REPUBLIKA E SHQIPERISË

UNIVERSITETI I MJËKESISË

FAKULTETII I SHKENCAVE TEKNIKE MJEKËSORË

DISERTACION

PËR

GRADËN “DOKTOR I SHKENCAVE”

TEMA ASPEKTE MJEKOLIGJORE TË TRAUMAVE TË KOKËS

DISERTANTI: Dr.SABRI HOXHA

UDHEHEQËS TEME: PROF.DR. BARDHYL CIPI

INSTITUTI I MJEKËSISË LIGJORE

PARAQITJA E PUNIMIT

- Hyrja

- Sintemi nervor qendror, ndertimi, funksionet

- Qellimi i punimit

1. Disa të dhëna të përmbledhura mbi traumat

1.1 Të dhëna të përgjithshme

1.2 Dëmtimet e kokës

1.3 Anatomia e skalpit

1.4 Gërvishtja e skalpit të kokës

1.5 Kontuzioni i indeve të buta të kokës (ekstrakarniale)

1.6 Carjet e skalpit

1.7 Plagët e skalpit në rastet e rrëzimit

1.8 Dëmtimet në fytyrë

1.9 Dëmtimet nga goditje me shkelmë

1.10 Dëmtimet në vesh

1.11 Rrëzimet

1.12 Rëniet nga lartësia 1.13 Aksidentet automobilistike 1.14 Aksidentet hekurudhore

2. Frakturat e kafkës

2.1 Mekanizmat e thyerjes së kafkës

3 Tipet e frakturave të kafkës

3.1 Fraktura lineare

3.2 Fraktura unazë

3.3 Fraktura zhytëse

3.4 Fraktura merimangë

3.5 Frakturë të shtypur

4 Materiali dhe metoda

4.1 Dëmtimet traumatike të trurit: fakte dhe statistika

4.2 Cfarë është demtimi i trurit

4.3 Percaktimi i shkalles se demtimit te trurit

4.4 Rezultatet e demtimit sipas shkallës Glasgow

4.5 Zgjatja e amnezisë post-traumatike

4.6 Patologjia

4.6.1 Kontuzionet

4.6.2 Hematoma subdurale

4.6.3 Hematoma epidurale

4.6.4 Hemoragji subarachnoidale

4.6.5 Hematoma intracerebrale

4.6.6 Demtimi aksonal

4.6.7 Dëmtimet sekondare të trurit

4.6.8 Incidenca e dëmtimit traumatik të kokes

4.6.9 Dëmtimet traumatike të kokës për grupmoshë

4.7 Shkaqet e dëmtimeve të kokës

5 Parandalimii dëmtimeve traumatike të kokës

6 Konkluzione

7 Rekomandime

8 Biografia

HYRJE

Dëmtimet në kokë zënë vëndin e parë, sepse në të shumtën e rasteve përbëjnë

padyshim një nga problemet më të rëndësishme të traumatologjisë në përgjithësi dhe

asaj mjekoligjore në vecanti.

Kjo dukuri shpjegohet nga fakti i rritjes së vazhdueshme të aksidenteve

automobilistike, hekurudhore, detare, ajrore, renieve nga lartësia dhe formave të

ndryshme të dhunës, si dhe të ngjarjeve të ndryshme aksidentale.

Rritja e vazhdueshme e mjeteve të transportit rrugor, hekurudhor, detar, ajror në

këndëvështrimin e mjetit të domosdoshëm të punës, ndërlikimi i rrjetit rrugor, shtimi

i lëvizjes dhe shpejtësisë kanë cuar në rritjen e dëmtimeve trupore.

Shkeljet e rregullave të qarkullimit rrugor, hekurudhor kanë cuar në rritjen e

cështjeve penale, mungesa e kontrollëve periodike të gjendjes shëndetësore të

drejtuesëve të mjetëve të transportit rrugor publik , jo rradhe kanë cuar në shfaqjen

e tragjedive.

Kjo rritje e automjetëve ka cuar dhe në rritjen e kriminalitetit sepse mjetet përdoren

për grabitje, vrasje dhe largim nga vëndi i ngjarjes.

Përvec dëmtimeve si pasojë e mosrespektimit të rregullave të qarkullimit rrugor,

hekurudhor, ajror, detar, rënieve nga lartësia, dëmtime traumatike shkaktohen dhe

nga mjete të tjera mbretëse, prerëse, shpuese dhe nga armët e zjarrit.

Këto dëmtime cojnë në dëmtime të rënda të kokës dhe në humbjen e jetës së të

dëmtuarve gjë qe con në nevojën për ndërhyrjen urgjente mjekësore.

Identifikimi i karakterit të dëmtimit, mekanizmi i shkaktimit të dëmtimit natyrisht

kërkon ndërhyrjen e ekspertëve mjekoligjor të cilët japin një ndihmë shumë të cmuar

për organet e drejtësisë në zgjidhjen e cështjeve penale të këtyre rasteve.

Dëmtimet e qëllimshme, aksidentale dhe parandalimi i tyre shoqërohen me

shpenzime financiare të mëdha, në shumë raste me marrjen e masave parandaluese

mund të ishin shmangur, për të cilën është e domosdoshme të kryhet ekspertizë

shkencore e cila vlerëson se ku janë të metat.

Ky punim trajton probleme të ndryshme mjekoligjore në drejtim të aspekteve

teorike, eksperimentale, statistikore, të rasteve të vecanta atipike, ku kontributi i këtij

punimi është vënia në pah e vecorive të dëmtimeve, mekanizmat e shkaktimit të

këtyre dëmtimeve, etiologjinë e dëmtimeve dhe jep një kontribut të vecantë në

njohjen dhe parandalimin e traumave të kokës të shkaktuara në mënyrë aksidentale

dhe me natyrë kriminale.

Sistemi nervor qendror

Sistemi nervor tek njeriu është

një nga sistemet me komplekse

te trupit që formohet nga një

rrjetë me më shumë së 100

milion qeliza nervore ose

neurone, të mbështëtura nga

një numër akoma me i madh

qelizash gliale.Funksioni

kryesor kryesor nervor është

koordinimi i procesëve dhe i

punës së gjithë organizmit.Nga

pikëpamja anatomike, sistemi

nervor ndahet në : sistem nervor

qendror, (SNQ) që përbehet

nga truri dhe nga palca e

kurrizit dhe nga sistemi nervor

periferik, SNP, i përbëre nga

fije nervore dhe agregatë të vegjël të qelizave nervore të quajtura nervat

ganglionare që dalin nga truri dhe palca e kockës. Nga ana strukturore, indi nervor

përbehet nga dy tipe qelizash: qelizat nervore ose neuronet, të cilat zakonisht

kanë shumë zgjatime; dhe qelizat gliale, të cilat kanë pak zgjatime që kanë

funksion trofik, mbështëtës dhe mbrojtës. Nga krijimi, analizimi, identifikimi

dhe intëgrimi i informacionit, sistemi nervor gjenëron dy funksionë të mëdha:

(1) stabilizimin e kushtëve të brendshme të organizmit brenda raportëve normale,

për shembull, presioni i gjakut, i 02 dhe i C02, pH, niveli i glukozës në gjak,

nivelet e hormonëve : dhe (2) modelimin e sjelljeve, për shembull, të ushqyerit,

riprodhimin, mbrojtjen, ndërveprimin me organizmat e tjere.Nga ana anatomike

sistemi nervor qendror përbëhet nga truri dhe palca kurizorre.

Palca kurrizit(Medulla Spinalis)

Është pjesë e sistemit nervor e vendosur në kanalin vertebral. Ka marre emrin

e medules (palcës) nga analogjia që paraqesin konsistenca dhe gjendja e saj me

atë të palcës së kockave të gjata, që gjithashtu është e vendosur në një kanal

kockor.

Forma

Përfaqëson një organ afërsisht cilindrik, lehtësisht i shtypur në drejtim

anteroposterior me ngjyre të bardhë dhe me mjaft konsistence, që i detyrohet

para së gjithash vendosjes periferike të lëndës së bardhë. Por palca e kurrizit nuk

ka një kalibër uniform..

Kufijtë

Drejt trurit, palca e kurrizit, vazhdon në trurin e zgjatur (Medulla Oblongata).Si

kufi ndërmjet tyre merret buza e poshtme e kryqëzimit piramidal. Nga ana

skeletopike ky kufi i përgjigjet planit horizontal, tangent me buzën e sipërme të

harkut posterior të atlasit, që vazhdon me tëj në mesin e harkut të përparmë të tij

.Përfundon në forme konusi, me gjatësi 1-2cm-conus medullare në vertebrën e

dytë lumbare .Nga ky nivel , ajo hollohet menjëherë dhe vazhdon me një zgjatim

fibroz filum terminale me gjatësi 20-25 cm dhe gjerësi 2mm që kalon në

pjesën qendrore të caudaequina dhe përfundon në faqen dorsale e kockës

koksigeale.Pjesa e sipërme e tij, filum terminale internum , zgjatet deri në

vertebrën e dytë sakrale ,ndërsa pjesa e poshtme ,filum terminale externum zbret

në formën e një kordoni fibroz, shumë rrezistent, i cili mbaron me baze të gjere

dhe fiksohet në periostin e faqes dorsale të kockës koskigeale. Siç shihet palca e

kurrizit nuk e plotëson tëre kanalin vertebral.

Dimensionet

Në zhvillim përfundimtar që saj , gjatësia e palcës është 42 cm tek gratë dhe 45

tek meshkujt. Pesha mesatare 30 gr . Në zonën e fryrjeve diametri transversal është

11-14 mm. Konsistenca e saj është me e madhe se e trurit dhe cerebelumit, gjë që

para së gjithash , i detyrohet vendosjes periferike të lëndës së bardhë .

Drejtimi

Medula spinalis është organ fleksibel dhe mjaft elastik. E mbyllur në një kanal

kockor,ndjek e detyruar përkuljet e tij dhe së bashku , në profil marrin formën e

germës S Ndarja

Ka thjesht interes topografik . Duke filluar nga sipër dallojmë këto pjesë:

1. Pars cervicalis medullae spinalis . Paraqitet e hollë .Zgjatët deri në C3.

2. Intumescentia cervicalis C4-D1

3. Pars thoracalis (dorsalis) medullae spinalis D1-D12

4.Intumescentia lumbalis L1-S3 .

5. Pars coccygea ose conus tërminalis S4-CO1

Ndërtimi i brendshëm i medula spinalis

Një seksion transversal i palcës së kurrizit, ve në dukje strukturën e brendshme të

saj, të përbëre nga lënda gri dhe e bardhë .Lënda gri, okupon pjesën qendrore të

organit dhe përshkohet nga kanali central ,që shtrihet me kalibër të ndryshëm në

gjithë gjatësinë e medules spinale , ndërsa lënda e bardhë , vendoset në periferi

të saj .

Substantia grisea

Okupon pjesën qendrore të palcës. Formohet nga dy masa laterale në formë të

çrregullt,në shtrirje nga përpara prapa dhe të vendosura në mënyrë simetrike në

raport me linjën mediane. Bashkohen ndërmjet tyre me anën e një shiriti të

lëndës së hirtë commissura grisea . Në ketë mënyrë pamja e përgjithshme e

lëndës së hirtë , na kujton germën H , që dallohet mire në sfondin e lëndës së

bardhë .

Struktura dhe organizmi i lëndës së hirtë

Qelizat nervore që përbejnë lenden gri të palcës së kurrizit janë të dy tipeve:

qeliza me akson të gjatë dhe qeliza me akson të shkurtër . Të parat në baze të

drejtimit të aksonit të tyre ndahen në qeliza radikulare dhe funikulare .Qelizat

radikulare kanë akson të gjatë , përgjithësisht të veshur me mielinë , që dalin

nga palca e kurrizit dhe formojnë rrënjët e përparme të nervave spinale . Ato

ndahen në neurone somatomotorre dhe neurone visceroefektore . Ndërsa qelizat

funikulare lëshojnë zgjatime që hyjnë në përbërje të lëndës së bardhë të medules

spinale nga ku rrjedh dhe emri i tyre . Qelizat e tipit Golgi II , kanë akson të

shkurtër , që shuhen duke u degëzuar brenda lëndës gri . Quhen dhe interneurone

dhe lidhin neuronet sensitive primare me ato motore në kuadër të harkut

reflektor .

Neuronet somatike motore

Motoneuronet ose qelizat radikulare somatomotorre perfaqësojnë qeliza

multipolare, me dimensione të mëdha, shumë më të mëdha së ato të cornu posterius

.Ndahen në : motoneuronet alfa dhe motoneuronet gamma .Janë më të shumta në

numër në nivelin e intumescetina cervicalis et lumbalis

Neuronet motore viscerale

Quhen dhe qeliza radikulare visceromotorre . Janë me dimensione të vogla dhe

gjenden në cornu lateralis ,në pjesën torako-lumbale dhe sakrale.Neuronet eferente

preganlionare simpatike gjenden në pjesën torakale C8-L2 , ndërsa neuronet

eferente parasimpatike në S2-S4. Aksonet e këtyre neuroneve dalin nga palca e

kurrizit me rrënjët anteriore të nervave spinale.

Neuronet sensitive

Ndahen në neurone sensitive primare , që përbejnë ganglionët spinale, anekse të

rrënjëve posteriore të nervave spinale dhe në neurone sensitive sekondare ,të

grupuara në bërthama , në cornu posterius të medules spinale .Ato klasifikohen:

1. Neurone sensitive primare

2. Neuronet sensitive sekondare

Interneuronet

Janë qeliza nervore tip Gogli II aksioni i të cilave duke qënë i shkurtër ,

degëzohet fare pranë trupit .Kanë formën e yllit .Konsiderohen si një element

kyç i rrjetës neuronale. Nga ana funksionale ato mund të jenë :

-interneuronet asocative që lidhin ndërmjet tyre shumë segmente të palcës

kurrizore .Këto formojnë sistemin proprio-spinal nëpërmjet të cilit realizohet

koordinimi funksional i segmenteve të palcës së kurrizit.

-interneurone komisurale që dërgojnë aksone në gjysmën e kundërt të medules

spinale

Interneuronet luajnë rol me rendësi kryesisht në lidhjet lokale .Marrin informacione

nga periferia, nëpërmjet fibrave të rrënjëve dorsale , por gjithashtu nga qëndrat

nervore të trungut të trurit, korteksi cerebral etj . Luajnë rol të rëndësishëm në

rregullimin e aktivitetit reflektor.Madje mendohet se të gjitha funksionet themelore

të palcës kurrizore , varen nga funksionimi i tyre .

Territoret funksionale të lëndës gri

Substanca gri medulare , nga ana funksionale ndahet në tri teritore:

një anterior- motorr-cornu anterius

një posterior - sënsitiv- cornu posterius

një lateral -vegjetativ , i ndare në:

nje zonë anteriore visceromotorre

një zonë posteriore viscerosensitive

Cornu anterius

Neuronet somatomotorre të brirëve të përparmë , janë të grupuara në

kolona(bërthama) ku secila prej këtyre inervimin e territoreve të caktuara muskulare

të trungut dhe të anësive. Në cornu anterius , bërthamat motore vendosen në 3 grupe

: medial , latëral dhe central

Grupi medal

Prezent në të gjitha segmentet e palcës së kurrizit , përgjigjet për inervimin e

muskujve të qafës dhe trungut. Bërthamat përgjegjese të këtij grupi janë: nucleus

anteromedialis dhe nucles posteromedialis

Grupi lateral

Është i pranishëm vetëm në intumescetina cervicalis et lumbalis dhe përgjigjet për

inervimin e muskujve skeletike të anësive.

Grupi central përfaqësohet nga këto bërthama:

1. Nucleus accessorius spinalis - I jep origjinë rrënjës spinale të nervit akcesor që

inervon m.sternocleidmastoideus dhe m. trapezius

2.Nucleus phrencus - Furnizon nervus pherncius që inervon diafragmën

3. Nucleus lumbosacralis - Qelizat e saj furnizojnë me aksonet e tyre nervus

pudentus . Inervon muskujt të diafragmës pelvike

Cornu posterius

1.Nucleus posteromarginanlis

Gjendet në majën e cornu posterius, në zonën spongiose të tij . Qelizat që e përbejnë

përcjellin informacionet doloroze,keto qeliza lidhin ndërmjet tyre segmente të

ndryshme të lëndës gri të medules spinale.

2.Substantia gelatinoza. Rolandi

Gjendet në cornu posterius. Përbehet nga qeliza të vogla dhe të mesme , në forme

ylli.Luan rol në perceptimin e dhimbjes dhe të tëmperaturës.

3. Nucleus proprius

Vendoset në qafen e cornu posterius dhe është prezent në të gjithë gjatësinë e palcës

. Përbehet nga neurone funikulare të mesme dhe të mëdha në të cilën konvergojnë

modalitëtët e ndryshme të ndjeshmërisë ekstëroceptive

4.Nucleus doraslis

Përbehet nga neurone funikulare me dimensione të mesme dhe të mëdha , që marrin

sinjale proprioceptive

Lënda e bardhë (Substantia alba)

Në lenden e bardhë të palcës, kalojnë rruge nervore ngjitësë dhe zbritëse. Në

funikulat e pasme kalojnë vetëm rrugët ngjitëse, ndërsa në funikulat laterale ndodhen

rrugët ngjitëse dhe zbritëse. Gjendet në periferi të palcës duke rrethuar nga të gjitha

anët , lenden gri të saj . Në çdo gjyswm të palcës së kurrizit, ajo ndahet në tri funikula

: funiculus anterios , lateralis dhe posterior .

Funiculus anterior

Gjendet ndërmjet fissura mediana anterior nga njera anë , brirëve anteriore dhe

rrënjëve të përparme të nervave spinale nga ana tjetër.

Funiculus lateralis

Në funiculs lateralis kalojnë rrugët motorike dhe sensitive

A. Pars posterior funiculi lateralis dhe rrugët zbritësë

Fascikuli me voluminoz , që prezantohet në pjesën e pasme është Tractus

corticospinalis lateralis . Përfaqëson pjesën e kryqëzuar të rrugës motorike

piramidale të cilën e formojnë aksonet e neuroneve kortikale të zonës motore të lobit

frontal të hemisferës cerebrale kontralaterale .Vendoset në pjesën me të thelle të

funciculit lateral , përpara cornu posterior buze fasciculus anterolateralis proprius,

medialisht rrugës spinocerebelare dorsale .Dispozicioni somatotopik i fibrave të tij

është i tille që fibrat e pjesës lumbosakrale gjenden lateralisht , ato të pjesës cervikale

medialisht dhe ndërmjet tyre vendosen fibrat për pjesën torakale . Ky trakt

përfaqëson neuronin të rrugës motore të ndërgjegjshme.Në pjesën e pasme të

funikulit lateral në shtresën e thelle të tij medialisht rrugës spinocerebelare ventrale

, përpara tractus corticospinal lateralis gjendet tractus rubrospinalis .Është rruga

kryesore e sistemit ekstrapiramidal, përfaqësuese e këtij sistemi e cila dërgon në

brirët e përparwme të palcës impuls që kontrollojnë aktivitetin motorr dhe tonusin

muskular . Një rruge tjetër ,pjesërisht e kryqëzuar zbret në funikulat laterale

medialisht rrugës rubrospinale quhet tractus reticulospinalis . Fillon nga nucleus

reticularis gjikantocelularis i bulbit .Së bashku me tractus reticulospinalis pontis

përbejnë një nga rrugët zbritëse nëpërmjet së cilës formacioni retikular kontrollon

aktivitetin e neuroneve motore .

Tractus spinoreticularis

Fillon nga lamina IV -VIII. Përmban fije të kryqëzuara që mbarojnë në formacionin

retikular të pons-it dhe direkte që përfundojnë në formacionin retikular të bulbit

shumë prej tyre janë kolaterale të fibrave spinotalamike . Këto fibra bëjnë pjesë

në sistemin ascendent retikular të aktivizimit dhe mund të luajnë rol në precizimin

e dhimbjes.

Tractus Spinoolivarus

Përfaqëson një fascikul të vogël që drejtohet në nucleus olivaris accessorius të anës

së kundërt.Kryqëzohet në vijën e mesme.

Funciculus posterior

Këtu gjejmë vetëm rruge ngjitëse . Këto janë dy forma : fasciculus gracilis et

cunëatus , të ndara ndërmjet tyre me anën e septum intermedius . Fasciculus gracilis

gjendet në anën mediale , ndërsa fasciculus cunatus lateralisht . Fasciculus gracialis

përcjell ndjeshmërinë e thelle nga pjesa e poshtme e trupit deri në sëgmentin e

pare torakal . Ndërsa fasciculus cunëatus nga sëgmenti i pare torakal dhe sëgmentët

cervikale të palcës.

Funiculus anterior

Këtu kalojnë dy rruge të rëndësishme projektëve-tractus corticospinalis anterior

dhe tractus spinthalamicus anterior.

1.Tractus corticospinalis anterior

Me tractus corticospinalis lateralis ,përbejnë një sistem të vetëm që siguron

realizimin e lëvizjeve të vullnëtshme.

2.Tractus spinotalanticus anterior

Është pjesa me e vogël e rrugës e cila përcjell një pjesë të taktilitetit .

Veçorie e palcës së kurrizit

Megjithëse aspekti i përgjithshëm i lëndës gri dhe të bardhë është i njëjti në

gjithë gjatësinë e palcës përsëri vihen re ndryshime regjionale që duken mire

në seksionët transversale të saj . P.sh sasia e lëndës së bardhë rritët nga poshtë

- lart . Kryesore është lënda e hirtë dhe shtimi i saj në volum në nivelin e

intumescentia cervicalis et lumbalis ku dalin nervat për anësitë e sipërme dhe të

poshtme . Substanca gri mbaron në ekstremitetin inferior të medulles spinale .Merr

aspektin e një unaze rreth ventriculus terminalis , pjesë terminale e zgjeruar e

kanalit central të palcës së kurrizit . Cornu lateralis e vogël është karakteristike

për segmentet torakale dhe lumbale superiore . Poshtë në nivelin S2 , fisura

anteriore është pak e thelle kështu që cornu ventralis et dorsalis shkrihen ndërmjet

tyre duke formuar një rrip të gjere të lëndës së hirtë të vendosur ventralisht në

kanalin central .

Funksioni i palcës kurrizore

Në palce dallojmë dy aparate kryesore :

Këto janë :

-aparati segementar që përbehet nga lënda gri

-aparati konduktor që formohet nga lënda e bardhë

Lidhur me ketë ajo ka dy funksione të rrëndësishme :

1. Funksioni përcjellës që kryhet nga lënda e bardhë e saj dhe përbehet nga

rruge ngjitësë dhe zbritësë.

2. Funksioni reflektor që kryhet nga lënda gri e palcës së kurrizit.

Truncus cerebri

Ndërmjet palcës së kurrizit dhe trurit ndodhet një pjesë e sistemi nervor që

emërtohet Truncus cerebri. Tri struktura të rëndësishme e përbejnë:

bulbi në formën e një cilindri që zgjerohet në mënyrë progresive. Ai ka gjatësi

3 cm dhe përbën pjesën e poshtme të tij

pons - ura është pjesa e mesme dhe me voluminoze e trungut cerebral dhe ka

gjatësi 4-5 cm

Mesencephallon është pjesa e tretë dhe e sipërme e tij e vendosur ndërmjet urës

dhe trurit të ndërmjetëm

Palca e zgjatur

Prezanton sëgmentin e pare të truncus cerebri me origjinë nga vezikula

myeloencefalike.

Të dhëna të përgjithshme

I vendosur ndërmjet palcës së kurrizit dhe urës , bulbi ka pak a shumë drejtim

vertikal . Fillimisht rruga e tij lehtësisht oblike e drejtuar lart dhe përpara siç

ndodh në pjesën e sipërme të palcës cervikale vazhdimin e të cilit ai paraqet .

Me pas vazhdon vertikalisht .

Kufijtë

Poshtë vazhdon si linje precize ndarësë me pacen e kurrizit . Si kufi ndërmjet

tyre merret plani transversal që kalon në distancën ndërmjet daljes së çiftit të

pare të nervave spinale dhe rrënjës së poshtme të nervus hypoglssus .

Forma

Forma e bulbit krahasohet me atë të një cilindri jo të rregullt lehtësisht i shtypur

në drejtim anteroposterior , pjesa e poshtme e të cilit paraqitët me e ngushtë ,

ndërsa sipër vjen duke u zgjeruar në mënyrë progresive.

Dimensionet

Bulbi ka gjatësi 2.5-3 cm gjerësi 2 cm dhe trashësi 1.5 cm .Peshon 6.5 gr

Përshkrimi i jashtëm

Përfaqëson një brazde jo shumë të thelle fundi i së cilës në pjesën e poshtme të

bulbit, kufi me medulen spinale , ndërpritet si rrjedhoje e kryqëzimit të fibrave

piramidale decussattio pyramydum .Sipër , pas kësaj ndërprerje të dukshme ,

fissura përfundon në pjesën qendrore të sulcus bulbopontinus me formën caecum.

