L.) Merr.

Shkencëtarë të tjerë si Harlan, nuk janë plotësisht dakord me lidhjen

ndërmjet qendrave të diversitetit dhe qendrave të origjinës së bimëve. Ai

argumentoi se origjina e bimëve të kultivuara është e shpërndare në kohë

dhe hapësirë. Disa shkencëtarë të tjerë si Darlington dhe Burkill mendojnë që

një pjesë e variabilitetit i atribuohet ndryshimeve në civilizimin e shoqërisë

njerëzore të cilat sollën migrimin e bimëve, ndryshimeve në procesin e

seleksionimit si dhe mundësive për rikombinim.

Futja dhe përshtatja e bimëve të reja në prodhim

Diversifikimi i prodhimit bujqësor nëpërmjet futjes në prodhim të specieve

dhe kultivarëve të rinj të bimëve është i rëndësishëm për disa arsye. Bimët e

reja paraqesin një alternative të mirë si për prodhuesit edhe për tregtarët, pasi

japin prodhime me vlera të larta sidomos për disa produkte për të cilat nuk ka

superprodhim në treg. Përveç kësaj bimët e reja mund të kontribuojnë

gjithashtu edhe për një bujqësi të qëndrueshme, sepse rritja e diversitetit të

bimëve të kultivuara, redukton ndjeshëm problemet e shkaktuara nga

sëmundjet dhe dëmtuesit të cilat vijnë për shkak të monokulturës.

Diversiteti i madh i bimëve të kultivuara favorizon edhe stabilitetin e

prodhimit dhe të ardhurat e prodhueseve gjithashtu, sepse kultivimi i një

numri të madh speciesh bimore ul riskun që mund të vijë nga faktorët e

paparashikuar mjedisor si dhe nga ndryshimi i konjukturave të tregut.

Historikisht futja e bimëve të reja në një vend apo rajon, ka ndodhur në sajë

të lëvizjes së materialit bimor nëpërmjet rrugëve tregtare ose kontakteve

ndërmjet kulturave të ndryshme. Zbulimi i Amerikës ishe një nga eventet

më të rëndësishme që ka ndikuar në përshtatjen e bimëve të reja si pasojë e

shkëmbimit të një numri të madh speciesh ndërmjet botës së re (Amerika)

dhe botës së vjetër (Evropa). Sot vlerësohet se rreth 40 % e bimëve me

rëndësi ekonomike e kanë origjinën nga Amerika dhe është e vështirë të

16

imagjinosh gastronominë e Evropës pa këto bimë të cilat janë futur atje nga

Amerika.

Siç kemi theksuar edhe më lart, misri, luledielli, patatja, duhani, fasulja,

kikiriku, kungulli, domatja, speci dhe shumë bimë të tjera e kanë origjinën

nga Amerika dhe disa shekuj më parë ato ishin “bimë te reja” në Evropë.

Nga ana tjetër shumë nga bimët që kanë ardhur nga Evropa, Azia apo

Afrika, janë përshtatur në Amerikën e Veriut dhe të Jugut dhe për disa nga

këto bimë këto kontinente janë prodhuesit më të mëdhenj në botë (soja,

kafeja, banania).

Ndërmjet numrit të madh të specieve të domestikuara ka shumë specie pak

të njohura të cilat kanë përhapje të lokalizuar ose janë të nënvleftësuara, por

që mund të kenë shumë interes si “bimë të reja”. Megjithëse përcaktimi “

bimë të reja” duket si më i përshtatshëm për bimët e domestikuara vonë, në

fakt ai i referohet bimëve ekzotike (të rralla). Aktualisht shumë nga këto

“bimë të reja” janë domestikuar mijëra vjet më parë, megjithëse ka shembuj

të domestikimit të vonë (shekujt 19-20), siç janë bimët e gjinisë Rubus të

cilat kanë hyrë dhe janë përmirësuar në Evrope kohët e fundit.

Jo të gjitha bimët përshtaten mirë dhe janë të suksesshme kur futen në një

rajon të caktuar. Suksesi varet nga shumë karakteristika të bimëve të reja, siç

janë përshtatja ndaj kushteve të reja të mjedisit, apo përshtatja ndaj

praktikave bujqësore që përdoren zakonisht në rajonin e ri ku ato hyjnë. Ka

raste të përshtatjes së shpejtë të bimëve të reja, siç është rasti i bimës së

specit që është përshtatur menjëherë pas futjes së kësaj bime në Evropë.

