13
SecnnnuovA { I \ I \ Vol.l No.1 Hal. I -248 Ofipas.r Novelllb€r 2O13 ISSN:235+71s4 SpcnnA.wrDyA JURNAL HASII" - HASIL PENELITIAN INSTITUT SENI INDONESIA DENPASAR d c I ;l ii J \ {

repo.isi-dps.ac.idrepo.isi-dps.ac.id/2903/1/IMG_20181129_0002.pdf · 29/11/2018  · Created Date: 11/29/2018 1:27:03 PM

  • Upload
    others

  • View
    4

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: repo.isi-dps.ac.idrepo.isi-dps.ac.id/2903/1/IMG_20181129_0002.pdf · 29/11/2018  · Created Date: 11/29/2018 1:27:03 PM

SecnnnuovA{

I\

I\

Vol.l No.1 Hal. I -248Ofipas.r

Novelllb€r 2O13 ISSN:235+71s4

SpcnnA.wrDyAJURNAL HASII" - HASIL PENELITIAN INSTITUT SENI INDONESIA DENPASAR

dc

I

;lii

J\ {

Page 2: repo.isi-dps.ac.idrepo.isi-dps.ac.id/2903/1/IMG_20181129_0002.pdf · 29/11/2018  · Created Date: 11/29/2018 1:27:03 PM

JURNAL (SEGARA WIDYA"Diterbitkan oleh

LEMBAGA PENELIIIAN DAN PENGABDIAN KEPADA MASYARAKATINSTITUI SENI INDONESIA DENPASAR

ISSN : 2354-7154, Volume 1, Nomor 1, November 2013

PengarahDr.I Gede,t)a Sugiulha. SSKar \l Hunr

(Reklor ISI Dcnpxrarl.Prof. Dr. Dri. I N) oman Afla_t asa. \1.Kes

(PR I ISI Dcnrisa,

PenangsunsiAsabDr Drs. I Gusti Neurah AJdrna. \1 Erg

(Kerua l,P2N{ ISI DenpasarlI \\ a)an Sudana. SST. l!,l.Ilunl(Skreuris LP:l,l lSl Dcnp$arl

Ketur Pehksana IlarianDr! I Wayan Nludra.Il Sn.

iKcrua Pusat Penelilian I P2M lSI Dentasari

De*atr RedaksiProl Dr. I Walan Dibia, SS t (lSI Denpala

Pr.I Dr. I Nloman Sedana. SP (ISl DenpnsarrPr.,l. Dr. A.A.1.N }1arhaenl, NL,t. rUndikshal

PIot. Dr.Ir.I Ke(uL Saniawan, I1T. runud)Dr NiLuh Sustiasari. Nl.Pd iISI Denpasar)

Dr. I K.mang Sudirga S Sn .l\LHum. rlSl DenpasarlDrs I Cus{i Ngur3h Seremalara, \I Hum. (lSl Deipasar)

I Gede Oka SLrrya Ncgara, SSl. lU.Sn. (ISI D.itisar)

PenluntiDg IrahasaNi K.tut D.wi Yulianti S S . LI.Hum lBataiia hggisl

Puru ,\sus B)alo.tdnla S.S .lU.Hun1 .Brhaia Indoneitl

Desain CoYerNi Lnh DesiIn Drana S:rrL. SSn.,\I Sn

Tata Usaha & SikulasiD . I Dewa Putu Merta. M si

Drs. I Ketut Sudiara.I Gusti N$rah Puru A ika, S.Sos

Putu Agus JuniaDlo, ST.I Wayan Winala Astawa,

I Made Parwata

Jurnal SF-G,{RA WIDYA" terbit seLali scl{hun !ada bulan NoyenlberAlamat J.rlan Nxsa Indah Denpai.lr A (0161122;316 Fax (03tjl) 21611lll

E-mail: lp2rn!idps@lahoo com

B€ndaharaRanId! r\ru S Sukmade$i, SSn..U Erg.

Page 3: repo.isi-dps.ac.idrepo.isi-dps.ac.id/2903/1/IMG_20181129_0002.pdf · 29/11/2018  · Created Date: 11/29/2018 1:27:03 PM

JURNAL'SEGARA WIDYA"Diterbitkan oleh

LEMBAGA PENELIIIAN DAN PENGABDIAN KEPADA MASYARAKATTNSTTTUT SENI INDONL,S IA DENPASAR

ISSN : 2354-7154, Volume 1, Nomor 1, November 2013

I Made Bcndi Yuda. Dekorslruksi PerL,bahan Krraktcr K.bendaan Imallnasr Krertil Ddlam K raSi L,I

I Wayan Suti.ta, A.A. AluMayrrl.Artati.. 'ASuIu"

A.A. Ngr. Gede Surya Buana, Tri Bhangga Dalam Nuansa Monockomatik

I Ketut Muka P. Motil Anyama! Serabu! Sebagai koduk Kap Lampu Penghias Ruanga!

I Wayatr Sukarya. Rlva Bhineda Sebagai Karya Topeng

DAFTAR ISI

Nyoman Dewi Pebryani, Dewa Ayu Sri Suasmini. Penguatatr gkonomi Krealif bagi PenenunTekstil Tradisional Bali dalam Menshadapi Tantangan c1obal ..................

Ni Kadek Dwiyani. Implikasi Penerjemahan Sasta Bali dalam Seni Perrunjukan terhadapPemenahaDa! UD'.r InLrinsil' Lakon Crrita .........

Ni Luh Desi In Diana Sari, A Dwita IGisDa Ari. Representasi Morif Poleng pada Desain Kemasan'AWANI' (Kajian Semiloka)...........................

I

15

11

22

26

29

3.1

43

I [ayan Budiars., I Gusti LinaDg Oka Ardika. Dia]ls Dramarari G!,rbuh Di Desa Ba(ua.(;ianrar... ..

Rinto Widtarto, I NenE.h Sa.ira, n-i \1alan lludiasih. Karinn Penbettla.rn Seni Buda)a Suh\late Seni fari, Nlusrk Dan Tcalcr Bcrbalis 1,/., r,ntio\ Tt t h olnll (/l di Kelis VIt S\jp NegerlK . D.rp1. r.... .

I Cede N{a"an. Pcngcml'ansaD YCD/DVD Per)belajuan ]'eknik Kara$irrn |ida \,Iah!sr!sll:rkullas Seni Penxniukarr Inniiul Seni lido.csia De npaid .............

\i WaJan Xludiasih, Pcningkato Kererarnpilnn Teknik OIah cerak Dalan Nlala KuLi;lr OlahTubuh II Pada\fahasrsNa Semcsrcr lI lurusanTari Fakultas Seni P.nunjukan InstirL[ S.ni ]ndone:rdD"...rr

Anak Agung AyE N{a}'uD Artati, Ni Waya Mndiasih. Pengembangan Model DatamPembelajaran Koreogmfi Ii Pada Mahasiswa Semester tll Juusan Seni T,ri F,tultas SeniPem nJulan ln".ILt Senr lndonesra Denpdsar .......

I Ketut Sot{pr -BEN...CA...NA

I X'ayan Setem. E.o Rcalir) ".....

Ptrtu lgus Brataxndnla. -{rllisis Scn ntik din Scmjorik Terhrdap IUan Pronoli Berbahas,rIDggis "Wondcrlin Indonesir" ya.g Dilayangkrn di E Ki.sk di Lingk!ngan InslirLrr S..i IndJnesraLr.npc.J .........

Nyomar Lia SD.saDthi, Ni Wayan Suratni, Komodifikasl Code Mking Bahasa Insgris Dalm LirikLagu Pop Bali: Studi Kasus LidI l,agu Kis Band ..

48

58

63

10

17

84

90

91

Page 4: repo.isi-dps.ac.idrepo.isi-dps.ac.id/2903/1/IMG_20181129_0002.pdf · 29/11/2018  · Created Date: 11/29/2018 1:27:03 PM

I Guni \snroh -{rdana, Ida tsnsns -{lir SrianEr{tika, {._{. Gede ]\rdana, drn LuadeR2diNan _De-s.m

Imerlor'tempar Belnli. Berbasis Lrronomi )rensoflinakm iit,,l+ itr.* es",ll'r! Itasrt Bclxiar t4oniigkar .. . . ... .. ... ...