Faqja ventrikulare

Kjo pjesë evidentohet vetëm pas heqjes së pedunkujve cerebelare inferiore dhe

mediale dhe pa largimit të membrana tectoria . Ka formë trekëndëshe , me majën të

drejtuar poshtë e kufizuar në të dy anët nga pedukunjt cerebelare inferiore . Përbën

pjesën inferiore të dyshemesë së ventrikulit të IV.

Pons

Rrjedh nga pjesa ventrale e vezikules metëncefalike. Është pjesa e trungut të

trurit, e vendosur ndërmjet bulbit dhe trurit të mesëm me kufij të përcaktuar

mire në pjesën ventrale . Emërtimi i tij detyrohet vendosjes krejt speciale të

fibrave të cilat , duke shkuar super ficialisht nga njera anë në tjetrën mbulojnë

në forme ure fashikujt gjatësore që përbejnë pjesët e thella të këtij informacioni

. Prapa ka trurin e vogël.

Përshkrimi i jashtëm - Dimensionet

Drejtimi i ponsit është vertikal , me një pjertësi të lehtë dhe prapa dhe poshtë .

Ka ngjyre të bardhë dhe konsistënce mestarë . Përgjithësisht paraqitët voluminoz ,

relievi i të cilit provokohet nga vendosja e fibrave neocerebelare . Dimensionet

ndryshojnë sipas individit. Gjatësia e tij varion nga 25-27mm , diametri gjeresor

30-35 mm, diametri sagital 25mm . Pesha është rreth 20 gr .

Truri i vogël(Cerebellum)

Është organ tek voluminoz i dyti përsa

i përket madhësisë pas hemisferave

cerebrale.Vendoset në fossa crani

posterior inferior prapa ponsit dhe

medulës oblangata ,ndan lobet

oksipitale të trurit të madh. Ndahet

prej tyre nga një zgjatim transversal i

durës –tentorium cerebelli.Rrjedh nga

pjesa dorsale e

mezencephalon.Sipërfaqja e jashtme përshkohet nga fissurae cerebelli që kufizojnë

ndërmjet tyre folia cerebelli.

Forma, dimensionet, pesha

Forma e tij krahasohet me atë të një elipsi, me aksin më të madh të drejtuar

transversialisht. Organi shfaqët i shtypur në aksin vertikal ; porcioni qendror i tij

paraqitët disi i reduktuar, nga prania e dy brazdave medianë. Diametri transversal

maksimal është 8-10 cm, ai anteriorposterior i matur në linjën medianë 3-4 cm dhe

varion në 6-7 cm kur përcaktohet lateralisht, në nivelin e hemisferave; diametri

vertikal 4-5cm. Pesha varion nga 142gr tek meshkujt në 125 gr tek femrat.

Konsistenca është e ngjashme me atë të trurit pjesa e brendshme medulare është me

konsistentëe se shtresa e jashtme kortikale. I pare në planin frontal, rezulton i përberë

nga tri pjesë: një kordon tek median vermis dhe dy masa laterale simetrike, të

vendosura anash tij hemispherium cerebelli.

Facies superior

Është e lirw, drejtohet sipër dhe prapa në raport me lobet oksipitale të trurit të madh.

Është lehtësisht konvekse dhe paraqet në pjesën e mesme një reliev sagitai me

evident në pjesën e përparme, i cili nëpërmjet brazdave që kalojnë nga njera

hemisfere tek tjetra ndahet në segmentë apo unaza, që e bëjnë të krahasueshëm me

krimbin e mëndafshit quhet vermis superior.

Facies inferior

Sheh poshtë dhe përpara. Prezanton në pjesën e mesme të saj një thellim sagiial

Vallecula (Reil), në fundin e të dies duket mire Vermis inferior. Në ndryshim nga

vermis superior, veçohet qartë nga hemisferat me anën e dy brazdave të thella-suld

longitudinales inferiores. Vermis inferior vazhdon anash me faqët e poshtme të

hemisferave të cilat paraqitën të rrumbullakosura dhe konveksë. Me formën e tyre

ju përshtatën gropave inferiore oksipitale, në të cilat mbështëtën, ndërsa përpara janë

në raport me faqën postero-superiore të piramidave të kockës tëmporale. Në buzën

anteromediale paraqët incisura anterior që bën pjesë në cirkumferencen e trurit të

vogël.

Circumferentia

Fillon në pjesën e përparme të sipërme, me incisura cerebelli anterior dhe mbaron

në pjesën e pasme të poshtme me incisura cerebelli posterior. Gjatë rrugës

përshkohet nga sulcus horizontalis cerebelli. Në nivelin e incisura cerebelli anterior,

cirkumferenca paraqët një çarje të thelle, që zgjatët transversalisht, quhet hiluxn.

Sheh në drejtim të ventrikulit të katërt dhe kufizohet nga formadonë të lëndës së

bardhë-pedunculi cerebella, janë tri për çdo anë.

Ndarja territoriale e trurit të vogël

Në sipërfaqe të trurit të vogël dallojmë një numër brazdash të drejtuara

transversalisht, mbi vermis dhe hernisfera pa ndërprerje dhe në formw koncentrike

me incisura cerebelli anterior. Janë të ngjashme midis tyre por ndryshojnë vetëm

persa i përket thellësisë, ndonësë asnjëherë nuk përshkojnë organin në gjithë

trashësinë e tij. Quhet sulci, kufizojnë lobet dhe lobulet e tij. Nder to përmendim:

Sulcus horizontalis cerebelli.

Paraqët brazdën me të thelle të trurit të vogël (2-3cm). Fillon përpara, në vendin ku

pedunkujt cerebellare mediale hyjnë në trurin e vogël dhe me pas shtrihet

horizontalisht anash dhe prapa, gjatë buzës së hemisferës. Ndan vermis superior nga

vermis inferior, si dhe faqën e sipërme të hemisferave cerebelare, nga faqja e

poshtme e tij. Quhet dhe sulcus circumferentialis.

Fissura prima

Gjendet në pjesën e sipërme të trurit të vogël. Pavarësisht nga emri, shfaqët e dyta

në rradhe gjatë zhvillimit embrional. Ndan lobin e përparme nga lobi i pasëm.

Fissura postero lateralis (Larsel)

Në nivelin e vermis cerebelli quhet fissura posteronoduiaris. Duket në faqën

inferiore të trurit të vogël. Është brazde harkore me konkavitet anterior; ndan lobin

e pasëm nga lobi floculonodular. Shfaqet e dyta gjatë zhvillimit embrional.

Lobet e trurit të vogël

Janë territore kortikale të individualizuara në sipërfaqë të organit. Në planin sagital

dallojmë: lobus floculonodularis, lobus cerebelli anterior et lobus posterior.

1.Lobus floculonodularis

Paraqët një komponent të vogël, filogenetikisht me i vjetër që përfshin nodulus,

floculus dhe pedunkujt e tyre. Nodulus, përfaqëson segmentin me të lartë (rostral) të

vermis inferior, ndërsa floculi, formacione të parregullta në të dy anët e tij. Gjendet

poshtë fissura posierolateralis.

2.Lobus cerebelli anterior.

Përfaqëson atë pjesë të trurit të vogël, që vendoset mbi fissura prima, ndërmjet saj

dhe velum medulare superius.

3.Lobus cerebelli posterior

Prapa fisures primare, ndërmjet saj dhe fissure postërolateralis, gjendet lobi i pasëm

me i madh, që do të thotë pothuajsë i tëre truri i vogël. Lobi i përparme dhe i pasëm,

formojnë së bashku corpus cerebelli, që përbën pjesën me të dukshme të trurit të

vogël. Corpus cerebelli, përfshin hemisferat cerebelare me përjashtim të floculus,

nodulus dhe vermis. Në klasifikimin e pjesëve të trurit të vogël, të propozuara nga

Reil dallohen lobuli në vermis dhe në hemisferat cerebellare. Në vermis superior,

nga përpara prapa dallojmë linguia, lobulus centralis, monticulus (oilmen dhe

dedive) dhe folium vermis. Këtyre iu korrespondon në hemisfera vinculum lingular

ala lobuli centralis, lobus quadrangularis (pars anterior et posterior) dhe lobulus

semilunaris superior. Në vermis inferior, nga prapa përpara dallojmë tuber vermis,

pyramis, uvula dhe nodulus të cilëve në hemisfera ju korrespondojnë Lobulus

semilunaris inferior, lobulus biventer, tonsila dhe floculus. Bazuar në kritere

filogenetike dhe funksionale truri i vogël ndahet në archicerebellum,

paleocerebellum dhe nëocerebellum.

1.Archicerebellum.

Pjesa me e lashtë e trurit të vogël së cilës i përket lobi floculonodular dhe nucleus

fastigii ,lidhet me kompleksin vestibular të vendosur në truncus cerebri. Nga ana

funksionale quhet vestibulocerebellum. Paraqet qendër të ekuilibrit, e lidhur me

receptorët e sensitstatik të veshit të brendshëm.

2.Paleocerebellum.

Është pjesë e vjetër e trurit të vogël. Përfshin lobin anterior, nucleus emboliformis

dhe nucleus globosus. Është në relacion me palcën e kurrizit dhe funksionalisht

quhet spinocerebe Bum. Paraqët një qëndër të rregullimit të tonusit muskular dhe të

posturave, në të përfshihet gjithashtu pyramis dhe uvula me lokalizim në vermis dhe

tonsillat me lokalizim hemisferik.

3.Neocerebellum

Filogetikisht përfaqëson pjesën me të re e me të gjere të tij. Këtij i përkasin lobi i

pasëm dhe nucleus dentatus. lidhet me koren e trurit të madh nëpërmjet rrugëve

kortiko-pontocerebelare. E bazuar në reladonet funksionale emërtohet

pontocerebellum. Përbën qëndrën e rregullimit automatik të lëvizjeve të vullnëtshme

dhe atyre reflektore.

Ndërtimi i brendshëm.

Truri i vogël është i ndërtuar nga një mantel sipërfaqësor kortikal -cortex cerebelli,

nga lënda e bardhë corpus medullare dhe katër bërthama të thella nudei cerebelli

Cortex cerebelli

Përfaqëson një shtresë të holle të lëndës së hirtë, me strukture uniforme, me trashësi

1-1.5 mm, që rrethon nga jashtë trurin e vogël. Ndërpritet vetëm në nivelin e hilum,

ku gjenden pedunkujt cerebelare. Përbën 3/4 e sipërfaqës së kores cerebrale.

Organizimi mikroskopik i tij është i përsosur dhe tëpër i saktë. Ai bazohet në qelizat

Purkinje, që janë qeliza kryesore të tij. Këto qeliza janë të lidhura me neuronet e

bërthamave të thella. Kështu, çiftet, qeliza-Purkinje dhe neuronet e bërthamave të

thella, perfaqësojnë një unitët funksional baza të trurit të vogël. Në korteksin

cerebelar gjenden dhe qeliza të tjera si qelizat granulare, stëlatë, të Golgit, në forme

shportë. Këto janë qeliza inhibitor neurotransmetues i tyre është GABA (acidi gama

amino butirik). Dallojmë tri shtresa të korteksit cerebelar. Duke filluar nga sipërfaqja

në thellësi, renditja është si me poshtë:

•Stratum moleculare

Është obsërvuar në shtresën molekulare prania e dy tipeve neuronesh

(intërneurone), qelizat në forme ylli (stëlatë) të vendosura në sipërfaqë të shtresës

molekulare dhe i qelizave në forme shportë - Basket të vendosura me thelle. Por ajo

para së gjithash paraqët një shtresë sinaptike të përberë nga dendritët e qelizave

Purkinje (me arborizim të pasur dendritik dhe aksone të qelizave granulare të

shtresës së thelle). Aksonet e qelizave stëlatë formojnë kontaktë sinaptike me

dendritët e qelizave Purkinje, ndërsa qelizat Basket me dendritët dhe aksonet e tyre.

•Stratum purkinjensë

Një rradhe qelizash voluminoze, përbejnë shtresën e dytë të korteksit cerebelar. Këto

janë qelizat Purkinje, që perfaqësojnë qëlizën me konsistëntë dhe me të madhe të

korteksit cerebelar. Nga poli sipërfaqësor i tyre dalin 2-3 dendritë (të cilat

karaktërizohen nga një arborizim i pasur dendritik), që ngjitën sipër në drejtim të

shtresës molekulare dhe okupojnë hapësirën ndërmjet dy rradheve të qelizave që

përbejnë ketë shtresë.). Qelizat Purkinje perfaqësojnë neuronet e vërtëta efektore të

korteksit cerebelar.

•Shtresa e qelizave granulare (stratum granulosum).

Perfaqësojnë shtresën e thelle e cila formohet nga qeliza të vogla 8-10 urn, granuli,

të shperndara në mënyrë uniforme, por dhe nga neurone të tjera me voluminoze

(interneurone të Golgit) granulat e mëdha që okupojnë pjesët me të thella. Granulat

emetojnë dendrite të shkurtra, secila prej tyre arborizon në pjesën e sipërme të trupit

në 4-5 dege. Ato marrin pjesë në formimin e një kompleksi sinaptik (glomeruli

cerebellari). Ndërsa aksoni i tyre i holle dhe amielinik duke kaluar nëpërmjet

shtresës ganglionare arrin shtresën molekulare dhe në sipërfaqën e jashtme të

korteksit cerebelar, bifurkon në formën e germës T.

Veçoritë funksionale të trurit të vogël

Funksionët e trurit të vogël konsistojnë në tri drejtime:

1.Nëpermjet lidhjeve me aparatin vestibular, kontrollon ekuilibrin statik dhe

dinamik

2.Ai luan një rol të rendesishem në kontrollin dhe koordinimin e lëvizjeve. Të dhënat

mielinike kanë treguar qartë që në Lezionet e trurit të vogël, veçanërisht kontrolli i

lëvizjeve të shpejta dhe automatike është i perturbuar.

3.Truri i vogël kontrollon gjithashtu tonusin muskulor, nëpërmjet informacionit

proprioceptiv të siguruar nga rrugët spinocerebelare.

Truri i Ndërmjetëm (Diencephalon)

Diencefaloni është pjesa me rostrale e trungut cerebral. Ai rrethohet nga të gjitha

anët nga struktura hemisferiale, me përjashtim të një regjoni të vogël midis kiazmës

optike dhe korporave mamillare, që ekspozohet në bazën e trurit. Lidhet sipër dhe

përpara me tëmisrerat, ndërsa prapa me mezencefalonin ;Sipër ka korpus callosum

dhe një palosje tëpia matër, të emërtuar tëla chorioidea. Poshtë arrin në bazën e trurit,

duke qënë pjesë perberesë e saj. Megjithësë përbën me pak së 2% të aksit nervor,

mbetët çelësi i kuptimit të organizimit të SNQ.

Diencephalon përbehet nga:

I.Hypothalamus.

II.Thalamencephalon:

a)Thalamus

b)Metathalamus: 1. Corpora geniculata med. 2.Corpora geniculata lat.

c)Epithalamus: s1 .Stria tnedullaris

2.Habenulaetcommisurahabenulorum13.Epiphysis

d)Subthalamus: 1.Campus Forel 2.Nuc.Subthalamicus 3.Zona Incerta

Hipotalamusi

Hypothalamus është pjesa e poshtme e diencefalonit, e mbështetur mbi sella turcica

të sfenoidit dhe kufizohet medialisht nga ventriculus tertius, lateralisht nga

subthalamus, rostralisht nga lamina terminalis, dorsalisht nga sulcus hypotalamicus

et comissura cerebri ant, Ky regjion i diencefalonit kryen këto funksione:

a) Ruajtjen e homeostazës, b) Organizimin e shprehjes biologjike të sjelljes në

bashkëpunim me lobin prefrontal të korteksit dhe sistemin limbik.

Hypothalamus përfshin struktura që formojnë dyshemene e ventriculus tertius. Nder

to diferencohen :

Struktura e hipotalamusit

Hipotalamusi është shtrirja me rostrale e sistemit retikular dhe formohet nga trupat

neuronale të këtij sistemi, të diet formojnë grape nukleare, me tipare morfologjike të

ngjashme dhe funksionë plotësisht të përcaktuara.

Nukleuset hipotalamike

Grupet nukleare ndahen sipas regjionëve të përshkruara me sipër

Regio preoptica: Nuc. Periventricularis/Nuc. Medialis dhe Nuc. Lateralis.

Regio supraoptica: Nuc. SupracMasmaticus, Nuc. Supraoptica, Nuc.

Hypotalamicus Anterioris dhe Nuc. Paraven tricularis.

Regio tuberalis: Nuc. Infundibularis (arcuatus), Nuc. Ventro-medialis, Nuc. Dorso-

medialis dhe Nuc. Hypothalamicus Lateralis.

Regio mamillaris: Nuc. Hypothalamicus Posterioris, Nuc. Mamillaris medialis dhe

Nuc. Mamillaris Lateralis.

Rrugët lidhese hipotalamike

Në rrugët lidhesë të hipotalamusit me regjionët e tjera të SNQ, diferencohen:

1. Rrugët ekzekutive:

a.Fasciculus longitudinalis dorsalis (Schutz) zbret kryesisht komandën

parasimpatike në tëgmen rombencephali. Origjina e tij është në nuc.hypothalamicus

lateralis me destinacion qëndra parasimpatike të trungut cerebral, siç. është nuc.

dorsalis n. vag.

b.Tractus mamillo-tëgmentalis, zbret kryesisht komandën simpatike në tëgmen

mesëncephali. Fijet perberesë të tij e marin origjinën në nuc.mamillaris medialis dhe

përfundojnë në nuc. reticularis mesëncephali, nga ku fillon tractus reticulo-spinalis.

c.Ansa lenticularis në rrugën e saj pallido-thalamike, lëshon kolatërale në drejtim të

nuc. ventro-med. hypothalami për një koordinim të funksionëve somatomotore dhe

vegjetative (p.sh. dridhje të muskulaturës skeletikeper prodhim enërgjetik në të

ftohtë, etj.)

2.Rruget informative sensoriale:

a.Fasciculus medialis prosencephalicus realizon lidhjen e korteksit olfaktor me nuc.

hypothalamicus lateralis.

b.Fornix realizon lidhjen e korteksit olfaktor me nuc. mamillaris medialis.

c.Fibrae retino-hypothalamtca janë fije që shkëputën nga tractus opticus për të

përfunduar në nuc. suprachiasmaticus. Kjo rruge informatore hipotalamike është

nismëtare në regulacionin e ciklit biologjik circadian (ciklit ditë-natë).

3.Rruget koordinuese programative emotivo-instiktuale:

a. Qarku Papetz fillon si fasciculus mamillo-thalamicus {tufa Vicq d'Azyr) që kryen

lidhjen e nuc. mamillaris med. me nuclei thalamici ant. etlatëro-dorsalis; dhe vijon

me cms antëror et superior thalami në drejtim të sistemit limbik. Ky qark ndërhyn

në manifestimet biologjike të instiktive.

b.Qarku hypothalamico-prefrontalis fillon në nuc. hypothalamicus lateralis dhe

përfundon në lobin prefrontal të korteksit, duke ndaluar fillimisht në nuc.

dorsomedialis thalami. Ky qark kontribuon në shprehjen biologjike të instiktëve.

c.Qarku hypothalamo-amygdaloideus fillon në regio tubero-medialis hypothalami

dhe përfundon në nuc. amygdaloideus. Ky qark kontribuon në regulacionët e

apestatit (rregullimin e oreksit), si dhe në ekspresivitet biologjike të instiktit të

mbiekzistences.

4.Komanda endokrine

a.Sistemus portalis hypothalomo-adenohypophysialis.

b.Tractus supraoptico-neurohypophysialis.

Qëndrat funksionale hipotalamike

1. Komanda e sistemit nervor autonom:

a.Hypothalamus antero-medialis është regjion parasimpatiko tonizues. Lezionet e

këtij regjoni japin simpatosimptomatike (efektë simpatike në organizem).

b.Hypothalamuspostëro-Lateralis është regjion simpatico tonziues një rënie të

njëkohshme të funksionëve simpatike dhe parasimpatike, pasi në ketë regjion

kalojnë dhe rrugët që lidhin percojnë irtfluencen parasimpatike.

2.Termorregullimi:

a.Hypothalamus anterioris frenon detektorët e të ftohtit, prodhimin energjetik dhe

konservimin termik, duke shkaktuar rënie të temperaturës. Dëmtimet e tij shkaktojnë

hipertërmi (rritje të temperaturës).

b.Hypothalamus posterioris nxit prodhimin dhe konservimin energjetik duke

shkaktuar rritje të temperaturës. Në ketë regjion veprojnë substancat pirogenë

(rritësë të tëmperaturës).

c.Regie hiberalis ndodhet qëndra e tërmostatit (mbajtja e tëmperaturës në vlera

normale).

3.Rregullimi i marrjes së ushqimit (apesiaii):

a.Nuc. ventromedialis është qëndra e ngopjes.

b.Nuc. hypothalamicus lateralis është qëndra e urisë. Kjo qëndër ka lidhje me

qëndrën kortikale të marrjes së ushqimit (lobus posiero-orbitalis), të ndërprerjes së

oreksit (lobus frontalis) dhe të aromave (hypocampus); si dhe me qëndrën

subkortikale të apestatit (nuc. amygdaloideus).

4.Komanda endokrine

Hypofhalamus përbën pikekryqëzirnin neuro-hormonal, duke u pozicionuar në

komande të aksit hypofizo-surenal (shiko sistemin endokrin).

5.Ruajtja e balancës hidrike:

a.Qendra e etjes ndodhet në nuc ventromedialis et lateralis hypothalami dhe

stimulon marrjen e ujit. Kjo qëndër stimulohet nga organi subfornical i cili është nën

kontrollin e Sistemi Reninë-Angitenzinë.

b.Qëndra e metabolizmit hidrik është nuc. supraopticus, i cili nëpërmjet tractus

supraoptco-neurohypophysialis hedh në gjak HAD.

6.Shprehja biologjike e afeksionit (sjellja dhe emocionët):

a, Qëndra e apatisë b.Qëndra e egërsisë.

7.Regulacioni biologjik i ciklit gjumë-zgjuar.

Hipotalamusi kontrollon aliteracionët vegjetative cirkadiane.

8.Kontrolli i aktivitetit seksual.

Hipotalamusi kontrollon qoftë aktin seksual nëpërmjet shprehjes vegjetative të

instiktit, ashtu dhe situatën biologjike sëksuale nëpërmjet hormonëve kontrolluese

mbi ciklin biologjik seksual.

9.Kontrolli i ekspresivitetit biologjik të emocioneve:

a.Qëndra e kenaqësisë ndodhet në nuc. hypothalamicus lateralis (anash qëndrës

së ushqimit).

b.Qëndra e diskomfortit ndodhet në hipotalamin medial.

Talamus

Thalamus është një regjion tëpër i rendesishem i diencefalonit, me funksione kyçe

konduktore për koren trunore. Ai pozicionohet mbi hipotalamus dhe ka raporte të

ngushta superiore me fornix et corpus callosum (supero-medialisht) dhe ventriculi

lateralis (supero-lateralisht). Medialisht talamuset ndahen nga njeri-tjetri nëpërmjet

ventriculus fortius, duke qënë të bashkuar ndërmjet tyre vetëm në nivelin e adhesio

interthalamica

Funksionët talamike mund të grupohen:

1.Talamuset janë qëndra konduktore (adresuesë) kortikale për gjithë sistemin

sensitiv. I vetmi sensibilitët që nuk ndalon fillimisht në talamus, por shkon

drejtëperdrejt për perceptim në korteks, është nuhatja. Nga ana tjetër, ai realizon

ndjeshmërinë subkortikale banale për frekuenca agresive ndaj organizmit (dhimbje,

presion, vibracionë, tëmperature, etj.).

2.Ato pozicionohen si qëndra të ndërmjetme transmetuese të programeve motore

nga nukleusët bazale telencefalike dhe cerebelumi drejt korteksit motor.

3.Talamuset janë qëndra impulsive për valët kortikale dhe ciklin gjumë-zgjuar,

nëpërmjet nukleuseve jospecifike të tyre dhe sistemit retikular ascendent.

4.Zenë një pozicion kyç, në unifikimin e hipotalamusit me lobin prefrontal dhe

sistemin limbik, duke realizuar në ketë mënyrë cirkuitet e manifestimeve emocionale

dhe sjelljes.

5.Ato janë qëndra aktivizuese të zonave asociative kortikale duke iniciuar formimin

dhe induktuar konsolidimin e qarqeve intëgrative kortikale të mendimit,

simbolizimit, komunikimit dhe krijimit.

Epitalamus

Përbehet nga këto formacione:

Trigonum habenulae , që përfaqëson një pllake të holle në forme trekendëshe ,me

maje të drejtuar përpara, e formuar nga stria medullaris talami.

