REPUBLIKA SRBIJA SEKRETARIJAT ZA POLJOPRIVREDU ...polj.savetodavstvo.vojvodina.gov.rs/sites/default/files/Aktuelni... · u merilima tradicionalne baštine svakog područja i naroda

REPUBLIKA SRBIJA

SEKRETARIJAT ZA POLJOPRIVREDU, VODOPRIVREDU I ŠUMARSTVO AP VOJVODINE

POLJOPRIVREDNA SAVETODAVNA SLUŽBA AP VOJVODINE

˝Aktuelni savetnik˝

Tema broja: ˝Očuvanje i unapređenje biološke i genetičke raznovrsnosti ˝

Godina 1, broj 10 , Ruma, Oktobar, 2012.

Priređivač: PSS Ruma d.o.o. Ruma

2012. Novi Sad

S A D R Ž A J

PREDGOVOR ...............................................................................................................................2 Uglješa Trkulja Značaj čuvanja i obnavljanja biodiverzitetaThe importance of preserving and renewal of biodiversity.............................................................3 Goran Drobnjak Malo gajene ratarske kulture- krupnik (spelta)Little cultivated field crops – krupnik (spelled.)............................................................................7 Lazar Klještanović Izbor sorti jabuka u funkciji zaštite agroekosistemaSelection of apple varieties in the function of agroecosystems..................................................11 Sanda Klještanović Izbor sortimenta u ekološkoj proizvodnji grožđaThe selection of varietes organic production of grapes...........................................................15 mr Nenad Katanić, Pera Markić Značaj očuvanja autohtonih rasaThe importance of preserving indigenous breeds..................................................................19 Gorica Kozobarić Invazivne biljne vrsteInvasive plant species...........................................................................................................22

Republika Srbija, Sekretarijat za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo Autonomne Pokrajine Vojvodine

Poljoprivredna Savetodavna Služba AP Vojvodine ˝Aktuelni savetnik˝

Priređivač: PSS Ruma d.o.o. Ruma Godina 1, broj 10, Ruma, oktobar, godina 2012.

3

PREDGOVOR

Biološka raznovrsnost kao sveukupnost gena, vrsta i ekosistema je značajno osiromašena. Genetički uniformne populacije jedinki mogu biti veoma osetljive i svaka promena faktora spoljašnje sredine može smanjiti brojnost populacije ili čak dovesti do njenog nestanka. Očuvanje biološke raznovrsnosti ima globalni, naučni, praktični, ekonomski, estetski i etički značaj i određenu vrednost u merilima tradicionalne baštine svakog područja i naroda. Agrobiodiverzitet predstavlja raznovrsnost u okviru poljoprivrednih sistema, obuhvata različite životinje, biljke i mikroorganizme neophodne za održanje funkcije agroekosistema, njihovu strukturu, procese i sigurnost proizvodnje hrane. Autohtone sorte gajenih biljaka i rase domaćih životinja rezultat su dugotrajnog procesa selekcije od strane čoveka i prirodnih uslova, karakterističnih za područje u kome su nastale. Agrarna politika u Republici Srbiji, kao i u drugim delovima sveta, promovisala je jednosmernu selekciju i korišćenje hibridnog semena u cilju postizanja većeg prinosa i proizvodnje u poljoprivredi. Rezultat ovog trenda je gubitak genetičkih resursa, kako biljnih sorti tako i životinjskih rasa koje se tradicionalno uzgajaju. Tradicionalna znanja (tradicionalna poljoprivredna praksa) i kulturno nasleđe ruralnih sredina su bitan deo agrobiodiverziteta. Biljni i životinjski genetički resursi su izuzetno značajni za razvoj ruralnih sredina, ali je istovremeno očuvanje tih resursa uslovljeno, između ostalog, još uvek nedovoljno aktivnom ulogom ruralnog stanovništva u negovanju, održivom korišćenju i ekonomskom vrednovanju agrobiodiverziteta. Obradom tema o autohtonim rasama i sortama, koje mogu da imaju ekonomsku isplativost, podsticanjem proizvodnje uz korišćenje fondova koji podržavaju očuvanje i unapređenje biološke i genetičke raznovrsnosti i ukazivanjem na probleme koji nastaju poremećajem ravnoteže u agroekosistemu, na primeru invazivnih biljaka, imali smo želju da ukažemo na mogućnost proizvodnje u kojoj je očuvana specifičnost i prirodne i kulturne baštine, koja može biti prilika za razvoj poljoprivrede i sela.

PSS Ruma direktor Nedeljka Jekić




4

ZNAČAJ ČUVANJA I OBNAVLJANJA BIODIVERZITETA

Uglješa Trkulja Izvod: Mnoge autohtone, lokalne, populacije poljoprivrednog bilja su zamenjene visoko prinosnim sortama i hibridima na velikim površinama. Ovo je direktno imalo poguban efekat na genetičku varijabilnost i dovelo je do smanjenja biodiverziteta. U mnogim regionima intenzivne poljoprivredne proizvodnje stare vrste i lokalne populacije su nestale. Uvođenje genetski modifikovanih poljoprivrednih kultura u proizvodnju i uticaj na biodiverzitet, može da se posmatra dvojako. Novi genetički inženjerovani genotipovi nose u izvesnoj meri i novu genetičku varijabilnost, ali se uvođenjem transgene tehnologije u poljoprivredu nastavlja trend ugrožavanja biodiverziteta. [3]Značajan doprinos očuvanju biljnih genetičkih resursa ostvaren je učešćem Republike Srbije u Regionalnoj mreži za biljne genetičke resurse jugoistočne Evrope (SEEDNet) finansiranom od strane Švedske agencije za međunarodnu saradnju i razvoj. Ključne reči: biodiverzitet, poljoprivreda, propisi, genetički resursi

THE IMPORTANCE OF KEEPING AND RENEWAL OF BIODIVERSITY

Abstract: Many indigenous local populations of agricultural plants have been replaced by high-yielding varieties and hybrids in large areas. This has had a direct deleterious effect on genetic variability and led to the erosion of biodiversity. In many regions of intensive agricultural production of the old type and the local population are missing. t The introduction of genetially modified crops in the production and the impact on biodiversity, can be viewed in two ways. New genetic inženjerovani genotypes carry a certain degree, a new genetic variability, but the introduction of transgenic technology in agriculture continues the trend of threats to biodiversity. A significant contribution to the conservation of plant genetic resources was achieved by the participation of the Republic of Serbia in the Regional Network for Plant Genetic Resources of South East Europe (SEEDNet) funded by the Swedish International Development Cooperation. Keywords: biodiversity, agriculture, regulation, genetic resources

o Uvod o Zakonodavni okvir za očuvanje biodiverziteta o Finansijski okvir za zaštitu biodiverziteta o Genetička raznovrsnost i genetički resursi o Zaključak o Literatura

UVOD

Biodiverzitet, biološki diverzitet, podrazumeva raznolikost vrsta živog sveta na određenom području, odnosno u određenom ekosistemu. Pojam biodiverziteta je kompleksan, jer obuhvata, ne samo genetičku varijabilnost, već i interakciju organizama, kako međusobnu, tako i sredinu u kojoj žive. Ono što je, međutim, značajnije od same definicije je kretanje i stanje biodiverziteta u poslednjih stotinu godina. Intenziviranje poljoprivredne proizvodnje, značilo je i sužavanje biodiverziteta. Mnoge autohtone, lokalne, populacije poljoprivrednog bilja su zamenjene visoko prinosnim sortama i hibridima na velikim površinama. U mnogim regionima intenzivne poljoprivredne proizvodnje stare vrste i lokalne populacije su nestale. Uvođenje genetski modifikovanih poljoprivrednih kultura u proizvodnju i uticaj na biodiverzitet, može da se posmatra dvojako. Novi genetički inženjerovani genotipovi nose u izvesnoj meri i novu genetičku varijabilnost, ali se uvođenjem transgene tehnologije u poljoprivredu nastavlja trend ugrožavanja biodiverziteta. [1]