Përkundrazi, për domaten është dashur shumë më tepër kohë përpara se sa të

përshtatet dhe të përdoret plotësisht. Ajo është sjellë në Evropë pak vite pas

zbulimit të Amerikës.

Fillimisht ajo është konsumuar pak në Spanjë dhe Itali por shumica e

vendeve evropiane e refuzuan përdorimin e saj. Mbase kjo ka ardhur për

shkak të lëkurës së kuqe të frutit, ngjyrë e cila konsiderohej si tregues i

toksicitetit (helmueshmërisë) dhe gjithashtu për shkak se shumë bimë të

familjes solanace janë toksike. Për këto arsye domatja përpara se të përdorej

për ushqim është përdorur për një kohë të gjatë si bimë zbukuruese (deri në

shekullin e 19).

Në ditët e sotme, me arritjet e mëdha shkencore dhe teknologjike, futja e një

specie të re në një rajon të caktuar është një proces shumë më i shkurtër se sa

në shekujt e kaluar, pasi njohuritë në shkenca të tilla si gjenetika,

përmirësimi gjenetik, bioteknologjia, fiziologjia e bimëve, etj., janë shumë të

avancuar.

Jo të gjitha bimët kanë të njëjtën mundësi për tu përshtatur si kultura të reja

në një rajon ose në një vend. Futja dhe përshtatja e bimëve të reja duhet të

paraprihet me një studim paraprak mbi mundësinë e përshtatjes së bimës në

17

kushtet e mjedisit te ri. Është shumë e rëndësishme të vlerësohet përshtatja

ndaj kushteve agro-ekologjike si dhe ndaj tregut potencial.

Sipas vlerësimeve të bëra, ka rreth 230 specie bimore të domestikuara të

cilat u përkasin 180 gjinive dhe 64 familjeve bimore. Disa familje siç janë

ato Graminaceae, Leguminoseae, Cruciferae dhe Solanaceae kanë më

shumë specie bimore të domestikuara se sa familjet tjera. Sipas shkencëtarit

anglez Simmonds njihen katër periudha të domestikimit të bimëve që janë:

Periudha shumë e hershme nga 8000-5000 vjet para erës së re.

Periudha e hershme nga 5000-0 vjet para erës së re.

Periudha e vonë nga 0-1750 vjet pas erës së re.

Periudha aktuale pas vitit 1750.

Domestikimi në periudhën e hershme është kryer nga vete bujqit të cilët

kanë përzgjedhur (seleksionuar) ato bimë të cilat kishin tipare të

dëshirueshme dhe të përshtatshme për praktikat e tyre të kultivimit si dhe

përmbushnin nevojat për ushqim.

Ndryshimet që shoqërojnë domestikimin.

Domestikimi i bimëve është një proces evolutiv i cili ndodh nën ndikimin e

aktivitetit të njeriut. Si proces evolutiv, domestikimi është relativisht i

ngadalshëm dhe shoqërohet me një seri ndryshimesh gjatë procesit të

kalimit të bimëve nga gjendja e egër në gjendje të kultivuar (të

domestikuar). Shkencëtari amerikan Harlan i ka quajtur “Sindroma e

domestikimit” tiparet morfologjike dhe fiziologjike të cilat ndryshojnë apo

modifikohen në procesin e kalimit nga gjendja e egër në atë të kultivuar.

Këto tipare, në specie të ndryshme janë të ndryshme, por ato me kryesoret

janë të përbashkëta për të gjitha bimët (Tab. Nr. 2).

Në thelb procesi i domestikimit i bën bimët më të varura nga njeriu, në

mënyrë që ato të mbijetojnë. Për pasojë diferenca midis formave të

domestikuara dhe paraardhësve të tyre të egër është humbja e tipareve të

cilët sigurojnë mbijetesën në gjendje të egër. Siç theksuam edhe më lart,

këto tipare përfshijnë mungesën e aftësisë për shpërndarjen e farave,

mungesën e gjembave, dhe humbjen e fazës së “rrënjës në gjumë” etj.