Habenula e cila nisët nga trigonum habenulae, bashkohet me atë të anës tjetër me

anë të commisural habenulorum, përpara epifizës(epiphysis cerebri).

Epifiza është gjëndër endokrinë , e vendosur në brazdën ndërmjet koderzave të

sipërme të lamina quadrigemina(studiohet me gjëndrat endokrinë).

Metatalamus

Gjendet prapë talameve optike. Këtu bëjnë pjesë corpus geniculatum mediale et

latërale. E para është qëndër subkortikale e dëgjimit , e dyta qëndër subkortikale e të

parit.

Shtrihet në pjesën ventrale të trurit. Këtu dallojmë këto pjesë :

1.Pars optica në përbërje të së cilës hyjnë chiasma opticum dhe tractus

opticum.Chiasma është kryqëzimi i pjesshëm i nervave optike . Kryqëzohen vetëm

fijet mediale të tyre. Pas kryqëzimit , quhen tractus opticus , mbarojnë në qëndrat

subkortikale optike.

2.Pars media që përfshin tuber cinereum me infundibulum dhe hypophysis cerebri.

Tuber cinrcum është një pllake e holle gri, i cili poshtë vjen duke u ngushtuar dhe

vazhdon me infundibulum ,në të cilën lidhet hipofiza . Funksioni i tij konsiston në

termoregulacionin.

3.Pars mamillaria përfaqësohen nga corpora mammillaria të cilat janë formacione

të bardha , me diametër 0,5cm të vendosura në bazën e trurit. Përmbajnë nucleus

corporis mammillaris. Kanë funksion nuhatës.

b.Ketu gjendet dhe regio subtalamica , që zgjatët poshtë deri në trurin e mesëm. Në

regjionin hypotalamik, ka disa bërthama vegjetative, si ajo e metabolizmit të

karbohidratëve, e djersitjes, e ujit (etjes), e gjumit etj.

Telencephalon

Është pjesa fundore e trurit, pjesa me e madhe dhe me e dukshme e tij. Përben 80%

të masës së trurit dhe është përgjegjës për funksionët me të larta nervore (kujtësa

dhe logjika). Përbehet nga dy hemisfera (hemisherium dexter et minister), të ndara

nga njera-tjetra jo plotësisht, nga një brazde me drejtim sagital-fissura

intërhemishperica në të cilën depërton një zgjatim i cipes së fortë të trurit i quajtur

fal cerebri. Në pjesët e kthyera ndaj njera-tjetrës, ato lidhen ndërmjet tyre me anë të

corpus callosum(pjesë e lëndës së bardhë). Janë të përbëra nga lënda e hirtë dhe ajo

e bardhë.Lënda e hirtë vendoset në periferi duke formuar cortëx cerebri(korja e

trurit), me trashësi 2-4 mm ai dhe në thellësi të lëndës së bardhë ku formon

ganglionët bazale ose subkortikale.Lënda e bardhë vendoset nën koren e trurit dhe

rreth ganglionëve bazale (subkortikale). Sipërfaqja e hemisferave është e rrudhur, në

dredha të cilat quhen gyri cerebri, të ndara ndërmjet tyre me anë brazdash që

paraqësin thellësi të ndryshme – sulci cerebri.

Në sëcilën hemisfere dallojmë këto formacionë:

Trurin nuhatës (rhiencephalon)

Koren e trurit që paraqitët në formën e një manteli

Lenden e bardhë

Bërthamat gri qendrore, të vendosura në thellësi të lëndës së bardhë

Ventriculus lateralis

Në hemisfere dallojmë gjithashtu tri faqë: një të jashtme konveksë – facius

superolateralis, një facius medialis që s’janë gjë tjetër veç faqët me të cilën ato

pozicionohen ndaj njera-tjetrës dhe faqën e poshtme , facius inferior- e vendosur në

bazën e kafkës. Hemisferat përbehen nga pesë lobe, lobus frontalis, parietalis,

tëmporalis, oksipitalis, të dukshme mire në faqen superolaterale dhe një lob i vogël

, në thellësi të fissures laterale, mbuluar nga lobet frontale, parietale dhe temporale.

Quhet insula.

Përgjithësisht emërtimi i lobeve ka lidhje me vendin ku ato vendosen në kockat e

kafkës.

Lobi frontal

Formon pjesën e përparme të çdo hemisfere. Një brazde e thelle , sulcus centralis, e

ndan nga lobi parietal. Kjo, brazde, shtrihet nga fissura interhemisferica deri në

afërsi të brazdës laterale të Silvit. Kjo e fundit, gjendet në faqën superolateralis dhe

shërben si një kufi ndërmjet lobit frontal dhe parietal nga njera anë dhe lobit temporal

nga ana tjetër. Gyrus centralis anterior është i pozicionuar para brazdës qendrore dhe

paraqet një zonë të rëndësishme motorre. Veç tyre, në kufijtë e këtij lobi gjejmë dhe

tre giruse të tjerë – girus frontalis, superior, medius dhe infrior të ndara nga njeri-

tjetri nëpërmjet sulcus frontalis superior et inferior. Funksionet e lobit frontal janë

inicimi i impulseve motorre të vullnetshme. Ai përgjigjet për personalitetin,

kujtësën, emocionet , gjykimin, planifikimin dhe komunikimin verbal.

Lobi parietal

Gjendet prapa lobit frontal dhe sipër lobit temporal. Nga lobi frontal e ndan sulcus

centralis. Ndërmjet tij dhe sulcus postcentralis, gjendet girus postcentralis, qendër

kortikale primare e ndjeshmërisë. Në kufijtë e këtij lobi gjendet sulcus intraparietalis

, e cila kalon paralel me fissuren intër hemisferike .Përpara kjo brazde takon me

sulcus postcentralis, prapa me sulcus occipitalis transversus. Sipër dhe poshtë sulcus

intraparietalis, gjendet lobulus parietalis superior et inferior. Në lobulus parietalis

inferior gjendet girus supramarginalis dhe angularis.

Lobi temporal

Gjendet poshtë lobit frontal dhe parietal , nga të cilët ndahet me anën e fissura

lateralis. Tri brazda sulcus temporalis superior , medius et inferior , kufizojnë

ndërmjet tyre gyrus temporalis superior , medius et inferior . Në girus temporalis

gjenden giri transversus Heschl, qendër kortikale e dëgjimit.

Lobi oksipital

Kufizohet përpara me sulcus occipitalis transversus dhe sulcus parietooccipitalis.

Këtu gjenden sulci occipitalis lateralis et supriors, që ndajnë në mënyrë të rregullt

gyri occipitalis.

Rhinencephalon (Truri nuhatës)

Truri nuhatës filogjenetikisht është pjesa me e vjetër e trurit, që zhvillohet në lidhje

me receptorin e nuhatjes. Këtu bëjnë pjesë ato struktura që marrin fije direktë nga

bulbus olfactorius. Tek njeriu është pak i zhvilluar dhe përbëhet nga pjesa periferike

dhe pjesa qendrore.Pjesa periferike (pars extrahemispkerica) ndodhet në faqën e

poshtme të lobit frontal dhe përbëhet nga:

Bulbus olfactorius

Tractus olfactorius

Trigonum olfactorium

Zonat motore shtesë

Zonat motore suplementare në pjesën më të madhe projektohet mbi koren

motore,dhe duket së roli i saj kufizohet më së pari në programimin e sëkuencave të

lëvizjeve. Dëmtimet e kësaj zonë do të shkaktojnë ngathtësi në realizimin e

aktivitëtëve motore të komplikuara si edhe vështirësi të madhe në koordinimin

bimanual (të lëvizjeve me të dyja duart).

Korja premotore

Funksioni i saj është mjaft i komplikuar,dhe ajo duket së luan rol në marrjen e një

pozicioni paraprak të përshtatshëm në fillim të një lëvizjeje të planifikuar,si edhe me

parapërgatitjen e përgjithshme të individit për të realizuar një veprim.

Nervat kraniale

Numerohen 12 ciftë të nervave kraniale të cilat janë:

1. Nervis olftactorius

2. Nervus opticus

3. Nervus oculomotorius

4. Nervus trochelaris

5. Nervus trigeminus

6. Nervus abducens

7. Nervus intërmediofacialis

8. Nervus statoacusticus

9. Nervus glossopharyngeus

10.Nervus vagus

11.Nervus accessories

12.Nervus hypoglossus

Sipas funksionit ndahen në tri grupe:

1.Nerva sensoriale. Të tillë janë N. olftactorius, Nervus.opticus dhe Nervus.

stasoacusticus.

2.Nervat motorre ku bëjnë pjesë nervus oculomotorius , n.trochlearis , n.abducens

, n.accessories dhe n.hypoglossys.

3.Nerva të përzjerë ku përfshihen n.trigeminus , intermediofacialis ,

glossopharyngeus dhe vagus.

Neuronet

Qelizat nervore ose neuronet janë përgjegjësë për perceptimin ,transmetimin dhe

procesin e stimulit. Ato stimulojnë disa aktivitete qelizore duke lëshuar

neurotransmetues dhe molekula të tjera informuesë. Shumica e neuroneve

përbehen nga tri pjesë :dendritet, të cilat kanë shumë zgjatime, kryejnë në mënyrë

të specializuar marrjen e stimujve nga mjedisi, nga qelizat epiteliale ndjesore ose

nga neuronet e tjerë. Aksoni gjithashtu mund të marre informacion nga neurone të

tjerë dhe ky informacion, kryesisht modifikon transmetimin e potëncialit të veprimit

drejt neuroneve të tjerë. Pjesa skajore e aksonit zakonisht është e degezuar dhe

permban perfundime nervore. Sëcila dege e ketyre degezimeve fundore tek qeliza

pranë gjatë perhapjes së impulsit nervor quhet bulbi ose butoni fundor, i cili

ndervepron me neuronet e tjera ose me qelizat jo nervore, duke formuar struktura

të quajtura sinapsë. Neuronet dhe zgjatimet e tyre janë shumë të ndryshme

në permasa dhe forma. Trupat qelizore mund të jenë sferike, ovale ose me kende,

disa janë të medhenj me një diametër deri në 150 µm, permasë mjaft e madhe për

t'u pare. Kemi dhe qeliza të tjera nervore shumë të vogla si për shembull,

qelizat kokrrizore të trurit të vogël me një diametër vetëm 4-5 µm. Në perputhje

me permasat dhe formën e zgjatimeve të tyre, shumica e neuroneve mund të

vendoset në një prej katëgorive të meposhtme: neuronet multipolare, të cilët kanë

me shumë së dy zgjatime qelizore, një zgjatim është aksoni dhe zgjatimet e tjera

janë dentrite, neurone bipolare, me një dentrit dhe një akson dhe neuronet

psëudounipolare, të cilët kanë një zgjatim të vetëm që perfundon në perikarion dhe

ndahet në dy dege. Zgjatimi merr formën e T-së, me një dege të shtrire drejt fundit

periferik dhe një dege tjetër drejt sistemit nervor qendror.. Neuronet mund t'i

klasifikojme dhe në baze të rolit funksional të tyre. Neuronet motore (eferentë)

kontrollojnë organet efektore të tilla si: fijet muskulare dhe gjendrat endokrine dhe

ekzokrine. Neuronet sensore (aferentë) perfshihen në perceptimin e stimulit ndijor

nga mjedisi dhe nga brenda trupit. Interneuronet krijojnë lidhjet midis neuroneve

të tjere duke formuar rrjeta funksionale kompleksë, si tek retina e syrit.

Trupi i qelizës

Trupi i qelizës, i quajtur perikarion, eshtë pjesë e neuronit që permban berthamen

dhe rrethon citoplazmen duke perjashtuar zgjatimet e qëlizes . Ajo eshtë nje qënder

trofike, megjithesë ka kapacitët perceptues. Shumë qeliza nervore kanë nje

berthame eukromatike sferike, të madhe me nje berthamez të dukshme.. Kromatina

eshtë e shperndare holle duke reflektuar në aktivitëtin sintetik të ketyre qelizave.

Trupi i qelizes permban nje rrjet endoplazmik kokrrizor shumë të zhvilluar të

organizuar në agregatë të cistërnave paralele. Në citoplazem, midis cisternave, kemi

shumë ribozome, struktura që sintëtizojnë protëinat strukturore dhe protëinat e

transportit..Aparati i Golxhit lokalizohet vetëm në trupin e qëlizes dhe perbehet nga

"shigjeta" të shumta paralele të cisternave të lemuara të vendosura në periferi të

berthames. Mitokondritë janë të shumta, vecanërisht në pjesën fundore të aksoneve.

Ato janë të shperndara në të gjithe citoplazmen e trupit të qëlizes. Neurofilarnentët

(filamentë të ndermjetme me diametër 10 nm) janë me shumice në perikarion dhe

zgjatimet qelizore.

Dentritet

Dentritet, zakonisht, janë të shkurtër dhe të ndare si dege të nje peme. Ato

formojnë shumë sinapsë dhe janë vendi kryesor i marrjes së sinjalit dhe procesimit

tek neuronet. Neuronet bipolare me nje dentrit gjenden në disa vende të vecanta.

Ndryshe nga aksoni që mban nje diametër konstant nga nje fund në tjetrin,

dentritet behen me të holle sepse nënndahen në dege. Perberja citoplazmike e

bazes së dentritit afron me atë të trupit të neuronit, por nuk ka aparat Golxhi.

Aksonet

Shumica e neuroneve kanë nje akson të vetëm dhe vetëm shumë pak neurone nuk

kanë nje të tille. Nje akson eshtë nje zgjatin cilindrik, që varjon në gjatësi dhe në

diametër në baze të tipit të neuronit. Megjithesë disa neurone kanë akson të

shkurtër, shumica ka nje zgjatim shumë të gjatë. Membrana plazmatike e aksonit

quhet aksolema dhe permbajtja e saj quhet aksoplazma. Tek neuronet që formojnë

nje akson me mielinë, pjesa e aksonit midis "kodrinës" aksonike dhe pikes në

të cilen mielinizimi filion, quhet sëgment i fillimit. Në ndryshim me dentritet,

aksoni ka nje diametër konstant. Të gjitha deget e aksonit, të cilat janë larg trupit

të qelizes, quhen dege kolaterale. Citoplazma e aksonit, aksoplazma, ka mitokondri,

mikrotubula, neurofilamente dhe disa cisterna të rrjetit endoplazmatik të

lemuar.Mungesa e poliribozomeve dhe rrjetit endoplazmatik kokrrizor, tregon

varesinë e aksonit nga perikarioni per mirembajtjen e tij.

Potenciali membranor

Qelizat nervore në membranat e tyre kanë molekula me rolin e pompës dhe

kanaleve që transportojnë jone brenda dhe jashtë citoplazmes. Aksolema ose

membrana e aksonit pompon Na+ jashtë aksoplazmes, duke mbajtur nje

perqëndrim të Na+ sa 1/10 e perqindjes së fluidit jashtëqelizor. Ndersa

perqëndrimi i K+ mbahet në nivel shumë here me të madh sësa ai në mjedisin

jashtëqelizor. Per me tëper kemi nje diference potenciali në aksoleme -65 mV,

midis anës së brendeshme dhe të jashtme, i cili eshtë potenciali membranor i

qetësisë. Kur nje neuron stimulohet në nivelin e pragut, kanalet jonike hapen dhe

kemi nje influks të vrullshem të Na+ jashtëqelizor, nje jon perqëndrimi i të cilit

eshtë shumë me i lartë në fluidin jashtëqelizor sësa në citoplazem, që ndryshon

potëncialin nga -65 mV në +30 mV. Pjesa e brendeshme qelizore behet pozitive në

lidhje me mjedisin jashtëqelizor që percakton dhe lindjen e potëncialit të veprimit..

Si rezultat i rritjes së perqëndrimit brendaqelizor të natriumit, ky jon le aksonin

nëpermjet difuzionit dhe potënciali i membranës kthehet në -65 mV, duki dhenë

fund potencialit të veprimit. Zgjatja e ketyre ngjarjeve eshtë shumë e shkurtër,

rreth 5 ms, dhe keto kryhen në hapesira të vogla membranore. Sidoqoftë, potenciali

i veprimit perhapet pergjatë membranës, rregullimet elektrike hapin kanalet fqinje

të natriumit dhe keshtu, nje pas nje hapen kanalet e natriumit. Në ketë menyre,

potenciali i veprimit perhapet me shpejtësi të madhe pergjatë aksonit. Kur

potenciali i veprimit arrin në fundin nervor, ajo nxit lirimin e neurotransmetuesve

të ruajtur që stimulojnë ose inhibojnë neuronin tjetër ose nje qëlize jo nervore, të

tilla si nje qëlize muskulare ose gjendrore.

Komunikimi sinaptik

Sinapsi eshtë pergjegjes per transmetimin e impulsit nervor në nje drejtim.

Sinapset janë vendi i kontaktëve funksionale midis neuroneve ose midis neuroneve

dhe qelizave të tjera efektore. Funksioni i sinapseve eshtë të konvertoje nje sinjal,

impuls, elektrik nga qeliza presinaptike në nje sinjal kimik, që vepron në qelizen

postsinaptike. Sinapsi formohet: nga nje fund aksoni, pjesa presinaptike, që

shperndan sinjalin; nje zonë në siperfaqën e qelizes tjetër ku nje sinjal i ri

gjenërohet, pjesa postsinaptike; dhe nje hapesire e ngushtë midis tyre e quajtur

hapesira sinaptike. Nese nje akson formon nje sinaps (1) me nje trup qëlize, ajo quhet

sinaps aksosomatik, (2) me nje dentrit quhet sinaps aksodentrik, (3) me nje akson

quhet sinaps aksoaksonik. Shumica e sinapseve janë sinapse kimike dhe perdorin

mesazheret kimike. Pak sinapse transmetojnë sinjale jonike nëpermjet kontaktëve

me carje, duke kaluar membranat pre dhe post sinaptike duke percjelle

drejtperdrejt sinjalet nervore. Keto sinapsë quhen sinapsë elektrike disa sinapsë

nderveprimi neurotransmetor-receptor ka nje efekt të kundert duke nxitur

hiperpolarizimin, pa transmetim të impulsit nervor. Keta quhen sinapse inhibitore.

Qelizat gliale dhe veprimtaria e neuroneve

Qelizat gliale janë në sasi 10 here me të shumta së sa neuronet në trurin e gjitareve;

ata rrethojnë trupat e qelizave si dhe aksonin e dentritet, dhe zenë hapesiren

midis neuroneve. Indi nervor ka nje sasi të vogel të matriksit jashtëqelizor dhe

qelizat gliale krijojnë nje mjedis të pershtatshem per aktivitetin e neuroneve.

Oligodentrocitet: keto perbejnë kellefin mielinik që siguron izolimin

elektrik të neuroneve në sistemin nervor qendror (SNQ). Keto qeliza kanë zgjatime

që mbeshtillen rreth aksoneve, duke prodhuar nje kellef mielinë.

Astrocitet: keto janë qeliza në forme ylli, me degezime të shumta rrezore. Tufat e

filamenteve intermediare të perbera nga proteina gliale fibrilare acide forcojnë

strukturen e tyre. Astrocitet lidhin neuronet me kapilaret dhe me pia mater,

ind lidhor i holle që mbulon sistemin nervor qendror. Astrocitet me nje numer të

vogel zgjatimesh të gjata quhen astrocite fibroze dhe lokalizohen në pia mater ,

ato me shumë zgjatime të shkurtra të degezuara, astrocitet protoplazmike

gjenden në lenden gri. Astrocitet mund të influencojnë: (1) në veprimtarinë dhe

në jetën e neuroneve permes aftësive të tyre per të rregulluar perberesit e mjedisit

jashtëqelizor, (2) në absorbimin e teprive lokale të neurotransmetuesve dhe (3)

në leshimin e molekulave metabolike dhe neuroaktive.

Neuronet motore percjellin informacionin nga SNQ per në indet, organet dhe

sistemet e tjera. Enterneuronet lokalizohen në tru dhe në palcen e kurrizit. Ato bejnë

lidhjen e neuroneve me njeri-tjetrin dhe pergjigjen per analizen e sinjaleve ndijore,

si dhe per koordinimin e sinjaleve motore. Neuroglia rregullon mjedisin rrethues të

neuroneve. Ndryshe nga neuronet, qelizat gliale nuk formojnë kontakte sinaptike të

llojit kimik, por disa prej tyre lidhen me njera-tjetren me funksionë të tipit "gap".

Funksioni kryesor i neuroglieë eshtë ai mbeshtëtës per neuronet, por ajo ka dhe

funksione të tjera si atë ushqyes, kufizues dhe sekretor. Në kushtë patologjike, qeliza

të veganta të neuroglisë mund të luajnë edhe rol mbrojtës, nëpermjet fagocitozes.

Vecoritë e percjellshmerisë së impulsive nëper nerv

Keto vecori janë:

1.Percjellshmeria me kercim, karakteristike per aksonet e mielinizuara.

2.Percjellshmeria në dy drejtime, në drejtimin ortodromik dhe atë antidromik

Megjithatë, në sistemin nervor impulsi kalon vetëm në nje drejtim të caktuar, sepse

në të ka sinapse, të cilat pengojnë kalimin në dy drejtime.

3.Percjelishmeria e izoluar, që i referohet pikerisht aksonit me mielinë, në të cilin

impuisi izolohet prej shtresës mielinike dhe nuk perhapet në aksonet fqinje. Tek

njeriu, shumica e fijeve nervore janë me mielinë. Në fijet nervore periferike

mielinizimin e bejnë qelizat e Shvanit, ndersa në fijet nervore të SNQ mielinizimin

e bejnë oligodentrocitet.

4.Percjellshmeria pa humbje, që do të thotë së impulsi gjatë kalimit nëpër fijen

nervore. Ketë e provon regjistrimi i potëncialeve të veprimit në pika të ndryshme të

nervit, që ka rezultuar me forme dhe madhesi të njejtë.

Sinapset

Sinapset janë struktura të posacme, që sigurojnë kontaktin funksional të

membranës së nje qelize nervore me membranën e nje qelize tjetër, që mund të jetë

qëlize nervore ose e nje indi tjetër (gjendror, muskular, etj). Keto vendtakime, në

saje të disa substancave kimike bejnë të mundur që impulsi të kaloje nga elementë

presinaptik në elementin postsinaptik. Midis fundit të nje fijeje nervore dhe qelizes

tjetër që jep pergjigjen ka nje të care në linjen e komunikimit, që quhet "e cara

sinaptike". Lidhjet nderqelizore mund të jenë 1-sinaptike(lidhja neuro-muskulare),

ose shumë-sinaptike (lidhja nerv-nerv). Per të kuptuar ndertimin e nje sinapsi, i

referohemi sinapsit neuro-muskular , në të cilin neuromediator eshtë acetilkolina.

Pjesa fundore e nje aksoni, pasi humbet mielinën, perfundon në nje zgjerim që quhet

buleza sinaptike, e cila permban afersisht 300.000 vezikula shumë të vogla të

mbushura me acetilkolinë dhe mitokondrie, ku sintetizohet acetilkolina. Membrana

që vesh bulen sinaptike (mbaresën nervore) quhet membranë presinaptike. Fare

pranë saj ndodhet membranë e qelizes tjetër, që quhet membranë postsinaptike. Në

të ndodhen receptoret e acetilkolinës dhe pranë saj enzima acetilkolinëstëraze, që në

pak milisëkonda shperben acetilkolinën e cliruar nga mbaresa .

Transmetimi i impulsit nëper sinaps

1-Impulsi nervor i nisur nga nje qelize kalon nëper aksonin e saj, dhe arrin të bula

sinaptike, të cilen e depolarizon. Në ketë cast hapen portat e voltazhit të kanaleve të

jonëve Ca2+ dhe kalciumi jashtëqelizor futet në sasi të konsiderueshme brenda në

bulen sinaptike. Jonet e kalciumit ndikojnë në zhvendosjen e vezikulave të mbushura

me acetilkolinë drejt membranës presinaptike, ku me anë të ekzocitozes acetilkolina

clirohet në hapesiren sinaptike, aty bie në kontakt dhe lidhet me receptorin e saj.

Formimi i kompleksit receptor acetilkolinë në membranën postsinaptike shkakton

nje ndryshim të konformacionit, që ben të hapen kanalet nëper të cilat mund të

kalojnë lehtë jonët pozitive, si ato të Na+ dhe K+, dhe zhvillohet potënciali

postsinaptik nxitës. Joni i Na+ jashtëqelizor që hyri në qëlize depolarizon

membranën e saj, keshtu fillon feedback-u pozitiv, pra depolarizimi fillestar ben të

hapen me shumë kanale të Na+, ndersa keto shtojnë me shumë depolarizimin, derisa

depolarizimi arrin nivelin e tij kritik, dhe per rrjedhoje lind potenciali i veprimit, i

cili perhapet.

2- Sinapset elektrike. Transmetimi i impulsit në to behet nëpermjet joneve, dhe

prandaj transmetimi i impulsit behet në dy drejtime. Keto sinapsë karakterizohen

nga mungesa e hapesires sinaptike, dhe nuk janë karakteristike per specien humanë.