5

ZAKONODAVNI OKVIR ZA OČUVANJE BIODIVERZITETA Propisi Republike Srbije Pored Zakona o zaštiti životne sredine i Zakona o zaštiti prirode, drugi relevantni zakoni u oblasti zaštite biodiverziteta obuhvataju Zakon o strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu („Službeni glasnik RS”, broj 135/04), Zakon o proceni uticaja na životnu sredinu („Službeni glasnik RS”, br. 135/04 i 36/09), Zakon o nacionalnim parkovima („Službeni glasnik RS”, br. 39/93, 44/93, 53/93, 67/93, 48/94, 101/05 i 36/09 – drugi zakon), Zakon o zaštiti i održivom korišćenju ribljeg fonda („Službeni glasnik RS”, broj 36/09), Zakon o prostornom planu Republike Srbije od 2010. do 2020. godine („Službeni glasnik RS”, broj 88/10) i drugi. [2] Pored zakona u nadležnosti Ministarstva životne sredine i prostornog planiranja, zakoni i propisi koje donosi Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede takođe regulišu oblast zaštite biodiverziteta, posebno u domenu korišćenja i zaštite šumskih, lovnih, ribolovnih i genetičkih resursa za hranu i poljoprivredu: Zakon o bezbednosti hrane („Službeni glasnik RS”, broj 41/09), Zakon o poljoprivredi i ruralnom razvoju („Službeni glasnik RS”, broj 41/09), Zakon o stočarstvu („Službeni glasnik RS”, broj 41/09), Zakon o zaštiti prava oplemenjivača biljnih sorti („Službeni glasnik RS”, broj 41/09), Zakon o genetički modifikovanim organizmima („Službeni glasnik RS”, broj 41/09), Zakon o dobrobiti životinja („Službeni glasnik RS”, broj 41/09), zatim Zakon o šumama („Službeni glasnik RS”, broj 30/10) i Zakon o divljači i lovstvu („Službeni glasnik RS”, broj 18/10). [1] Međunarodni propisi Međunarodnom konvencijom o zaštiti ptica, koja je zaključena u Parizu još 18.10. 1950.godine, Konvencija o biloškoj raznovrsnosti, koja je potpisana 5. juna 1992. godine u Rio de Žaneiru;Kartagena protokol o biološkoj zaštiti uz Konvenciju o biološkoj raznovrsnosti, sačinjen je 29. januara 2000. godine u Montrealu;Konvencija o međunarodnom prometu ugroženih vrsta divlje faune i flore (potpisana 3. marta 1973. u Vašingtonu, a izmenjena i dopunjena 27. juna 1979. u Bonu). [1] Evropski propisi Evropska Komisija je 1994. godine usvojila Uredbu o konzervaciji, opisivanju, sakupljanju i korišćenju genetskih resursa u poljoprivredi.;Uredba EU o prometu ugroženih vrsta divlje faune i flore (1997). [1]

FINANSIJSKI OKVIR ZA ZAŠTITU BIODIVERZITETA Evropska komisija je uvođenjem jedinstvenog finansijskog instrumenta za pretpristupnu pomoć - IPA za budžetski period 2007-2013. godine objedinila sve dosadašnje pretpristupne fondove. Ovaj jedinstveni instrument namenjen je pružanju podrške državama kandidatima za članstvo u EU, kao i državama potencijalnim kandidatima. Republici Srbiji kao potencijalnom kandidatu za članstvo u EU, na raspolaganju su, za sada, prve dve IPA komponente: 1) podrška tranzicionom procesu i izgradnji institucija i 2) regionalna i prekogranična saradnja. U 2009. godini Srbija je iz IPA fondova za razvojne projekte imala na raspolaganju oko 190 miliona evra. Planirane mere Programa ruralnog razvoja koje se tiču očuvanja tradicionalnih rasa treba da budu finansirane kroz IPARD sredstva počev od 2011. godine, i to u iznosu od 937.500 EUR godišnje (u odnosu na 600.000 EUR iz 2007. godine), čime bi se podržalo 1.000 poljoprivrednih gazdinstava, odnosno između 4.000 i 10.000 ugroženih autohtonih rasa. Značajan doprinos očuvanju biljnih genetičkih resursa ostvaren je učešćem Republike Srbije u Regionalnoj mreži za biljne genetičke resurse jugoistočne Evrope (SEEDNet) finansiranom od strane Švedske agencije za međunarodnu saradnju i razvoj. [1] Pored IPA fondova, Republika Srbija sredstva podrške projektima u oblasti zaštite životne sredine obezbeđuje i putem donacija, kredita, sredstava međunarodne pomoći i sredstvima iz instrumenata, programa i fondova Ujedinjenih nacija i međunarodnih organizacija, poput Globalnog fonda za zaštitu životne sredine (GEF), Svetske banke, Evropske banke za rekonstrukciju i razvoj, UNDP, Američke agencije za međunarodni razvoj, Nemačke organizacije za tehničku saradnju i drugih. Memorandum o razumevanju, potpisan sa EU juna 2007, Republici Srbiji je omogućio punopravno učešće u Sedmom okvirnom programu za istraživanje i tehnološki razvoj (FP7). [1] Sadašnji nivo investicija u životnu sredinu u Republici Srbiji je nizak (u periodu 2001–2005. godine iznosio je oko 0,3% BDP-a, dok projekcija revidiranog Memoranduma o budžetu i ekonomskoj i fiskalnoj politici iznosi 0,4% BDP-a u 2008. godini), a finansiranje od strane industrije i privatnog sektora je nedovoljno. Nove države članice EU iz centralne Evrope su u periodu pre pristupanja EU ulagale u oblast životne sredine od 1,5 do 2,5% BDP-a. Na osnovu Strategije održivog razvoja, projektovano je dostizanje nivoa izdvajanja u zaštitu životne sredine od 1,5 % BDP-a 2014. godine, dok je dostizanje ciljanog izdvajanja za zaštitu životne sredine od 2,5 % BDP-a predviđeno u 2017. godini. [1]




6

GENETIČKA RAZNOVRSNOST I GENETIČKI RESURSI Genetički potencijal balkanskih populacija biljnih i životinjskih vrsta nije još uvek detaljno analiziran i vrednovan. Do sada u Republici Srbiji nije sprovedeno koordinisano istraživanje genetičke raznovrsnosti vrsta, u najvećoj meri zbog nedostatka potrebnih stručnih i tehničkih kapaciteta u oblasti mapiranja genoma. Međutim, istraživanja i analize vezane za genetičku raznovrsnost vršene su na određenim rodovima ili vrstama biljaka. To su uglavnom delovi većih, regionalnih projekata, obično na evropskom ili globalnom nivou.

Slika 1. Razne sorte kukuruza, genetička raznovrsnost

Termin genetički resursi odnosi se na ukupnu raznovrsnost strukture DNK kod vrsta koje se direktno ili indirektno koriste od strane čoveka. Genetički resursi su ključna komponenta agrobiodiverziteta. Agrobiodiverzitet Republike Srbije obuhvata vrste i staništa gajenih biljaka i životinja, kao i vrste i ekosisteme značajne za proizvodnju ljudske i stočne hrane (vrste u agroekosistemima, pašnjacima i livadama, šumskim i akvatičnim ekosistemima). Tradicionalna znanja i kulturno nasleđe takođe su važna komponenta agrobiodiverziteta Republike Srbije. Uloga agrobiodiverziteta je u povećanju proizvodnje i bezbednosti hrane, smanjenju pritiska na različite, uključujući i ranjive ekosisteme, šume i na ugrožene vrste. On takođe doprinosi stabilnosti i održivosti agroekosistema, diverzifikaciji organizama u prirodi, očuvanju plodnosti zemljišta, očuvanju drugih ekosistema, itd. U Republici Srbiji je registrovano preko 700.000 poljoprivrednih gazdinstava, a oko 44% ukupne populacije živi u ruralnim oblastima, od čega se 33% bavi poljoprivredom. Biljni i životinjski genetički resursi su zbog toga od suštinskog značaja za održivi razvoj mnogih ruralnih sredina Republike Srbije, ali je istovremeno očuvanje tih resursa uslovljeno, između ostalog, još uvek nedovoljno aktivnom ulogom ruralnog stanovništva u negovanju, održivom korišćenju i ekonomskom vrednovanju agrobiodiverziteta. [1]

Tabela 1: Biljne sorte razvijene u Republici Srbiji

Tip kulture Broj sorti

Strna i prosolika žita >740 Industrijsko bilje >170 Krmno bilje >70 Povrće >120 Voće >40 Vinova loza >50 Hortikulturno i lekovito bilje 6

Izvor: Savremena poljoprivreda, 1997. godine




7

ZAKLJUČAK Erozija biodiverziteta i gubljenje značajne genetičke varijabilnosti nije zaobišlo ni krajeve Balkana. Mnoge lokalne populacije koje su posedovale značajnu i iskoristivu genetičku varijabilnost su izgubljene. Neophodno je kolekcionisati i sačuvati ono što je još ostalo, ali i delovati u cilju revitalizacije izgubljene genetičke varijabilnosti. Tako sakupljen postojeći i gde god je to moguće, obnovljen biodiverzitet bi imao strateško značenje ne samo sa biološkog stanovišta, već i sa stanovišta kulture, saznanja i ulaganja u budućnost. [4] Literatura: [1] Todić Dragoljub: Trgovina ugroženim vrstama divlje faune i flore u pravu Evropske unije; Evropsko zakonodavstvo, jul – decembar 2004., Beograd, 2004. http://agroekonomija.wordpress.com[2] Živković Verica: Program Evropske unije o unapređenju biološke i genetske raznovrsnosti; Evropsko zakonodavstvo, januar – mart 2004., Beograd, 2004. [3] www.polj.savetodavstvo.vojvodina.gov.rs/sites/default/files/Filipović_Ugrenović_2012_Organska_proizvodnja_i_biodiverzitet.pdf [4] Strategija biološke raznovrsnosti Republike Srbije za period od 2011. do 2018. http://www.undp.org.rs

http://agroekonomija.wordpress.com/

http://www.undp.org.rs/




8

MALO GAJENE RATARSKE KULTURE KRUPNIK (SPELTA)

Goran Drobnjak

Izvod: Krupnik (Triticum spelta L. ili Triticum aestivum ssp.spelta (L.) Thell.) predstavlja plevičastu formu žita koja je gajena od najstarijih vremena. Stvaranjem visokorodnih sorti pšenice i zbog potrebe za ljuštenjem zrna pre upotrebe ova vrlo značajna žitarica je skoro iščezla. Buđenjem ekološke svesti ljudi i želje za korišćenjem zdravstveno bezbedne hrane ponovno se pojavio na njivama sedamdesetih godina 20. veka. Početkom ovog veka i u našoj zemlji se budi interes za gajenje krupnika. [1][2]Veliki doprinos u širenju proizvodnje krupnika u Srbiji da li su savetodavci Instituta ,,Tamiš,, u Pančevu dr Vladimir Filipović i dipl. inž. Vladan Ugrenović. Ključne reči: krupnik, značaj krupnika, tehnologija proizvodnje