18

Tab. Nr. 2. Efektet e procesit të domestikimit

Nr Efektet e përgjithshme Nr Efektet specifike

1 Rritet fuqia mbirëse e farave 1 Humbja e “gjendjes së gjumit” të farave

ose tuberëve

2 Modifikohet sistemi i

riprodhimit

2 Rritja e njëtrajtshmërisë

3 Rritet numri i farave të

prodhuara

3 Shtimi në mënyrë vegjetative

4 Rritet kërkesa për konsum 4 Ndryshon ndjeshmëria foto periodike

5 Ndryshon arkitektura e bimës

dhe forma e kurorës

5 Bimë me fara që nuk shkoqen

6 Kurorë më kompakte dhe uniforme

7 Reduktohet numri i degëzave dhe rritet

numri i frutave për degëz.

8 Fruta atraktive në formë dhe në ngjyrë

9 Fruta më të mëdhenj

10 Përmirësohet shija dhe aroma e frutave,

farave, tuberëve etj.

11 Produkt më i sigurte (ulet mundësia e

helmimeve)

12 Reduktohet dalja e halave në kalli

Për disa nga tiparet më të rëndësishme të bimëve, ndryshimet evolutive që

ndodhin gjatë procesit të domestikimit paraqiten në Tab. Nr. 3. (Hawkes

1978)

Tab. Nr. 3. Ndryshimet evolutive gjatë procesit të domestikimit të bimëve

Nr. Tiparet

Bimët e egra Bimët e domestikuara

1 Aftësia e konkurrimit me speciet e

tjera

e fortë e dobët

2 Rezervat ushqimore (ne fruta, fare

etj.)

mesatare të mëdha

3 Përshtatja fiziologjike e ulët deri e

mesme

e lartë

4 Mekanizmat e përhapjes të tilla si:

a) boshti i kallirit te bimët

graminore

b) stolonet te patatja

c) çarja e bishtajës në kohën e

pjekjes (te bishtajoret)

d) prania e poreve për

shpërndarje të farës

i brishte

të gjatë

e pranishme

e pranishme

e pranishme

jo i brishtë

të shkurtër

jo e pranishme

jo e pranishme

mungojnë ose të

19

e) prania e halave në kalli (bimët

graminore)

reduktuara

5 Organe mbrojtëse të tilla si:

a) gjemba

b) shije e thartë

c) prania e qimeve (pushit)

të pranishëm

e pranishme

të pranishme

mungojnë

mungon

mungojnë

6 Riprodhim seksual (psh. patatja,

patatja e ëmbël et)

i pranishëm mungon ose i reduktuar

7 Forma biologjike shumëvjeçare një vjeçare

8 Uniformiteti i mbirjes së farës jo uniform uniform

9 Pllenimi i kryqëzuar vet pllenuese

20

Kapitulli 2: Rëndësia e resurseve gjenetike për bujqësinë

dhe ushqimin

Rëndësia e diversitetit të bimëve për përmirësimin gjenetik dhe sigurinë

ushqimore

Produktet me origjine bimore përbëjnë pjesën më të madhe të të gjithë

produkteve që përdoren për ushqim në botë. Rreth 84 % e ushqimit për

njerëzit sigurohet nga bimët. Në vendet e Azisë dhe Afrikës bimët sigurojnë

rreth 93 % të dietës ushqimore, në Amerikën Latine rreth 80 %, ndërsa në

Evropë dhe Amerikën e Veriut rreth 75 % të nevojave ditore për ushqim.

Megjithatë të ushqyerit e njerëzve bazohet në një numër mjaft të kufizuar

bimësh të kultivuara. Nga 10-12 mijë specie bimore të ngrënshme që

gjenden në rruzullin tokësor, vetëm 150-200 prej tyre përdoren për ushqim

dhe vetëm tri nga këto specie, përkatësisht orizi, gruri dhe misri sigurojnë

60 % të kalorive dhe proteinave që njerëzit marrin nga bimët (Fig. Nr. 3).

Fig. Nr. 3. Kulturat më të rëndësishme për ushqimin

Përmbushja e kërkesave në rritje për ushqim në dekadat që vijnë, nuk do të

jetë një sipërmarrje e lehtë. Kjo kërkon që prodhimi vjetor i drithërave të

rritet me një miliard ton në vit. Rreth gjysma e prodhimit bujqësor të rritur

në periudhën e "revolucionit të gjelbër" në vitet '60 - '70, është siguruar nga

përmirësimi gjenetik i bimëve. Pjesa tjetër e prodhimit është Pjesa tjetër e

21

prodhimit është siguruar nëpërmjet përdorimit të praktikave bujqësore të

cilat bazohen në përdorimin e nivelit të lartë të plehrave kimike, pesticideve,

teknikave moderne të ujitjes si dhe rritjes së sipërfaqes së kultivuar.