I \ \ o.mr"n-.ta,rrl Julianro t,ensdr hJnsIr Desain Komuniklsl Vjsuat rretatrj \rtrldncdia Edukasr' Jllrr- '.r,t rir..J\l.r jerJrL.'n\l n,r,n,t \ drv-mp..irrr 8ro d8.,i....

\i Kenrt Delli Yulianti, Rinro Widyarro! Ni Ketur yutiasih, rno\ali pengriaran t.xrl Bali dan]11.1 !".s* o,, 3,1"* 0ldon.sia-rngsri, Drtdn Lrpaya Mcmperkokoh Kip,"r, isr o.,p,*. u,,'i d jnt..r",..,. , .... .

I9i.^{r: C:d: \rta)ari. pcnciFain regel Kerannk stoneuare Dcnsan pcne.lrpan Nrdir.tradisiBalr Scba8ri AlLcrnatrt Pei gerlb an gan Induslri Seni Keraiinan K rrn Bari ... .. .. .

I $aran \tudra. Pcngenbangnn Indu:rj Krearif Koa.llnln cerabah N,tetatui l,en.ipraan N{odeiD:srin Patung Kreallt.... .......... .

I. \lc{le.\temj a pEfl,niLtan \r}ang Kuln Cenk Blonk Scbagaj \redia Drta,n' r-:_rrro.r.1r',.i.J.r p..r : , r.it- rl. -.., Ut,,l . r.,.r...I Gusti Ayu Srinatih, Rerrcsenlasi Dntnttdt Mobdt. s Baj.)xaar Klbufaren tsadus prdr pesraK.sen'nn B. i diEra Ctob.tisr\1 ...........

I Gede Yudarta, F,ksi-(rensi Scni Kakcblara" Dalan Kehrdupan Masi.arakar Di Kora luariram N-usa,j l,' P.,, , ,,

I Gede \tugi Raharja, I \rade pande.\rradi, I.A. D1.ah llaharani, Dckonsmksi Dlnite],onlrruksr Kuhurat (alva Dcsarn pcrrananan l.radilio.al Bali Represenrrji ati. yeluiu Ord.r

I \lade Jana . yercu -\Iahadi. pcnctraan Gunung Dilaln Iludxla Bati: Kajian FunSri Dan N{ak.a\rxrbolrk EentLrk \I.!ifHirs pada padnusaDa

I $alaD Gulendrn. Ni )lade Purnami Utami, I Ketut Karyana, E\ aluasl pclaksanaan KuikurulnOpoaii.nal l'erha(lap Orl.rr1. I-utusan Nfrhtrjr\J piogan Srudi Senr Ruri NlurDr lalLn." ,.t-ii nn n'., le1. o,.d, t.r .d tdhir \ta.t.mr. ..t:..

I \latan Gunaran. I Dcsa puru Gede Budiarra, I Ketur Sudita. \J.mbangun per,Eu$nan]\.nicp lradisx)na] dan ]lodernLasi lvetalul Senj OSoh Ogoh Berhasis Ko]nund. _.. .. . .

I Waran Suh,.ta, hvi Ketur Surlarini. Clrder Wnlans : Dari Rnual Ke SekLrt.r .... ..

y'\i I.uh Sustiasari, Ni Ketut Surratini, I }Iade Sidia. \,Icngunslap Konscp .l ri Hira KaraDa DntanG.Sendjngan Bali Sebasai Konribusipendldikan Karrtrer nangsa ....... .. .. . .. ..

\i ]Irde Rai Srnarinir I $ alan N.Isdra. SLudj lemrnfiJrin Keramrt por;.tin Seblgri Ornxmen1, ,8. rr ,r B rf,n"r'lLJDr B.t.\-',,:,i \ r.f-r ...r-,nK..t.,.-,r 1. .J

KadekSuartala. Ftksisrensi Sendrahri Dj Tengah Tengah Kehjdutan SosiatBulryaBali ..

105

t 18

121

143

151

163

171

i E.i

193

).04

113

2l,i

:10

23'/

243

Page 5: repo.isi-dps.ac.idrepo.isi-dps.ac.id/2903/1/IMG_20181129_0002.pdf · 29/11/2018  · Created Date: 11/29/2018 1:27:03 PM

230

Lr\ikltpclia ltrlnn.\.1in.T rnpn rahon. Banduns r W. van H.ere.Kunst..laat. l968. Mrri,ral /rJrrr,.rr HrnduJaranesc, Thc Hague:\l,rtrrLrs NrthoflLlaer, R.ber H. 1989 Per\prktif l'.,tary Pe thdhat Sotial it.\enaha.). lekdra Bin,r ,1ksara.Lixdsr). JcnDiter. l9:9 (la\ik Kin.h Kotempate\Sehual! StudiT.nldi\ \€niP.tturjtkrh.tiwL.

Ytig)aktrLa : Gadiah lvlada Un;\ ersty Prcssllantra. Ida Br-eus. 1991- Sa\idl lJdlt ,)ta\dldll dd M(].lrlairdri. Dcnpa\d : PT Ufada

Prrdolo. l!9l. S.t,irrirdti Dtlrtr Pol?nik. Jakarta r PT Pustaka Utama Grafrtr.Pocr\adtdnin{o. \\'.J.S. 1976. Kaotu\ Untot Bahd\! lttlo .sid. lakana : Bal.ri

Soehirto.11. l9llt. rll,rrr r/rrli /,'.lrlr.rid. Jaknra rPT. GrxmedjrSuarli)a. I{,adck. 1993. Drumbxnd Iradisional Adi Merdrngsa Krcili\rtxs Se.iBerdnnersi tlniversal' . D.rlam Vr./rdlurnal ScDi Budava. Sekol.h TincqlSeni Indonesia De,rlasar: STSI Press.

NIENGUNGIGP KONSEP TRI HITA KARANA DALAM GEGENDINGAN BALISEBAGAI KONTRIBUSI PEN'DIDII'AN I'AR{KTER BANGSA

Ni Luh SrNtia*ati. Ni Ketut Suryatiri. I llade Sidia.Pnrsran SlLatr Scn&x(xslk. Prc.Tam Studi Seni Kariwi(an. Prosarn SrLrdr Seii PedalaDe^D,

Iiduh$ seri Perunjuknnlnsrirur Seni InJon.sia DenNasar

Adx enxnr fermiralahin rang dihadapr langsa lndor.sia dalam pcmb^DBunan karakrcrbaissa. )'allu: r1),tisoricnlasi d!n belun dihalatinla nil.,i-rilai PaDc^sila selrag.ri fil.rioii danideol.,gi lxi!.a: ill kere,rilrsan temnlkat kebijak;rn lcrpadu daln1l) ll)e\ruiudlxn nilaj-nitar c"cnsil']anrasila:rl) b.rgesernrr nilii nilai etika dalem kehidupan hermrs)arn],ar. bcrbingsa. danberne!ar!i i.l) nrelnudarfia kesidaran rcrhid{tp nrlai nihi huda}a bangs:r: r5l in.iman dlsinrcs.asiharsra: dan l6l nr.lertrahnya kenrandiflan banSSa.]Ienbarsun keberadxba barg\r \rnS berkaraktcrIndofc'itr tidak defat djle|alkan d i karaker budala nasioral Indnnesia daI ferbasrs kcrrilur budara lokal.(enririn lokel orang Bali retah nlerniliki modat scsial )ang sejalan denslr oilni-nil:]i n,rsio l }x u kearifrnTri Hira Knrina Penelitlan ini bertujuaD rnengungkap dan rnendeskipsikxn Konsep Tri Hira Karanadalam c.!endlrgan Bali dan menginrentarisasi sena nendokuDtrhsikan SeSe,rdurgan Baii \rn3mcnginduns KoDScp Trl Hrri K.{rna.PereIIan rnj berpend.}ialrn kurlitarii dengan rancrngan lrudi kasus.dat.r dikunpulkan melalui lbser\aii. $!wan.!ra. (udi ketusl,rkaan. dokumcnrasi dan djanalisrs secarrd.ikiflii rnelalui tiSa jalur ke! araf yanu redulsi dala. peo)ajlan d.tti. \eririkasi Fcnge.ekaD ke,rbr.rhandata dilunaknn l,iangulasi, se|erii hahan r./.,?,sl da" nrember chek.Hasr] p.Dclirian ini menunjLrklan:l'.//arinr, Hak.kal beralamA adalah t.r.dla drn bhakti pad, Tuhar )'ang lhha Esx. Konsct Tri Hria Krrana(u.$r lrrahran8an) ini terkaDduns dalani Gending Sang Hrang \xkni rnenEanduns tcmuirJi nrnu.rakeprdr Tuhrnnya. &lra, DNlarn )I3nlra \rcda sebagai fclunjul drri l uhr. ketlda umar mnusia unrukmenrbafgun fersatLrin dengrn scsuk mxnusi.. Ko.sct Tri Hita Kar,rn.t irnsLrr Pawongent in rerungkxp