Tek njeriu pothuajse të gjitha sinapset janw kimike. Substancat kimike ndermjetëse

(neurotransmetuesit) janë rreth 40 në numer dhe ndahen në:

Klasa I, ku futët acetilkolina;

Klasa II, ku futën aminat, si adrenalina, noradrenalina, dopamina, sërotonina dhe

histamina;

Klasa III, ku futën aminoacidet, si acidi gama-aminobutirik (GABA),

glicina, glutamati dhe aspartati.

Vecoritë kryesore të transmetimit sinaptik

1.Kalimi në nje drejtim, që eshtë karaktëristik per sinapsët kimike, ku drejtimi eshtë

nga membranë presinaptike per në atë postsinaptike.

2.Vonesa, që ka të beje me nje kohe të domosdoshme prej 0,5 milisëkondash, që

eshtë e nëvojshme per percjelljen e potëncialit të veprimit prej membranës

presinaptike per në atë postsinaptike.

3.Konvergjenca dhe divergjenca, që ka të beje perkatësisht me mbledhjen në nje

qëiize të impulsëve të nisura nga shumë qeliza, dhe e kunderta. Procesi i

konvergjencws mundeson kontrollin e vullnetshem dhe të pavullnetshem të disa

proceseve të trupit.

4.Lodhja, që eshtë nje mekanizem mbrojtës per neuronet e supernxitura. Keshtu, kur

nje sinaps nxitët në menyre të persëritur per nje kohe të gjatë, në nje moment të

caktuar nxitësi pasardhes do të shkaktoje nje pergjigje me të vogel.

Pra, pasi janë cliruar sasi të medha të neurotransmetuesit (rezerva per 10.000

transmetime), pas pak sekondash ose minutash,ai do të harxhohet dhe funksioni

transmetues do të ulet.

5.Frenimi, që eshtë nje karakteristike shumë e rendesishme per funksionimin normal

të sistemit nervor.

Tek sinapset dallohen dy lloj frenimesh:

-frenimi presinaptik, që ndodh në mbaresën presinaptike, dhe mendohet së ndodh

nga bllokimi i kanaleve të Ca2+, i cili ndodhet në ketë mbaresë;

-frenimi postsinaptik, që ndodh në membranën postsinaptike dhe ka të beje me

hapjen e kanaleve të K+ ose të Cl+, ose të dyja së bashku;

6.Shumimi. Behet fjale per rastin, kur nje nxitës i caktuar nuk arrin të shkaktoje

depolarizim në nivelin kritik, duke shkaktuar vetëm nje pergjigje lokale. Shumimi

mund të jetë në hapesire ose në kohe. I pari ndodh kur tek e njejta qëlize vijnë

pothuajse njekohesisht dy ose me tëper impulse, dhe zhvillohen disa depolarizime të

njekohshme prej disa sinapseve. Ndersa i dyti ndodh kur tek i njejti sinaps shfaqën

depolarizime të njepasnjeshme aq afer njeri-tjetrit, saqë pa u zhdukur depolarizimi

paraardhes ndodh ai pasardhes.

7.Lehtësimi. Kur mbaresa presinaptike nxitët në menyre tetanike per disa sekonda,

dhe pergjigja postsinaptike zgjat per disa sëkonda ose minuta pas nderprerjes së

nxitjes tetanike, kemi lehtësim post - tetanik.

Ndër sëmundjet më të shpeshta të sistemit nervor janë çrregullimet e strukturës dhe

integritetit fizik të sistemit nervor (kryesisht çrregullimet fizike),dhe me raste

shkaqet me të shpeshta të invaliditetit dhe vdekjes. Fizpatologjia e tyre dhe pasqyra

klinike, para së gjithash varen nga lokalizimi, nga funksioni i pjesës së përfshire të

sistemit nervor. Sipas zanafillës së tyre, dëmtimet fizike të sistemit nervor nuk

dallojnë dukshëm nga dëmtimet e indeve apo organëve të tjera. Çrregullimet e tilla

në mënyre të ngushtë specifike, mund të perfshijnë vetëm një pjesë të sistemit nervor

dhe të kenë simptoma relativisht të thjeshta. Për shembull, në sëmundjen e

Hirschprung-ut (megakolloni aganglional),në pleksusin e Meissner-it dhe Auerbach-

ut nuk ka qeliza ganglionatë vetëm në një pjesë të kollonit; në sëmundjen relativisht

të rralle që trashëgohet, në mënyre autosome recesive, pra në disautonominë

familjare (sindromi i Riley-Dayit), është i dëmtuar sistemi nervor vegjetativ, në të

cilin mbizotëron çrregullimi i zhvillimit të neuroneve adrenërgjike: në sëmundjen e

Parkinsonit, është e dëmtuar para së gjithash substantia nigra etj. Përkundër këtyre

lokalizimeve jospecfike, tumoret, lendimet, çrregullimet vaskulare, sëmundjet

demilijenizuese e të ngjashme, mund të kenë lokalizime shumë të ndryshme dhe

varësisht nga vendosja e madhësia, mund të dëmtojnë funksionalisht pjesët e

ndryshme të sistemit nervor. Çrregullimet molekulo-biokimike të sistemit nervor,

shpesh janë jospecifike për këtë sistem, zënë fill si pasoje e ndonjë çrregullimi të

gjenëralizuar në organizëm. Çdo ndryshim me i dukshëm i ambientit të brendshëm,

shprehet edhe në funksionin e sistemit nervor qendror. Marrja e sasive të tëpruara të

ujit, mund të shkaktoje edemen e trurit.

Fizpatologjia e transmetimit nervor

Dëmtimet me të rëndësishme të transmetimit nervor, janë dëmtimet e procesëve të

cilat janë funksionalisht specifike për qelizat nervore. Këto janë procesët e bartjes

(me potëncial aksional), dhënies (me neurotransmitor) dhe marrjes (me receptor) të

informacionit.

Çrregullimet e përçimit nervor

Është e kuptueshme së ndryshimet e mëdha të përqëndrimit të Na+ dhe K+ në

organizëm, mund të çrregullojnë ngacmueshmërinë e membranës qelizore. Në këtë

grup të çrregullimeve, bën pjesë dobësimi muskular në hiperaldostëronizem, në

paralizën hipokaliemike dhe hiperkaliemike e të ngjashme.Në membranën qelizore,

jonët bartën nëper kanalet speciale jonike. Disa kanale jonike janë të lidhura për

receptorët neurotransmitore dhe ngacmohen në mënyre parësore me rruge kimike,

ndërsa të tjerët janë të rregulluar me vet tënsionin (potencialin) e membranës

qelizore. Konsiderohet së kanalet jonike janë të ndërtuara prej protëinave dhe së në

vetë përmbajnë pore, madhësia e të cilave mund të ndryshohet me ndryshimin e

konformacionit të asaj protëinë. Çrregullimet me të shpeshta të përçimit nervor janë

pasoje e dëmtimit të zgjatimeve nervore. Fjala është për dëmtimet specifike të

mbështjellësve mielinike (sëmundjet demielinizuesë), dëmtimet jospecifike për

shkak të presionit (tumoret, deformimet) apo lëndimet, ologjia dhe pasqyra

klinike e dëmtimeve të tilla janë kushtëzuar me lokalizimin e tyre.

Çrregullimet e neurtransmitoreve

Sistemet neurotransmitore mund të jenë hipoaktive apo hiperaktive, mund të

ekzistoje tëprica apo mungesa e neurotransmitorit të veçantë. Sistemin nervor

e karaktërizon lidhshmëria e shumëfishtë dhe e ndërlikuar e neuroneve të veçanta,

të cilët mes vetes stimulohen apo inhibohen. Në këtë kuptim, gati që nuk ka

çrregullime të izoluara të vetëm një sistemi neurotransmitor. Mosveprimi i sistemeve

neurotransmitore ka edhe rendësi tëorike, posaçërisht në situatat kur me përdorimin

e medikamentëve specifike, tëntohet të njihet fizpatologjia e sëmundjeve të veçanta

të sistemit nervor. Për shembull, të gjithë neuroleptiket (antipsikotiket,

medikamentët e dedikuara për mjekimin paresisht të psikozave skizofrenike), i

bllokojnë receptorët dopaminergjike, gjë që tregon së psikozat skizofrene janë të

shkaktuara me hipofunksionin e sistemit dopaminergjik.

Çrregullimet neuro-muskulare

Çrregullimet e punës së njësisë motorike: Elementi themelor i sistemit

neuromuskular është njësia motorike. Pjesët e veçanta të njësisë motorike ndikojnë

në njëra-tjetrën, duke sëkretuar dhe ekskretuar substance të ndryshme trofike

eksitative apo inhibitore. Me akson nga periferia, rrjedhin jo vetëm sinjalet të cilat

bartin informata, por edhe protëinat, enzimat dhe ribozomet të cilat "e ushqejnë

periferinë. Kur ardhja e tyre ngadalësohet apo ndërpritet, atëherë periferia

shkatërrohet. Mirëpo, periferia pjesa muskulore mund të dëmtohet edhe në mënyre

parësore. Çrregullime e funksionit dhe ndërtimit të njësisë motorike i përbejnë

sëmundjet neuromuskulare. Për shkak të këtyre çrregullimeve, muskujt e pacientit

bëhen atrofike (masa e tyre humb), kursë aksioni i tyre behet i kufizuar dhe

zhvillohet paraliza e përcjellë me hipotoni muskulare. Sëmundjet që kanë për

substrat shkatërrimin e qëlizës nervore diagnostikohen si "neuropati", kursë ato në

të cilat shkatërrohen qelizat muskulore si "miopati". Edhe neuropatitë, edhe

miopatitë mund të zanë fill në organizmin e shëndoshë si sëmundje parësore, mirëpo,

shumë me të shpeshta janë sëmundjet e trashëguara shumë sistemesh (p.sh.

dystrophia myotonica), apo si sëmundje dytësore si p.sh. pas çrregullimit të

funksionit të tiroides apo alkoolizmit. Në kushtë normale njësia motorike sillet sipas

principi"të gjitha apo asgjë". Kjo do të thotë së një impuls në fijen nervore motorike

shkakton kontraksion sinkron e të gjitha fijeve muskulore, të cilat ky i inervon.

Secila fijet muskulore tërthoro-vijore, një here përgjigjet në impuls, i cili vjen me

nervin motorik. Pasoje e kontraksionit të njësisë motorike për këtë arsye është

shuma e përgjigjeve mekanike e fijeve muskulore, të cilat ajo i përfshin.

Demijelinizimi: Në dalje nga substanca e përhimet, aksonet e qelizave ganglionale

të brireve të përparme fitojnë mbështjellësë mijelinike. Veç të tjerash, këto

mbështjellëse kanë edhe funksionin e izolatorit. Ky izolator është i ndërprerë me

ngushtimet e Ranvieit (Ranvier), ku mbi aksoleme nuk ka mijelinë. Distanca prej

njërit deri në ngushtimin e dytë i përgjigjet rajonit të një qëlize të Shvanit (Schëan)

(lloj i qëlizës satëlitore). Rrymat elektrike përhapën në mënyre elektrotonike në

rrathë, duke "kërcyer" izolatorin. Pengimi aktiv shkaktohet vetëm në rajonin e

ngushtimit. Për këtë arsye, ky lloj i përçimit quhet saltator. Në pjesët e nervave në

të cilat ngushtimet janë me të dëmtuara (si në nervat në zhvillim, apo në regjenërimi

pas dëmtimit, ku mijelinizimi është jo i platë), shpejtësia e përçimit së impulsit

është me e vogël. Neuropatitë demijelinizuese e ngadalësojnë shumë përçimin. Me

shpesh kemi të bëjmë me polineuropatinë, apo me poliradikulitin. Pacienti ka

pengesa simetrike, kryesisht distale, si dhe pengesa të ndijimit dhe motorike.

Dëmtimet i shkaktojnë reaksionët autoimune, por edhe ndryshimet metabolike

(uremia, sëmundja e sheqerit), helmet (alkooli, vinkristina), apo çrregullimet e

trashëguara enzimatike (mb. Refsum). Me raste me shumë sesa në cilindo pjesë tjetër

të sistemit nervor, këtu vjen në shprehje rregulla reaksionët shumë të ngjashme

me shkaqë shumë të ndryshme.

Çrregullimet motorike nervore

Aktivitetin motorik të sistemit nervor qendror e mbikëqyr komunikimi i ndërsjelle

i kores së trurit, trurit të vogël dhe ganglioneve bazale. Korja e trurit në periferi

ndikon drejtpërdrejt përmes sistemit piramidal (rruga kortikospinale dhe

kortikobulbare), apo në mënyrë të tërthortë, përmes rrugëve polisinaptike,

ekstrapiramidale (kortikoretikulospinale, kortikorubrospinale etj.) Ganglionët

bazale dhe truri i vogël e rregullojnë motoriken në pjesën me të madhe me ndikim

në caren motorike. Kuptimi tradicional i kontrollit motorik përfshin neuronin e lartë

motorik, aksonet e të cilit zbresin nëper pjesën e pasme të kapsula intërna,

pedunkulen e trurit dhe rrugën piramidale. Pas kryqëzimit në palcën e zgjatur,

aksonet në mënyrë të drejtpërdrejtë apo të tërthortë takohen me qelizat e "bririt" të

përparme të palcës kurrizore, kryesisht neuronitis poshtëm motorik. Shumë rruge

motorike descendentis e kontrollojnë aktivitetin e neuronit të poshtëm motorik, për

shembull: rruga kortikospinale, kortikobulbare, retikoluspinale, vestibulospinale dhe

rubrospinale. Burimi me i rendesishem i kontrolleve me të larta të motorikes së

njeriut janë rruga kortikospinale dhe kortikobulbare. Përveç rrugëve të përmendura,

sistemi nervor qendror motorik e realizon mbikëqyrjen edhe përmes dy sistemeve

suprasegmentale modulues: trurit të vogël dhe ganglionëve bazale. Është interesant

që asnjëra nga këto rruge nuk komunikon drejtpërdrejtë me bërthamat motorike të

nervave kraniale apo spinale. Ganglionët bazale po ashtu nuk pranojnë informata të

drejtpërdrejta sënsorike nga periferia.

Rruga kortikospinale, çrregullimet e saj

Dëmtimet e rrugës kortikospinale mbi kryqëzimin në piramide drejtpërdrejtë

shkaktojnë paralize të anës të kundërt të trupit (hemiplegjia) me hipotoni të

muskujve dhe dobësim të refleksëve vetjake. Dëmtimi nën kryqëzim jep pasqyre të

njëjtë në anën ipsilaterale të trupit. Muskulatura e fytyrës, shpesh është e përfshire

vetëm në pjesën e poshtme për shkak të inervimit të dyanshëm të pjesës së sipërme

të muskulaturës së fytyrës. Dëmtimi një anësor i trungut trunor shpesh është i

përcjellë me ndryshime të anës së njëjtë të nervave kraniale . dhe dobësi

kontralatërale të ekstremitëtëve. Në periudhën kohore prej disa ditësh deri disa java

pas dëmtimit, tonusi muskular behet i sforcuar (spastik), si edhe refleksët vetjake

(zhvillimi i klonusit). Në të vërtëtë, pas ndërprerjes së lidhjes së neuronit të sipërm

dhe atij të poshtëm motorik paraqitët tëjndjeshmeria e fijeve y, të cilat e rrisin

ndjeshmërinë e boshtit muskulor, kursë motoneuronet alfa reagojnë në mënyrë të

sforcuar në ngacmimet proprioceptive. Atëherë klinikisht gjejmë simptomat e

njohura të paralizës, spasticitëtit dhe hiperrefleksisë. Këto simptoma pjesërisht zënë

fill edhe për shkak të dëmtimit të rrugëve të tjera descendente, kurse manifestimi i

shenjës së Babinskit është pasoje ekskluzive, e dëmtimit të rrugës kortikospinale.

Shenja e Babinskit manifestohet si fleksion dorsal i gishtit të madh të këmbës pranë

mbledhjes së njëkohshme të gishtërinjve të tjerë pas ngacmimit të shputës. Në

rastin e dëmtimit të sistemit piramidal refleksët sipërfaqësore, posaçërisht ai

abdominal dhe kremastërik, dobësohen apo humbin. Paraliza e këmbës dhe dorës së

njërës anë të trupit quhet hemiplegji, kursë zë fill për shkak të dëmtimit të neuronit

të sipërm motorik kontralateral. Paraplegjia është paralize e të dyja këmbëve (kursë

zë fill pas prerjes së tërthortë të palcës kurrizore që i ndan të dy neuronet e sipërme

motorike). Paraliza e një ekstremitëti quhet monoplegji, kurse që të katërt

ekstremitestëve kuadriplegji. Paraliza e shkalles me të dobët quhet pareze.

Çrregullimet e funksionit të ganglioneve bazale

Në praktiken klinike, sistemi i ganglionëve bazale dhe bërthamat me to të

ngjashme supkortikale, quhet sistemi ekstrapiramidal. Ganglionet bazale marrin

informata prej gati të gjitha pjesëve të kores së trurit, e kjo ua bën të mundshme

ndikimin në punën e shumicës së pjesëve të trurit. Aksonet e nervave të korteksit

parësor motorik (fusha 4) dhe sensorik (3, 2, 1) projektohen në putamen, kurse pjesët

asociative të lobit frontal, parietal, oksipital dhe temporal bashkohen në nukleus

kaudatus. Prej striatumit, aksoni drejtpërdrejtë kalon në pjesët anësore dhe qendrore

të globus palidusit dhe pjesën retikulare të substanca nigra. Rrugët kryesore dalëse

të ganglioneve vijojnë nga globus palidus, i cili në mënyrë reciproke është i lidhur

me bërthamën subtalamike, kursë pjesa e brendshme projektohet timin e

fizpatologjisë së ganglionëve bazale ka sjelle zbulimi (njëherësh edhe i pari i tille

në neurologji) së abnormaliteti i njërës rruge neurotransmitore shkakton sëmundje

specifike. Është vërtëtuar së neuronet nigrostriatë përmbajnë dopaminë si

neurotransmitor themelor. Për shkak të pamjaflueshmerisë së dopaminës zë fill

sëmundja. e Parkinsonit, e njohur për çrregullimet e shprehura motorike. Sot, në

rrathë të veçantë nervore të ganglionëve bazale janë vërtëtuar shumë

neurotransmitore. Rruga e përmendur dopaminërgjike nigrostriatë i frenon

intërneuron kolinergjike në striatum. Rrugët kryesore dalëse prej striatumil të cilat

shkojnë në globus palidum dhe substancia nigra shfrytëzojnë neurotransmitorin

inhibitor acidin gama-aminobutirik (GABA) i cili në mënyrë kthyesë e mbikëqyr

sistemin dopaminërgjik nigrostriat. Ekzistojnë rrugët peptidergjike striatonigrale

dhe striatopalide, të cilat si transmitor përmbajnë substancën P dhe met-encefalinën,

por roli i tyre nuk është shpjeguar plotësisht. Rrugët me të mëdha dalësë të globus

palidus dhe pjesët retikulare të substancia nigra ndaj talamusit dhe trungut trunor

po ashtu janë GABA-ergjike. Rrugët kortikostriatë si transmitore e përdorin

glutaminën, ndërsa projeksionët talamostriate janë kolinërgjike, kursë të dyja

veprojnë eksitueshem. Brenda striatumit, me së shumti ka intërneurone kolinergjike.

Sëmundjet e ganglionëve bazale manifestohen si çrregullime të lëvizjes, dhe këto në

dy forma themelore: si varfëri e lëvizjeve (sindroma akineto-rigjid) dhe si shumë

lëvizje të pavullnëtshme (koreatetozat dhe diskinezitë). Themel i funksionit të

ganglionëve bazale është ekuilibri i sistemeve transmitore dopaminërgjike dhe

acetilkolinergjike. Hipofunksioni i dopaminës dhe hiperfunksioni pasues i

acetilkolinës shkaktojnë formën akineto-rigjide sëmundjes,kursë hiperfunsioni i

dopaminës me hipofunksion vijues të acetilkolinës shkaktojnë pengesa koreale.

Çrregullimet qendrore ndjesore

Principi etiopatogjenik topik është i shprehur qartë edhe në çrregullimet ndjesore

qendrore.

Dëmtimet e palcës kurrizore: Dëmtimet e funikuleve të pasme të palcës kurrizore,

mund të shkaktojnë çrregullime të ngacmueshmërisë në forme të parestëzionit .

Ndjesia taktile shpesh është e dëmtuar, kursë lokalizimi i saj është i pasigurt

(anestezioni). Njëkohësisht është dëmtuar dallimi taktil, kursë ndjesia e vibracionit

është e shkurtuar apo e fikur. Është e pranishme edhe simptomatika e ataksisë

sënsorike çrregullim i harmonizimit të lëvizjeve motorike, i cili manifestohet

me mbylljen e syve. Shpesh në këto raste ekzistojnë edhe hiperpatia, rritja e ndjesisë

taktile deri në pakendshmeri apo dhembje, që shpjegohet me mungesën e ndikimit

inhibitor të fijeve të dëmtuara, të cilat percojnë ndjesi epikritike (fijet e trasha të

mijelinizuara A) në nivelin intëgrativ të palcës kurrizore (në kuptimin e tëorisë së

mbikëqyrjes së hyrjes së informatave). Sindroma e përshkruar bart emrin e tabesit të

tipit disociativ, sindroma i funikuleve të pasme. Kjo përfshin sëmundjen tabes

dorsalis dhe dëmtimin funicular në avitaminozen B12. Rëniet e disocuara të

ndjesisë, zënë fill edhe me rastin e dëmtimit të rrugës spinotalamike. Gjejmë

pasqyrën klinike të analgjezise dhe termoanalgjezisë së pjesëve kontralatërale

të sipërfaqës së trupit dhe ekstremitëtëve nën nivelin e dëmtimit (në rastin e dëmtimit

të njëanshëm). Të sëmurit, ngacmimet e dhembshme dhe tërmike i përjetojnë si

prekje. Ky lloj i disociacionit quhet siringomieli. Hasët në siringomieli (çarje e lindur

e palcës kurrizore) dhe në tumoret intramedulare. Meqë siringomialia është shpesh

e lokalizuar në palcën e poshtme kurrizore të qafës, rëniet ndjesore paraqitën në

rajonin e shuplakës. Dëmtime të izoluara të rrugëve spinocerebelare praktikisht

nuk gjejmë kurrë, megjithatë këto rruge bashke me rrugët e tjera ndjesore, shpesh

janë të dëmtuara në sëmundjet e palcës kurrizore

Sindromi talamik: Sindromi talamik me së shpeshti shkaktohet me infarcerimin e

rajonit irigues të artëries talamostriate. Perveg hiperpatisë,ze fill renia kontralatërale

e sënsibilitëtit të thelle, ndjesisë së diskriminimit hapesinor e kohor dhe ndjesisë

taktile. Demtimet e rajonit projektues sënsibil në dredhen postcentrale, demtimet e

rruges talamoparietale, shkaktojnë renie kontralatërale ndjesore. Varesisht nga

perhapja dhe vendosja e demtimit, mund të zenë fill hemisindromat e plota, apo

reniet janë të kufizuara në siperfaqë me të vogla (nje ekstremitët apo pjesa e tij).

Ndjesia e vibrimit eshtë e ruajtur, kursë ekzistojn crregullime në diskreditimin kohor

dhe hapësinor, e ndonjehere edhe anëstëzioni, dhembje nuk ka. Simptomat

ngacmuesë në demtimet e ketij rajoni, mund të paraqitën në forman e atakeve

epileptike sensitive të Jacksonit.

Crregullimet e funksioneve të trurit

Në metabolizmin e tëresishem të njeriut truri ka vend të vecantë: me peshe permban

vetëm 2% të peshes së pergjithshme të trupit, kursë merr 15% të vellimit të zemres

dhe 20% të shpenzimit të pergjithshem të oksigjenit në qëtësi. Metabolizmi

energjetik i trurit, varet plotësisht nga furnizimi i panderprere me glukoze dhe

oksigjen, meqë rezervat e tyre në tru janë shumë të vogla.