Meqenëse resurset natyrore në të cilat bazohet bujqësia, janë të kufizuara dhe

në disa raste ato vijnë duke u pakësuar, praktikat bujqësore që përmendëm

më lart (përdorimi i plehrave, pesticideve, rritja e sipërfaqeve etj.), nuk mund

të aplikohen për një kohë shumë të gjatë. Sa kohë që burimet e karburanteve,

të ujit dhe tokës vijnë duke u pakësuar, kosto e tyre si impute bujqësore,

gjithnjë e më shumë vjen duke u rritur, si në aspektin financiar edhe në atë

mjedisor.

Ky fakt bën që roli i diversitetit të bimëve dhe përmirësimi gjenetik i tyre të

bëhen gjithnjë e më të rëndësishëm në të ardhmen e afërt, në mënyrë që të

garantohet siguria ushqimore. Rreth 70 % e rritjes së prodhimit që do të

nevojitet deri në vitin 2050, duhet të sigurohet nga rritja e rendimenteve dhe

më pak se 10 % e kësaj rritje pritet të sigurohet nga rritja e sipërfaqeve të

kultivuara. Ne këto kushte, resurset gjenetike të bimëve janë kritike për

sigurinë ushqimore.

Sigurimi i këtyre resurseve, është një kërkesë fondamentale për të garantuar

rritjen e mëtejshme të produktivitetit, nëpërmjet përmirësimit gjenetik të

bimëve. Nevojat për përdorimin e diversitetit gjenetik të bimëve dhe krijimin

e kultivarëve të rinj bëhen një domosdoshmëri edhe në kuadrin e

ndryshimeve klimatike që ndodhin vazhdimisht në tokë. Krijimi i kultivarëve

me tolerancë të lartë ndaj thatësirës, temperaturave ekstreme, përmbytjeve si

dhe reziztent ndaj sëmundjeve dhe dëmtuesve, është dicizive në kushtet e

këtyre ndryshimeve klimatike. Meqenëse kushtet klimatike në të ardhmen

nuk mund të parashikohen plotësisht, është shumë e rëndësishme ruajtja e

një spektri sa më të madh të varieteteve të bimëve si dhe i një bazë gjenetike

apo diversiteti gjenetik i cili në vetvete duhet të jetë sa më i gjerë. Nëse një

kultivar apo një i afërm i tij i egër zhduket, tiparet apo trajtat e tij të veçanta

të cilat mund të jenë jetike për përshtatjen ndaj ndryshimeve klimatike, do të

humbasin për gjithnjë.

Bazuar në sa thamë më lart, duket qartë që diversiteti i bimëve, siguria

ushqimore dhe ndryshimet klimatike janë të lidhura në një mënyrë mjaft

komplekse me njëra tjetrën. Në fakt ne po përballemi me një sfidë të trefishtë

që ka të bëjë nga njëra anë me humbjen e diversitetit të bimëve dhe nga ana

tjetër përdorimin sa më efecient të këtij diversiteti për garantimin e sigurisë

ushqimore në kushtet e një presioni gjithnjë në rritje për shkak të

ndryshimeve klimatike.

Sfida e sigurisë ushqimore sot konsiston nga njëra anë, në nxjerrjen e afro

një miliard njerëzve në botë nga varfëria dhe uria dhe nga ana tjetër rritjen e

prodhimit ushqimor në shkallë botërore për të përmbushur nevojat e një

313

Bibliografia

1. Alercia, A., Diulghero©, S. & Mackay, M. 2012. FAO/Bioversity Multi-Crop

Passport Descriptors (MCPDV.2). Rome, FAO and Bioversity International

(http://www.bioversityinternational.org//1526.pdf).

2. Association of Official Seed Analysts. 2005. Rules for testing seeds. Association of

Official Seed Analysts, USA

3. Anderson, C.M. 2008. Recursos genéticos y propagación de variedades comerciales

de cítricos. XIISimposium Internacional de Citricultura. Tamaulipas, México.