fldr -s.nding Jang.r Mcltijrh Nginlih NuutuGolong R.)Dns. LaSu Prrcisjla. ,(eri!,. NIan!!ia sdrlahn.rkl)lrk cipraan Tuhan ),arg lenrturna ktuena punyr tihran dan hrti nurxni Nlanu\lnLah prling depanJn.likutrn upare unt!k ridak nicrusak proses elaln scsuii dengan hukxm aldm rnnz). Klrnsep Tri IIilx Karanalunsur Paicmahanl ini l.rungkip tadr scs.ndlngan rare seNerlr P.ih pohar. trd?,4rdr, Konscf Tri HitaKrana drn CeSendi.srn Bali nengand!ng nilalnilai budr)a dan rial,na y:rnr nrcndalarn. dianrl{rn]! nilaiicbcrsatll.ran persaluan. hdseliian, nilai eslelfir. nilai d]liplin, mlkna periu.tnean bangsa. leruah_ rnri k,amn.slndimn dan memberikan ke!\rasan rohani. h-ilai nil.i kcseimbang,n dan harmonisasi dalen Ti Hi(a Karana.berkontribusi uniuk penberlrhn karakcr bangsa bark dal$r proses lnremrlisxs;. soiialisasl. maupun drlarnpenrbenrukan kebn.lalaan.Knla Iu ti.Ttihildlaruna,ltqtndi !da, pendilikd karakxr

There are six problems rhat are fnced b) lndon.\ia in rhe delelolrnent of rh. narional chara.L.r.nalnell: i1) disarientalLm and the abserce nl alpreciario! of the lalues ol Pancxsila as rhe philosoph) xndide,)l.g) oI the nadrni (2) t|e lrJnirarions .f rhe inregraled policl d.vices in embodliis rie essence of rhc\alncs oI Pancasih:i3) TIte shiftiDg .rf cthi.al \ alues in the life ol socicL)- larirn. a.d sl,r1dt i.1l rhe t-adirg ofa\tareness a8xiflst the narioi s .ultural laluesi (5) the tueal of the disi.tegra:ion ol rhe nati.ii and i5) lhcwc.tkcning o{rutonomv

Jurnafi'Scgara 'l. irty:r". volume I Nonor 1. 2013.ISSN: 235'r-7154

Page 6: repo.isi-dps.ac.idrepo.isi-dps.ac.id/2903/1/IMG_20181129_0002.pdf · 29/11/2018  · Created Date: 11/29/2018 1:27:03 PM

231

Building lhc cxisrencd of a nidon rhir has chrra.rer. Irdonesid cannll bc sepaiar.d trom tndorelirnnalionrl .llrure and based on lo.al cuttLu^l \!isdom. lhe Balinese to.at srsdomlrasa so.iat caprhl inlincqilh ils natlonal v,rlucs i.e rh. \jsdoor.IT,iHira Karana.Tlis.csearrh xinrs ar urco\erjng anrl describlngthc .oicept oI ln Hiu Xarana in GegodinganBati and jn\enror)iDs as rclt as docxmenrin;GeS.tL.ln:ganBnLi that conl.tins the.on.efi olTri Hira Kirana.Ihe lrudy aJ;pG quatirrive approe.h wirhcale stud_! d.slEn, the deLa $as collcrred ttuoush obser\rLr)n. tnrervie{s_ lib." y ;esc,r,.h, .locumcntari.jnand anal)z.J descripli\.1) rhroLrgh rhree lines oI!.tivirie!. nlmety rhe redLrrrrcn (f l]re .l:trr, the pr.lcntarionof dala. rnd lerllicarxrn. The chcckl,rg of thc \aliditv of dlra uses rriaorLrt,itiLrn, su.h rs r efe.er.e maErralsaml n.mher check.The result\ of rhjs research sho\r rhar : the lrrn, rhe \arure ot retirion is ro belie\c ard{orshit the Alnnght! God Tbc con.ept ofT llrrJ Kar,jnJ rrhc (t(mrnt.t pr,rh)J;!Jn I ls conraLned inC.nding Serg H)-i!g whi.h conlalns human,s $!rship to dr. God. The second, m thc Vedic N,Ianr.ls as rhcirNlrudons liom ClJ to mankind lo bnild a unior qjlh others. Tie corc.pl .f Trj Hjlx Kara a (lhc elementof Pai.rean) is relcrlcLl !1 geodin-s lvlelarah N.saDrjh Nulun larger/Sr.r,re /rlrrt. and rhe sone ot'Pan.asila Thc thi.d. hunran bcidg( ar! pc.iccr Godi crearion because rlrel.t,r* "it,ia -a " *,..],..II'\ 1hc hurnai berng who har e donc (hc.ffolas to pres.rle rhe nrrural procesr in a.co xn.e s.irh tnc ta$r otnature rRla). 1he .oncept oI ll.i Hjra K.{ana (rhe etelnert of palemahan) was rc\eiled in Se8.nrln,g r raresuch a. Poh-p.,har. The fourlh,.oncelr of Tfl Hira Karana a.d GeSen.lmgan Bali conrain iheculrurat latucsand rhe do.p Dreanjns. su.h.s tLe laluc oltogerlemess, unil), lolah\, disci!tine, rhe lrlue ofieslhelic, rrenreanlng oI Dation st.ugglc. aJr ices. eique c, sati.es. and gi'e spiirml sad\fd.tion. Thc \atues of batan.eand harmnnr rn Ti Hiri K:rara (onribut. in buitding rhc .haracter .rf rhe nariln boit tn rh. tNcess otinrernrlization ard soci.tlization, and aL\o iD l)uitding lhc .utture.Kt\r'.ils: Tri llita Kdruld, qeEe ,Jihgn'. thotd.!.t b ildng.