LITTLE CULTIVATED FIELD CROPS

KRUPNIK (SPELEED) Abstract: Spelt (Triticum spelta L. or Triticum aestivum ssp.spelta (L.) Thell.) is a husk form of wheat which have been growing from ancient years. By creating high yealding sort of wheat and the need for grain peeled before using this very important grain almost disappeared. Awakeing of environmental consciousness and the desire of people to use safe food caused that spelt reappeared on the fields on the 70s of 20th century. At the beginning of this century in our country is awakening interest in the cultivation of spelled. [1][2] Major contribution in expanding production of spelled in Serbia gave advisers of Institute ,,Tamis,, Pancevo PhD Vladimir Filipovic and Vladan Ugrenovic BSc. Keywords: spelt, importance of spelt, manufacturing tehnology

o Hemijski sastav krupnika i značaj u ishrani o Tehnologija proizvodnje o Proizvodi od krupnika o Proizvodnja krupnika na imanju Klisarić Sretena u Rumi o Zaključak o Literatura

HEMIJSKI SASTAV KRUPNIKA I ZNAČAJ U ISHRANI

Zrno krupnika ima veću hranljivu vrednost nego zrno meke pšenice, a ona se ogleda u većoj količini ukupnih proteina i u većem sadržaju esencijalnih amino kiselina. Pored belančevina zrno je bogato ugljenim hidratima, celulozom, uljima, mineralnim materijama (fosfor, kalcijum, gvožđe, selen, magnezijum...). Posebno je značajan sadržaj selena koji se koristi u borbi protiv kancerogenih oboljenja. Zrno ima i visok sadržaj vitamina B kompleksa i vitamina E i K. Zrno je lako svarljivo, pa se preporučuje u ishrani bolesnika, rekovalescenata, sportista, dece i starijih osoba. O lekovitom dejstvu krupnika ima mnogo podataka u literaturi i na internetu (Farkas 2007. Hildegard 2007.) Sok dobijen ceđenjem mladih biljaka odličan je u prevenciji kancerogenih oboljenja. Preporučuje se u ishrani osoba koje imaju smetnje u metabolizmu, pri lečenju bubrežnih bolesti, kod preterane upotrebe lekova i alergijskih simptoma koji su posledica nepravilne ishrane. Značajno je istaći da su neke osobe alergične na gluten drugih žitarica, ali mogu da koriste hleb od krupnika čiji gluten ne izaziva alergije.




9

TEHNOLOGIJA PROIZVODNJE

Krupnik ima skromne zahteve prema klimatskim i zemljišnim činiocima i prema agrotehnici. Otporan je prema štetočinama i bolestima, pa je zato pogodan za organsku proizvodnju. Tehnologija proizvodnje se bitnije ne razlikuje od tehnologije proizvodnje obične pšenice, s tim što su potrebna manja ulaganja.[1] Izbor preduseva Dobri predusevi za krupnik su oni koji ranije sazrevaju i ostavljaju dovoljno vremena za kvalitetnu obradu i setvu u optimalnom agrotehničkom roku. Najbolji predusevi su zrnene mahunarke posebno u organskoj proizvodnji. Osnovna obrada Osnovna obrada može biti klasična oranjem na 20-25 cm ili redukovana tanjiranjem. Đubrenje Đubrenje vršiti na osnovu analize zemljišta. Potrebe u hranivima su slične kao i u proizvodnji obične pšenice. Fosfor i kalijum i manju količinu azota treba dati u jesen, a treba obaviti i prihranu azotom u rano proleće. Setva U ravničarskim krajevima uglavnom se seju ozime forme. Optimalni rok za setvu je početak oktobra. Norma setve je 500-550 semena po m2. Može se sejati oljušteno ili neoljušteno seme. Kod setve oljuštenog semena lakše je postići setvenu normu i bolji raspored biljaka. Ukoliko se seje neoljušteno seme često je potrebno 2 do 3 puta sejalicom preći setvenu površinu zbog težeg izbacivanja semena. Što se tiče izbora sorti na našem tržištu se može naći sorta Nirvana proizvedena u Institutu za ratarstvo i povrtarstvo Novi Sad kao i lokalne populacije. Sorta Nirvana se proizvodi i kao seme namenjeno za organsku proizvodnju. Zaštita od korova, štetočina i bolesti U zaštiti se koriste ista sredstva kao i u proizvodnji obične pšenice. Zbog jače izraženog bokorenja i veće visine biljke krupnik je konkurentniji u odnosu na korove. Krupnik je otporniji na bolesti i štetočine, pa se retko javlja potreba za tretiranjem. Zbog svega navedenog podesan je za gajenje u organskoj proizvodnji. Žetva Žetva se vrši univerzalnim kombajnima. Krupnik dospeva za žetvu nakon žetve obične pšenice. Prinosi koji se ostvaruju su niži nego kod obične pšenice.

PROIZVODI OD KRUPNIKA Nakon žetve zrno krupnika ostaje u plevicama. Radi dalje prerade neophodno je obaviti ljuštenje specijalnim ljuštilicama. Od dobijenog brašna prave se odlični pekarski proizvodi. U zapadnoj Evropi krupnik se koristi i u industriji alkohola. Razlika u prinosu u odnosu na običnu pšenicu može se nadoknaditi većom cenom ovih proizvoda na tržištu.

Slika 1. hleb od spelte




10

PROIZVODNJA KRUPNIKA NA IMANJU SRETANA KLISARIĆA U RUMI

U okviru STAR projekta ,,Projekat reforme poljoprivrede u tranziciji,, i pod-projekta ,,Zasnivanje demo-polja kao podsticaj razvoju organske proizvodnje,, kojim je rukovodio dipl.inž. Vladan Ugrenović (Institut ,,Tamiš,, Pančevo) sa saradnikom dr.Vladimirom Filipovićem (Institut ,,Tamiš,, Pančevo) zasnovana je kod Klisarić Sretana iz Rume proizvodnja krupnika. Zasejana je parcela površine 60 ari. Zemljište je bilo tipa karbonatni černozem sa sadržajem fosfora 12 mg/100 g. zemljišta i kalijuma od 20 mg/100 g. zemljišta. Predusev je bio kukuruz. Osnovna obrada je izvršena 1. novembra u vidu oranja do 25 cm. Setva je obavljena 4. novembra sortom Nirvana u količini od 250 kg/ha. Bilo je neophodno 2 puta sejalicom preći parcelu da bi se posejala odgovarajuća količina semena. Zapaženo je izuzetno dobro bokorenje s proleća. Pošto se proizvodnja odvijala po organskim principima nije upotrebljavano mineralno đubrivo niti je vršena zaštita od korova, bolesti i štetočina. Nije bila zabeležena pojava bolesti i štetočina niti veća zakorovljenost. Žetva je obavljena 15. jula i u izuzetno povoljnoj godini za proizvodnju strnina ostvaren je prinos od 3950 kg/ha neoljuštenog semena.

Slika 2. krupnik, imanje Sretana Klisarića, Pavlovci

Slika 3. krupnik, imanje Sretana Klisarića, Pavlovci




11

ZAKLJUČAK

Prema stanju na tržištu svakodnevno raste potreba za specifičnim prehrambenim proizvodima u koje spadaju i proizvodi od krupnika. Potražnja raste jer te proizvode koriste ljudi iz zdravstvenih razloga ,ali i zbog želje da se hrane kvalitetnije i raznovrsnije.Veliki prostor za povećanje površina pod krupnikom leži i u oblasti organske proizvodnje.Ulaskom u proces prerade krupnika u brašno ili pekarske proizvode može se ostvariti značajno veći finansijski efekat ove proizvodnje.Ova činjenica može biti interesantna za manja poljoprivredna gazdinstva.Proizvodnja krupnika može biti interesantna i na nešto lošijim zemljištima i u lošijim vremenskim uslovima, gde zbog svojih osobina krupnik ima prednost u odnosu na običnu pšenicu.[2] Literatura:

[1] Poljoberza.net - Krupnik (Triticum spelta) žitarica budućnosti - Prof. dr Imre Molnar [2] Poljoprivredni kalendar 2012. –Sve traženija alternativna ,nova-stara žita“ - Prof. dr Đorđe Glamočlija




12

IZBOR SORTI JABUKA U FUNKCIJI ZAŠTITE AGROEKOSISTEMA

Lazar Klještanović Izvod: Proizvodnja jabuke u svetu i kod nas je sve više orijentisana na integralnu i organsku proizvodnju. Oplemenjivački cilj je stvaranje sorti sa visokim kvalitetom ploda, stabilne i visoke rodnosti, a kombinovan sa otpornošću prema ekonomski najznačajnijim parazitima i abiotičkim faktorima - niskim zimskim temperaturama i proletnim mrazevima. Stare autohtone sorte su neiscrpan izvor gena koji su odgovorni za specifične osobine svake sorte: otpornost prema prouzrokovačima bolesti i štetočina, obojenost, aromu, otpornost prema abiotskim faktorima sredine, skladišne osobine. Velika prednost gajenja autohtonih sorata jabuke je njihova biološka raznovrsnost i dobra prilagođenost našim klimatskim i zemljišnim uslovima. Ključne reči: jabuka, otpornost, sorte