4. Bioversity International (2006) Seed Handling in Genebanks

5. Bioversity International. 2007. Developing crop descriptor lists. Guidelines for

developers. Technical Bulletin No. 13. Rome.

6. Bioversity International. 2007. List of published crop descriptors (available at:

http://www.bioversity international.org/index.php?id=168).

7. Bioversity International. 2013. Descriptor lists and derived standards (available at:

http://www. bioversityinternational.org/index.php?id=168).

8. Borokini, T.I, Okere, A.U., Giwa, A.O., Daramola, B.O. & Odofin, T.W. 2010.

Biodiversity and conservation of plant genetic resources in field genebank of

National Centre for Genetic Resources and Biotechnology, Ibadan, Nigeria.

International Journal of Biodiversity and Conservation, 2(3): 037–050.

9. Bretting, P.K. & Widrlechner, M.P. 1995. Genetic markers and plant genetic

resource management. Plant Breeding Reviews, 13:11–86.

10. Davies, F.S. & Albrigo, L.G. 1994. Citrus. Wallingford, UK, CAB International.

11. De Vicente, M.C., Metz, T. & Alercia, A. 2004. Descriptors for genetic

markerstechnologies. Rome, IPGRI.

12. Ellis, R.H. 1998. Longevity of seeds stored hermitically at low moisture contents.

Seed Science Research 8 (Suppl. 1): 9-10.

13. Ellis, R.H., Hong T.D., Roberts, R.H. and Tao, K.L. 1990. Low moisture content

limits to relations between seed longevity and moisture. Annals of Botany 65: 493-

504.

14. Ellis, R.H., Hong, T.D. and Roberts, E.H. 1985. Handbook of seed technology for

genebanks. Volume 1. Principles and Methodology. Handbooks for Genebanks. No.

2, IBPGR, Rome, Italy.

15. Ellis, R.H., Hong, T.D. and Roberts, E.H. 1989. A comparison of the lowmoisture-

content limit to the logarithmic relation between seed moisture content and longevity

in twelve species. Annals of Botany 63: 601-611.

16. Ellis, R.H., Hong, T.D., Astley, D., Pinnegar, A.E. and Kraak, H.L. 1996. Survival of

dry and ultra-dry seeds of carrot, groundnut, lettuce, oilseed rape, and onion during

five years’ hermetic storage at two temperatures. Seed Science and Technology 24:

347-358.

17. Engels, J.M.M. & Visser, L., eds. 2003. A guide to eŽ ective management of

germplasm collections. Handbooks for Genebanks No. 6. Rome, IPGRI.

18. Fabiani, A., Anderson, C. & Tillería J. 1996. Desarrollo de una base de datos para

la evaluación degermoplasma cítrico. (Abstr.). VIII Congreso latinoamericano y VI

Nacional de Horticultura. Montevideo,Sociedad Uruguaya de Horticultura

19. Fang, D.Q., Roose, M.L., Krueger, R.R. & Federici, C.T. 1997. Fingerprinting

trifoliate orange germplasmaccessions with isozymes, RFLPs, and inter-simple

sequence repeat markers. Theor. Appl. Genet., 95:211– 219.

314

20. FAO ( 2011) Introduction to the International Treaty on Plant Genetic Resources

for Food and Agriculture. Rome

21. FAO (2014) Genebank Standarts for Plant Genetic Resouces for Food and

Agriculture. Rome

22. Frison E. A., Toll J., Engels J. M. M. (1993) Organization of Plant Genetic

Resources Programmes. Proceedings of a joint FAO/IPGRI Workshop on ex-situ

germplasm conservation. Rome Italy

23. Frison E. and Ager H. (1995) European Cooperative Program: A fokus on

Mediterranean Biodiversity. Diversity. A News Journal for the International

Genetic Resources Community. Mediterranean 11:1&2:30-32.

24. Gauthier P., Gouesnard B., Dallard J., Redaelli R., Rebourg C., Charcosset A.,

Boyat A. (2002) RFLP diversity and relationships among traditional European

maize populations. Theor Appl Genet, 105:91-99.

25. Gauthier P., Gouesnard B., Dallard J., Redaelli R., Rebourg C., Charcosset A.,

Ghebru B., Schmidt R.J., Bennetzen J.L. (2002) Genetic diversity of Eritrean

sorghum landraces assessed with simple sequence repeat (SSR) markers. Theor

Appl Genet, 105, 229-236.