I'ENDAI{ULU{NDcirsa i,I .rJa cnrm |ernas.rlahan yans dihlda!r brngsa tndone!ia datam femban:unankalakt.r brngsr. )airLL djsnli.nrrsj dan Lrelum dihalarrnyr nitai-nilai Panc$ilc (elrrg,t litnrofi,l"n

rdco[,gi hargsa: k.rcr1]aras.rn r...nBkat kebijakin rerpadu datln me$utLrdk!n riial ntiei escnsiParctrsila: bergejcrnla nII;ri-nrLi.rika dalaIll kchidupan bernraslarakat. bcrhangsa. drn berncsaraincmudirfla ke!,rdardr tertraJap nitai-njLai budala bangsa: ancamar Llisinreg.a,i banssai danmelemihn,-a kenrin.lri r banssa S.jlJan d.rrgan enam permasalxhar rerscbut ielah nrulrcul tutaberbag.ri psilaku )ens nren.erIninLan degradrsi nitaj-nilai dan morrl pancasila daiam kehldupanmarlx'akal din hangsa Indon.,iia Hal ini nruncul dalan bcrba!ai trsn.. sepcrti: ka!us n kohaIxng nrakin lubLrr. perlikaian bcrscnjam anrar kelo rpok.rasie irng makjn menglriaii berlrr TV,keterasan rcrhedaf araL dan ferentpnan.Ironograli dan porno aksi )ang makin \;tSar dirunjukkanolch kal.ngatr nuda hingga clit ln ilrk hubungan scks trebas rang mkin menja;gkiti kalansanrenerrsi muda sis!1u dan mahasisrr, rirdnkaD KKN dj ma,ra- irna. rert" lu,us mor," r)I.t,- annteradilan. Tidak knl,rh h.b.hrya adaloh Druncull).a cerakan rerorirne olch iitatr srLu kelonrDokmrsvarakat Indonesia seDJiri. kasus nnne) politi.s dalam prtkada dan pemrtu L.gr:t.irrrpen.rnaun dan kehrn.uran Iingkunsan ckot.gis. komperisi anrar Letenringan yang makin ralanrdan rldlk f,rir. pam.rin kek.t).1{n }.eng makin tajam antara k.torrFDk ka}a dan ielornpok mislin,kasus pcngsrsuran kelolnpok miskin di kora I.ra bc!ar. dan suliinJ-r me,urxbuhkai L.pcr.a].aanrerhadrp keiujuran me5!arakar. Kasus,kasu. rerseL,r r .r,tJlrt ..,jrrri . nLnh tcrrl ddn sunuf! c\l,agalIJlana degradasi nilai njlar dan morat paDcasita rclah terjaLli datim tehidupan t"rm",,.u"r,.r.LerlJis.. 1., .- 'n.!^J.' lr.o 1..r. t. tr".c

X{embrngun kcfcradaban bangsa yang b.rkirakler Ind!nesja an.ltll cotr.!iti.).mt dud .hagi Bangsr Indonesia dewasa jri. Hal Lri dapal diwujLrdkan jikr jn,li\ldu i|dirr,lu nrnu,LaIndonesia rehagai p.Ddukung rrama peradaban bang!a tndonesir nr.mitjki karakt.r.bnrgsa yangluhur dalan ranska nre,.b.rngun keberadlirJ. hdne.x K.nrrrir "rbJgJr Idtrrr t!fribadr!n !ilakbi!a dile!askan dari laklor budala. maka m,,nuqa In,ton.sr.r irrg .r.,t..,rr..ru:",csu!gguhnyatidaklah da!al Jiletaskin dari karalLer buda).a nasjonat Indo;esja. Lti stnt iuLtr_,r nasroralIndonena adalair ranS lerrumfu tada emtal pilrr kehilufan bcrbansslr din bcrne:ara Indonesia.)akni P:nc!sila. UUD 19.15. Bhinneka l'unggal lka, drn NKRI Oi s".ping iiu. riLtaI dapardirurskiri ptrla bahua b!da].a nasional juga herbasis pait.r rearifin huda)r rokailana hidup dar;mkchidDpan nrrs)aralar hangsn Indonesja tang rnutrLlrtrur JJ rm bcrruk mD.1dl ,or,.,i1"ng,u-trtd.tn .berkemhng menjadi pelangj keka)arn kebuda)aan nasionit. Kearifan lotiat orang ts!li.misalnya, relah memiliki rnodal sosiat yr.g sejalan dengan nitaj-nj1ai nasjonat adalah datarn benrukkearifan Tri Hira K,r.n.

Mcnurut Gen\a (dalan1 Ardika, 20051 keb!d,,.Mn BaL sesuns-pul,nlr NnjurgUnB tinggi nil.I-nilai keseimhangan dan harmonisxsi mengcnxi hubungJn rnrnusrr d.i;.- Tui- Lrrrlrrlr:i,rr. irubuncani 1.,r. d"nhLb-,S nnralu.ilJ.nr ntrl:tr1!-.r r."..,, ., .,-,,..,..,n,"

Vdumb 1 l. 20I3,ISSN: 2354-?rs4

Page 7: repo.isi-dps.ac.idrepo.isi-dps.ac.id/2903/1/IMG_20181129_0002.pdf · 29/11/2018  · Created Date: 11/29/2018 1:27:03 PM

.tiLior ijaran Tri IIita Karana. Apabrla nlnusii nranrpu mcnjasa hLrbunrln yans seialbang dan henlont!d.n8ln ketisa aslek t.rs.lrut nralu kc\.jihlrdrn ikrn rer{utrJ. Kebuta\r,rn B.rti .t!etr n,cmitjki identira!)Irs lchj \aitu b!,i.r)u .ksuesif yanS remraniLslasi sccrra kolllEurarif meicatrup nitai nitai dasar )ansdnmmu lcf.rti: ,rilai r.ligius nilai esterika. nilai solididlas, nilai harnroni. dan njtar kercnnbangan iceli)!:0r0 1?cl. D.rsan kearlhn daD rilai,nilai Tri Hnx Karina lnrtih o,.nB Batl )ang mengaku dantu)rtadi sntu s.hasar brng\a lnd.iesii juga berperan Dlara dalam mcngkontrjbusi pcngenrbanganrckr) axn kefudat lrn nasl,rnrl dan pergembangan karrkrer bangsa Indon.sia

lieiggnll ld,urn!h hudala adiLuhurg yarg tel:rh di\\rrjskrn oleh para Icluhur agar buda\r itu ridnkhila.g sena melesl.rik.n pcninggaixD nenek mo)aDr il]i sdnsarlah penrrng agJr hj\a di\rariskan keprd3gcn.rasi bcrikutira. \Ienurxt Mendilbud. Bipak MolaDn,rd Nuh (201t) brhqa kebuda)aa. dilercn\aseb,rgar nr.dia ,-ans raLing ef.klif rnenlbangun mnslarakxt dunin \ang drmai dfur harnronjs. nrcmbaogurka,akrer hang(a slrla bcmcrrn meninskatkaD keseJ!h!raan. Kcsenial !ad, majyrakar Baii nenttakin unsu,\arc amat diseuri,i .ileh \!.rtgr1 xu!)rakalIya. sehingga ranrtak seotah ohh mendominasi scluNhkehidupan rnds).rltat Bili Aras dasu luncsilva rang dcnnklan. kesenian mcrufrkan !a1u fokuskcbu,la\.an Beli Keieni.rn Biti ridakhxnr'aka)aakan3rekrraganrarianarauupa.araadah)J.nJLnunlLrgJkalr xka. lagu lagu at.r! ternt ug rrali(ioDalnl a. i-rntuk dapaL rnele*afikanD)r rlan nreourrrbuhkxn rasj clntatada irni iLD budala maka sudah sepanrasnla kita mengerahai lenta,rg lagulagu rr.disioral Blli ltnuT.mbrn8 Bili. Berblsai jcnis tembann lang dinllikr oleh Bali mcrnpunlnt slrlkrur s.rra tuDssl raDgb.rb.Ja beda. h,la!]aralnr Bali nrcrnhcdikan seni rembang inl Dlenladi cmpar ketompok. \!kri cesendnuanlScku Ru.l. Nlacirat (Sekar Alir) K;dunr (Sekar lladral d^. KaLasjn (Sckar Ageng). Cceetrdifllan Batj)alg dominan.linlrnlrkan .leh anak anak di sampinB sebagai hiburar dan n)alli.n dalarn b.rnrai . JugameDgordlu! n:kna yarg dalam, nnsalnla m*n! pe.juangan baigse, peruih, rira k.ama, sindiran danmemberi-(af ke!ui!:n rohanj. Kesederhaman dlri Scktr Rare ini lrngal sesuai hagl anak-anal sehag,:lp. ).nruttrn iarrker anak baik calam proses internrljsasr sosiali.asi maupun datxnr !emtcnrukanlchudrlaan P.nelili!n l beltlluan

'inmk mengunSkap dar mi,ndeskrpsikan Konse! Tfi Hjra Karana drlxm

Gclendjr-qan Balr llaDlarr r-ans deeroleh dari penelrriaD rnr adalahterurgkaln) a k.ardan lokal ransrerlenxrl dln b.nrilai unilerial )lrilu konicp fri Him Kiran, rang dapar dik.mh\skan unruk men,elrhd;ka.iktd hangla, ).1kri bangsa )an3 berkarakrer lDdon.sia dapal diiasa ,nelatu scri Jan budalr. serta dalarIlreilgrnr.nlarira(i nan nre d.lrnicn(asikan gegendiigan Brli )ans iiensaDdung Konscp Tri Hita KdaDa.