SELECTION OF APPLE VARIETES IN THE FUNCTION OF AGROECOSYSTEMS

Abstract: Apple production in the world and our country is becoming more focused on integrated and organic production. Breeding goal is to develop sorts with high fruit quality, stable and high yield, combined with a resistance to economically important parasites and abiotic factors - low winter temperatures and the spring frosts. Old indigenous sorts are endless source of genes which are responsible for the specific characteristics of each sort: resistance to causers of diseases and pests, coloration, flavor, resistance to abiotic environmental factors, storage properties. The great advantage of cultivation indigenous sorts of apples is their biological diversity and good adjustment to our climate and soil conditions. Keywords: apple, resistance, sorts

o Uvod o Osobine autohtonih sorti jabuke o Nove sorte jabuka sa izraženom otpornošću na biotičke činioce o Zaključak o Literatura

UVOD Mišljenje da su sve stare sorte otporne prema prouzrokovačima bolesti je pogrešno, jer i među njima ima osetljivih. Jedan od razloga njihove otpornosti u agronomskom smislu je i tehnologija gajenja u tzv. zatravljenim voćnjacima na velikim rastojanjima sadnje na manjim površinama i u višesortnim zasadima. U takvim uslovima patogeni jabuke se slabije razvijaju i imaju manji potencijal. Prvi i nezaobilazni uslov za gajenje autohtonih sorti jabuke u organskoj proizvodnji je njena otpornost, odnosno manja osetljivost prema biotskim i abiotskim faktorima. Gajenje otpornih sorti ima višestruki značaj sa ekološkog, ali i ekonomskog aspekta. Autohtone sorte jabuke rasprostranjene su kao pojedinačna stabla ili u manjim zasadima na velikom broju lokaliteta u Srbiji, a posebno na područjima centralne i zapadne Srbije na obroncima planina Kopaonik, Golija, Kablar. Poslednjih godina ispituju se fenološko-pomološke osobine i genetičke osobine autohtonih sorata jabuke u Institutu za voćarstvo Čačak i u kolekcionom zasadu jabuke Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu. Ispitivanja u Institutu za voćarstvo u Čačku su pokazala da visoku otpornost na čađavu krastavost (Venturia inaequalis) imaju sorte Šarunka i Zelenika. Nešto manju otpornost na čađavu krastavost(Venturia inaequalis) imaju Kablarka, Šumatovka i Pozna kolačara, ali su zato njihove pomološke osobine veoma pogodne za organsku proizvodnju. Klonska selekcija autohtonih sorti Budimke i Kožare pokazala je da su veoma kvalitetni klonovi iz sela Gradac u okolini Raške, gde su pronađene i druge veoma retke autohtone sorte jabuke, kao i u okolini Arilja.




13

OSOBINE AUTOHTONIH SORTI JABUKE Budimka je stara odomaćena sorta, pretpostavlja se da je doneta sa Istoka. Stablo je bujno, dugovečno, retke, uskopiramidalne krune. Plod je srednje krupan, loptastokolačast, često asimetričan, zelenkasto-žute boje pokožice, sa sunčane strane prekrivene bledim runenilom. Meso je beličasto, čvrsto, nedovoljno sočno, slatko do blago nakiselo. Sazreva polovinom oktobra. Plodovi se mogu čuvati do kraja maja. Srednje je otporna prema prouzrokovaču pepelnice i čađave krastavost (Venturia inaequalis) i [2] [3] Klonovi Budimke: Budimka – klon Arilje - Najveći broj varijeteta i klonova Budimke pronađen je upravo u ariljskom području. Jedan od najboljih klonova ove sorte pronađen je u selu Mirosaljci. Odlikuje se veoma vitalnim, umereno bujnim stablima, otvorenije krošnje. Plodovi su krupni, ujednačene mase, izduženo kolačastog oblika, svetlozelene osnovne boje pokožice, koja je većim delom ploda prekrivena dopunskim atraktivnim rumenilom.Izuzetno je visoke rodnosti. Ispoljava zadovoljavajuću otpornost prema prouzrokovaču čađave krastavosti (Venturia inaequalis).[2] [3] Budimka – klon Gradac – Odlikuje se vitalnim, bujnim stablima, uske krošnje, obilne rodnosti. Plodovi su srednje krupni, kolačastog oblika, zelene osnovne boje pokožice sa malo dopunskog rumenila sa sunčane strane, uz prisustvo rđaste prevlake oko peteljke. Pokazuje srednju otpornost prema prouzrokovaču čađave krastavosti(Venturia inaequalis) u uslovima kada nije vršena zaštita. [2] [3]Kožara – klon Gradac - Karakteriše se relativno bujnim stablima srednje otvorene krošnje, visoke rodnosti. Plodovi su srednje krupni do krupni, kolačastog oblika, rđaste boje, hrapave pokožice, izraženog kiselog ukusa, sočni, prijatne arome. Nema simptoma čađave krastavosti(Venturia inaequalis) na listu niti na plodovima u uslovima bez zaštite. Pogodna je za organsku proizvodnju. [2] [3]Kožara – klon Arilje – Odlikuje se znatno manjom bujnošću u odnosu na standardnu sortu. Plodovi su krupni, okruglasto kolačastog oblika, ujednačene mase, tanke pokožice, zlatno rđaste boje, prekrivene blagim rumenilom sa sunčane strane. Meso je žućkasto bele boje, hrskavo, izbalansiranog odnosa šećera i kiselina, veoma prijatnog ukusa. Plodovi ne otpadaju pred berbu. Pokazuje visoku otpornost prema prouzrokovaču čađave krastavosti.(Venturia inaequalis). [2] [3]Šumatovka - Autohtona sorta nepoznatog porekla. Stablo je veoma bujno, uske, piramidalne krune. Plod je sitan (50-80 g), izduženoloptastostog oblika, tanke, zelenožute osnovne boje pokožice, prekrivene tamnocrvenom dopunskom bojom sa sunčane strane. Meso je beličasto, čvrsto, slatkonakiselo. Sazreva krajem oktobra i plodovi se čuvaju veoma dugo (do maja). Otporna je prema prouzrokovaču čađave krastavosti (Venturia inaequalis). [2] [3]Zelenika - Autohtona sorta nepoznatih roditelja. Izuzetno je bujna, poznocvetna, visoke produktivnosti. Plod je čvrst, zelene osnovne boje pokožice, srednjeg kvaliteta. Sazreva u oktobru, plodovi se odlikuju dobrim čuvanjem. Visoko je otporna prema prouzrokovaču pepelnice (Podosphaera leucotricha). Kablarka – Autohtona selekcija nepoznatih roditelja, selekcionisana iz prirodne populacije u okolini Čačka. Stablo je srednje bujnosti, kompaktne krune, odlično obraslo rodnim drvetom. Plod je srednje čvrst, zeleno-žute osnovne boje, prekrivene ružičastom dopunskom bojom, visokog kvalitete mezokarpa. Sazreva početkom oktobra. Redovne je rodnosti. Plodovi se mogu čuvati do sredine marta. Srednje je otporna prema prouzrokovaču pepelnice(Podosphaera leucotricha). i čađave krastavosti. (Venturia inaequalis) [2] [3]Krstovača - Veoma stara sorta nepoznatog porekla. Najviše je ima u Polimlju. Otporna je prema većini prouzrokovača bolesti i štetočina. Plod je krupan, zeleno-žute boje sa dopunskim rumenilom. Meso je sočno i aromatično. Sazreva krajem septembra ili početkom oktobra. [2] [3]

NOVE SORTE JABUKA SA IZRAŽENOM OTPORNOŠĆU NA BIOTIČKE ČINIOCE

Pored navedenih autohtonih sorti u literaturi se navode i: Ananas reneta (vrlo ukusna zimska sorta, otporna); BobovecGrafenštajn (spada među najukusnije kasne letnje sorte); Krivopeteljka (rodna, kvalitetan sok); Lepocvetka (odličnog ukusa i specigične arome); London peping (spada među najukusnije visokokvalitetne sorte); Ontario (zimska sorta, plodovi dobri za preradu u sok); Šampanjka (kiselkastog ukusa, izvanredna za čuvanje); Zlatna zimska parmenka (odličnog slatkog ukusa, jesenja kvalitetna sorta) (Vrbanac i saradn., 2007.) (daje veoma dobar sok); Ispitivanja na Poljoprivrednom fakultetu u Novom Sadu su pokazala da neke autohtone sorte imaju visok stepen horizontalne, rasno nespecifične, otpornosti prema prouzrokovačima ekonomski najznačajnijih bolesti čađavoj krastavosti, pepelnici i plamenjači. Najotpornije među njima su krstovača, bihorka i šumatovka. Ove tri sorte kao i introdukovane sorte iz Engleske i SAD su najviše korišćene kao donori otpornosti kod stvaranja hibridnih kombinacija. Najbolja opšta kombinaciona svojstva ima sorta Bihorka. U svakoj hibridnoj kombinaciji sa vodećim standardnim sortama dala je selekciju koja je ušla u drugi stepen selekcije. Najatraktivniji hibridi je NS25/119 zeleno obojenih plodova i NS25/83 i NS25/140 crvenoobojenih plodova. I ostali navedeni hibridi zaslužuju pažnju sa napomenom da većina sazreva u prvoj polovini septembra i da se ne mogu čuvati duže od tri meseca. Hibridne kombinacije sa