26. Gixhari B, Elezi F. Sulovari H. Duhani’’ Tirane 2003. 27. GIXHARI B, DIAS S, HODAJ B, ISMAILI H, VRAPI H. (2014). GEO-

INFORMATION ANALYSIS OF FRUIT TREES SPECIES IN ALBANIA.

Agriculture & Forestry, Vol. 60. Issue 1: 63-74, Podgorica..

28. GIXHARI B, ISMAILI H, LASHI F, IBRALIU A, DIAS S. Diversity of albanian

plant genetic resources inventory assesed by eurisco passport descriptors. Albanian j.

agric. sci. 2013;12 (4): 741-746 Agricultural University of Tirana (Open Access)

29. Gixhari B, Kumaraku S., Bega E. (2015) Diversity of PGR Collected During

SEEDNet Project. XIth International Symposium, Biodiversity Conservation and

Sustainable Use for Rural Development, 244-247.

30. Gixhari B, Vrapi H, Çakalli A, Paçe H. (2016). DIVERSITY OF LOCAL

LANDRACES COLLECTED DURING 2009-2010 PERIOD AND THEIR

REPRESENTATIVENESS IN ABANIAN GENEBANK. International Journal of

Ecosystems and Ecology Sciences (IJEES) Vol. 6 (4): 551-558.

31. Gixhari B, Vrapi H. 2016. Geographic Distribution of Plant Genetic Resources

Diversity in Tirana Region. 6th International Conference of Ecosystems (ICE2016),

Tirana, Albania, 04 June 2016.

32. Guarino L., Ramanatha V. and Reid R. (1995) Collecting Plant Genetic Diversity.

Technical Guidelines. U.K.

33. Hallidri M., Tome E. (2000) Collection and characterization of sweet pepper

germoplazm in Albania. Capsicum & Eggplant Newsletter 19:46-49, Rome.

34. Hammer K., Pistrick K and Xhuveli . (1995) Development of Albanian’s Plant Genetic Resources Interwoven with History. Diversity. A News Journal for the

International Genetic Resources Community. Mediterranean 11:1&2:102-104.

35. Harlan J. R. (1995) Agricultural Origins and Crop Domestication in the

Mediterranean Region. Diversity. A News Journal for the International Genetic

Resources Community. Mediterranean 11:1&2:14-16.

36. Hawkes J. G. (1976) Manual for field collectors (Seed crops). FAO, Rome.

37. Hawkes J. G. (1980) Crop Genetic Resources Field Collection Manual. England.

38. Hawkes J. G. (1995) Centers of Origin for Agricultural Diversity in the

Mediterranean: From Vavilov to the Present Day. Diversity. A News Journal for the

International Genetic Resources Community. Mediterranean 11:1&2:109-111.

315

39. Hoxha S., Sulovari H. (2001) Bazat e Pwrmirwsimit Gjenetik tw Bimwve. Tiranw.

40. ISTA. 2005. International Rules for Seed Testing. Edition 2005. International Seed

Testing Association, Bassersdorf, Switzerland.

41. ISTA. 2005a. International Rules for Seed Testing. Edition 2005. International Seed

Testing Association, Bassersdorf, Switzerland.

42. Jani S. (2006) Evidentimi dhe pwrdorimi i disa kultivarwve autoktonw tw perimeve.

Workshop: Fuqizimi i punws seleksionuese nwpwrmjet shfrytwzimit mw tw mirw

tw burimeve gjenetike bimore autoktone. IMO–FAO, Shkodwr 19–21 Qershor.

43. Jani S.(1999) Karakterizimi dhe vlerwsimi i germoplazmws autoktone tw pjeprit.

Buletini i Shkencave Bujqwsore. 3:69-77.

44. Koka T., Hodaj B. (2003) Gjermoplazma e fikut nw Shqipwri. Workshop: Pwr njw

pwrmirwsim tw mwtejshwm tw punws pwr ruajtjen e resurseve gjenetike bimore dhe

rritjes sw rolit tw institucioneve shtetwrore nw kwtw drejtim. Tiranw 17 Qershor.

45. Lateur, M., Maggioni, L. & Lipman, E. 2010. Report of a Working Group on

Malus/Pyrus. Third Meeting, 25-27 October 2006, Tbilisi, Georgia. Rome,

Bioversity International.