}TEI'OI] F] P};}-' ELITL{NPeneliilii iri b.Tcnilckitrn ktralirelif dengan ra..aolan srudi tasus LoLasi pene]]rr:n di Kota

Denpasar Bali Koh Deifirar dirrlLih sebasdi iokasi penelnian. kareia Kou Durirasar mcmillki rnoro koraber(iwasan hudava. scndnriala h.rura)a,nenggali d:rn mentenas datr dan kebijrkan tenrbsns!nannvabe .rna Denprsd Kote Krearil Bcrbasis Budala Unggulan. Date |enelitian ini adetah Lons.f Tri IliraKar:rna Iang terkrndung dalam (;e3!rdrngan Bali. Sumber dr(xnra adalah rohaDilsan, -!ur!. ,.nj,nanrokoh Ltela. rokoh ad s.tu tlra peDsalt)bil kebijatm di leorbaea rerkair Nletodc )rng di-lunatan unrutrner3unuulkan data anrda lanr \rudi kepusial\aar, irawan.x.a. obseria\i Ll.kunrentasi. \f.rode aratisis ).n8Cigunakan dalan fencliti$ lni addlafi leknik analisis deskltrif metatui ri-rxjaLur kegiiraD )^ng saling rcrkait) anu redlksi dar.r. penlaiirr dau.erl\ itasi. Pelgecekan kcahsahan darr disundkan trjang!hsl seteltl bahan/4r.rrl din rrelnblr chek.

HASIL DAN PEMBAHASAN

Htrbungan ]I{ntEia Dcnsan Tuhan LBhakti) l)alam lri fiita KarrnnHakekar beraSanra adalah percala dan hh.ilri pada Trhan Yrns Ntlhe Esn. Krrena itr: sitah saru

ur$u tcrpminS lliHita Karana ltu adalah mcmbangnn hubungan ]ang h morrs d.nsu ]'uhan rtcngsnc$a r.r.dya daD bhltri. Ag be.bhakri pada TLrhar irLr dapat berdaF sun! hasi kehidulan ini. hendakn\lp"{cara dar bhaki pada Tuhan scbagai ciri ulama kehidupa! beragama diarrhkan plda rjSa..,","" ).,iukct.r.dlaan dan blalli padr Tuhan iru Jirujukan untuk nrembenahi dii sendni (S.{a Anha), ditujukinunluk )ne.Babdi pada sesama iPr.i ]\rrha) dan _!ang terlinggi di rujukan unruk konsjsrcn nremetiharakcf.r.ayaan dan t,haki padi Tuhxn iru sendiri (Parama -Ar(ha). S$r AflhatArLinre rujuan bciaganra adalahJlu $kan !nt!k rneningkatk?n kuaLilrs diri. Kata 's\ya' dalaDr bahasa Sanskrla arlinla din sendin. Kata artha,flint.t dalani b.,lusa Saffkr rujuan. KseDa itu uang arau benda }arq mcnradi alet unruk m.mperLancarlorcapainla 1uj uan t! ga d l\cbur arrh a Jadin) a ' s Ir a arrha udnla miuliantah aj aran Agama rlu perirma-trmaunluk nembcn*i dni terdiri agar menladi Ir1inusia lndi!idu yang scmakjn berl-ualjh! baik moralmaLrpln mental.Para Anha rarlinla tJerrganla itu herda],n).l untuk nrenjngkarkan p.Layanan pada scsinra ci aan Tuhan paraarlln) a di lud dni kila dan afiha arrinla luiuan Bcragama hendakn) a drj edikan s uaru h. kalunruk bc*omx n ikasidensan pihrk lud dallln rangka merdapa[ln suatu huburgan ymg saliDg mengabdi atru salirs trteh)rni agardalam kebersanaan itu dapat menumbuhkrn sualu suasana sosial )ang semakin kondulit, schi.gga lxdup

Jumal "Sitt1' Widyr':1'dd.!r€ I Norn$r 1. 2013.ISSN: 2354-7rs4

232

Page 8: repo.isi-dps.ac.idrepo.isi-dps.ac.id/2903/1/IMG_20181129_0002.pdf · 29/11/2018  · Created Date: 11/29/2018 1:27:03 PM

233

bersam! ,reDtadi rLrmber r1.di\'!sr mcnumhnhLrn lrld nrt.d strrru3t tlJr naut untut rLrer!.i ukrn kehtdupanbersama Drencarai tchahisl.r3n lahlr b^rin pJ,J rrhJ raru\ d.rrar mrxrbtrn:un "r"f i,,,tq, r*,r;.r.it.'.'-.1...r-l.l | 1.. "', Jr.',,,,..;.,. , "" """,.., ..,, ....,,,"nrrnl sen.ifl riau t!]]tnlrrg.,n \Jlg..mFir.

. Paranr. Arrh.r: a rr\a fepcnringan J-irg i]rltig uia,na. B.rlgt.h ilLr h...tdn!r duuiukarrLrnrrLk telru mnerus D.ninamk!n tcr-akjnaD blhwa l"nyatir, .r,r,", 1_,g .,,,t"i _"r," ,a,,, ,."i" .,.,1."i.,rihu. .,al,r knlr. r]:tir D,utri din n:na krrasx Dalajn bo.prh berr.tia .1un l..r,or, r,",1oi"l ,r,,,1 ,_r;"la .,1:Jr TLLh rr J(a m. r r I d,r , r. rJrtrk .lLrp l.mrarna mMusi! :rrmrary.a adalah cipraarl Trrhen xada k.cuati.JflcnnrrI r.i \( .,rncr.,dn r1.{! nl,, n.n" rt.ili p.illa ses:rna r1xlnlsia harusiah di}lki !.br{ai lurtu ferbktinmrur,m{eim,rrlNn keper.!\,aao diu r.*u""i, u," f".r" i,i,;;-ilffi/d;;;;;;iu o,,"n*on.

"roscnbil.n ca.a berbhlkti padtr ruhan )ang patur dttalsarakan. yauu: Sraranrni, Kiianam, Snamtum. padase$an$r. Da-!)x]l). rvcc.am, \veidanant, Sakht,arn da! arniunt,.A"n"u, S,,.:r,,,".

",t.,t.r, herirhrkri araumenL!:r fulran dc.San jrl.f n.mleng.{.erjia_.lira sLrci keagtnr&n drn menrl.nstuknn *i"i,"*-.*,*

l:li, :-:ll--i:llI^:"-,-dr n\ i ,nei,-gh,rdr dengan raran menidr\ikan Liduns,u.ii{,g"nr;. x,au,g.,ci,ruNn$ trrjrrn LLrnrrlp rr n.rr,rrurstdn din L.dgsDgar-srfar,lrf.tt Tuhan scia nEngulang-ngulnns nlma agu|gbelLr!.Smrranrm rang djnaksudka! d!taln titab B/,dRdpara ra,z,rri rdarali r,..il"Iii t"p"a" r*andensa! jalin sctxlu ncDsinsar luhan rr.rs segatr marulcsrasrny' A..^"",,, d,l;.,;;;;; i", -"nnn.,*,,f ..' . ' u . rJ ,1r r, -dr . 1 .,, ,r..., ,"f,..",, "i-fr.";l,,"""i, - -.,r... .e,,, rl-.t.LJ ..rc ",. , ; l,,,..,.l"iiJ: j;;I, .,?1..:l--l,t

i1",\r1 JJ1 i. .xh4 k,r,.r.,rrnu1 ).n:v...F,, o.,1., ,l_ ri,"n,...,_"r"n , .,.r1 rr._;.oJ. Ihlc.J.np,r. ler,\j,.dbhrkli./1r.1.r.!l,i,rd,r. mal!L,rlnlrh.,hh,i1irr kepr!; Tuhrl 1."g,- ,,,:,,""r,,1i