14

šumatovkom nisu imale potreban nivo genetičke otpornosti. Potomstva krstovače imaju visok nivo otpornosti, ali većina hibrida ima slab kvalitet ploda i slabu rodnost zbog izraženog oštrog ugla grananja. [1] Tabela 1. Osobine hibridnih kombinacija, (autor prof. dr Vlada Ognjanov) [1]

hibrid

hibridna

kombinacija

vreme zrenja

boja ploda

masa ploda

(g)

atraktivnost

ukus

čađava

krastavost (Venturia inaequalis)

pepelnica

(Podosphaera leucotricha)

NS 25/49

Liberty × Bihorka

01.09. crvena 90 %

150 9 slatko-nakiseo

otporna otporna

NS 25/83

G.Smith × Bihorka

01.09. crvena 60 %

265 7 nakiseo-sladak

otporna otporna

hibrid Starking × Bihorka

01.09. crvena 50 %


otporna otporna

NS 25/95

NS 11/72 × Bihorka

15.10. žuta 187 9 nakiseo otporna otporna

NS 25/119

Florina × Bihorka

15.09. zelena 204 7 nakiseo otporna otporna

NS 25/136

Prima × Bihorka

01.09. crvena 60 %


otporna otporna

NS 25/140

Prima × Bihorka

01.09. purpurna 95 %

208 9 sladak otporna otporna

Najuspešnije selekcije jabuka otporne na parazite gde je donor otpornosti autohtona sorta Bihorka : NS 25/95 – žuta, NS 25/140 – purpurna, NS 25/83 - crvena, NS 25/119 - zelena

Slika 1. NS 25/136 Slika 2. NS 25/88 U SAD i Evropi stvoreno je više sorata jabuke otpornih na parazite. Neke otporne sorte su se približile, a po nekim svojstvima i nadmašuju, vodeće sorte i danas dobijaju sve veću zastupljenost u novim zasadima Zapadne Evrope. Najperspektivnije sorte jabuke koje svojim osobinama zaslužuju uvođenje u plantažno gajenje, pogotovo kod integralne i organske proizvodnje su: Williams pride je sorta vrlo rane epohe sazrevanja sa atraktivnim, potpuno purpurno crveno obojenim plodovima. Otporan je na čađavu krastavost (Venturia inaequalis). i tolerantan na pepelnicu (Podoshaera leucotricha). Enterprise je sorta sa potpuno crveno obojenim plodovima koničnog oblika. Otporan je na čađavu krastavost i pepelnicu. Ima uspravan ugao grananja koji bez povijanja grana vrlo brzo rezultira ogoljavanjem i slabom rodnošću.




15

Gold Rush po atraktivnosti vrlo malo zaostaje za zlatnim delišesom ali se bere 40 dana kasnije i odlično se čuva i u hladnjačana bez kontrolisane atmosfere. Posebno treba istaći njegovu vrlo visoku i stabilnu rodnosti i tip grananja koji omogućava vrlo lako formiranje savremenih uzgojnih oblika. Otporan je na čađavu krastavost i osetljiv na pepelnicu. Re-selekcije - Remo, Rewena, Regine i Rebella su otporne na čađavu krastavost i pepelnicu.

Slika 3.. Gold Rush, Boujade, Topas, Enterprise

ZAKLJUČAK Ekološki najprihvatljiviji put ostvarenja ciljeva integralne i organske proizvodnje voća je stvaranje i uvođenje u proizvodnju novih sorti koje imaju genetsku otpornost prema patogenima. Autohtone sorte jabuke, a i ostalog voća, su nezamenljiva karika u procesu oplemenjivanja na otpornost prema biotskim i abiotskim faktorima. Klonska selekcija autohtonih sorata jabuke i njihova primena u hibridnim kombinacijama dala je vidljive rezultate u Srbiji. Očuvanje autohtonih sorti , neprevaziđenog kvaliteta je uslov održavanja biološke i genetičke raznovrsnosti. Uz dobru promociju, mogu se dobiti nacionalni proizvodi u kojima je sačuvana specifičnost i prirodne i kulturne baštine kao temelj prepoznatljive robne marke. Literatura:

[1] Prof. dr Vladislav Ognjanov, Autohtone sorte jabuka kao donori otpornosti na parazite [2] Prof.dr Slobodan Milenković, Mr Milan Lukić, Autohtone i novostvorene sorte jabuke u organskoj proizvodnji [3] Institut za voćarstvo Čačak, (2006) Projekat: ’’Klonska selekcija autohtonih sorti šljive (Prunus domestica L.) i višnje (Prunus cerasus L.) i ispitivanje autohtonih sorti jabuke (Malus domestica Borch) dobrih skladišnih sposobnosti‘’




16

IZBOR SORTIMENTA U EKOLOŠKOJ PROIZVODNJI GROŽĐA

Sanda Klještanović Izvod: Na oglednom dobru Poljoprivrednog fakulteta iz Novog Sada, u Sremskim Karlovcima, tokom šest decenija oplemenjivačkog rada, stvoreno je više interspecies stonih i vinskih sorti, specijalno namenjenih za alternativne oblike vinogradarske proizvodnje. U cilju razrade modela organske proizvodnje grožđa veliki broj introdukovanih i više domaćih interspecies sorti se gaji na izdvojenoj parceli bez hemijske zaštite protiv bolesti i štetočina i bez upotrebe mineralnih đubriva. Ova proizvodnja je zvanično prijavljena i sertifikovana od strane ovlašćenih domaćih sertifikacionih tela. Krajnji proizvod je tzv.“Eko“ vino. Ključne reči: vinova loza, otporne sorte, organska proizvodnja

THE SELECTION OF VARIETIES ORGANIC PRODUCTION OF GRAPES Abstract: On the experimental farm of the Faculty of Agriculture from Novi Sad, in Sremski Karlovci, during six decades of breeding work, it is created more interspecific table and wine sorts, specially designed for alternative forms of wine production. In order to develop a model of organic production of grapes a large number of introduced and many more domestic interspecific sorts are grown on a separate plot without chemical protection against pests and diseases without the use of mineral fertilizers. This production has been officially registered and certified by the competent local certification body. The end product is called. "Eco" wine. Keywords: grapevine, resistant sorts, organic production

o Uvod o Osobine autohtonih sorti vinove loze o Nove sorte vinove loze sa izraženom otpornošću na biotičke činioce o Zaključak o Literatura

UVOD Jedan od osnovnih principa organske proizvodnje je očuvanje biodiverziteta. U vinogradarskoj proizvodnji, pravilnim izborom sorti koje su otporne na biotske činioce, osim očuvanja raznolikog živog sveta, ostvarujemo i ekonomičnu i održivu proizvodnju. Organska proizvodnja grožđa sa Vitis vinifera sortama je izvodljiva, ali rizična s obzirom na njihovu osetljivost na patogene. U svetu se neke od ovih sorti uspešno gaje u organskoj proizvodnji, ali uglavnom u suvljim i toplijim

odručjima. Zbog njihove osetljivosti na gljivične bolesti, troškovi zaštite biopreparatima mogu biti visoki, a efekat zvestan.U cilju očuvanja biodiverziteta, za alternativne oblike vinogradarske proizvodnje se preporučuju sorte sa

zr ženom otpornošću na gljivične bolesti.

pneii a

OSOBINE AUTOHTONIH SORTI VINOVE LOZE

Naše stare autohtone sorte po ekološko geografskoj lokaciji pripadaju pontica balcanica sorti. Osnovne karakteristike su im: duga vegetacija (kasno sazrevaju), mnogo rode, imaju velike i teške grozdove, čokoti su im osetljivi na niske temperature, vrlo dobro podnose sušu, bobice imaju tanku pokožicu, pa lako trule, imaju nizak sadržaj šećera u širi, siromašna u ekstraktu i alkoholu, sa različitim sadržajem kiselina. Zbog toga su im vina slaba, masovne kategorije. Međutim, među autohtonim sortama ima i takvih, od kojih se u povoljnim godinama, uz pažljivu negu čokota, mogu dobiti vrlo kvalitetna vina. To su sorte: ezerjo, furmint, kevidinka i kadarka. Gajenje starih autohtonih sorti je skuplje i rizičnije.Vina su im posebna, jedinstvena, vezana isključivo za našu regiju, pa sa razvojem turizma, mogu dobiti na značaju. [1]




17

NOVE SORTE VINOVE LOZE SA IZRAŽENOM OTPORNOŠĆU NA BIOTIČKE ČINIOCE Tokom višedecenijskog rada na stvaranju novih sorti, ciljevi su uvek bili u skladu sa zahtevima vinogradarske prakse, proizvođača, potrošača i tržišta u svetu i kod nas. Ideja da se stvaraju otporne sorte nastala je krajem XIX veka. Princip je da se u jednom genotipu spoji otpornost i kvalitet. Do sada je stvoren veliki broj vinskih i stonih sorti vinove loze (tzv. interspecies hibrida), otpornih ili tolerantnih na najvažnije patogene sa kvalitetom na nivou najboljih vinifera sorti. Ove sorte su pogodne za proizvodnju grožđa uz redukovanu hemijsku zaštitu ili bez nje. [1]U poslednje tri decenije na Oglednom dobru u Sremskim Karlovcima je stvoren veći broj interspecies vinskih i stonih sorti koje se uklapaju u koncept organske proizvodnje grožđa i vina (Korać, Cindrić 2000.) Kao vrlo pogodne za alternativne oblike vinogradarske proizvodnje pokazale su se vinske sorte: Petka, Rubinka, Bačka, Panonia i Morava i stone sorte: Lasta i Karmen Od introdukovanih sorti odlične rezultate su pokazale stone sorte: Ljana, Moldova, Strašenski, Eszter, Nero, Terez, Muscat de St. Vallier. Od vinskih sorti: ističu se Bianca, Regent, Foenix, Orion.