46. Lidder, P. & Sonnino, A. 2011. Biotechnologies for the management of genetic

resources for food and agriculture. FAO Commission on Genetic Resources for

Food and Agriculture Background Paper No. 52. Rome, FAO.

47. Lin, N.S., Hsu, Y.H. and Hsu, H.T. 1990. Immunological detection of plant viruses

and mycoplasm-like organisms by direct-tissue blotting in nitrocellulose membranes.

Phytopathology, 80: 824–828.

48. Lipman, E., Jongen, M.W.M, van Hintum, Th.J.L., Gass, T. & Maggioni L., comps.

1997. Central cropdatabases: tool for plant genetic resources management. Rome,

IPGRI, and Wageningen, Netherlands, CGN.

49. Maggioni, L., Lateur, M., Balsemin, E. & Lipman, E. 2011. Report of a Working

Group on Prunus. Eighth

50. Moreno-Gonzales J. (1993) Seed production and distribucion of new varieties.

Conservation and Utilization of Plant Genetic Resources. Spain.

51. Nei M. (1973) Analysis of gene diversity in subdivided populations. Proceedings

of the National Academy of Science USA, 70:3321-3323.

52. Oktrova A., Plasa, Th., Haxhinasto Ll. (1984) Perimtaria. Tiranw.

53. Painting K.A., Denninge R.A. and Ayad W.G. (1983) Report of the Expert

Consultation on Banka gjenetike Standarts. IBPGR Rome. Italy.

54. Painting K.A., Perry M.C., Denning R.A. and Ayard W.G. (993) Guidebook for

genetic resources documentation.

55. Painting, K.A, Perry, M.C, Denning, R.A. & Ayad, W.G. 1993. Guidebook for

genetic resources documentation. Rome, IPGRI.

56. Paroda,S,K;Arora,K,R:(1991)Plant Genetic Resources.Conservation and

Management. New Dehli. India

57. Partners in conservation (1997) Plant genetic resources and the CGIAR sistem.

58. Peakall R., Smouse P.E. (2001) Genetic Analysis in Excel. Population genetic

software for teaching and research. Australian National University, Canberra,

Australia GenAlEx V5.

59. Pence, V.C. & Engelmann, F. 2011. Collecting in vitro for genetic resources

conservation. In L. Guarino, V. R. Rao & E. Goldberg. Collecting plant genetic

diversity: technical guidelines. 2011 update. Rome, Bioversity International.

60. Perry M., C., Serwinski J., van Hintum Th., Hazekamp Th., Knüpffer H. Plant

genetic resources documentation and eastern Europe: histori, current constrains

316

and new perspektives. Proceedings of a joint FAO/IPGRI Workshop on ex-situ

germplasm conservation. Rome Italy.

61. Permeti M., Xhepa S., Salillari A. (1987) Linjat-bazw e pwrmirwsimit gjenetik tw

bimws sw misrit. AKSHSH-Qendra e kwrkimeve biologjike, Tiranw.

62. Plascak E. (1993) Varijabilnost otpornosti na susu i korelaciju pojedinih svojstava

s prinosom zrna kod inbred linija kukuruza. Magistarski rad, Osijek.

63. Porceddu E. (1995) European Union Looks to Regional Collaboration on

Biodiversity as Key to Achieving Peace and Sustainable Development in the

Middle East. Diversity. A News Journal for the International Genetic Resources

Community. Mediterranean 11:1&2:1-4.

64. Ricciardi L. (2003) Final Report on Germplasm Assessment and Collection Program.

65. Ricciardi L. (2004) Final Report on Germplasm Assessment and Collection Program.

66. Rogers J.S. (1972) Measures of genetic similarity and genetic distance. 145-154 in

Studies in Genetics VII. University of Texas Publication no. 7213, Austin.

67. Salillari A., Hyso M., Faslia N., Susaj L. (2005) Koleksionimi dhe diversiteti

gjenetik nw disa bimw mjekwsore dhe aromatike nw Shqipwri. Buletini i Shkencave

Bujqwsore 1:38-42.

68. Salillari A; Hyso M; Faslia N; Rusinovci I; ( 2007) . Resurset Gjenetike. Tirane

69. Schut J.W., Qi X., Stam P. (1997) Association between relationship measures based

on AFLP markers, pedigree data and morphological traits in barley. Theor Appl

Genet, 95: 1161-1168.