-' p",1" p"a,*. : , .. ul,.i , , f.l ,. i",., --: ,. ....; ',.i

;, -'", ,, , r. ,:n. . 5. . J..r , 'rtr. t , r.l ,, ... \"..r. , | ,,. , J.: , t l. t rr. ,t .. .t .. \r.jrj\\

Hubunsan \IaDusia dens.D \Ianusia Dalam Tri Hita KaranaHtrluf harrr. s s.te,1j inran. d.,)rL {ut. \ dhLrr ta. qJnr:n\d l,r_1up.Lin danbdrn s.dal)

n,. ans IneriblrJiliGn Lrndrsa. illDsoii \mghrr,!.,.1-r ,*,, i.r", t,,.,1. I.,1!,n rliLl,\, i,"j",,r" tu,t"r, r,,,Dt:\u kttxt,lrlek. l _\1illa se. i Jnan6ia di dui; xr; tcr\audua r<ar.,, ala ,rar,r,,,- sL,L ,Il-rr.farar ,digol,,Nlan lxnq l,drk neras berlau.ara d.nlan goJorg.rn lar:i k.rena herb",r,,.,;".-i;;;;;:;; ,,;:;.il;rkr rl.{r t, rcn. I rrfl I )rn rrin. rranxr Hiodl denga. kitrb rrci \,erl1 ..t*",__,*r)e. "--.*rer t.1 . .,.r.d r,n,( j, .. l, t, .,.D.r,., 1,,.. ,, ;.-.-,uennuEL,! diri sebrlli Ir Jiruk so';r a ?htr memb.dsrx, ,l. u[t"[ ,,l.;,.,r,;- L:i". **. ..j,,* n,* r,;a"p aibLrm i,ri karena ad! pihal taln \.rn! silinc b. rn mhu,r s.h rL;5-r r,o,p ,, J.f,,il.,r",!_,g. rp"r,3r.,. .d..\,', I t, .-_.." ,,, "..,.,. . rr,,. r.L t.-r. .,. ;, . I ",..:.' , , ,,.,,",\rr.!l ,,.n -JrJr.rr \y.,.,.JH tu -.1 t,r,.n I . ,.. (. .;; "dengan Tr; Hjra Xurna mcrurur lral ruci r,ertr.trlantra :\rrhar'a\eda IIr 30. I ..,r;;;;; ;;il;T,1, ir L , dr.. ,. .

'r" , .. .',,.J,,.,.r d .Dt-:y.ttu leta tu ti.id]1iina.! tiAisdtu mithdh.

,a ,'-,',Jr l, , ,t 1 -,\',l,Ldr .,\\'ahai uma! Inanusir, p.rsalurntah rang nenyatuk.rn senrua !dra .t.\ra Aku nrenberlkanl-ang sanra kepadanrLr iuga sehing!a anda ndnipu .renciprakan persaruan di arrur anJl

. lr'Iano a \,.J! inr schagai p.tunjuk dari Tuhan Lcpa.la umar.ranusla unruk membansun pcrsarnan

lli: "", , ,J..,'.. .r an;r),pr.Jr rn rn.k--u.ruo.n_,rD,",.,.,:;.,",.";.1..t .ed, lortr i I rrL Ler..,-ri nr,\.r. 1\-r!,::r ..,..J-,,;: rl ., I t.1drp.rpecaran apa tasi pcrmusuhdn dnlam kehidupar aengrn icuma ;_,,1 r* ",^i,'i ,,ii.i y,,g ..,nt.*dnng lalh dari Tuhan Dergan denxkid berffri memba|Sun fersaruan rang a,r_,i-.. i,*r-;. 1.,

Il "l^,lj_l :",:.11.,a.-rr1r -,. ,, -rn.n: 1'rh. ,.-," ip.. .i,,,,*.,, ,r,,r,,.-,,DcrJir ra|d ,:1..id.'[rn'. ndd-b.rJr 1Lt, n.n.r,tr \.t., dhra ni. i.l ..j"nr dr .^ I ru. p

"drtr_dalani d1i marcrj-,1,n non nateri. Sepeni nn[al J dng sex,.rtir barL. n,.nLr] ) ".g ,.-"t in i""eguL. ..."tinbralqna- Dal'un llanra Rgleda x. 191. 2 ada din) arrr:n rtnung b,3aLn,,n, me.i*;, "

,*,, f.,r",*n ,i"i*,nlcsujudkan krndrsi kebersamaan _r'ang harmonr\ arnrm,,. hum,ni, rirn prol"rui l.r",n ,,1., r"r,,, to,;".N,Ia,x a Rgrcda lerscbul adatatr sebagai berikut:

Volurne l l.

Page 9: repo.isi-dps.ac.idrepo.isi-dps.ac.id/2903/1/IMG_20181129_0002.pdf · 29/11/2018  · Created Date: 11/29/2018 1:27:03 PM

sd,tr 8d..li;ir.,r 'rn n*kl|lrart

\!rt r. ttu@t.\i lMrnar).d!\ d bhugant \'lthn t.1,r,1.ntrid|tlrd !?dsd!e.

\'lakrudn)aI'Jai ulat r musin aida sellausn)alEjdd hNm $na! tuniann hNoalsr d.r!.u pdc.o )ms sruseperti halnla tara fendahulumu b.rsarna-sama i.mbagi tugrs m.reka. begitulah andamcslin) a nErnlkar hahnu

Ilubungan l{anusi, dertg.n \lam Dalan Tri Hi1I }(trrn,\lanrrn1 seruosgJiurr -icbagai !rha.! d:xi T!l: ,'rng s.benar la. Trdnk ade hgiar dali al3rr,

iri t.tnpa kel .diraf l'uht.r -\lJm iernesti alau Blru{:ia Agorg iri sesunggu|n)a brdan nFra lar TrhinDiler! lla.r.. Yr uliiia L\XX. i dri L!! diolang dalan Ulanisad L 1. dinyalal<a'r

1,fl trtt.rr i.ln?n rr/,rr,,rrr ti,r.,r ir(ilrdrrr .;r!nr.

Trflu beEEnadisltun srnqji1les Lsgerak nranfun yang tid.l bcrg{dk-

Jsrii nrxuril fandan8an lanri Yrlurveda rersel]ril arahlta allrn t.r.slr l.mrasll brmi r r{lahh

rcilrngk;,n ALinri s.hrsai ji(.r dx lJhutrax:r ;\Lr1 iMi.rc..smo\r laitu b,Jr. s.t l.rn narllia ilu i.rlliIl nrsin hidup driada.! alarn. Ser,;it ada lnsur dain )ans diNmbilr:1ngxn sunllu Iidak ke]lrb]:,li

mtleltaiildntx Sc|er1i seialt hai krrx rrcrrbutuhkan ai. dJdn hilup nri. Disarltmg !.'l Lr n'etrga ril airiaisalrlainfai kixt rirllk rkrf lkiLr Denclila{a lcsr.ari0!r !dmh.r surnLrcr air ita. Dcmrkrxn iusa ietiaf h,rri lrrangnr.mhutuhlan lurxbu| tumbunan dxnncrin rrnltrk trrhx. matanin. Krcnt irLr Ir.gan !.rnpai 1:dak mclilrdLrngile\rann)! mnrbrh tuDrbuh.rn .iri henan tcncbll Dalan pustlka suci Sarasanu..aya ada din-vatakan

Maturlrttn tfll1d1 rikani bhrt.1 lir,r Artin)a: Oleh karenan)a jargarnih lidak dengan kasih iarangmcnsejalrrerik,n rlinr nu (Bhuta Hiti) Ehut! nu dahm bahasa Samkna arrlnya alanl rang ada mi )-ang dibargur

tanrh. xir..pi. angrn dar ether lp[hiwi. apah, teia. ba)u dan akasa) Sedanskm kata Hita artinja !.jahleraIadinlr )naL\0d tlil,rh Bluli Hlla itu melakukar ufiala untuk mcnsetahtcr*an ahm temtat kila hiduf ini.S(l.injurnya slola Suasdmuc.ala itu menlatakrn scbagii berikul:

ilrlrn nnt ntu5i.h ,rr r.,1,r r,r.,,, epdn ik1l! prd]19 rC.1t(1tti6 \a ih r i1ttn11i( lnilrlrltun ikli8 C,! r' arya. toiadinnu. rtii,!1, kanrtnrka-

langan ddd lrcnaruh trlas kalihaD p.tlr sernua nalJ[u]! hidup, hena kchiduprn nerekx iru lcrap

rr':lanDn tegnknla CatLrr \\ xrgx ) ulln Dharnra. Arrha, Ka'na dan \'Iokia.