Slika 1. matični zasad sorte Lasta, Ogledno dobro Poljoprivrednog fakulteta, Sremski Karlovci

Lasta (Muscat de St. Vallier X Ljana) Bela stona sorta, priznata 1991. Autori su P.Cindrić i N. Korać.Osetljiva je na vremenske prilike u periodu cvetanja, ponekad formira manji broj bobica. Ima krupne ovalne bobice, finog ukusa i čvrste konzistencije pulpe.Grožđe može dugo da stoji na čokotu, bez promene kvaliteta.Ne napadaju ga ose i ne truli.Dobro se transportuje.Ako se prstenuje, ranije sazreva i bobice postaju krupnije. Lasta je otporna na peronosporu, ali osetljiva na pepelnicu. Na niske temperature je osetljivija od muskat hamburga, ali manje osetljiva od afuz alija. Vrlo je perspektivna sorta. [1]

Slika 2. sorta LASTA




18

Karmen (Moldova X Kardinal) Crna stona sorta priznata 2003. Autori su P.Cindrić i N. Korać. Grozd i bobice su vrlo slični grozdu moldove. Sazreva u isto vreme kada i kardinal.Velike je rodnosti, preporučuje se kratka rezidba. Srednje je otporna na pepelnicu, otporna na botritis, a osetljiva na plamenjaču.Može se gajiti uz redukovanu zaštitu. Zbog velike i redovne rodnosti, velikog udela tržišno vrednog stonog grožđa, ranog sazrevanja, krupnih, ujednačenih po boji i veličini bobica i prijatnog ukusa, karmen je stona sorta pogodna za gajenje na okućnici i velikim površinama. Ovo je komercijalna stona sorta koja se uveliko proširila po Srbiji, a širi se i u drugim zemljama. [1]

Slika 3. sorta KARMEN

Tabela 1. Rezultati ispitivanja novih sorti Sremski Karlovci, EKO parcela, bez hemijske zaštite protiv gljivičnih bolesti, prosek 2006-2010. [1]

SORTA PRINOS

Kg/m2 ŠEĆER %

KISELINE g/l

BOTRITIS %

DATUM BERBE

BAČKA 1,80 20,8 7,0 0 05.09. PETKA 1,71 22,1 6,1 0 04.09. RUBINKA 1,42 23,4 7,3 0 10.09. MORAVA 1,15 20,4 8.5 0 30.09. PANONIA 1,11 22,6 8,9 0 31.08.

Slika 4. Ekološki vinograd u Sremskim Karlovcima,Ogledno dobro Poljoprivrednog fakulteta




19

ZAKLJUČAK

U razvijenim vinogradarskim zemljama prioritet se daje ekološki sigurnijim metodama proizvodnje visoko kvalitetnog grožđa, pri čemu se smanjuje i kontroliše upotreba agrohemikalija. Da bi ovakva proizvodnja bila ekonomski i ekološki održiva, uz primenu ostalih mera, treba izabrati sorte koje imaju dobar kvalitet i otpornost na bolesti. U cilju uspostavljanja i održavanja raznolikosti živog sveta u okviru ekosistema, koji čini proizvodna površina na kojoj se gaji vinova loza, prioritet pri izboru sortimenta treba da imaju sorte koje su otporne ili tolerantne na gljivične bolesti.

Literatura: [1] N.Korać, P. Cindrić, D. Ivanišević, M. Medić, Sorte vinove loze, sadni materijal i bolesti, 2011.




20

ZNAČAJ OČUVANJA AUTOHTONIH RASA

Nenad Katanić, Pera Markić Izvod: Modernizacija proizvodnje u poljoprivredi dovela je do povećanja produktivnosti u svim njenim oblastima, tako i u stočarstvu. Samim tim u proizvodnji se koriste visoko produktivne rase različitih vrta domaćih životinja. S tim u vezi dolazi do velikog uništavanja autohtonih rasa domaćih životinja širom sveta. Uticaj takvih faktora doveo je i kod nas do isčezavanja nekih rasa. Angažovanošću velikih zaljubljenika u autohtone rase dolazi polako do njihovog vraćanja iz “zaborava”. Naše najznačajnije autohtone rase svinja su: Mangulica, Resavka i Moravka. Ključne reči: mangulica, resavka, moravka, autohtone rase svinja

IMPORTANCE OF PRESERVING AUTOCHTHONOUS BREEDS Abstract: Modernization in agriculture has led to increased productivity in all its areas, and in animal husbandry. Therefore used in the production of highly productive breeds of domestic animals of different gardens. In this regard, there is extensive destruction of indigenous breeds of domestic animals throughout the world. The influence of these factors has led to us and to the disappearance of some species. Great lover of the involvement of indigenous breeds slowly comes to return them to the "forgotten". Our most important indigenous breeds of pigs are: Mangulitsa, and Resavka Moravka. Key words: Mangulictsa, Resavka, Moravka, domestic species pigs

RASE SVINJA

Slika 1. Mangulica

OSOBINE MANGULICE

U Srbiji se sreću 3 soja mangulice: lasasta (sremska crna lasa, ili

buđanovačka svinja), bela i subotički soj. U Mađarskoj i Rumuniji se javlja i takozvani riđi soj. Lasasta mangulica se razvila na području Srema (okolina Rume, selo Buđanovci, a meštane ovog sela u Sremu nazivaju „Lasani”). Mrke je boje i sa crnim čekinjama, telesne mase od 100–150 kg, relativno kratkog trupa i prasi 3–6 prasadi. Beli ili mađarski soj koji u zapadnoj literaturi zovu i „mađarska masna svinja”, je telesne mase od oko 180 kg, belosive do zućkaste boje kovrdžavih čekinja, malo veće plodnosti (5–6 prasadi po leglu). Njena koža je sivo pigmentisana. Subotički soj je nastao nesistematskim ukrštanjem belog soja mangulica sa linkoln i verovatno jorkšir rasom, tako da je ovo produktivniji i ranostasniji soj (7,5 prasadi po leglu) [1]

o Rase svinja o Osobine i način uzgoja mangulice o Resavka, izgled i osobine o Moravka, izgled i osobine o Zaključak o Literatura




21

Intenzivno farmerstvo i jednostrana selekcija rezultirala je, između ostalog, i velikom razlikom mangulica i mnogih

plemenitih rasa. Preostale mangulice su, uglavnom, rezultat prirodne selekcije i seoskih gazdinstava koja nisu bila u mogućnosti da primenjuju klasičnu veterinarsku preventivu i kurativu.

Glava im je srednje duga, sa pomalo savijenim profilom njuške; uši su srednje velike, padaju napred prekrivajući predeo glave oko očiju. Ovu rase krase crne trepavice. Minimalna broj sisa sa jedne strane je 5.

Linija leđa može biti ili prava ili blago savijena. Tipično za ovu rasu je obraslost gustim, dugačkim, uvijenim čekinjama („nalik vuni”) koje su, u zavisnosti od soja u sivožućkastoj, riđoj ili crnobraon boji. Upravo, na osnovu te karakteristične prekrivenosti čekinjama, u germanskom govornom području je nazivaju wollschwein „vunasta svinja”. Čekinje se menjaju na jesen i u proleće, pri čemu su kovrdžavije tokom zimskog perioda. Čekinje ih štite od različitih vremenskih uslova – kako od hladnoće tako i od visokih temperatura. U Srbiji se često svaka kovrdžava svinja naziva mangulicom. Koža im je sivocrna, svetlija kod belog i subotičkog soja, a spoljni delovi tela, usta i ivice nosa, grudi i papci su crno pigmentisani. Tokom leta koža poprima braonsivu nijansu. Mangulicu odlikuju snažne kosti, snažna muskulatura, minđuše na vratu i kuštrav rep sa kićankom.

Prasad su obeležena prugama sličnim prasadima divljih svinja („livreja”), a pruge se gube posle desetog dana kod belog soja i posle 3–4 nedelje kod lasaste mangulice. Izuzetno je dobra majka, često i agresivna u slučaju ugrožavanja ili uznemiravanja prasadi. Prasad svuda prate krmaču, provode zimu napolju zajedno sa njom, kopajući i rijući zemlju u potrazi za žirom hrasta i bukve. Prirast je oko 750 gr dnevno.

Mnogi će na osnovu ovih osobina pomisliti da je ova rasa svinje neisplativa: mangulica je kasnostasna rasa, sporog prirasta i relativno visoke konverzije hrane… Ipak, ona ima izuzetne prednosti u odnosu na druge rase u pogledu slobodnog napasanja u ekstenzivnim sistemima držanja kada njena robustnost, otpornost na bolesti i stres i izdržljivost u klimatskim uslovima dolazi do izražaja.