Rregullimi dhe autorregullimi i qarkullimit të trurit

Truri nuk eshtë organ homogjen, keshtu që pjesët nuk janë njesoj të furnizuara me

gjak. Niveli i aktivitetit metabolik në pjesët e vecanta të trurit vazhdimisht ndryshon

dhe panderprere kerkon harmonizimin e ardhjes së gjakut me nëvojat lokale

enërgjetike. Rritja e metabolizmit në pjesët e vecanta të trurit shkakton nje varg

ndryshimesh me të cilat rritët ardhja e gjakut. Në lengun perreth jashtëqelizor rritët

perqëndrimi i adenozinës dhe joneve të kaliumit, e kjo eshtë pasoje e

depolarizimitdhe shpenzimit të ATP. Ngrihet PC02 , kursë pH bie. Kjo shkakton

vazodilatim dhe shton rrjedhen e gjakut. Rol të caktuar në këtë pershtatje të

qarkullimit në nevojat e shtuara energjetike kanë edhe jonët e kalciumit dhe

prostaglandinët, si dhe disa transmitore nervore. mekanizmave themelore

rregullatore, të cilat reagojnë në ndryshimet lokale të metabolizmit, truri ka edhe

mekanizma shumë mire të zhvilluara autorregulluese. Mekanizmi me i njohur

autorregullues eshtë aftësia e enëve të gjakut të trurit, që ti adaptohen ndryshimeve

të presionit mesatar arterial dhe së pa marre parasysh luhatjet e tij, mbajnë rrjedhen

e perhershme të gjakut..Ishemi e quajme crregullimin e perhershem apo të

perkohshem të qarkullimit të gjakut, pa marre parasysh mekanizmin e zanafilles të

tij. lshemia me së shpeshti ze fill per shkak të ardhjes së pakesuar të gjakut, kursë

mund të jetë pasoje e metabolizmit dukshem të ngritur, i cili nuk mund të kenaqët as

me rritjen me të madhe të qarkullimit (p.sh. në atakun epileptik me nuk ka suksës

të veproje),gjakderdhjes subaraknoidale dhe migrenës. Kur gjaku arrin në hapesiren

subaraknoidale, pervec spazmit të permendur zenë fill edhe ndryshimet tjera të cilat

grregullojnë qarkullimin e gjakut: ngritja e presionil intrakranial, reaksioni

inflamator, renia e pH së likuorit dhe ndryshimet metabolike në tru crregulluar të

zemres.

Crregullimet e barrieres hematoencefalike

Struktura dhe funksioni i barrieres hemato-encefalike:Ekzistimi i barrieres hemato-

encefalike në kuptimin mortologjik dhe funksional, eshtë shumë i rendesishem per

krijimin dhe mbajtjen e tij nga hyrja e shkaktareve infektive. Nësë dime së në kushtët

normale fiziologjike indi nervor eshtë imunologjikisht inërt (nuk ka kundertrupa, as

qeliza imunokompetëntë) eshtë e qartë sa eshtë i rendesishem tunksioni i tij

mbrojtës. Nocioni i barrieres hemato-encefalike ka kuptim të shumëfishtë, meqë

perfshin kembimet specifike në të dyja kahet në rrafshet kontaktuesë midis enëve të

gjakut dhe likuorit në regjionin e pleksusit korioid dhe cipes araknoide (barriere

hemato-ljkuoriale), si dhe në mes rrafshet gjak-tru në rajonin e kapilareve të thelia

të trurit (barriera hemato-encefallke në kuptimin e ngushtë të fjales). Bazën

morfologjike të ketyre barrierave e perben lidhja e ngushtë mesqelizore (Tight

junction), midis qelizave epitëliale të pleksusit korioid, midis qelizave të araknoidesë

dhe midis qelizave endoteliale të kapilareve të trurit.

Mekanizmi i ndërlikuar i kalimit të substances naper barrieren hemato-encefalike

perfshin:

a)Difuzionin e lire (H20, 02 ,C02, medikamentet lipofile neuroaktive, hormonet

lipofiie),

b)Difuzionin e lehtësuar në gradientin e perqëndrimit pranë transmitoreve specifike

membranore (sheqeret, aminoacidet, paraardhesit e aminoacideve nukleinike, shumë

dyzime polare të cilat e kalojnë me veshtirësi barrierënn hemato-encefalike kursë

janë të domosdoshme për metaboiizmin e trurit),

c)Transportin aktiv (elektrolitet, acidin folik, acidin askorbik)

d)Mekanizmat transportuesë membranoze, pinocitoziin dhe mekanizmin

vezikular (të cilin kryesisht e gjejme në kushtët patologjike).

Barriera hemato-encefalike në kushtet patologjike

Ekziston nje varg i gjendjeve patologjike të lidhura me rregullimin e funksionit të

barrieres hematoencefalike (inflamacioni, lendimi, ishemia, procesët kompresive,

konvulzionet, helmimet me helmet kimike dhe C02, ndryshimet osmotike). Keto i

percjell përshkueshmeria me e madhe e barrierës per makromolekulat dhe qelizat e

ndryshme. Per ndryshimet e tilla, janë pergjegjes qarkullimi i shtuar i substancave

nëper qeliza, inkuadrimi i mekanizmit të intensifikuar vezikular, demtimi i lidhjes

së ngushtë mesqelizore dhe neovaskularizimi i barieres hemato-encefalike.: Procesët

inflamatore e rrisin pershkueshmerinë e barrierës hemato-encefalike dhe me ketë

mundesojnë hyrjen e proteinave (imunoglobulinave, komplementit) dhe qelizave

(granulocitëve nëutrofile, limfociteve, monociteve) nga gjaku në hapësirën

ekstravaskulare të trurit.Gjendjet e tjera fizpatologjike në të cilat eshtë vertëtuar

crregullimi i barrieres hematoencefalike: Ketu bejnë pjesë meningjitet virale dhe

meningoencelaliti, absceset e trurit, sëmundjet parazitare të trurit, faza akutë e

sklerozs multiple, gjakderdhjet intracerebrale, infarkti i trurit dhe tumoret. Me rastin

e demtimit të barrieres hemato-encefalike me ishemi apo me proces tumoral, pas

procesit të nëovaskularizimit, qelizat e posakrijuara endoteliale të kapilareve të

trurit, shpesh nuk janë më të ngjitura, por midis tyre mbetën të cara si në kapilaret

sistemike. Prandaj edhe ngrihet perqëndrimi i protëinave në hapesirën

ekstravaskulare të trurit.Ndryshimet osmotike të lengut jasht qelizor

(hiperosmolalitëti akut dhe kronik) po ashtu ndikojnë në funksioninë barrirës

hematoencelalike. Periudha e shkurtër kohore e hiperosmolalitëtit shkakton

pershkueshmeri reversibile të barrieres. Ketë quajme hapje osmotike. Ajo eshtë

pasoje e zvogelimit të vellimit të qelizave endoteliale dhe me këtë edhe lirimit të

kalimit midis tyre.

Proteinat e trurit

Sinteza e protiinave në qelizat nervore, eshtë shumë me e madhe sesa në shumë inde

të tjera, duke perfshire edhe melcinë. Me së shumti eshtë stimuluar me rrjedhen e

shpejtë të proteinave prej citoplazmes së trupit të neuronit (perikarioni), permes

zgjatimeve deri të mbaresat nervore (sinapsat). Shpejtësia e sintëzes dhe zberthimit

të protëinave të qelizave nervore, varet nga aktivitëti i tyre funksional. Kohëzgjatja

e protëinave të vecanta nervore, rregullohet me aktivitëtin e enzimave zberthyesë

(protëinazave) nga lizozomet, citoplazma, membrana dhe lengu jashtëqelizor.

Protëinat strukturale të mijelinës (protëolipidet), janë proteina tejet stabile, të cilat

ndertohen plotësisht pas 7 muajve. Në anën tjetër, proteina e aksonit, tubulina

plotësisht nderrohet per vetëm 20 ditë. Në sintëzen e protëinave të qelizave nervore

ndikojnë substanca të shumta, posacerisht medikamentët dhe hormonët. Per

shembull, ACTH stimulon sintëzen, kurse disa medikamente, sikur haloperidoli

(bllokues i receptoreve dopaminergjik), pengojnë sintëzen e proteinave të qelizave

nervore. Sintëzen e zvogeluar të proteinave të qelizave nervore e hasim në neuropati,

kursë demtimin e ndertimit të protëinave të vecanta e gjejme në sëmundjet të cilat

janë shprehje e mutacionit të gjeneve. Në aktivitëtin funksional të qelizave nervore,

rol vendimtar kanë proteinat, para së gjithash të ashtuquajturat proteina specifike të

trurit. Ketu mendojme në proceset e mesimit dhe memorizimit, të cilat i percjell

sinteza e shpejtuar e ARN dhe proteinave, si dhe dukuria e proteinave specifike.

Prandaj, substancat të cilat ndikojnë në sintëzen e proteinave (p.sh. antibiotiket) e

zvogelojnë aftësinë e mesimit dhe memorizimit.

Mbartja aksonike: Mbartja aksonike eshtë mbartje aktive e substancave prej trupit

të qëlizes nervore me akson, deri në mbaresën presinaptike. Ky eshtë aktivitët

specifik pikerisht i qelizave nervore. Me të harmonizohet aktiviteti i bazes gjenetike

me ndertimin molekular dhe me aktivitëtin funksional të zgjatimeve shumë të largeta

(sinapse). Me bartjen aksonike në periferi të neuronit, mbartën proteinat dhe

molekulat e shumta të tjera si dhe organëlat qelizore (ribozomet, mitokondritë).

Molekulat nga periferia e neuronit (sinapsa), mbartën deri të trupi i neuronit (dhe

berthama), me të ashtuquajturin transport retrograd). Crregullimi i bartjes aksonike

të grupit të vogel të qelizave nervore (nucleus basalis Meynërt) gjendet në

demencionin sënil të Alzheimer-it. Shkaku i drejtperdrejtë i sëmundjes së

Alzheimer-it eshtë i panjohur, por zhvillimi i saj lidhet me (1) crregullimin e sintëzes

së proteinave, (2) aluminën (ngjitja e aksoneve) dhe (3) me reaksionin imunologjik

në protëinat e crregulluara aksonike

Lipidet e trurit

E perbejnë rreth 50% të masës së thatë të indit të trurit, ndersa janë shumë më të

bollshëm në substancën e bardhë (mijelina), sësa në substancen e perhimët (korteksi,

berthamat subkortikale). Truri permban përqëndrime të mëdha të

glicerofosfolipideve (fosfatidil-kolina apo lecitina,

fosfatidiletanolamina),fosfosfingolipideve(sfingomijelina),glikosfingo-

lipideve(cerebrozide, sulfatide, gangliozide) dhe kolesterol.

Fosfolipidet(glicerofosfolipidet) perbejnë matriksin themelor membranor

(dyshtresor) të qelizave nervore. Pjesa e lipideve të tjera, posacërisht kolestërolit,

eshtë e rëndesishme per percaktimin e vetive fizike të membranës (viskozitëti,

fortësia). Prej lipideve, per tru është specifik perqëndrimi i lartë i gangliozideve në

membranat sinaptike dhe i cerebrozideve në mbeshtjellesit mijelinik. Përvec per

fosfolipide, sintëza e lipideve të trurit eshtë shumë e ngadalshme në krahasim me

sintëzen e protëinave. Cerebrozidet dhe gangliozidet janë stabile, meqë nuk

zberthehen deri në njesitë themelore (acidet yndyrore, sfingozina, monosaharidet).

Perkunder kesaj, fosfolipidet shumë shpejtë zberthehen deri në njesitii themelore

(acidet yndyrore, gliceroli), të cilat inkuadrohen në rruget e tjera metabolike (p.sh.

gliceroli në glukolizii). Per sintezen e lipideve të trurit janë të domosdoshme

acidet yndyrore, posacërisht të pangopura (acidi linolik, linolinik), të cilat duhet të

merren me ushqim (acidet yndyrore esënciale). Crregullimet e metabolizmit të

lipideve të vecanta të trurit (p.sh. gangliozidozat), paraqiten pranë crregullimeve të

renda të funksioneve të trurit dhe fëmijet e tillë shpejtë vdesin pas lindjes. Keto

semundje janë të shkaktuara me crregullime gjenike të sintezës së enzimave,

kryesisht lizozoniale, të cilat janë të nevojshme per zberthimin e lipideve. Per

shembull, MG2-gangliozidoza (sëmundja e Tay- Sachs-it, crregullimi i enzimes

hekzaminidazës A), Në hipotireoze gjejmë shtim të permbajtjes së gangliozideve të

qelizave nervore, per shkak të veprimit normal inhibitor të tiroksinës në sintëzen e

tyre. Kur lajmërohen në qarkullim, gangliozidet e qelizave nervore shkaktojnë

pergjigje imunologjike. Lipidet e trurit janë shumë të ndjeshme në hipoksi. Në

hipoksi paraqitën sasi me të mëdha të peroksidazave të lira, të cilat prej acideve të

ngopura yndyrore të lipideve membranore krijojnë acide të pangopura yndyrore. Kjo

e crregullon lëvizjen e protëinave nëpër siperfaqen e membranës dhe i demton

funksionet membranore të qelizave nervore (transporti membranor, mbartja

sinaptike). Meqë lipidet e trurit krijojne matriksin membranor të qelizave nervore në

të cilin janë futur molekulat kyce per bioelektrogjenëzë dhe transmision sinaptik

(enzimat, receptoret), crregullimet e ndërtimit dhe të përbërjes së lipideve

membranore cojnë nga crregullimet e renda të funksionëve të trurit.

Membrana sinaptike

Crregullimet e funksionëve të trurit në sëmundjet nervore, me së shpeshti janë të

percjella me ndryshimet e ndertimit molekular të sinapsave. Me ketë rast,

mendojme në crregullimet e mbartjes sinaptike, të cilat mund ti shkaktojnë faktoret

e ndrysëm metabolik (uremia, diabeti), hormonal (hipotireoza), farmakologjik

(psikofarmaket) apo shkaqet e drejtperdrejta, sic janë crregullimet e ndertimit të

receptoreve per neurotransmitore, apo enzime të rendesishëm per sintëzen e

neurotransmitoreve. per shembull, sëmundja e Huntington-it, perfshin e sintezen

e zvogeluar të acidit gama-aminobutirik dhe acetilkolinës në striatum, per shkak të

demtimit të enzimit glutamat­dekarboksilazes dhe acetilkolinë-

transferazes.Mirëpo,per crregullim të ndertimit molekular të sinapsave, me së

shpeshti nuk janë të nëvojshme ndryshimet aq "të medha" kimike, por mjaftojnë

edhe ndryshimet e tëmperatures apo pH. Në rastin e temperatures së ulet, qelizat

nervore e rrisin numrin e acideve sialinike në siperfaqën membranore;e me ketë

shtohet nëgativiteti i siperfaqës membranore dhe mbahet percueshmeria dhe

ngacmueshmeria. Ndryshimi i permbajtjes së acideve sialinike në molekulat

membranore eshtë i lidhur per pershtatjen e siperfaqës së qelizave nervore

kushtëve të ndryshme të ambientit, kursë tërthorazi eshtë shprehje e aktivitetit

gjenik (permes enzitnës sialil-transferazes). Me ketë rast, rol vendimtar ka vetia e

acideve sialinike që ti lidhin fort janët e kalciumit: kjo eshtë njera nga menyrat

e rregullimit të pershkueshmerisë membranore per jonët e natriumit dhe kaliumit.

Crregullimet e lidhjes së jonëve të kalciumit per acidet sialinike të sipërfaqës

membranore të neuroneve (sinapsa) i hasim edhe në rastet e ndryshimeve të

thartësires (acidoza dhe alkaloza). Acidoza e forcon lidhjen e kalciumit per acidet

sialinike, me cka zvogelohet pershkueshmeria e membranës dhe veshtiresohet

aktivitëti elektrik. Alkaloza shkakton disociacionin e jonëve të kalciumit nga

acidet sialinike të sipërfaqës membranore, gje që e shton pershkueshmerinë e

membranës per jone, kurse qëlizen nervore e benë shumë të ngacmueshme .

Baza molekulare e demtimit dhe regjenerimit të sistemit nervor

Shumë substanca kimike dhe biologjike, mund të shkaktojnë crregullime të

funksioneve të trurit, të cilat i percjellin edhe crregullimet e ndryshme kimike.

Mirepo, shumë pak dime per crregullimet specifike molekulare të qelizave nervore,

të cilat janë baze per crregullimin e funksionit të trurit. Në të vertëtë, bazen e

funksioneve të trurit e perbejnë qelizat nervore të organizuara në rrathet e

nderlikuara funksionale të neuroneve, keshtu që crregullimi molekular i nje neuroni

(apo i numrit të vogel), me kohë con nga crregullimet e mëdha në nivelin qelizor dhe

molekular. Demtimi i numrit me të vogel të qelizave mund të kompensohet

funksionalisht me aktivitetin e neuroneve fqinje. Nëse dëmtohen lidhjet sinaptike në

ndonje neuron, në të mund të vendoset një pjesë e sinapsave nga neuronet fqinje. Pas

mbarimit së mekanizmave kompensatore, demtimet e imëta molekulare të qelizave

nervore bëhen të panjohura në ndryshimet e shumta kimike të regjionëve të

ndryshme të trurit në sëmundjen e zhvilluar. Disa sëmundje tregojnë qartë së per

zhvillimin e tyre eshtë pergjegjës demtimi selektiv molekular, i cili ka perfshire

grupin e vogel të qelizave nervore në sistemin nervor qendror (p.sh. biirthamen e

rreth 102 neuroneve). Shembuj per këtë janë sëmundja e Parkinsonit, të ciliin e

percjell demtimi i neuroneve dopaminergjike në substantia nigra, dhe sëmundja e

Alzheimer-it, të cilen e percjell vdekja e neuroneve kolinërgjike në bërthamen bazale

të Maynert-it. Mirepo, zhvillimi i shenjave të sëmundjes nuk eshtë i lidhur per

demtimet molekulare edhe të rajonëve të tjera të trurit (në të cilet perfundojnë keto

neurone), posacerisht atyre me të cilet neuronet e demtuara janë të lidhura

drejtperdrejtë. Per këtë arsye, sëmundjet e sistemit nervor të shkaktuara me demtimet

selektive të qelizave nervore, megjithatë i percjellin shumë crregullime, shpesh në

dukje të pavarura të funksionëve të trurit. Zhvillimi gradual i crregullimit të

funksioneve të trurit në sëmundjet degjenerative (demencioni sënil, siimundjet

ekstrapiramidale, etj.) eshtë i kushtëzuar me aftësinë e qelizave nervore që të

zevendesojnë aksonet e neuroneve të demtuara me daljen e aksoneve të reja. Forma

e tille e regjenerimit wshtë funksionale dhe e hasim në gjakderdhjet në tru

(apopleksioni), në të cilat pas paralizes së plotë, përtëritet aktiviteti motorik. Në

mekanizmin molekular të regjenerimit të zgjatimeve të qelizave nervore vend kyc

kanë molekulat e siperfaqes membranore të neuronit (glikoproteinat, glikolipidet)

dhe glia-qelizat fqinje, të cilat (kur janë të ngacmuara me demtim), ekskretojnë

protëinat të cilat stimulojnë daljen e zgjatimeve të reja të neuroneve dhe drejtimin e

tyre deri në vendin e pragut (p.sh. faktori nervor i rritjes). Meqë qelizat nervore nuk

ndahen, baza molekulare e regjenërimit funksional të zgjatimeve të neuroneve vetëm

"pjesërisht" të demtuara (trupi i ruajtur i neuronit) jep mundesi reale per sherim me

të mire të sistemit nervor.

QELLIMI I PUNIMIT

Punimi”Aspekte mjekoligjore të traumave të kokës” ka për qellim:

Njohjen e gjithanshme të aspekteve teorike duke u bazuar në literaturën bashkohore,

kryesisht në literaturën mjekoligjore të traumatologjisë.

Studimin statistikor të traumave të kokës për periudhen e pesë viteve të fundit, sipas

një metodike të përcaktuar.

Thellimin në njohjet dhe vlerësimin mjekoligjorë të vecorive të traumave të kokës

në bazë të ekzaminimeve kliniko−imazherike, si dhe ekzaminimin e kufomave në

Institutin e Mjekësisë Ligjore duke dhënë një ndihmesë shumë të madhe në hetimin

dhe gjykimin cilësorë të rasteve me karakter kriminal ose aksidental nga ana e

policisë gjyqësore, prokurorisë dhe gjykatave.

Vlerësim të plotë të aspekteve mjekoligjore të këtyre traumave nga ana e mjekëve të

urgjencës, specialistë, kirurgë, traumatologë, reanimatorë etj.

Njohjen e të dhënave të përgjithshme, eksperimentale të punimit në lidhje me masat

që duhet të mërren për parandalimin dhe pakesimin e dëmtimeve me karakter

traumatik të kokës

DISA TË DHËNA TË PËRMBLEDHURA MBI

TRAUMAT

TË DHËNA TË PËRGJITHSHME

Traumatologjia mjekoligjore është ajo pjesë e mjekësisë ligjore që studjon dhe vë në

raport me dispozitat ligjore pasojat e dëmtimeve trupore të shkaktuara nga dhunat

fizike, kimike, dhe biodinamike. Ne koncept traumatologjia ligjore e demtimeve te

kokes ndryshon nga traumatologjia klinike, megjithëse si njëra ashtu dhe tjetra kanë

nocione fundamentale të përbashkëta. Traumatologjia klinike studjon në të demtuarit

gravitetin e lezionit në raport me prognozën, terapinë etj.; ndërsa traumatologjia

mjekoligjore i jep në radhë të pare rëndësi përcaktimit të shkaqeve dhe mekanizmit

të traumes, komlpikacioneve të afërta dhe të largëta të lezionit etj.

Një vështrim i shkurtër historik i krimeve kundër jetës

Krimet kundër jetës, ashtu sikurse veprat penale të tjera, janë dukuri historike e

shoqërore.

Në rendin e bashkësisë primitive kishte individë të veçantë që kryenin vrasje brenda

fisit ose jashtë tij. Në këtë kohë krimi kryhej me mjete primitive (heshtë, gurë etj.)

Edhe në rendin skllavopronar vrasja ishte diçka e zakonshme, sidomos vrasja e

skllevërve që nuk konsiderohej krim, kurse për vrasjen e skllavopronarit zbatohej

hakmarrja ose dënimi me vdekje.

Rregullimi juridik i krimeve kundër jetës dhe i dëmtimeve të tyre bëhej me ligje, siç

ishin ligjet e Babilonisë (Kodi i Hamurabit rreth vitit 1350 p.Krishtit), të Romës së

vjetër (Ligji i 12 tabelave etj,.), ashtu si në vende të tjera, edhe në Iliri, bashkë me

lindjen e shtetit ilir u krijua edhe e drejta penale zakonore, e cila parashikonte dhe

bënte rregullimin ligjor edhe të vrasjeve. Mënyrat më të zakonshme të vrasjes ishin

përdorimi i mjeteve prerëse shpuese(shpatat, heshtat, shigjetat), helmimet, asfiksitë

etj. Deri vonë armët e zjarrit ende nuk njiheshin.

E drejta penale feudale karakterizohet nga ligje barbare, që kërkonin dënime të

egra, si: shtypja nën rrotën e karrocës, prerja e kokës etj. Në feudalizmin e vonshëm

interes të madh historik, juridik e praktik ka paraqitur vrasja për hakmarrje sipas

parimit të talionit “gjak për gjak”. Kjo përmendet edhe nga e drejta zakonore penale

e shqiptarëve ku, sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit, parashikoheshin llojet e

ndryshme të vrasjeve: vrasje për grabitje, vrasje të mikut në besë, vrasje në kuvend,

vrasje të gruas me barrë, vrasje për gjakmarrje etj. Në këtë kohë mjeti më i

parapëlqyer për kryerjen e vrasjeve ishte arma e zjarrit. Përveç gjakmarrjes sipas

kanunit, për vrasje parashikohej edhe dënimi me vdekje, që jepej për vrasjen e mikut

në besë, për vrasjen pas pajtimit të gjakut etj. Si çdo formacion i ri ekonomiko-

shoqëror edhe kapitalizmi krijoi legjislacionin e tij, që mbron marrëdhëniet

shoqërore të bazuara në pronën private kapitaliste. Sigurisht, legjislacioni penal

borgjez ishte më përparimtar se ligjet penale feudale dhe nga pikëpamja formale

juridike mbronte në mënyrë të barabartë jetën e personit. Në këtë kohë vrasjet nga

shpata ose plumb ishin në rend të ditës. Ekspertimi mjekoligjor i viktimave filloi të

futet si një veprim hetimor i detyrueshëm dhe u bënë studimet e para në fushën e

mjekësisë ligjore. Vlen të përmendet këtu botimi i veprës “De Relatipnilus

Medicorum” (mbi konkluzionet e mjekëve) në vitin 1597 nga Fodeles, që

konsiderohet i pari traktat sistematik i mjekësisë ligjore ku midis shumë çështjeve i

kushtohet rëndësi edhe ekspertimit të vrasjeve.

Në vitet 1621-1635, Paulus Zacchia, që konsiderohet një nga figurat më të shquara

të mjekësisë ligjore, botoi në pesë vëllime veprën e tij madhore “Questiones medico-

legales” ku për herë të parë preken veçoritë e ekspertimit mjekoligjor të kufomave

të vrara.