70. Senior M.L., Heun M. (1993) Mapping maize microsatellites and polymerase chain

reaction confirmation of the targeted repeats using a CT primer. Genome, 36:884-

889.

71. Smith J.S.C., Chin E.C.L., Shu H., Smith O.S., Wall S.J., Senior M.L., Mitchell S.E.,

Kresovich S., Ziegle J. (1997) An evaluation of the utility of SSR loci as molecular

markers in maize (Zea mays L.): comparison with data from RFLPs and pedigree.

Theor Appl Genet, 95:163-173.

72. Smith O.S., Smith J.S.C. (1992) Measurement of genetic diversity among maize

hybrids: A comparison of isozymic, RFLP, pedigree and heterosis data. Maydica,

37:53-60.

73. Smith, R.D., Dickie, J.B., Linington, S.H., Pritchard, H.W and Probert, J.R. (eds.).

2003. Seed conservation: Turning science into practice. Royal Botanic Gardens,

Kew, UK.

74. Sotiri P., Gjermani T. (1974) Vitikultura. Tiranw.

75. Toll J., Tao K. L., Engels J. M. M., Frison E. A. Gnebank Management. Proceedings

of a joint FAO/IPGRI Workshop on ex-situ germplasm conservation. Rome Italy.

76. UPOV(International Union for the Protection of New Varieties of Plants). Descriptor

lists 1991. (at:http://www.upov.int/test_guidelines/en/list.jsp).

77. USDA, ARS, Bioversity International, Global Crop Diversity Trust. GRIN-Global.

Germplasm ResourceInformation Network Database - Version 1 (available at:

http://www.grin-global.org/index.php/Main_Page)

78. Van Hintum Th.J.L., Brown A.H.D., Spillane C. and Hodgkin T. (2000) Core

collection of plant genetic resources. International Plant Genetic Resources Institute.

79. Van Slageren M. W. (1995) Genepools of Mediterranean Wild Wheat Relatives

Advance Knowledge of Crop. Diversity. A News Journal for the International

Genetic Resources Community. Mediterranean 11:1&2:121.

80. Vangjeli J., Ruci B., Mullai A. (1995) ibri i Kuq”. Akademia e Shkencave. Tirane.

317

81. Vavilov N. I. (1995) The Mediterranean Center of Origin of Cultivated Plants.

Diversity. A News Journal for the International Genetic Resources Community.

Mediterranean 11:1&2:108.

82. Vertucci, C.W. and Roos, E.E. 1993. Theoretical basis for seed storage II: The

influence of temperature on optimal moisture levels. Seed Science Research 3: 201-

203.

83. Walters, C. 1998. Ultra-dry technology: Perspective from the National Seed Storage

Laboratory, USA. Science Research 8 (Suppl. 1): 11-14.

84. Walters, C. 2003. Principles of preserving germplasm in gene banks. Pp. 113-138.

In: Strategies for survival. (E. Guerrant, K. Havens and M. Maunder, eds.). Island

press, Covelo, CA, USA

85. Xhuveli, L. (2012) Bimet dhe Shqiptaret nga neoliti ne shekullin 21

318

Libri: "Resurset Gjenetike të Bimëve dhe standardet e

Ruajtjes " është botuar në kuadrin e Projektit: “Forcimi i

ruajtjes dhe përdorimit në fermë të Resurseve Gjenetike të

Bimëve për Bujqësinë dhe Ushqimin, për mbështetjen e

fermerëve në përshtatjen ndaj ndryshimeve klimatike, si

dhe përmirësimin e jetesës në Shqipëri”, mbështetur nga

Organizata e Kombeve të Bashkuara për e Bujqësinë dhe

Ushqimin (FAO)

Tiranë, 2017

631.52

elP Katalogimi ne botim BK Tirane

Faslia, NdocResurset gjenetike te bimeve dhe standartet eruajtjes / Ndoc Faslia, Belul Gixhari. - Tirane:Streha, 2017318 f. : me il. ; 18x25 cm.Bibliogr.ISBN 978-9928-4387 -2-0LGixhari, Belul

1.Hortikultura 2.Diversiteti biologjik

319

ISBN: 978-9928-4387-2-0