Imaju veliku potrebu za kretanjem. Snažni ekstremiteti ojačani čvrstim papcima omogućavaju veliku slobodu kretanja po različitim geografskim predelima i tipovima zemljišta. Za razliku od takozvanih plemenitih rasa, nemaju problema sa deformacijama lokomotornog aparata tako da opstaju bez problema kako na ravničarskim, planinskim tako i brdsko-planinskim pašnjacima – od Alpa i Panonije do Karpata na Istoku i Stare planine na jugoistoku Evrope. [2]

OSOBINE I NAČIN UZGOJA MANGULICE

Mangulica je, po svemu rečenom do sada, izuzetno jednostavna za držanje. Bukvalno uživa u blatu i deo prostora

na kome se drži treba nameniti za kaljuganje. Kaljuganje im je neophodno zbog termoregulacije, ali i zaštite od ektoparazita. U ekstenzivnom držanju imaju potrebe za jednostavnim skloništem od kiše i snega, što naročito vazi za bremenite životinje.

Treba voditi računa da se omoguće osnovni uslovi za držanje, jer u protivnom može doći do kanibalizma, odnosno infantofagije od strane drugih grla. Prohtevi za hranom su im skromni, ali ipak traže raznolikost što u slobodnom napasanju nije ograničavajući faktor. Dobro iskorišćavaju to što nađu u prirodi, a sa dodavanjem koncentrovane hrane i ograničavanjem prostora izuzetno su podložne tovljenju i gomilanju masnog tkiva, pri čemu starija grla dostižu masu od 200 i više kilograma. Zbog izuzetno sporog prirasta i visoke konverzije hrane, mangulica može biti ekonomična isključivo ukoliko se primenjuje slobodno napasanje. Bez dodatne prihrane dostižu oko 80 kg za godinu dana, što se adekvatnim prihranjivanjem može uvećati. [2]

Slika 2. Proizvodi mangulice, Bioproizvod 2008.




22

RESAVKA, IZGLED I OSOBINE

Slika 3. Resavka

MORAVKA, IZGLED I OSOBINE

Nastala je neplanskim ukrštanjem šumadinke i berkšira u područiju sliva reka Velike Morave, Mlave i Resave, kao i u istočnim brdovitim krajevima Srbije. Lokalni naziv za ovu rasu je i „vezičevska“ svinja. Po telesnoj građi i osobinama slična je moravki. Izgled i osobine: Telo resavke je srednje dugo i široko. Glava je duga i uska sa klopavim ili poluklopavim ušima. Boje je šarene sa gustim i glatkim čekinjama žuto-crne boje. Spada u srednje stasne rase mesno-masnog tipa. Krmače su teške oko 140 kg, a nerastovi oko 160 kg. Krmače prase 7-8 prasadi. Dobro koristi hranu i lako se tovi. [1] Veličina populacije u Srbiji: 50-100 primeraka u 2009.

Izgled i osobine: Glava moravke je duga i klinasta sa poluklopavim do klopavim ušima. Trup je dug i uzak. Masa veprova je oko 135 kg, a krmača oko 120 kg. Crnosivkaste je boje kože, a obrasla crnom, retkom i glatkom čekinjom. Moravka spada u srednje ranostasne mesnato-masne rase. Prasi u proseku oko 8 prasadi mada često i više. Dobro koristi hranu koja se sastoji obično od kukuruza, paše, tikve i pomija. Dobro se tovi i meso je dobrog kvaliteta. [1] Veličina populacije u Srbiji: 100-500 primeraka u 2009. [3]

Slika 4. Moravka

ZAKLJUČAK

Populacija mangulica u Evropi i Srbiji se održava u vidu pojedinačnih zapata, pri čemu je njen opstanak i dalje ugrožen. Interesovanje domaće javnosti za proizvodima mangulice, ohrabruje nadu u njen opstanak. Postoji potreba da mesta u svakoj državi gde postoji program njenog očuvanja, budu ojačana i podvrgnuta uzajamnoj, međudržavnoj razmeni priplodnog materijala. Mangulica je karakterističnih spoljnih i proizvodnih karakteristika, izuzetno otporna, dobro koristi prirodne resurse i poseduje preduslove za osmišljeno ekonomsko iskorišćavanje, što je jedan od preduslova njenog biološkog opstanka, uprkos činjenici da ova rasa nije konkurentna na konvencionalnom tržištu svinjskog mesa. Koncept ekstezivnog uzgoja mangulica, po mogućnosti uokviren standardima organske poljoprivrede, uz kvalitetne programe njene promocije i valorizacije, zasigurno predstavlja sigurnu mogućnost opstanka ove rase na području Srbije. [2]

Literatura: [1] www.copib.org.rs, ( COAR Centar za očuvanje autohtonih rasa) [2] Mangulica i model organske svinjarske proizvodnje, Sergej Ivanov, „Natura Balcanica”, 2005. [3] (izvor podatka DAD-IS FAO)

http://www.copib.org.rs/




23

INVAZIVNE BILJNE VRSTE

Gorica Kozobarić

Izvod: Terenskim osmatranjima ustanovljeno je da mnoge invanzivne korovske vrste iz ruderalnih staništa se intenzivno šire u gajenim kulturama. Zbog nekontrolisanog širenja i značajnog smanjenja prinosa gajenih biljaka, potreban je novi pristup suzbijanju korova. Da bi se rešili ovi problemi neophodno je sprovođenje i kombinovanje svih mera gajenja i nege useva. Ključne reči: invazivni korov, ruderalno stanište, gajena kultura, integralne mere

INVASIVE PLANT SPECIES

Apstract:Field observations revealed that many invasive weed species in ruderal habitats are intensively spread in the cultivated crops. Because of uncontrolled spreading and a significant decreasing yield of cultivated crops,it is needed a new approach for weed control. To solve these problems it is necessary to implement and combine all measures of cultivation and care for crops. Key words: invasive weeds, ruderal habitats, cultivated crops, integrated measures

UVOD

Pod invazivnim vrstama podrazumevaju se one vrste biljaka, životinja i gljiva koje potiču iz drugih florno-zoogeografskih oblasti, a u procesu prilagođavanja potiskuju autohtoni genotip osvajajući raspoložive ekološke sisteme. Invazivne vrste se najčešće šire kao slučajan pratilac različitih ljudskih aktivnosti. Ove vrste prvo nastanjuju urbana i ruralna staništa, a kasnije se šire i u slobodnoj prirodi. [1]Problem invazivnosti je taj što strane vrste koje nasele neko novo područje, odmah počnu nekontrolisano da se šire.Do skoro samo ruderalni korovi, kao što su: Ambrosia artemisiifolia L., Artemisia vulgaris L., Aslepias syriaca L., Iva xanthifolia L., Xanthium strumarium L., Cannabis sativa L., Erigeron canadensis L., Cuscuta sp., Abutilon theophrasti L., Rumex crispus L., Helianthus tuberosus L., Aristolochia clematitis L. našli su svoje stanište i u gajenim kulturama i smanjuju prinose. [4]Da do toga ne bi došlo potrebno je upoznati širu javnost o prisutnosti pojedinih korova na terenu i kako sprečiti dalje širenje. Neophodno je dobro poznavanje stanja na terenu kao i bioloških i ekoloških karakteristika gajenih biljaka i korovskih vrsta.

PREGLED INVAZIVNIH KOROVA

Ambrozija pelenasta (Ambrosia artemisiifolia L.) Poreklom je iz Amerike, ali je danas ima više u Evropi. Najviše je zastupljena u Vojvodini. Raste pored puteva, pruga i u različitim usevima kao što su kukuruz, suncokret, soja i šećerna repa. Jedna biljka može proizvesti 150 000 semena[3.]. koje se uz pomoć vetra mogu raspršiti na površinu od više kvadratnih kilometara. Polen ambrozije izaziva alergiju kod 10% ljudi. [6] Od 2006. godine se posebno vodi računa i pokrenuta je široka akcija za nadgledanje površina i uklanjanje ovog korova.

o Uvod o Pregled invazivnih korova o Mere borbe o Zaključak o Literatura

Slika 1. Ambrozija pelenasta (Ambrosia artemisiifolia L.)




24

Slika 2. Crni pelen (Artemisia vulgaris L.),

Crni pelen (Artemisia vulgaris L.), Prirodno stanište Artemisia vulgaris L. je centralna Evropa, Azija, severna Afrika, a u Severnoj Americi predstavlja invazivni korov. Opšte rasprostranjena u Srbiji.Raste pored puteva, pruga, oko naselja, u njivama, na livadama, požarištima i progalama šuma. Jedna biljka može da da 700 000 semena. Seme se uglavnom prenosi vetrom. Zbog neprijatnog mirisa, stoka izbegava ovu biljku. Polen izaziva alergije. Vrsta je malo korišćena zbog svoje toksičnosti, ali postoje brojni podaci njenog korišćenja u hrani i biljnoj medicini. [6]

Cigansko perje (Aslepias syriaca L.), predstavlja jedan od najraširenijih korova zapadnog dela Severne Amerike, odakle je poreklom. Heliofitna je vrsta, uspeva na sunčanim mestima, na peskovitom i plodnom zemljištu. Naročito joj odgovaraju poplavna područja u blizini reka, tako da se može naći uz Dravu, Dunav, Tisu i uz neke manje reke u Vojvodini, Sremu i Bosni. Mlečni sok prisutan u biljci jeotrovan i štetan za srce.Kao korovska vrsta javlja se u usevu kukuruza. Karantinska je korovska vrsta, sa liste A2. [6]

Slika 3. Cigansko perje (Aslepias syriaca L.)