Më pas, në shekujt e 18-19-të, me shtimin e prodhimit të armëve të zjarrit, kudo në

botë pati një rritje dramatike të viktimave nga këto armë, sidomos në konfliktet e

armatosura me armë zjarri, në luftëra lokale dhe botërore, veçanërisht më pas në

Luftën I dhe Luftën II Botërore ku numri i viktimave arriti në disa milionë. Në ditët

e sotme, me ashpërsimin dhe thellimin e krizës së përgjithshme në rajone të

ndryshme të botës, vetëm nëpërmjet terrorizmit dhe banditizmit, në çdo 23 minuta

kryhet një vrasje me armë zjarri.

Në vitin 1893 lindi një version i ri traume, ndodhi i pari aksident automobilistik në

Francë ku shoferi pësoi dëmtime të lehta.

Lezionet nga traumat e para u panë në këndvështrimin e diagnostifikimit dhe të

mjekimit, mjekët e parë që u ndeshën ishin traumatologët dhe kirurgët, për më vonë

u bënë objekt të mjekëve ligjorë.

Fazat e studimit të traumave të kokës.

Studimet dhe botimet shkencore: artikuj, monografi ne fushën e traumatologjisë janë

të shumta, kjo ndodh sepse ka një rritje të madhe të formave, mekanizmave të

shkaktimit të traumave në përgjithësi dhe të kokës ë vecanti si rezultat i shtimit të

mjetëve të trasportit rrugor, ajror, hekurudhor, detar, traumat nga pakujdesia dhe

traumat me qëllime kriminale.

Rastet e para të traumave automobilistike janë përshkruar në literaturën Gjermane

dhe Franceze deri në vitin 1932, ku studioheshin përsonat e plagosur dhe të

gjumtuar, ku dëmtimet më të shpeshta ishin në kokë dhe në gjymtyre. Straith në

botimin e tij përshkruan me hollësi dëmtimet e kokës dhe të fytyrës të dëmtuarve

nga traumat automobilistike si dhe mekanizmat e tyre, si dhe propozonte masat që

duhët të merreshin për të parandaluar dhe lehtësuar këto dëmtime, mjekësia ligjore

në ate kohë përshkruante lokalizimet, karakteristikat dhe i përshkruante me detaje

që nga dëmtimet më të vogla ekimoza, dërmishtjet, gërvishtjet, hematomat, plagat,

frakturat si dhe shenjat specifike, karakteristike të mjetit që kishte shkaktuar.

Periudha statistikore mbaron në vitin 1940 ku mjekët kirurgë, traumatologë, mjeko

ligjorë punuan në përpilimin e statistikave në lidhje me karakteristikat e traumave

dhe në artikujt e tyre rekomandonin masat që duhet të merreshin për parandalimin e

traumave. Karakteristikë e tyre ka qenë përshkrimi i hollësishëm i dëmtimeve

sidomos atyre të kokës, mekanizmat e shkaktimit të këtyre dëmtimeve dhe gjithashtu

përshkruan karakterin kriminalistik.

Periudha e tretë statistikore vazhdon deri në ditët e sotme dhe ka dhënë një trajtim

të ri shkencor kryesisht në studimin e traumave komplekse, me cështjet e tyre

specifike duke i dhënë shumë rendësi diagnozes diferenciale në lidhje me llojet,

mjetet, mekanizmat e shkaktimit ku shumë punime jane botuar për aspektet e

traumave te kokës.

DISA ASPEKTE TË STUDIMIT TË TRAUMAVE TË KOKËS

Në përqindjen më të madhe e zënë traumat e kokës të shkaktuara nga aksidentet

automobilistike. Rëndësi konkrete për të bërë një studim ka informacioni, se ku janë

shkaktuar këto trauma në lidhje me vendin ku eshtë shkaktuar lezioni, lokalizimi i

vendit ku është kryer, tipin e rrugës së zonës, relievin, kushtet metrologjike, kohën

e kryerjes, stinën, mjetin me të cilin është kryer.

Akti mjekoligjor i konstatimit të dëmtimeve, i kryer nga ekspertët mjekoligjorë ku

përshkruhen dëmtimet e jashtme dhe të brenshme në mënyrë të detajshme si dhe të

dhënat antropologjike, dëmtimet përshkruhen qartë në skicë lokalizimet e tyre,

karakteri i dëmtimit ekimozë, gërvishtje, dërmishtje, hematomë, plagë, frakturë,

luksacion etj.

Rëndësi të madhe i kushtohet shkallës së gravitetit, ku në lidhje me këtë kryhen

studime të tipit statistikor, i cili ka për qellim klasifikimin sipas shkallës së dëmtimit,

makanizmin e shkaktimit të dëmtimeve, specifikimi i mjetit të kryerjes së dëmtimit

të kokës dhe klasifikimin e kategorisë së dëmtimeve.

Me rëndësi shumë të madhe është orientimi teknik i cili synon të japë të dhëna

teknike dhe shkencore për mënyrat e zvogëlimit të dëmtimeve nëpermjet vendosjes

së kritereve për të kontrolluar gjendjen shëndetësore të drejtuesve të mjetëve

automobilistike, të transportit ajror dhe detar, vendosjen e rregullave të rrepta me

qëllim eliminimin e përdorimit të alkoolit, mundësitë e përmirësimit të trafikut

rrugor. Si dhe krijimin e mundësisë nëpërmjet makinerive antropometrike të

instrumentalizuara për te ngritur mekanizmin me cilin është kryer aksidenti, i cili

është i domosdoshëm për dhënien e të dhënave me qëllim eleminimin e defekteve,

me qëllim zvogelimin e numrit te aksidenteve.

DEMTIMET E KOKES KARAKTERISTIKAT DHE MEKANIZMAT E

SHKAKTIMIT

1. Dëmtime të kokës

Nga të gjitha dëmtimet në zona të ndryshme, më të zakonshmet dhe më me rëndësi në praktikën

mjeko-ligjore jane plagët (dëmtimet) në kokë dhe në qafë, jepin arsye të forta për dominimin e

dëmtimeve në kokë:

1-Koka është shënjestra e zgjedhur në pjesën më të madhe të sulmeve që përfshijnë edhe goditjet

e forta.

2-Kur viktima shtyhet ose hidhet në tokë shpesh godet kokën.

3-Truri dhe membranat qe e mbulojnë(kafka, flokët etj) janë më delikatët ndaj traumave

(goditjeve) të renda të cilat nëse ndodhin në zona të tjera të trupit rrallë janë vdekjeprurëse.

Të kuptuarit praktik të plagëve neuropatologjike nga traumat janë më esenciale për patologun

mjeko-ligjor sesa çdo aspekt tjetër i punës së tij, sepse dëmtimet në kokë mundësojnë demtimin

më të madh në vdekjet nga sulmet, rrezimet apo aksidentet rrugore.

2. Dëmtimet e skalpit( lëkurës se kokës)

Skalpi gjithmonë dëmtohet në traumat që shkaktojnë plagë në kokë dhe tru. Gama e zakonshme e

gervishtjeve, nxirjeve dhe carjve që shkaktohen, mund të shmangen pjeserisht ose në mënyrë

tangenciale për shkak të prezencës së flokëve të cilat luajne rolin e një faktori modifikues të

goditjes. Kur një plagë është e dukshme në ballë, prapa qafës, në tëmtha ose në një zonë pa flokë,

ekzaminimi bëhet njësoj si në çdo pjesë tjetër të trupit. Në zona të tjera të mbuluara me flokë duhet

kushtuar kujdes gjatë autopsisë që të palpohet çdo pjesë e kafkës në të cilat ekziston mundësia e

ndonjë plage ose gërvishtjeje, enjtje, nxirje, apo çarje që mund të mos vihet re. Në rastet kur

gjendet një lezion ose dyshohet për një të tillë skalpi duhet të pastrohet me kujdes nga qimet

(floket) për ekzaminime dhe fotografime të mëtejshme.

3. Anatomia mjeko-ligjore e skalpit

Në sipërfaqje, lëkura përmban folikulat e qimeve, gjendrat e yndyrës, gjendrat e djersës. Lëkura

është e ngjitur me aponeurozën me anë të rripave vertikalë fibrozë që shkojnë deri në shtresën

subkutane brënda qeskave të mbushura me dhjamë. Venat e gjakut dhe fijet nervore shtrihen në

këtë shtresë lart mbi epikraniumin aponeurotik (i quajtur në gjuhën formale “galea aponeurotica”).

Kjo është një shtresë e dendur me fije fibroze që shtrihen në thellësi të shtresës së skalpit në të

gjithë perimetrin e kafkës. Në të vërtetë është një tendinë e sheshtë që bashkon pjesën frontale dhe

oksipitale të muskulit occipitalo-frontal. Në brendësi të aponeurozës ndodhet një shtresë e hollë

indesh lidhëse që e ndajnë aponeurozen nga perikraniumi i cili është periosteumi i jashtëm i

kafkës. Disa vena kalojnë përmes të gjitha shtresave, nga ajo sipërfaqsore deri në perikranium,

depërtojnë kafkën dhe komunikojnë(lidhen) me sinuset venoze intrakraniale duke përgatitur

kështu terren për meningitin dhe trombozën e sinuseve nga plagët e infektuara të skalpit.

4. Gërvishjet në skalpin e kokës

Gërvishjet e skalpit janë më pak të zakonshme sesa ato të pjeseve të tjera të trupit për shkak të

flokëve të cilët arrijnë të parandalojnë ose të zbusin efektin e shkaktuar nga goditje jo shumë të

rënda. Gërvishjet e shkaktuara nga një forcë pingule lenë gjurmë në lëkurë megjithëse përsëri

flokët mund të ulin madhësinë e dëmtimit.Vetëm në qoftë se flokët nuk hiqen me kujdes në autopsi

me një thikë të mprehtë (brisk) ose makinë pa shkaktuar prerje ose thellim të mëtejshëm të

gërvishtjeve ato padyshim që nuk do shihen.

5. Kontuzioni i indeve të buta te ekstrakraniale

Maviosja(kontuzionimi i skalpit) mund të jetë e vështirë për t’u dalluar deri sa të hiqen floket.

Enjtjet janë fenomen i maviosjes sepse gjaku i mbledhur nuk mund të shpërndahet në brendësi për

shkak të shtresës së fortë të kafkës. Zakonisht një plagë e rëndë në kokë formon një shtrese të hollë

të enjtur gjaku poshtë lëkurës e cila mund të perhapet më gjeresisht. Enet e gjakut në disa raste

ndodhen poshtë aponeurozës, shtresa e jashtme e fortë e lëkurës, por më shpesh ndodhen midis saj

dhe epidermës.

Infiltrimi i gjakut mbas demtimit gjithashtu mund të jetë prezent poshtë perikraniumit, në

periosteum që ndodhet shumë afër sipërfaqjes së jashtme të kafkës. Këtë pergjithësisht e ndeshim

në plagët në kokë, ku zakonisht shoqërohen me fraktura të kafkës dhe burimi i gjakrrjedhjes është

vendi i demtimit. Ngjitja sa më e shpejtë e perikraniumit tek foshnjat mund të kufizojë menjëherë

përhapjen e gjakrrjedhjes.

Përveç gjakrrjedhjes nën lëkurë, edema mund të shfaqet pas demtimit dhe shtresat e lëkurës mund

enjten(të trashen) nga një lloj lëngu si ind në formë xhelatinoze. Prsh. “sytë e nxirë”, gjakrrjedhja

nën lëkurë mund të jetë e lëvizshme sidomos nën gravitet. Megjithëse një plagë apo hematomë

nën skalpin anterior mund të shpërndahet brenda orëve ose edhe minutave për t’u shfaqur më pas

tek rrathët e syve duke shkaktuar sy të nxirë. Në mënyrë të ngjashme një dëmtim i përkoheshem

mund të shfaqet më vonë pas veshit gjë që shkaktohet nga një goditje në qafë. Njësoj si dëmtimet

në pjesë të tjera të trupit edhe ato në lëkurën e kokës mund të jenë të dukshme menjëherë pas

goditjes demtimet, të dallohen gjatë jetës, por edhe pas-vdekjes. Kjo shkaktohet si pasojë e lëvizjes

së gjakut në nivel indor ose nga hemoliza e përhapur jashtë e cila lë njollë në indet subkutane.

Forma e armës apo oblektit që shkakton traumën nuk mund të dallohet mirë në skalp përsëri për

shkak të flokëve në zonat ku lëkura nuk ka flokë si në ballë ose në zona ku ka rënë floku të gjitha

lezionet traumatike janë njëlloj të dukshme si në çdo pjesë tjetër të trupit me përjashtim të goditjeve

me objekte jo të mprehta të cilat krijojnë çarje me forma të rregullta.

6. Çarjet e skalpit (lëkurës së kokës)

Çarjet e skalpit nxjerrin shumë gjak dhe kjo humbje gjaku mund të jenë fatale në plagosjet të rënda

në qoftë se nuk trajtohen siç duhet. Plagët më të thella e më të rënda, janë humbja e një pjese të

madhe të lëkurës së kokës e cila mund të jetë hequr nga koka duke ekspozuar aponeurozën ose

kafkën. Kjo mund të ndodhë në qoftë se flokët ngecin në ndonjë makineri siç ndodh jo rrallë tek

gratë që punojnë nëper fabrika. Një shkak tjetër i zakonshëm në ditët e sotme është aksidenti

automobilistik ku rrotullimi i rrotave të makinës mund të tërheqë flokët bashkë me skalpin duke

krijuar një plagë të ngjashme me ato të gjymtyrëve.

Plagët në kokë mund të vazhdojnë të nxjerrin gjak edhe pas vdekjes sidomos në qoftë se koka

ndodhet në një pozicion të varur. Një plagë e shkaktuar menjëherë pas vdekjes mund të nxjerrë

gjak mjaftueshëm dhe ndonjëherë këto fakte shkaktojnë konfuzion për natyrën e plagëve, nëse ato

janë shkaktuar para ose pas vdekjes, ose për kohën e mbijetesës pas shkaktimit të plagës. Çarjet

në lëkurë mund të riprodhojnë formën e objektit të goditjes megjithëse më e zakonshmja është

thjesht një carje e rastësishme. Goditje të rënda të shkaktuara me objekte mbretese si çekiç ose

vegla pune mundesojnë krijimin e një imazhi të qartë ose pjesërisht të qartë për armën që ka

shkaktuar vdekjen. Një çekiç me kokë me forme të rrumbullakët mund të godasë skalpin në formë

rrethore por në të shumtën e rasteve formon vetëm një hark rrethi. Në të tilla raste skaji që është

më në thellësi mund të japë një të dhënë për këndin e goditjes. Mundet edhe të ketë një frakturë të

shtypur në kafkë në vendin e goditjes, me të njejtën madhësi dhe formë pavarësisht se anen e

kundërt të kokës mund të shkaktojë frakturë më të madhe. Një frakturë e shtypur në këto kushte

nuk është e pashmangshme, megjithatë një ose më shumë fraktura lineare mund të përhapen në

formë rrezesh nga vendi i goditjes.

Një problem madhor në dëmtimet e skalpit janë ndryshimet midis plagëve prerese dhe çarjeve nga

goditja.

Lëkura e kokës është shembulli më i mirë i indit sipërfaqësor që shtrihet në kocka. Një ngjeshje e

dhunshme mund të shtypë lëkurën drejt kafkës, kështu që një goditje me një objekt në formë shkopi

mund të çajë lëkurën dhe indet poshtë saj në një mënyrë të c’rregullt, e cila mund të duket shumë

e ngjashme me shënjën e goditjes nga një objekt i mprehtë. Ekzaminimi me vëmendje nga afër dhe

përdorimi i lentes në qoftë se është e nevojshme do të tregojë nëse këto çarje nga goditja kanë:

-plagë në formë vijash, urezash dhe pse kjo zonë mund të jëtë e ngushtë

-flokë që depërtojnë në plagë të cilat nuk janë prerë

-fije të holla lëkure, rrënjë flokësh dhe ndoshta nerva të vegjël dhe vena në thellësi të plagës.

7. Plagët e skalpit në rastet e rrëzimit

Është thelbësore që patologu të marrë në konsideratë që rëniet në një sipërfaqe të sheshtë ose

goditjet nga një objekt i gjerë dhe i sheshtë si p.sh dërrasa, në disa raste të ralla mund të mos lënë

shënja të jashtme në kokë. Por pergjithesisht një dëmtim i tillë mund të shkaktojë një çarje e cila

mund të jetë lineare, në formë ylli ose të c’rregullt.

Dëmtime të tilla në pjesën e pasme të kokës shkaktohen zakonisht nga rëniet, sidomos në viktima

në gjendje të dehur. Rëniet me kurriz mbi një sipërfaqe si cepi i murit ose dysheme mund të

shkaktojë një çarje të terthortë, e cila mundet që pjesërisht të ndaje skalpin nga kocka e kafkës dhe

të bëjë të mundur shqitjen përfundimtare të një pjese të skalpit nga koka. Rrëzimet zakonisht

dëmtojnë protuberancen(gungën) oksipitale, zonën frontale ose parieto-temporale. Plagët në

kapakun e kokës gjithmonë duhet të ngrenë dyshime për një sulm, sepse është e pazakontë të

dëmtosh kapakun e kokës edhe nëse bie nga një lartësi e konsiderueshme. Në raste të rralla, një

rënie me kurriz që mund të ketë ndeshur një sipërfaqe vertikale si p.sh një mur ose mobilje shtëpie,

mund të shkaktojë dëmtime në kapakun e kokës, por zakonisht duhet të ketë një komponent tjetër

si çarje apo gërvishje përveç plagës kryesore.

8. Dëmtimet në fytyrë

Dëmtimet në fytyrë janë të zakonshme dhe kur janë të rënda shoqërohen me dëmtime të skeletit,

rralleherë mund të jenë fatale. Shpesh çojnë në dëmtime fatale të kafkës ose mund të jenë fillimi i

një rruge që çon në plagë të rënda te cilat arrijnë deri në dëmtime trurit.

Në përgjithësi plagët mund të duken së jashtmi, por të gjitha shkallët e dëmtimit të brendshëm

mund të shfaqen gjithashtu në skeletin e fytyrës. Për shkak të kontureve komplekse të fytyrës,

format e ndryshme të mjekrës, hundës, kockave te mollzave, vetullave, veshëve, buzëve mund të

zbusin impaktin e goditjes, me pasoje dëmtime karakteristike. Vetullat janë veçanërisht delikate

dhe të ekspozuara gjatë rënieve dhe goditjeve. Një goditje në vetull shpesh çan lëkurën dhe mund

të shkaktojë fraktura në brendësi të fytyrës duke përfshire këtu edhe konturin orbital. Pjesa skajore

e hundës është elastike dhe shpesh i shpëton dëmtimeve serioze, megjithëse gërvishtjet janë të

zakonshme. Kocka e hundës shpesh thyhet, gjë që mund të vihet re nga lëvizjet dhe kërcitjet gjatë

palpimit të jashtëm dhe nga hapja gjatë autopsisë. Gjakrrjerdhja nga hunda është më e rëndësishme

sesa dëmtimet në strukturën e saj sepse tek një viktimë që është pa ndjenja, hemoragjia në masë të

madhe, mund të kalojë në kanalet e pasme të zbresë në fyt dhe të shkaktojë bllokime fatale të

rrugëve të frymëmarrjes. Mandibula dhe maksilla mund të thyhen nga goditjet direkte dhe të

shkaktojnë gjakrrjedhje të rrezikshme brenda gojës, të shoqëruar me dëmtime të indeve të buta.

Një goditje e fortë, ose një shqelm nga njëra anë e nofullës mund të shkaktojë thyerje laterale,

bilaterale ose dhe kontralaterale. Dëmtime të rënda në fytyrë që ndodhin në shqelmime ose në disa

aksidente automobilistike mund të shkëpusin kockat skeletore të fytyrës nga kafka. Pjesa e

poshtme e maxillës që mban qiellzën dhe dhëmbët e sipërm mund të shkëputet komplet nga pjesa

tjetër e kafkës. Në autopsi mënyra më e mirë për të parë kockat e fytyrës është të pritet dhe të

ngrihet lart lëkura e fytyrës duke e prerë për të fituar pamje deri tek rrathët e syve nëse është e

nevojshme. Dëmtimet në gojë dhe buzë janë të zakonshme në aksidentet me “rrahje” përfshirë këtu

dhe abuzimet tek fëmijët. Buzët mund të kenë plagë ose çarje dhe më tepër dëmtimi vjen nga

trysnia e ushtruar ndaj buzëve nga dhëmbët dhe kockat e dhëmbëve.

9. Shkelmimet

Shkelmimet në fytyrë janë të zakonshme dhe shihet lehtë se shkaktojnë më shumë dhimbje. Plagët,

çarjet, thyerjet mund të jenë pasojë e shkelmimeve në pjesën e poshtme të nofullës, por dëmtime

të ngjashme pëson edhe nofulla e sipërme dhe vetullat. Gjurmët e lëna nga shualli i këpucëve ose

nga majat e tyre mund të jenë të dukshme. Gërvishtjet nga shkelmat mund të duken në faqe ose në

ballë pasi shualli i këpucëve fërkohet në lëkurë. Është e pazakontë të kemi vetëm një sy i nxirë pa

asnjë dëmtim tjetër nga një shkelmim, si gërvishje, shenjë nga këpuca në mollza ose në vetull apo

hundë. Mund të kenë rënë dhëmbët, të jenë thyer ose shkulur nga shkelmat apo grushtat e fortë,

mund të kemi sy të nxirë ose dhe fraktura të hundës. Një shkelm nga njëra anë e nofullës mund të

shkaktojë fraktura të shumta në nofull ose edhe një thyerje të vetme kontralaterale.

Mund të jetë e vështirë ose e pamundur të bëhet ndarja e këtyre rasteve midis plagëve (sidomos në

fytyrë) të shkaktuara nga shkelmat dhe ato të shkaktuara nga përplasja me një objekt të fortë.

Shenjat e majës së këpucës nuk janë edhe aq të zakonshme pasi atletet prej gome elastike janë në

përdorim universal. Në shkelmim shualli i kepucës mundet të lë shenja ndërsa një majë e

rrumbullakët mund të lë vetëm një gërvishtje, plagë apo çarje jo specifike. Ka të ngjarë që

dëmtimet në kocken e brendshme mund të tregojnë përmasat e plagës dhe mund të jenë një tregues

më i mirë për mënyrën e shkelmimit, sepse forca e ushtruar në fund të muskujve të këmbës është

më e madhe sesa ajo e grushtit.

10. Sytë e nxirë(ekimoza, hematoma)

Hematoma e zakonshme në rrathët e syve ose “sytë e nxirë” zakonisht shkaktohen nga një grusht

direkt ose shkelm në folenë e syve, por patologu duhet të marrë gjithmonë në konsideratë disa

alternativa të tjera për të shpjeguar. Një sy i nxirë mund të jet rezultat i:

-dhunës direkte e cila mund të mos shoqërohet me gërvishtje ose çarje në faqe, vetulla, hundë ose

pjesë të tjera të fytyrës.

- plaga në lëkurën e kokës është në pjesën e përparme.

-mbledhja e gjakut në rrathët e syve nga ndonjë frakturë nga kockat e përparme të kafkës. Kjo vjen

shpesh nga plagë të renda të shkaktuara nga një rënie në pjesën e pasme të kokës, që çon në një

frakturë të dytë në kockën shumë të hollë të rrethit të sipërm të syve. Shoqërohet gjithmonë me

dëmtime të rënda në lobet e përparme të trurit. Një goditje e thjeshtë ne fytyrë me një sipërfaqje të

sheshtë zakonisht nuk shkakton sy të nxirë, sepse vetullat, mollzat dhe hunda parandalojnë

dëmtimin e rrathëve të syve.

11. Dëmtime në vesh

Veshi i jashtëm shpesh dëmtohet nga goditjet në kokë dhe është një tregues i dukshmem, në

abuzimin ndaj fëmijëve. Plagët dhe çarjet në llapën e veshit janë të dukshme në ekzaminim dhe në

dëmtimet e rënda, veshi mund të shkulet i gjithi nga koka zakonisht nga një tërheqje në pjesën e

pasme aty ku veshi bashkohet me kokën. Kur paraqitet një dëmtim shumë i madh sidomos me

enjtje të pjesëshme të llapës së veshit, duhet konsideruar se kjo vjen nga shkelmimi. Veshi mund

të jetë kafshuar dhe pjesërisht edhe shkulur, gjë që me raste e pëson hunda. Në të tila raste këshilla

e ekspertit ligjor mund të jetë shumë e rëndësishme pasi shenjat e dhëmbëve mund të përbëjnë një

provë thelbësore.

12. Rrëzimet

Rrëzimet janë të zakonshme dhe përmasat e pasojave nuk varen direkt nga distanca që bie personi.