Y de {linaksud ,le nS Cartr \\ d g.r .ldalalr eDpat tujua. liidup ,nanulitr Fng teijalif setu sanra laionya.

Fmfat luluan hidup manlrsix incnurul Agama Hindu .dalah: Dh:irna. tutlrr. Kam. drn \'{ok.a DhaDrarrLin)a Lebenaren. Yaksldn)a adalah tLrruan h up manusia rans jralns drlar adaLal ntclreaiijalar hrdup

berilasa*an k.'..oaran. A,rha artinld luiuun. Sesala sesuatu 1..3 m.hnr.rkan rer.spaiD:a hijUxf dsibutAr1ha. Urng Jn. h,tu b.ndi laiinla )ang rnempcrl.n.ar lercaN:rrtx luluan ill lkhjr J'!- iLrga Llis.h'r! .irthiiurlsu.l ,\rrha rhrcai s.rlrh latu trjuan h !t:(hlah ktutia lanpa har.r be.da maiujia lidak nrunslin dlfdrncn-,-e leiggai it.n hidupn) r dengan u o fi Kana .l!]inIj k.inginan \l xk'udn) a tujud hid'A nun,I(i 1 n i nI r fi r tlaaalah nreDqendrlitan Iein:tiienny.t dan keingjnai nrenqurnbar h^sn fa u inilaya Kamar menuru ladakcinsin!n unluk rrenempuh hidup Jii]1an Dhr na iSre)-a Kam!1. Mok!a irtin\4 kebeb.rsin roh.rni.\lalisudnve tui(an lidLtp rnarusia )rng r.rriirggi mencapai kelel-.asa roha.j ,-a.: kekal dao ,rbadi di lLariHtangWidhl.

En)pal tujuxn hi.lup nrinLrlia,ru rd.I .lar r.r.afd apa bih tid* diJ:Iului dcn-san m.lakll.Jin pcrbuahn

m.nscidhreraki. iiam iBhuu Hna). )icni.lasrD Sarasan1r..3).r Il5 tJ!.bur dialls men)xtakan balfamc.scjah(e.akei alaDr s.suilr hn-qkah hidu! vang laling ierlami aar urarna h.rflrs dilaliula,r. Sl.krSarasa u..r)d i1u rnen\.ulan bahse krnya deng.tn Jam vorg leraln.ralah (llhlllr Hiur) rljuat hidu|nrcncap.r Dh^rnu. Ant)a Kami dan Molsa dat.t diwuiulkan Jadinla alm )ang \ci.nrrcra ntiah suuapertami dxn ulama )ang \raiib dnrujLldkin untuk nrencapai ernprir luiuan hidup tersebut.Nlxnusia adalah

nalihluk ciphan Tuhar )ang scmpuma karena funr'.t pikiran dan ha(i nurani. Oleh karena Imnusialah yang

seharusnya tahng delan melakukan Lrpala )ang sungguh sulgguh untuk rldak nerusak proses alamsesuai densan hukum alam {RIa) tersebut. Kalau lima unsur alam yairu unah. air. a|i. aigi. dan ether

ipnlriwi, aprh, 1e.la, bayu drn akasa) eksisrcnsi naruraln-ta tidak diganggu. maka lima u.s1r,l.nr in,1,h

yanS akrn nenumbuhkan ilora atau tLrnbuhlumbulan yang menjadi hahan mdku.t. pokok d.ri m.nusi,

Jurnid.!.Sesg.a $.id] a,,.Irir&r*Ie 1 2013.ISSN;2351-7154

Page 10: repo.isi-dps.ac.idrepo.isi-dps.ac.id/2903/1/IMG_20181129_0002.pdf · 29/11/2018  · Created Date: 11/29/2018 1:27:03 PM

235

dxn herlan. Kalau rn,nusie i,rgtu agar runrbuh-lunri,iuhan itu setahr \ubur xdanya jxnsarldh digansgueksrncnsi ranirrl dnl1 lime unsur atarnilu.

GeDding SanghraDs (ceDding Hubungan llanusia densan Tuhan)Gerdmg San! H)ang ini adakh sek.tonrtok scsendinsan Bati )xng ban)ak bcrtrubunsan dengandunia Hrrns ]akni alam dewa d.\,a dan mhjoh suci Genrlmi s*ar,g s,;e ui;,"s )";g dapar dikatrkan

dcDsan konsep r.l Hjla Karana darl uru p,rahyangan y,t it ,.-g"i,a""! p1,""1^- i",",,," r"p",t"_:,t:nlrl,J-::1:.r.ir r :.-o,r,..l.-. i.,j H\"rr. -r.., ,t.n ..lu " .., ,". ,.",,,,r,",, _.^..rl.l.',-J[. UJr)..rs 1.r... rr,iH Jur.r*r.rr .1,1--,,".,, .,,.,,rc| r\16r .;,:,,0.;,'::l,,li,l1,it,r: r,.,.rr ,,,Jr.,p,..,.,r rJr n..cr,,r.; .l ,,, ,,r..,,,;.,:; _,,,. .,, ._.

rpJhrtJ rtrrrl c ijrrnfr bcnrJna aldu wab.rh penlakit, \,ang perranla ncreka lakukrn adatahm.noh.,n kepada Tuhar )an8 rnenjadj kepcrcalc.lnnlr a-uar rurrn te auniirtrn nrelen_\dtkdn \.rat.r b.MnaJan rabah ren)atir )arg selama lni mcrcre,a\il.,n ,",r,.,r.,.,,ru munLu -,h;" iilJ."rrr"*" *r""

Gending Janger iccndins Ilubungan )Ianusia dengan \Ianusia)Iles\ankal Bali Ians hefcorak sosirl relegntr. sanglt menjage kehum. san hubungan anraraDantrsia dengan sclamanYa Kcha,m.,nisan hrbrngan anrara sesr." i,,"_." 1"r".