Obična iva (Iva xanthifolia) je poreklom iz Južne Kanade. Raste pored puteva, na neobrađenim mestima, a kao korovska vrsta najčešće se javlja u usevima kukuruza, šećerne repe i suncokreta. Zastupljena je u Vojvodini (Srem-okolina Rume, Bačka-okolina Novog Sada, Bečej, Bezdan i mestimično u Banatu). Poznata je kao jak alergen, i koja se i do 10 puta brže širi od ambrozije.Karantinska je korovska vrsta, sa liste A2. [6]

Obična boca(Xanthium strumarium L.) je poreklom iz Severne Amerike. Najčešće raste na zapuštenim mestima duž reka, ali sreće se i kao korov u usevima kukuruza, soje, suncokreta, šećerne repe. U Srbiji je opšte rasprostranjena. Jedna biljka godišnje proizvede 180-200 semena, maksimalno 1000. Poznato je njeno dobro dejstvo u lečenju leukoderme, epilepsije, ujeda od mnogih insekata i groznice. Takođe je poznato i njeno antibakterijsko dejstvo. Otrovna je za svinje i krupnu stoku. [6]

Slika 4. Obična iva (Iva xanthifolia)

Slika 5. Čičak (Xan thium strumarium L.)




25

Divlja konoplja (Cannabis sativa subsp. spontanea) je poreklom iz centralne Azije. Ova divlja forma se veoma brzo proširila, a i dalje se širi u svim područjima Vojvodine. Javlja se kao korov u različitim usevima i nepoljoprivrednim površinama. Raste kao korov u usevima kukuruza, soje, suncokreta, šećerne repe i dr. Poseban je problem u niskim usevima (šećerna repa, soja), jer niče i posle primene svih herbicida.

Krasolika (Erigeron canadensis L.) je poreklom iz Severne Amerike. U Srbiji se javlja pored puteva, pruga, po obroncima i padinama nasipa, na ivici kukuruzišta, na strništima.. Koristi se za spravljenje raznih čajeva protiv diareje i dizanterije. Listovi i koren biljke koriste se za spravljenje čajeva protiv stomačnih bolova. Prenosilac je nekih biljnih bolesti i insekata.

Slika 6. Konoplja (Cannabis sativa)

Slika 7. Krasolika (Erigeron canadensis)

Slika 8. Vilina kosica (Cuscuta sp.)

Vilina kosica (Cuscuta sp.) je jednogodišnja vrlo retko dvogodišnja biljka. U Srbiji se javlja u spontanoj flori, na detelini, š. repi, duvanu i povrtarskim kulturama. Može da naškodi stoci, ukoliko je u zelenom stanju, ali u suvom stanju smatra se bezopasnom. Karantinska korovska vrsta, sa liste A i u Srbiji je opšte rasprostranjena. [6]

Lipica teofrastova (Abutilon theophrasti L.) , poreklom iz južne Azije. Često uspeva pored puteva, oko ljudskih naselja, š. repi, kukuruzu, soji, suncokretu. U Kini i Kašmiru semena ove biljke koriste se u ljudskoj ishrani.Na području Republike Srbije najviše je zastupljena u okolini Beograda, u Posavini, na području Fruške gore i u južnom Banatu. [6]

Obični štavalj (Rumex crispus L.) je široko rasprostranjena vrsta, pronađena prvi put u u Americi. Rasprostranjena je u užoj Srbiji i Vojvodini. Kao korovska vrsta najčešće se javlja u okopavinama, strnim žitima, povrću i voćnjacima. Jedna biljka godišnje proizvodi do 3 000 semena. Širi se pomoću semena, zaražavajući semena useva i prilepljujući se za garderobu ili krzno životinja (epizoično). Mladi listovi i izdanci su jestivi.Međutim, prevelika količina u jednom obroku oksalne kiseline iz biljke može biti škodljiva. Karantinska korovska vrsta, sa liste A. [6]

Slika 9. Lipica teofrastova (Abutilon theophrasti L.)

Slika 10. Obični štavalj (Rumex crispus L.)




26

Slika 11. Čičoka (Helianthus tuberosus L.) Slika 12. Vučja jabuka (Aristolochia clematitis L.)

Čičoka (Helianthus tuberosus L.) poreklo vodi iz Severne Amerike. Raste uz reke i potoke, a i ukras je vrtova. Kao korovska biljka javlja se i u kukuruzu, repi i soji. Čičoka je dijetalna i lekovita biljka.

Vučja jabuka (Aristolochia clematitis L.) Opšte rasprostranjenje. Evropa, mala Azija i Kavkaz. U Srbiji je rasprostranjena kao ravničarska biljka. Kao korovska biljka nastanjuje zidine, oranice, vinograde, strništa i pored pruga,. U svetu se gaji i kao lekovita biljka. Ona se u posljednje vrijeme spominje kao mogući uzročnik teške bubrežne bolesti poznate pod nazivom balkanska endemska nefropatija.

MERE BORBE Integralni sistem suzbijanja korova podrazumeva primenu svih mera gajenja i nege useva kojima se brojna zastupljenost korova smanjuje do nivoa da ne utiče značajno na smanjenje prinosa. [2]Sve preventivne mere suzbijanja korova, kao što su korišćenje dobro pripremljenog stajnjaka, čistog semena, uništavanje korova na svim nepoljoprivrednim površinama i po obodima njiva, održavanje mehanizacije u čistom stanju, blagovremena primena pune agrotehnike, ljuštenje strništa, jesenje duboko oranje, međuredna kultivacija i plodored, značajno mogu da utiču na smanjenje zakorovljenosti useva. Ove mere mogu da poboljšaju, a takođe i da smanje troškove suzbijanja korova. Pored preventivnih, za uspešno suzbijanje korova, neophodna je i primena direktnih, mehaničkih i hemijskih mera, što sve zajedno vodi uspostavljanju sistema mera za plansko i dugoročno uništavanje korova. Svi gore navedeni korovi se uspešno suzbijaju mehanički.Najefikasniji način uništavanja ambrozije je čupanje iz korena, ali i negovanje niskog rastinja utiče na zatiranje. U slučaju većih površina primenjuje se i redovno košenje do 5 cm iznad zemlje, a samo ponekad i tretman totalnim herbicidima. Radi uspešnog suzbijanja korovskih vrsta neophodno je poznavanje prisustva korovskih vrsta i pravilan izbor herbicida, doze i vremena primene. Značajna hemijska mera, koja može uticati na smanjenje pojave otpornih vrsta korova je herbicidna rotacija i upotreba kombinacije herbicida. [5]Razlog za uvođenje novog pristupa u suzbijanju korova su sve uočljivije posledice dugogodišnje intenzivne primene herbicida kao jedine mere za suzbijanje korova i sve veći zahtevi za zaštitom životne sredine od zagađenja.

ZAKLJUČAK

Uprkos mnogim istraživanjima o invanzivnim korovima još uvek nije pronađen efikasan model sprečavanja njihovog širenja. To je kompleksan problem koji zahteva konstantno praćenje, osmatranje, na vreme alarmiranje nastalog problema i komunikaciju, pre svega poljoprivrednih stručnih službi. Upoznavanje javnosti u vidu edukacija, sprovođenjem projekata i uključivanjem pojedinaca u sprečavanju unošenja i širenja invanzivnih korova su za sada, jedna od mogućnosti.




27

Literatura:

[1] Vrbničanin, S., Karađić, B., Dajić-Stevanović, Z. (2004): Adventivne i invanzivne korovske vrste na području Srbije. Acta herbologika. Beograd, Vol. 13. br. 1.str. 1-12. [2] Konstantinović, B., Marković, M., Horvat, G. (1999): Pojava otpornih korovskih vrsta i njihovo suzbijanje s osvrtom na Ambrosia artemisifolia i Abutilon theophrasti. 10. Jugoslovensko savetovanje o zaštiti bilja, Zlatibor, 6-10. [3] Konstantinović, B., Meserdžija, M.,Marisavljević, D. (2002): Rasprostranjenost i mogućnost suzbijanja Iva xanthifolia, Ambrosia artemisiifolia i Xanthium strumarium. Biljni lekar, Poljoprivredni fakultet Novi Sad, XXX, br. 1, str. 38-43. [4] Konstantinović, B., Marković, M. (2000): Mogućnosti korektivnog suzbijanja korova u šećernoj repi i suncokretu. Biljni lekar, Poljoprivredni fakultet Novi Sad, XXVIII, br.2-3, str.132-134. [5] Konstantinović, B., Živanović, M.,Meserdžija, M. (2002): Sprovođenje agrotehničkih i hemijskih mera u cilju sprečavanja pojave rezistentnih korova. Biljni lekar, Poljoprivredni fakultet Novi Sad, XXX, br.4, str.306-309. [6] http://polj.uns.ac.rs/Srpski/korovi.htm,Laboratorija za invazivne i karantinske korovske vrste. Slika 1-12., Gorica Kozobarić

Documents

REPUBLIKA SRBIJA SEKRETARIJAT ZA POLJOPRIVREDU ...polj.savetodavstvo.vojvodina.gov.rs/sites/default/files/Aktuelni... · u merilima tradicionalne baštine svakog područja i naroda