Shumë njerëz mund të vdesin pas rënies nga një pozicion ulur dhe të tjerë mund të mbijetojnë

rënien nga disa metra lartësi. Rënia nga një pozicion ulur mund të ndodhë kur personi është i dehur

ose nga ndonjë sulm, apo në rast sëmundje (humbje ndjenjash) dhe për shumë arsye të tjera. Vdekja

mund të vijë nga një dëmtim në kokë, sidomos në pjesën e pasme të kokës. Një çarje e lëkurës në

pjesën oksipitale ose një frakturë në kafkë ne pergjithesi jane te mjaftueshme, jo gjithmone është

e nevojshme që të ndodhë një dëmtim cerebral. Mund gjithashtu të ndodhë një hemoragji e

brendshme ose më rrallë e jashtme, kjo e fundit zakonisht nga një rënie anash e kokës. Shqetësuese

për dëmtimet në kokë jane rrëzimet tek fëmijët, kjo c’eshtje diskutohet në literaturen mjeko ligjore,

thuhet se pavarësisht dëmtimeve fatale nga një rënie prej disa metra lartësi, fëmija ka mbijetuar,

por ka edhe raste të frakturave të kafkës dhe dëmtimeve në tru nga rënie të parëndësishme përfshirë

këtu disa rënie nga tavolina apo kolltuqe ku kanë konsistuar dëshmitarë mjekë. Tek të rriturit

frakturat janë shkaktuar pa dyshim nga rëniet në sipërfaqe shumë të forta vetëm nga 50cm ose më

shumë.

Rëniet tek personat e moshuar shumë shpesh shkaktojnë fraktura në pjesën e pasme të kokes,

sidomos në kockat e legenit, brinjët, krahët, kocka femorale etj. Osteoporoza është shkaku kryesor

për numrin shumë të lartë të këtyre dëmtimeve nga rëniet.

13. Rëniet nga lartësitë

Rëniet nga një lartësi e konsiderueshme, përgjithësisht nga një ndërtesë janë të zakonshme në

vetëvrasje dhe në disa aksidente sidomos tek fëmijët. Me raste vdekjet nga rrëzimet nga lartësia

mund të jenë vdekjeprurëse vecanërisht tek fëmijët.

Kur një person bie ose hidhet nga një lartësi, trajektorja e rënies është drejtuar poshtë dhe distanca

ku trupi godet tokën me pikën e hedhjes është e ndryshme. Per te diferencuar se kemi te bejme me

vrasje apo vetvrasje ka rendesi te masim distancën sesa larg murit është hedhur, ose mund të bjerë

trupi. Kjo gjë varet shumë nëse viktima bie pasivisht në afërsi të murit apo e ka planifikuar hedhjen

me force. Trupi mund të bjerë, ndërkohë që ruan të njëjtin orientim deri në tokë por zakonisht

kthehet dhe rrotullohet në një mënyrë të paparashikuar. Varicionet e zhvendosjes së pozicioneve

pjesërisht varen nga lartësia e hedhjes dhe kohës për tu kthyer. Kjo do të thotë që trupi mund të

godasë tokën në shumë pozicione të ndryshme dhe mund të godasë disa pjesë, pengesa gjatë rënies

poshtë, duke e bërë kështu interpretimin e plagëve të vështirë. Impakti i parë është zakonisht vendi

i dëmtimeve më serioze, por jo gjithmonë në çdo rast, pasi mund të goditen dy zona njëkohësisht,

siç është koka dhe shpatullat etj. Forca e energjisë kinetike që nevojitet gjatë një rënie duhet të

shpërndahet e gjitha deri në kohën që trupi të ndalojë, kështu që nëse vetëm një përplase ndodh ka

mundësi të ketë më shumë dëmtime, sesa një sërë përplasjesh të tjera si kapërcime dhe rrotullime

të trupit në tokë. Nëse trupi bie me kokë do të ketë një frakturë masive, shpesh çarje në lëkurën e

kokës dhe ndoshta daljen jashtë të trurit. Të dyja, kapaku dhe baza e kafkës mund të thyhen dhe

nganjeherë baza e kokes shtypet drejt shtyllës kurrizore. Dëmtimet e bazës janë të zakonshme në

hedhjet nga lartësitë në këmbë kur përplasja trasmetohet në kolonën vertebrale dhe vertebrat që

ndodhen lart së bashku me një unazë kockore përreth foramen magnum, futen brenda kafkës duke

shkaktuar “frakturën klasike unazore” të kockës oksipitale.

Kur rënia është në këmbë, presioni mund të thyejë skeletin aksial në shumë pika. Këmbët mund

të thyhen në çdo pikë, në nivelin tibial apo femoral dhe shpesh bilateral. Nyjet e kockës femorale

mund të dalin, kockat lidhëse të legenit të zhvendosen apo lëvizin dhe legeni mund të thyhet. Ky i

fundit shpesh thyhet në artikulacionet sakro-iliake; forca e sipërme (forca që ushtron trupi poshtë,

drejt këmbëve) çon sakrumin poshtë si një pykë drejt legenit. Pjesët e poshtme të trupit dhe zona

e legenit ngelen të padëmtuara, forca e trasmetuar mund të thyejë shtyllën kurrizore në mes ose në

nivel të gjoksit.

Nëse rënia ndodh në anët e trupit (ije) mund të ndodhë çdo kombinim dëmtimesh. Fraktuara të

shumfishta të brinjëve, shpatullave dhe përreth tyre ose fraktura të krahëve, çarje në kurriz, të

ndenjura, gjymtyrë dhe dëmtime serioze abdominale, mund të ndodhin me pasojë plagë të

brendshme, si shkatërrim të mëlçise, mushkrive, shpretkës apo zemrës.

Fraktura të kafkës

1. Anatomia mjeko-ligjore

Kafka dhe kockat e fytyrës shtrihen poshtë një membrane në jetën fetale. Fontanela anteriore

mbyllet në mënyrë funksionale midis javës së 9 dhe 26 pas lindjes, ndonëse nuk është totalisht e

mbyllur deri ne muajin e 18. Fontanela postriore mbyllet deri në javën e 8 pas lindjes. Shenjat

suturave mbyllen gjatë fëmijërisë dhe formimi i kockëzimit ndodh në periudha të ndryshme gjatë

jetës së një të rrituri. Kafka e një të rrituri përbëhet nga kocka të forta. Kafka varion në trashësi

tek të rriturit dhe ndryshon nga nje vend në tjetrin. Zonat më të holla dhe delikate shtrihen në

pjesën parieto-temporale, latero-frontale dhe lateralo-oksipitale. Mesatarja e trashësisë frontale

dhe parietale te një mashkull i ri është midis 6 dhe 10 mm. Zona më e hollë është në kockën

temporale ku mund të jenë vetëm 4 mm, kurse në kockën oksipitale në mes të saj mund të jetë 15

mm ose edhe më shumë. Trashësia e kafkës ka rendesi, sepse një kafkë e hollë ka më pak mundësi

të thyhet, sepse është më elastike dhe mund të kthehet në normalitet pas shtypjes pa u thyer, kjo

vlen për foshnjat.

Rrallherë fraktura e kafkës në vetvete përbën rrezik për jetën, por është efekti shoqërues që ndodh

njëkohësisht nga forca e trasmetuar mbi përmbajtjen e kafkës ai që shtyn në rrezik.

Prezenca e një frakture në kafkë është megjithatë një e dhënë mbi madhësinë e forcës që është

ushtruar në kokë dhe është e pazakontë që, një dëmtim i tillë i rëndë sa të thyejë kafkën, mos të

shkaktojë demtime të brendshme, mund të kemi humbje të shkurtër ndjenjash, por ka dhe

përjashtime.

2. Mekanizmat e thyerjes së kafkës

-Kur në kafkë rezulton një goditje e përqëndruar ndodh një shtrëmbërim momental në formën e

kafkës. Kafkat e foshnjave, të cilat janë më elastike dhe kanë sutura më fleksibile në vijat ku

bashkohen kockat me njëra-tjetrën, mund të shtrembërohen më shumë sesa kafka më e fortë e një

të rrituri. Zona në pikën e goditjes përkulet për brënda dhe meqënëse përmbajtja e kafkës është

pothuajse e pamundur të shtypet, duhet per pasojë të ketë një tjetër shtrembërim ose enjtje në zona

të tjera të njohura, analoge e goditjes rrethore (efekti i rrathëve në ujë). Të dyja këto zona të futura

brenda apo të shtypura për nga jashtë mund të jenë pikat e fillimit të frakturës në qoftë se

shtrembërimi i kockës i kalon limitet e elasticitetit të vet.

Kur kafka shtrembërohet presioni ushtrohet ne pjesën konkave te kockes dhe forcë tërheqjeje

(tensioni), con ne konveksitet. Në qoftë se ky i fundit kapërcen kufirin e elasticitetit mund të

ndodhin frakturat. Kur pjesa e brendshme e kafkës mund të thyhet, atëherë dhe pjesa e jashtme do

të thyhet në vijat e zonës së deformuar. Nëse forcat janë shumë të forta, një tjetër frakturë nga

shtypja mund të ndodhë.

-Në rrethanat më të zakonshme të një goditje më të gjerë, shtrembërimi i kafkës nuk është i

lokalizuar (nuk ka vendodhje të vetme), por aty ku forca është e madhe mund të ndodhin fraktura

nga i njëjti mekanizëm që tejkalon limitet e elasticitetit. Frakturat mund të largohen nga zona e

goditjes, duke ndjekur vendet e dobësuara në strukturën e kockës ose mund të shpërndahen nga

zona e goditjes. Goditjet në disa zona të caktuara të kafkës në mënyrë të vazhdueshme, lejojnë të

formohen fraktura në vende të caktuara, për shembull goditja në zonën temporale të sipërme ose

parietotemporale shkaktojnë fisura të thella që vazhdojnë përreth dhe poshtë zonës temporale.

Në qoftë se goditja është e forte, një frakturë tjetër tenton të vazhdojë në anën e kundërt përmes

kapakut së kafkës. Një goditje e rendë në anë, ose në kapakun të kokës shpesh çon në fraktura në

kapakun e kokës që vazhdojnë drejt bazës së kafkës, zakonisht përmes shtresës në kockat, në mes

të kafkës për t’u futur deri në fossa pituitary. Në pjesën më të madhe të dëmtimeve këto vija

frakturash shpesh mund të përshkojnë kafkën komplet në formën e një “frakture hinkë” duke e

ndarë bazamentin e kafkës në dy pjesë. Këto fraktura nuk fillojnë në pikën e goditjes, fillojne

vetëm në qoftë se aty ndodhen fraktura të mëparshme; ato kanë filluar nga një distance për shkak

të deformimit nga kompresioni (si kundërpërgjigje e goditjes), por zakonisht kthehen mbrapsht

drejt pikës së goditjes. Kur goditet zona e përparme, rruga e zakonshme për një frakturë lineare

është vertikalisht poshtë ballit. Goditja ose rënia në zverk mund të sjell një frakturë që kalon në

mënyrë tipike vertikalisht ose oblige poshtë në anët e vijave të mesit të kockave të pasme, duke

arritur natyrshëm në foramen magnum. Përveç kësaj, elementi i kundërveprimit të një rënie në

zonën oksipitale mund të shkaktojë fraktura në kockat e rrathëve të syve, në kockat e përparme, si

rezultat i forcës së trasmetuar përmes vetë trurit.

-Goditje e rënda lokale shkaktojnë deformime të përqëndruara dhe të përgjithshme, një kombinim

i frakturave të drejta dhe frakturave në formë rrezesh mund të formojnë një mozaik në formën e

“rrjetës së merimangë”.

-Kur goditja e fokusuar është e rëndë, frakturat ekzistuese mund të ndjekin formën e objektit të

goditjes si psh: koka e një çekiçi. Forma mund të ndjekë vetëm atë pjesë të objektit që preket në

kafkë, psh koka e rrumbullakët e një çekiçi mund të godasë në një kënd akut, kështu vetëm një

gjysëmrreth i kockës do të goditet në brendësi, ana e kundërt rrëshket poshtë duke shkaktuar një

krisje të parregullt. Pjesa më e thellë e thyerjes do tregojë se ku ka goditur fillimisht mjeti; mund

të ketë “uniformitet” të vijëzimeve.

Aty ku goditja formon këndë të ngushtë me objektin, vetëm shtresa e jashtme mund të thyhet,

sepse goditet në qendrën më të butë pa shtypur shtresën e brendshme.

-Prezenca e flokëve dhe lëkurës është si një jastëk

kundër efektit të goditjes, kështu një goditje shumë

herë më e rëndë duhet për të shkaktuar të njëjtin

dëmtim që ndodh në një kafkë krejt të zhveshur.

Format dhe natyra e frakturave sidoqoftë janë njëlloj.

Duhet vënë re gjithmone kundërpozicionin(me

goditjen), i flokëve dhe lëkurës mund të ndryshojnë

sadopak përmasat e plagëve, në kafkë nga një goditje e

përqëndruar; psh. efekti i fërkimit në lëkurë mund t’i

shtojë disa milimetra diametrit të frakturës, e cila është

goditur nga një çekiç, në ndryshim me diametrin aktual

të matur të kokës së çekiçit.

-Aty ku dy ose më shumë fraktura të ndara ndodhin nga goditje të njëpasnjëshme dhe takohen me

njëra-tjetrën, sekuenca e dëmtimeve mund të përcaktohet nga “rregulli i Puppe” i cili realisht

bazohet në logjikën e thjeshtë. Fraktura e fundit do të përfundojë (jo ta kalojë) frakturën e parë, e

cila në mënyrë natyrale ndalon shtrembërimin e kafkës dhe kjo parandalon frakturat.

3.Tipet e frakturave në kafkë

Sipas mekanizmit të përshkruar më lart është me interes të klasifikojmë frakturat në kafkë si më

poshtë:

a. Frakturat lineare

Këto janë fraktura në formë vijash të drejta ose të përkulura shpesh me gjatësi të konsiderueshme.

Ato ose dalin të gjitha në formë rrezesh nga pika e goditjes; dalin nga poshtë ose në distancë nga

zona e goditjes nga deformimet e vendit. Ato mund të shfaqen në shtresën e jashtme ose të

brendshme por zakonisht i përshkruajnë të dyja.

Në varësi të formës së zonës së goditur të kafkës dhe vendit të goditjes frakturat mund të shfaqen

kudo në kafkë por veçanërisht të zakonshme janë kockat më të dobta dhe të pa mbështetura. Kocka

temporale, frontale, parietale dhe oksipitale mund të pësojnë fraktura njëshe apo të shumëfishta

lineare. Ato mund të përhapen poshtë në foramen magnum, përmes kreshtës supraorbitale deri në

fund të kafkës. Një frakturë e zakonshhme lineare nga bazamenti është ajo që kapërcen përmes

shtresave deri në kockat e mesme, shpesh duke ndjekur petrous temporal ose krahun më të madh

sphenoidal brenda fossa se hipofizës. Kjo shpesh vazhdon në mënyrë simetrike përmes kockave të

tjera të mesme duke ndarë bazën e kafkës në dy gjysma, që zakonisht shkaktohet nga një goditje e

rëndë në anë të kokës; kjo plagë nganjëherë quhet “fraktura e motoçiklistit” për arsye të dukshme.

Frakturat lineare mund të ndjekin rrugë horizontale përreth kafkës, zakonisht nga një zonë

temporale në anën tjetër në zverk, sesa rreth e rrotull ballit.

Tek fëmijët dhe të rinjtë një frakturë lineare mund të kalojë në vijen e suturës dhe të shkaktoj një

“diastasis” (hapsirë) ose hapje në pjesën më të dobët midis kockave. Kjo shihet më shpesh në

suturën sagitale midis dy kockave parietale. Tek foshnjat sidomos me sindromën e fëmijës së

abuzuar një frakturë lineare të një kockë parietale mund të arrijë në suturën sagitale dhe të

vazhdojnë përmes saj deri tek kocka e kundërt.

b. Frakturat unazë

Këto ndodhin në kockat e pasme rreth foramen magnum dhe shpesh shkaktohen nga një rënie në

lartësi në këmbë. Nëse energjia kinetike e rënies nuk absorbohet nga frakturat e kembëve, të legenit

ose shtyllës kurrizore, goditja trasmetohet në pjesën e sipërme te shtyllës kurrizore. Kjo mund të

shtyhet drejt kafkës, duke marrë një rreth nga kockat oksipitale me vete.

c. Frakturat ‘zhytese’

Ky mund të quhet një term përshkrues për një frakturë të cekët të shtypur që formon një gropë të

harkuar. Është më e zakonshme në kockat më elastike të fëmijëve dhe sigurisht mund të shfaqet

një boshllëk në mungesë të një frakturë të ngjashme me shtrembërimin që prodhohet kur shtypim

një top tenisi.

d. Fraktura mozaik “rrjetë merimange”

Siç e kemi përshkruar tashmë një frakturë e shtypur mund të krijojë çarje të tjera që dalin nga ajo

duke formuar një “rrjetë mërimange” ose një model si mozaik. Niveli i shtypjes është minimal ose

dhe mund të mungojë në shtypje.

e. Fraktura të shtypura

Goditja e përqëndruar shkakton një përkulje nga brënda shtresës së jashtme, vetëm nëse kjo

përthithet në diploe. Shtresa e brendshme do të përkulet gjithashtu brenda hapsirës së kafkës. Edhe

nga armët me majë të mprehtë si psh. thikat e rënda, sëpatat ose hanxharët të cilat mund të

shkaktojnë një prerje të pastër nga jashtë. Nga armët e rënda prerëse si shpata, formohet një plagë

karakteristike në kockë, si në kafkë apo dhe zona të tjera. Goditja fillestare pret pastër kockën mes

për mes dhe në njerën anë shpesh kocka është shumë e mprehtë. Tërheqja prapa e armës ndodh

në një kënd paksa të ndryshëm edhe nga paramendimi ose nga ndonjë lëvizje që ka lidhje midis

kockës dhe tehut të armës. Kjo do te cojë në një fragment të parregullt të kockës në krahë të kundërt

me armën, kështu që dëmtimi i mbetur ka një anë të lëmuar dhe një anë të ashpër. Këto shpesh

shihen në materialet historike dhe arkeologjike nga betejat dhe masakrat.

Aksidentet automobilistike, në shumicën e rasteve janë rezultat i shkeljes së rregullave të

qarkullimit në qytete dhe në rrugët e vendit nga ana e personave që drejtojë automjetet(shoferat),

ose nga pakujdesia e kalimtarëve. Në ngjarjet automobilistike të shoqëruara me vdekje ose me

dëmtime trupore jo vdekjeprurëse, organet e hetimit, simbas rastit, i parashtrojnë ekspertit

mjekoligjor një sërë pyetjesh të ndryshme, për zgjidhjen e të cilave ai është i detyruar me anën e

metodave të ekzaminimit të vëjë në dukje lezionet, të përcaktojë karakterin dhe veçoritë e tyre dhe

në bazë të studimit dhe të analizës së mëtejshme të këtyre të dhënave, të sqarojë çështjet lidhur me

mekanizmin e formimt të çdo lezioni, drejtimin e forcës goditëse, pozicionin e viktimës në

momentin e ngjarjes, pjesën e automjetit me të cilën është bërë goditja etj., dëmtimet në traumat

automobilistike mund të shfaqen në këto mekanizma:

1) Nga goditja me pjesët e ndryshme të automjetit,

2) Nga goditja me rrëzim ose përplasje,

3) Nga shkelja e trupit me rrotat e automjetit,

4) Nga zvaritja e trupit,

5) Nga ngjeshja e trupit me një pjesë të automjetit në një objekt të fortë (mur, shtyllë etj.),

Nga rrëzimi i pasagjerëve prej karrocerisë ose kabinës së automjetit, kurse aksidentet hekurudhore

ndodhin ne pergjithesi nga pakujdesia e qytetareve. Nga rrezikshmëria që paraqesin për jetën dhe në

përqindjen më të madhe të rasteve e çojnë viktimën në vdekje qysh në momentin e ngjarjes. Lezionet nga

këto mjete në përgjithësi caktohen nga të njëjtat mekanizma sikundër edhe në traumat automobilistike dhe

në varësi me karakterin e tyre mund ti ndajmë në tri grupe:

1) Dëmtime karakteristike për traumat hekurudhore.

2) Dëmtime nga mjete hekurudhore që nuk kanë asgjë karakteristike me këto trauma.

3) Dëmtime nga mjete hekurudhore të ngjashme me dëmtimet nga veglat shpuese, prerëse etj.

MATERIALI DHE METODA Dëmtimet traumatike të trurit.

Prezantim me dëmtimet e trurit:

Informacioni i mëposhtëm është mbledhur nga dy burime të ndryshme. Një nga burimet është

shqyrtimi i rasteve ne Institutin e Mjekesise Ligjore, ekzaminimi i te demtuarve, si dhe autopsite

dhe burimi tjeter jane rastet e trajtuara ne pavionet e traumatologjise ne spitalin qendror te ushtrise.

Per trajtimin e kesaj teme jane mare ne shqyrtim 1000 raste.

Përmbajtja

1. Cfarë eshte demtimi i trurit?

2. Percaktimi i shkalles se demtimit te trurit.

3. Patologjia

4. Incidenca

5. Demografia

6. Shkaqet e demtimit te trurit

7. Referencat

8. Burimet

Cfarë është demtimi i trurit?

Dëmtimi traumatik i trurit është një dëmtim i shkaktuar si nga tumoret, ashtu dhe nga goditjet

traumatike, jane specifike pasi kerkojne specifikimin e mjetit dhe mekanizmit qe ka shkaktuar

traumë të trurit. Eshte e veshtire te përcaktohet forca e ushtruar ne koke qe sjell demtimin,

ashpërsine e goditjes, por vetëm fakti që demtimi është shkaktuar nga nje forcë e jashtme. Akoma

më specifik është dëmtimi i mbyllur nga ai i hapur i kokës, i mbyllur do të thotë se përmbajtja

kraniale, mund te jete prekur, por nuk ka ajër brenda pjesës mbrojtëse të kafkës, i hapur do të thotë

se kafka është demtuar dhe eshte e ekspozuar ndaj ajrit. Një shëmbull klasik i dëmtimit të hapur

kokës është një plagë arme zjarri. Nje dëmtim klasik i mbyllur është ai që ndodh si rezultat i një

përplasje me motor.

Percaktimi i shkalles se demtimit te trurit

Qendra kombetare e traumes trajton te gjitha demtimet traumatike dhe punon për të përmiresuar

gjendjen shendetesore për njerëzit me dëmtime traumatike të trurit që nga momenti i dëmtimit të

tyre deri ne riaftesimin e tyre. Kriteri që dikush të konsiderohet me dëmtim traumatik të trurit,

është që të ketë ndodhur:

• Një humbje e dokumentuar e ndërgjegjies, me nje kohe te përcaktuar, mund të jetë një

humbje shumë e shkurtër ose shumë e gjatë.

• Personi te kete pësuar amnezi për ngjarjen, kjo do të thotë se personi nuk mund të kujtojë

ngjarjen traumatike që i ka ndodhur aktualisht.

• Një dëmtim sipas shkallës Glasgow(GCS) e ndodhur 15-24 orët e para.

• GCS është mënyra sesi stafi mjekësor e mat thellësinë e dëmtimit, kur personi vjen në

urgjencë, rezultatet mund të jenë nga shkalla 3 deri në 15, ku 3 është treguesi më i dobët,

gjendje teper e renduar shendetesore dhe 15 më e mira. 3 është tejmase kritik dhe 15 do të

thotë se personi flet, është vigjilent dhe i orientuar, cdo e dhënë tjetër më e ulët se 15 është

një tregues se personi ka pësuar dëmtim traumatik të trurit.

• Prezenca e një frakture në kafkë, një krize post traumatike, e nje demtimi te percaktuar ne

C.T., ose nga rezonaca magnetike tregon se kemi demtime traumatike.

Rezultatet e demtimit sipas shkallës Glasgoë

Metoda e zakonshme për të matur shkallen e dëmtimit të trurit është rezultati sipas shkallës se

Glasgo-ut. Në baze te te dhënava nga personat e traumatizuar rezulton se ka një shkallë të GCS të

lehtë(13-15), ose të moderuar(9-12).

Rezultatet e dëmtimeve sipas shkallës Glasgoë

GCS Range 3-8 GCS Range 9-12 GCS Range 13-15

E rëndë E moderuar E lehtë

56.8 % 20 % 23.2 %

Eshte shumë e rendesishme për të demtuarit qe te marin ndihme në nje qëndër te specializuar

mbas nje demtimi traumatik te kokes. Individë shfaqin shenjat e dëmtimit të trurit ne ekzaminimet

imazherike: C.T.e kokes, por ndodh qe ekzaminimet imazherike te jene negative dhe individët te

kene probleme të konsiderueshme edhe pse të dhënat e GCS tregojnë një dëmtim të lehtë ose të

moderuar. Jo c’do dëmtim i trurit shfaqet në skanerin e kokes, ekziston mundësia që të kesh një

pergjigje te skanerit normale, ndërkohë që ke një dëmtim në tru.

Zgjatja e amnezisë post-traumatike

Një nga treguesit kryesore të dëmtimit të trurit është amnezia post-traumatike. Sa herë që një njeri

ka një grumbulim gjaku të konsiderueshem në kokë, do të ketë dhe amnezi për ngjarjen. Këta

persona nuk mbajnë mend vetë ngjarjen dhe me shumë mundësi as ngjarje të tjera për disa

kohë(amnezia post-traumatike). Sa më e gjatë te jete amnezia, aq më i rëndë është keqfunksionimi

i trurit, në qoftë se amnezia zgjat një orë konsiderohet traumë e lehtë, deri në një ditë amnezia

konsiderohet dëmtim i moderuar dhe deri në një javë amnezia konsiderohet dëmtim shumë i rëndë.

Zgjatja e amnezisë post-traumatike

Asnjë 1 deri 59 min 1 deri 24 orë 1 deri 7 ditë 1 deri 4 javë >4 javë

3.4 % 8.7 % 5.4 % 15.5 % 23.4 % 43.6 %

Kjo perllogaritje matet dhe duke marrë në intervistë personin, ku mund të përcaktohet periudha

e kohës për të cilën ky person nuk ka kujtime të ngjarjve që kanë ndodhur. Nga studimi i rasteve

perqindjen me te madhe e kane personat qe kanë patur amnezi post-traumatike prej 4 ose më

shumë javë dhe perbejne 43.6%, eshte tregues qe te dëmtuarit kene patur dëmtime të rënda dhe

shumë pak individë (3.4 %) nuk kishin amnezi post-traumatike. Me dëmtimet traumatike të kokes

shpesh kemi dhe demtime te tjera te bashkëshoqeruara.

Patologjia

Truri është indi më i butë, shumë delikat, nga vete natyra truri eshte një organ shumë të

rëndësishëm,dhe i pajisur me disa shtresa mbrojtëse. truri përbëhet nga miliona neurone plus qeliza

të tjera mbështetëse.

Lokalizimi i demtimeve: Ne demtimet e kokës, duhet ta njohim ndertimin e kafkës, ashtu dhe

të trurit. Indi i trurit është i butë, ai mund të shtypet,të terhiqet, të zgjatet. Kur ka një demtim të

lokalizuar të trurit, mund të ketë shembje të tij, ne një zonë te caktuar te trurit. Kur ka pershpejtim

të levizjes se kokes, e cila ndodh në demtimet traumatike, truri mund të goditet me pjesën e

brëndëshme të kafkës. Ai leviz para dhe mbrapa duke goditur pjesën e përparme ose të pasme,

shkaktohen demtime të tij, ne varesi te mënyrës sesi mbështet në lobin frontal dhe temporal të

kafkës,. Shembjet mund të ndodhin në cdo pjesë të trurit, por pjesa frontale dhe temporale janë më

të predispozuara për shembje te indeve te buta te trurit.

-Kontuzionet.Kontuzioni eshte nje lezion fokal cerebrokortikal qe

shkaktohet nga trauma te mbyllura te cilat zhvillohen ne vendin prane

goditjes ose ne anen e kundert. Kontuzionet ne pergjithesi karakterizohen

ne lidhje me lokalizimin. Lokalizimet me te shpeshta jane ne lobet

temporal dhe pjeset inferiore te lobeve frontale. Truri demtohet lehte ne

zonat qe jane afer strukturave kockore prominente. Pamvaresisht nga

mekanizmat e dëmtimit të trurit ajo që ka rëndësi praktike për patologët ne goditjet me një objekt

të fortë me kokë, është prania e shembjes kortikale të trurit, nga lëvizja e menjëhershme e kokës,

ose si pasojë e rrëzimeve shkaktohet demtim me anën tjetër të trurit dhe kjo quhet kundergoditje.

Dëmtimet e goditjes, apo te kundragoditjes ka qenë object debateve për shumë kohë, që nga koha

kur u bë mbledhja e famshme e Parisit në vitin(1766).

Nuk duhet të ketë dëmtime traumatike në të gjithë zonën, vetëm në kundergoditje traumatike.

1. Nuk duhet të ketë fraktura të kafkës, por prani të dëmtimeve të përshkallëzuara dëmtimesh

në vendin e goditjes dhe ne anen e kundert te tij.

2. Zona më e shpeshtë e dëmtimeve kundergoditese është zona frontale dhe temporale, ose

nën sipërfaqen e këtyre lobëve.

3. Në dëmtimet e regionëve temporal dhe parietal demtimet nga kundergoditja ngjajnë me atë

të vendit te goditur.

(Goditja në pjesëm frontale shkakton një kondragoditje oksipitale

Ne C.T. nje kontuzion parenkimal duket si nje lesion fokal johomogjen me densitet te larte

kontuzion hemoragjik), ose densitet te ulet (edema e indit cerebral nekrotik). RM mund te tregoje

kontuzionet e vogla me mire se sa C.T.

Demtimet e trurit ne kontuzionet ndahen ne : ne varesi te zones se demtuar.

Një tjetër tip i demtimit të lokalizuar është hematoma, kjo ndodh kur një grumbullim gjaku

formohet nga levizja e trurit nën kafkë duke bërë që enët e gjakut të lëvizin në të kundërt, truri

tërhiqet, zgjatet ose lacerohet.

-Hematoma subdurale. Ndodh nga hemoragjia si

rezultat i nje torsioni te venave te ponsit ose te sinuseve

durale, por mund te ndodhe edhe nga ruptura e arterieve

te vogla

Hematoma subdurale akute duket si nje lezion hiperdens

me forme draperi qe ndjek kufinjte e hapesires subdurale

duke ndare araknoiden nga dura.Simptomat mund te jene

akute ose te vonuara dhe mjaft tinezare.Hematomat

subdurale bilaterale mund te komprimojne parenkimen

cerebrale duke rrafshuar cisternat dhe sulkuset pa dhene

nje zhvendosje te linjes mediale dhe mund te jene shume

te veshtire per tu dalluar, sidomos kur jane izodens me

parenkimen cerebrale ngjitur.Hematoma subdurale

mund te behet klinikisht e dukshme shume kohe me pas nga ndodhja e traumes ose te zhvillohet

pa ndodhur ndonje trauma e rendesishme.Hematoma subdurale kronike duket hipo ose izodense

ne krahasim me parenkimen cerebrale.

Hematoma subdurale

. Hematomë epidurale do të thotë se grumbullimi i gjakut formohet midis shtresës mbrojtëse të

trurit dhe kafkës, zakonisht është një lacerim arterial.

-Hematoma epidurale:Shkaktohet kryesisht nga hemoragjia e arteria meningea media dhe

ndonjehere nga venat epidurale ose nga arterie te tjera meningeale ne hapsiren epidurale.Ne CT

duket si nje lezion hiperdens.Hematoma epidurale kufizohet edhe nga suturat.Kur hemoragjia

eshte arteriale ajo perhapet shpejt dhe mund te shkaktoje nje hernie cerebrale per disa minuta ose

ore.Kur ndodh kompresion cerebral ose nje hernie cerebrale, hematoma duhet zvutuar me kirurgji.

Fig.CT aksiale,hematome epidurale(shigjeta e kuqe)

Hematome epidurale

Një hematomë intracerebrale ose hemorragji është kur grumbullimi i gjakut ndodh brenda vetë

qelizave të trurit.

Hemoragjia intracerebrale

Hemoragjia subaraknoidale traumatike. Mund te gjendet me cdo lloj traume. Ne pergjithesi ka

origjine venoze dhe lezionet e shkaktuara jane me te renda se sa ato te hemoragjise subaraknoidale.

Ne traumat me arme zjarri vihet re trupi metalik demtues krijon hemoragji cerebrale dhe

subaraknoidale etj. Shfaqja e hemoragjisë subarachnoide shkaktohet nga trauma, e cila ndyshon

shumë sipas natyrës dhe shkallës së dëmtimit, ku dëmtimi i korteksit varet nga shkalla e dëmtimit

primar, me ose pa gjakrrjedhje si posojë e dëmtimit të kokës nga një rënie ose nga një goditje në

kokë. Edhe pse kur rrethanat janë të njohura. Gjaku në hapsirën subarachnoide përzihet me lëngun

cerebrospinal. Kështu që gjakerjedhjet e medha të hemisferave cerebrale lehtësisht rrëshqasin

poshtë për të mbuluar trurin dhe hyjnë në pjesën bazale të kafkës.

Hemoragji subarachnoidale

Një nga problemet më të mëdha që shkaktojne hematomat është se kur ato shtypin indin e butë, e

ngjeshin trurin dhe rrjedhimisht nëqoftë se kjo shtypje është e mjaftueshme dhe nuk kurohet,

personi vdes.

Demtimi aksonal: Aksonet lejojnë komunikimin nga njëri neuron te tjetri, ne tru ka rreth qindra

miljon neurone, cdo neuron është shumë delikat dhe i vogël. Kur truri lëviz si psh gjatë

përshpejtimit, aksonet mund të tërhiqen, të ngjeshen, në qoftë se dëmtimi i aksonit është i

mjaftueshëm qeliza do të vdesë, menjëherë ose brenda disa ditësh, kjo ndodh me te gjitha qelizat

nervore në te gjithë trurin dhe jo vetëm në një pjesë të vetme, prandaj ky lloj dëmtimi quhet demtim

aksonal, nuk duket gjatë ekzaminimit me C.T.

Dëmtimet sekondare të trurit: Demtimet aksonale të lokalizuara dhe të përhapuara mund të

ndodhin gjatë kohës së përplasjes dhe eshte e veshtire dhenia e ndihmes se kualifikuar. Me rendesi

eshte parandalimi i demtimeve, si shembull i dëmtimit sekondar sic është hipoksia, ose mos

furnizimi i mjaftueshëm me oksigjen i trurit. Një tjetër problem sekondar mund të jetë dhe rritja e

presionit intrakranial, që mund të cojë në enjtje, ose edemë. Me rendesi klinike eshte ulja e

presionit intrakranial, sepse edema është mjaftueshem e ndikueshme që të ndalojë furnizimin me

gjak të qelizave të trurit, gjithashtu sjell probleme me presionin intrakranial. Hapi më i

rëndësishëm është të ndalohet humbja e oksigjenit duke rritur sasinë e gjakut.

Incidenca e demtimit traumatike të kokes:

Incidenca për plagosjet traumatike të kokes është e madhe rreth 93% te personave me demtime

traumatike. Është e nevojshme të kuptohet se dëmtimi traumatik i trurit është një dëmtim që prek

me shume popullatën e re, në grupmoshat midis 15 deri 35 vjec.

Diferencimi ne baze te moshes dhe seksit te 1000 pacienteve

te marre ne studim

Grup-mosha

(vitet)Meshkuj Femra Totali

15-25 370 70 440

26-35 200 10 210

36-45 130 30 160

46-55 90 20 110

56-65 35 25 60

66-75 15 5 20

Total 840 160 1000

Vdekshmëria nga demtimet traumatike te kokes ne personat e demtuar është 20 për 1000. Nga ata

që vdesin 50 % vdesin në 2 orët e para pas demtimit. Kjo është arsye-ja pse duhet një ndërhyrjeve

e shpejte në vendin e aksidentit. Trajtimi paramjekësor dhe ndihma e dhënë në urgjencë mund të

bëjnë një ndryshim të madh në mundësinë e mbijetesës së personave. Sidoqoftë me gjithë progresin

në trajtimin e këtyre njerzëve me dëmtime të rënda, qindra prej tyre vdesin. Traumat e rënda kanë

një vdekshmëri prej 40 %, vdekshmëria është e larte, kjo na jep një ide sesa serioze është një

plagosje në kokë. Sidoqoftë traumat aksidentale janë një nga shkaqet kryesore të vdekjeve në

moshat nga 15 deri 45vjec. Incidenca e shtrimeve në spital për plagosje traumatike të kokës, kur

vleresojmë me terma si plagosje e lehtë, e moderuar dhe e rëndë, rastet e lehta nuk paraqiten në

spital, as për t’u observuar (qëndrim deri ne 24-ore). Numri i atyre me plagosje të rëndë është duke

u rritur pak, kjo ndoshta sepse ata kanë arritur të mbijetojnë gjatë 2 orëve të para të plagosjes.

Demografia

Gjinia

Gjinia nuk është një surprizë. 4/5 e të plagosurve janë meshkuj. Vetëm 1/5% e të plagosurve me

demtime traumatike te trurit janë femra, ndërsa 82.8% janë meshkuj.

Mosha në kohën e plagosjes

Të dhënat për moshën vijnë nga 1000 rastet që janë studiuar. Ne morëm individë të rritur, nga 15

vjec e lart, nuk përfshihen fëmijët. Tabela tregon rritjen në moshën 15-25 vjec me 44% , të të

shtruarve në spital për demtime traumatike te trurit.

Table 4

Punësimi në fillim: Në kohën e plagosjes 41% ishin punësuar në disa pozita, me

kohë të plotë ose të pjesshme, 13 % tjetër ishin studentë. Të intervistuar për

mbledhjen e informacionet ishin familjare. Ata raportuan në 44% të rasteve të

dëmtuarit ishin të papunë dhe vetëm 2% e tyre janë deklaruar si shtëpiakë.

Abuzimi me alkoolin: Një pjese e individëve që jane demtuar kane përdorur alkool

përpara aksidentit, rreth 31% e të plagosurve kishin abuzuar me alkoolin.

Shumica e individëve janë plagosur në përplasjet me makina dhe me motor.

Statistikat kombëtare tregojnë se 80-88 % e demtimeve traumatike te kokes janë si

rezutat i përplasjeve autombilistike.

Të dhënat e autopsive zbuluan se përplasja me makine është shkaku i 88 % të

demtimeve traumatike te kokes dhe në 33% të këtyre rasteve shoferi ka qene nën

influencën e alkoolit, mbas tyre janë plagosjet me armët e zjarrit(3.8%).

Pjesën më të madhe te dëmtimevë e zënë demtimet e buta ekstrakraniale(ekimoza,

ënjtje, dërmishtje, hematoma, plagë), mbas tyre rënditet edema e trurit.

Table 5

Qëllimshmëria

Disa goditje në kokë janë të qëllimshme, ndërsa një përplasje me automjet është e

paqëllimshme.

Fakte plotësuese

Të dhëna të tjera tregojnë se shumica e aksidenteve ndodhin zakonisht në fundjavë

(51%) dhe kryesisht natën, sidomos gjatë periudhës së verës dhe të vjeshtës.

Parandalimi i demtimeve traumatike te kokes

Si mund ta parandalojmë një plagosje traumatike të trurit?

1.Vendos rripin e sigurimit!

Një person që nuk vendos rripin e sigurimit ka 8.4 here më shumë mundësi të pësojë

një goditje traumatike të trurit me humbjë ndërgjegjie gjatë një aksidenti me makinë.

2.Mos përzjeni alkoolin me dhënien e makinës

50% e përplasjeve fatale me makinë dhe me motor, në 33% e tyre shoferët e plagosur

që kanë përfunduar në mënyrë fatale ishim në ndikimin e alkoolit, të dehur në kohën

e përplasjes.

3.Vendos helmetë kur i jep motoçikletës.

Një skafander e vendosur mirë ul me 85% rrezikun e plagosjes së kokës në qoftë se

ndodh të biesh nga motoçikleta.

KONKLUZIONE

a) Nga paraqitja dhe shqyrtimi i aspekteve teorike dhe të dhënave të përgjithshme të

traumave të kokës me pasoje vdekjeprurëse dhe atyre jovdekjeprurëse për vitet

2007-2012 rezulton se aksidentet automobilistike zënë vëndin e parë në traumat

komplekse të kokës.

b) Numri i tyre sipas rasteve të punimit është ritur shumë në krahasim me periudhat

kohore të mëparshme në vëndin tonë.

c) Të dhënat e nxjerra nga shqyrtimi i aspekteve të ndryshme të traumave të kokës,

që kanë sjell dëmtime në kokë kanë qenë në përgjithësi të përraferta me ato të

studimeve të kryera në vendet e tjera.

Traumat vdekjeprurëse

Në aksidentet automobilistike me pasojë vdekje të marra në shqyrtim në vitet 2007-

2012 ka rezultuar : vdekshmëria nga dëmtimet traumatike të kokës në përsona të

dëmtuar është 20 për 1000. Nga ata që vdesin 50% vdesin dy orët e para pas

dëmtimit. Kjo është dhe një nga arsyet për ndërhyrje të shpejtë në vendin e

aksidentit. Trajtimi para mjeksor dhe ndihma e parë mund të bëjnë një ndryshim te

madh në mundësinë e mbijetesës së përsonave sidoqoftë me gjithë progresin në

trajtim të të dëmtuarve me dëmtime të rënda qindra prej tyre vdesin. Traumat e rënda

kanë një vdekshmëri prej 40%, vdekshmëria është e lartë dhe kjo tregon se sa serioze

është një plagosje në kokë. Nga traumat pjesën dërmuese të dëmtimevë me pasojë

vdekje e zënë traumat autombilistike që janë shkaqe kryesore të vdekjeve nga mosha

15-35 vjec.

Nga përllogaritjet rreth 800 individ në vit vdesin nga dëmtime traumatike te trupit,

por kanë patur dëmtime në kokë rreth 5000 të tjerë te cilat kanë patur pasoja për

shkak të dëmtimeve traumatike, duke u shkaktuar atyre probleme afatgjata, rreth

93% e njerërëzve të diagnostikuar me plagosje të moderuar të kokës dhe 60% të

atyre me dëmtim të rëndë të kokës mbijetojnë dhe përjashtohen nga kujdesi akut.

Rekomandime

Aspektet mjeko-ligjore të traumave të kokës duhet të shqyrtohen të plota me qellim

për ti dhënë bazë shkencore zgjidhjes të problemit, organeve të drejtësisë në

zgjidhjen me saktësi të cështjeve në drejtim të përcaktimit të mekanizmit të

shkaktimit dhe kategorizimit të dëmtimeve.

Ekzaminimi i detajshëm sidomos në rastet vdekjeprurrëse është shumë i

rëndësishëm, diagnostifikimi dhe saktësimi i dëmtimeve shoqëruese nga mjekët

klinicist në raste kur bëhet fjalë për ndërhyrjen përkatëse në mjekim.

Njohja e aspekteve mjeko-ligjore të traumave të kokës nga mjekët klinicist do të

ndihmonte shumë në zgjidhjen e cështjeve hetimore.

Në lidhje me kategorizimin e dëmtimeve jo vdekjeprurrese të shkaktuara nga

traumat, propozoj që të arrihet në një vlerësim të saktë duhet të merret parasysh

shkalla e gravitetit e paraqitur në punim.

Përqindja më e madhe e dëmtimeve traumatike ndodhin nga aksidentet

autombilistike, kjo ka të bëj me gjendjen psikologjike, fizike, shëndetësore si dhe

nga përdorimi i alkoolit dhe i drogave, për këtë qëllim duhet që sektori i trafikut të

bëj të shkelësit e qarkullimit ekzaminimin psikologjik i shqisave, përcaktimi i kohës

së reagimit dhe ekspertimi i gjakut.

Referencat

Kraus JF and McArthur DL.Incidence and prevalence of,and costs associated ëith

traumatic brain injury.Chap 1:pp 3-18. In Rosenthak M Griffith ER,Kreutzer JS and

Pentland B.(Eds) Rehabulitation of the adult and child ëith traumatic brain injury

3rdEd.1999. F A Davis Co,Philadelphia,PA

Peterson TD.Safety-Restraint Assessment-loëa,19987-1988(1989)

JAMA;262(20):2804-05.

Polen MR and Friedman GD.Automobile injury-selected risk factors and preention

in the health care setting.(1988) JAMA;259(1):77-80.

Thomson RS,Rivera FP and Thompson DC. A case-dontrol study of the

effectiveness of bicycle safety helmets.(1989)NEJM; 320(21:1361-1367).

AmericanCancer Society: Cancer facts and figures, selected cancers. Available at:

http://ëëë.cancer.org/statistics/ cff99/selectedcancers.html. Accessed August 2,

2001.

Andersen JA, McLellan BA, Pagliarello G, et al: The relative in-fluence of alcohol

and seatbelt usage on severity of injury from motor vehicle crashes. J Trauma

30:415–417, 1990

Angel CA, Ehlers RA: Images in clinical medicine: atloido-occipital dislocation in

a small child after air-bag deploy-ment. N Engl J Med 345:1256, 2001

Annegers JF, Graboë JD, Kurland LT, et al: The incidence, causes, and secular

trends of head trauma in Olmsted County, Minne-sota, 1935–1974. Neurology

30:912–919, 1980

Appleby JP, Nagy AG: Abdominal injuries associated ëith the use of seatbelts. Am

J Surg 157:457–458, 1989

Apsler R, Char AR, Harding ËM, et al: The effects of .08 BAC laës. DOT HS 808

892. Ëashington, DC, U.S. Depart-ment of Transportation, National Highëay Traffic

Safety

Administration, National Center for Statistics and Analy-sis, Community Preventive

Services,1999

Arajarvi E, Santavirta S, Tolonen J: Abdominal injuries sustained in severe traffic

accidents by seatbelt ëearers. J Trauma 27:393–397, 1987

Beckerman B, Elberger S: Air bag ear. Ann Emerg Med 20:831–832, 1991 Begg DJ, Langley JD, Reeder AI: Motorcycle crashes in Neë Zealand resulting in death and hospitalisation, I: introduc-tion, methods and overvieë. Accid Anal Prev 26:157–164,1994

Benoit R, Ëatts DD, Dëyer K, et al: Ëindoës 99: a source of suburban pediatric trauma. J Trauma 49:477–481,2000 Biasca N, Simmen HP, Bartolozzi AR, et al: Revieë of typical ice hockey injuries: survey of the North American NHL and Hockey Canada versus European leagues. Unfallchirurg 98:283–288, 1995 Bjerre B, Schelp L: The community safety approach in Falun, Sëeden: is it possible to characterise the most effective pre-vention endeavours and hoë long-lasting are the results? Accid Anal Prev 32:461–470, 2000

Department of Transportation and Related Agencies Appropri- ations Act of 2001.

Pub. L. No. 106–346. 2000. (2002)

DiGuiseppi C, Roberts IG: Individual-level injury prevention strategies in the

clinical setting. Future Child 10:53–82, 2000

Dresang LT: Gun deaths in rural and urban settings: recommen- dations for

prevention. J Am Board Fam Pract 14:107–115, 2001

Elovic E, Antoinette T: Epidemiology and primary prevention of traumatic brain

injury, in Medical Rehabilitation of

Traumatic Brain Injury. Edited by Horn LJ, Zasler ND Philadelphia, PA, Hanley &

Belfus, 1996, pp 1–28

Ferrando J, Plasencia A, Oros M, et al: Impact of a helmet laë on tëo ëheel motor

vehicle crash mortality in a southern European urban area. Inj Prev 6:184–188, 2000

Flint S: Prevention Matters. McLean, VA, Brain Injury Associ- ation of America,

2001

Gabella B, Reiner KL, Hoffman RE, et al: Relationship of hel- met use and head

injuries among motorcycle crash victims in El Paso County, Colorado, 1989–1990,

Accid Anal Prev 27:363–369, 1995, Bashkim Cuberi, 1975

Gennarelli TA, Champion HR, Sacco ËJ, et al: Mortality of pa- tients ëith head injury

and extracranial injury treated in trauma centers. J Trauma 29:1193–1201, 1989

Hingson R, Heeren T, Ëinter M: Effects of recent 0.08% legal blood alcohol limits

on fatal crash involvement. Inj Prev 6:109–114, 2000

Hingson R, Heeren T, Zakocs R: Age of drinking onset and in- volvement in physical

fights after drinking. Pediatrics 108:872–877, 2001

Holbrook JL, Bennett JB: Brachial plexus injury associated ëith chest restraint

seatbelt: case report. J Trauma 30:1413–1414, 1990

Hormel R, Carseldine D, Kearns I: Drink-driving countermea- sures in Australia.

Alcohol Drugs Driving 4:113–144, 1988

Guarino AH: More on reflex sympathetic dystrophy syndrome folloëing air-bag

inflation. N Engl J Med 338:335, 1998

Guerrero JL, Thurman DJ, Sniezek JE: Emergency department visits associated ëith

traumatic brain injury: United States, 1995–1996. Brain Inj 14:181–186, 2000

Gurney JG, Rivara FP, Mueller BA, et al: The effects of alcohol intoxication on the

initial treatment and hospital course of patients ëith acute brain injury. J Trauma

33:709–713, 1992

Guyer B, Gallagher SS: An approach to the epidemiology of childhood injuries.

Pediatr Clin North Am 32:5–15, 1992

Haddon Ë: The changing approach to the epidemiology, pre- vention, and

amelioration of trauma: the transition to ap- proaches etiologically rather than

descriptively based. Am J Public Health 58:1431–1438, 1968

Hoëard KA, Ëebster DË, Vernick JS: Beliefs about the risks of guns in the home:

analysis of a national survey. Inj Prev 5:284–289, 1999

B. Cuberi, S. Meksi, B. Cipi, B. Ymaj