".*..d.gu. rrr;.brn\xk klr ju_mpai dalant ketompok gcnding-ecnding Jaogu sepcrr rr"r"i"l 1."""ii"rr,,,,^1c.,"""

Il'- ". I ., p,nr.-. rr.r . ..,..,.,, ",,, .n,

";.,, ... , .,, . ;..; b,.,;- ', -'Dicerjrakrn bah\!i pancasila scbisnr drsar Negri J!!sartrn krpJdJ ,.i,i,,r,."j.n"-ri r._"r" *ra",.:lj,lli:,.-:,l1l

1:!,,1.'nj,:!,!,n,rtru r.rn pikiran larrg uci ni,i"1 ;.g, ,I--.i,"r.,"'L;rrng Panca Nrrhar.i-n. .eu.p,. ,r.., . irt.,r I.t.. .i... o.r..r..a rL,t,1 ,aL.r .-r, b.,, L, ..p,o, . rt,.1 t.r i.,r.Hyang \\'idhr \ffe )ajru dengan orenjrlmkan {rrn ro r.,,.,n1 r, o"n eh,,,.r,. r,,iry"l rk, .el.,!,ai aas_l' .,' n. ,L' l.r'..J.i,- .r

Gending R,r. iGending HubuDg.rn Itanusia dengan t_ingkunsad)Bagi rnasyaraLal Bali at!m \emcsra adalxh suaru kisrLuir lang ilAup antara maDusrr densan ll.rnrycara ambal b.tik AIan ridJl lkan LtlLpar b{pr os es

_.tengan baik'Lanpa l;,,,",, ,rr,r*f ",-,t.llri-," 1,,g"sebaliknr-a mrnusia ridrk dapar hidL,r tanpa rtam Dalirn gegtndingan _." i.ii,"ar"e ,;tri ,tr";budatr !arg bdmanlarl bagi fenscnrb2ngan sikap da,r kcpribddiafl ),rg ".r;tt: Xii",-,,rri l,a^,", .'b,ror ,nr .-r \ r -r h-br.d .r, rl, . ,ikr ir", ,.o,.;1 ;-.,.";i '

l- -,^,_ ::.11j,ir,":' eernrn:n,",. r..r p"."r"".i,ir",c.r. r,frJknd hJhL\.i rrirp aJr rnercka bcrlarla. apakdh maDgga sudatrli.,r dipeliktIferekn dcnsai sabir haru\ menunsgu. mulai !aal meranajn sanpai bertua'h.ranLrm. Kesrdaran akanf.ntinva menghargai alanr linskunsan pcrtu djranamkan {iak masrlr kcLit nr ,_up-c Les"A.."n ,ru mt ut,derifendidikin tinnaldi s.koiah sekotah. juSa Jrh,rJftdn ddulilu Jrlur n.nr_,, ,"_,1,* a-i tr. r

",'"ndir.L ,r. .. 1". ."..r \. . ,.r t.t ,f,,"t.. rrr".t,rn.t .;.""r.",

SI}IPT L1N

. Menbxn:rn kcb.rad.rb!n bangra yang herkarrkrer Iltloncsia ttapit ,li$uirdkan likrirdr\iJu indi!xlu man!sij Ifdonesia sehasJr perJtrkung uram.L perrJal.n l,nss" rn,r-,"s;amenriljki Ltrrakler brn:ia tms tuhur dalJm,,ngr. n,.,,t .,,-run ".t.,",t.t.n b.,rssa. raralr_

sebrgii.iakror kef,il-.adian ridak bisa dileplskan da,i fakLor buJaya. m.ka m,r.uiia r;J"..,,,.;;sherkarakter juga Lidak dapar Llitcpaslan ilarj karaklcr brLta,,-a nasionat Inaonesia Dr s)ni budalar, o.l I d^1... "dJtih . t-j ..pt p .d . rt .. -.IJ. ||.rlLr 1le-o.,1^.a r",, i.,,. _i"lo1..:. '..r Pd...' rl.. llD.o15. Bt rlekr -ur L tl-. d.r \l\Rt. ,r r_rf ,r.i

-_ i

bcrblsis paLla kearitan 6udald tokal. Keariian lokal ori;s Ba|. retalr me.ritiki nrodaL sosral \anqsclalrr {lensrn nitai nitai nasionat idrtah Tn Hira Kirana 1.arLu ",rl "iL"i *"""t,"1,";r, i,,lrarnn,rilasi frcngerai hubungan manusia dcngan Tuhan ipa)+utgai), huhungaD antard sesaDr rnanusjapdr,rngrrJ). dm hLrbnngan manusia densai ljngkLrngan lpatenahutt) DenSan k;arifnr d3r rtri nllai tjrHiu Ka.ana inilah daos Bati ).rng )nenglthu dan meniadi sarL, s:baeai bangsa irr,tonesra iugabef|eran n\ara dallrn m!:rSkonrrlhusj pcnsernbangan kekay.ran l-cburlayian ,",tnr"t A"npcnge,rba,san kar:tkrer bangsa Indoncria Ke\(nrrn prJr riasl]laiuL s.rrL n "*p,t.,n ,n,,.,,"rg,."r

aigorsj ol.h \!dga naslarakalnya. ridati haDia ki\J akan rnek,r rJ5an r.tr,", ",.,

,10"..,., ",r",,r,. "r,,,"-.'. lJ\r.,-1..J-.ulJ/r-.'. cr ,t"n..ror .r_tn.,,.,r.nJn_, B rs.t la, ,.:;;,.,.;

dinldr)itan olel] anal anak dj samllns sebascr nrlurrn ,trn nl,,nfLan .r.rrarn bLrmarn. ;ugi mcngan.tuns

reFla\an r.hdr. Kesel.rhJ rarn JJri set.,. Rare ini sangal lesuai blsi anak,anal seb.rgli pembentukankarakter anak baik dalaJn proses inrernalisasi. losialis$i. maupun ,latam p.,rl."L,t", i-"r,r0",""r. C"."

r.2013.

Page 11: repo.isi-dps.ac.idrepo.isi-dps.ac.id/2903/1/IMG_20181129_0002.pdf · 29/11/2018  · Created Date: 11/29/2018 1:27:03 PM

2_16

t.tat dan lerbaik urtuk melestaika! dan nengenrbangkan suatu jenis kcslnian adalah denSsn cara

nensenalkenrya sedini nNngkin ilin]ulaipada anak aDrk.

DIFT{R PUSTTI'{Ardhana. I Gu\tl Ccd. 2005. Knrilan Lokdl Ddlt Ketuhattutl Butl!\a Buli (Pada Buku K.rnpetcnsi Buda)a

Drlrn Gk,balisasit. Denfasd: Fakuhas Sastra LINUD din Pusuka Larastn.\rdika, IN.-\a!.:005. JnottriBiLi Mchlttttdhdtlkdn K.atLiu Lokdl Di ErdBldrl(Pada Butu

Konrpcrcn sl B uda,la Dalini GlobrlisasL). Denpasar: Fakulras Sastri U\UD dan Pusl*a LuasrnBxsus. I Csr Ngurah, 19N6, Sanbansatl l';iLui BkAqa Bali Dalai P."thdnsunan Ktb lluan Ndsioidl,

Prorek P.Dclilian d;n Penskaiian K.budalaan Bali Direktorat lenderal K.hudalxan Dcp.Pendidik.rn dan Kebudalaan Fro\in!i Bali.

Bapdal.laBalidanBaliTra\.1Ne\rs.2002.B,i,Pdnd d TnHitu Kdtund tlit.kilnh dd Ka t.rP . o t. Lr.rp. ,r B,', .r. \J^..

Bogdar. R.C . 1992. Pdsaan, P.,L.|nia" rjr,/in f (-A.lih Bahasa Arief Fur.han). Surabalt: Uraht

Darantata Jaores 1991. F.lkLor'! tt ldl.tia. J.ketd:PT. Craliri.Depdik.is, 2001- ra,r r.Balrai4 tud.n.sir. laka.la: Balai PustaklGe.i!r.I\1'ryar 2l)llt ttanslintd\i KtbudNaa Bdli Metmsuki Abdd.tX1. D.npasar: Dinas Kebudayaan

ProNjnsj ilali.EInubar..k.Z. M.,r},,rikan P.nditikan Nilat-Bandun-g: Pe erbit 5lfabeta Kaelan. H. l0(ll.

Pendidikan Pancasild Yog)ikarla Pencrbir ParadigmaC.dcAgun!.AA. 1996,'1991 ,\lai',,ildi E!daydDacnh largTtrkuit Ae luh Nilii nildi Ltitt( Pn .dsild.

Har(.ko, Dick. 19E1 NLttutid.!an Seni. yog,!dtrrrr Yalasan KanisiLr!.

Himpunan Ket,tusa, S.m1nar. 2i)01. Kesatln TdJtit T.rhadal AsP.i \\PeI As,nd Hnr.fu I-X\r.Pem.rlnrah Pro!inii Ball: Peningkatad SaraDa Pra\:rrnna Kehrdufan Bem:a'na.Koesoenra. D,rni A )AO1. ?(,ldidikan Katdk!(t SIfttegi ]letldidik Atnk di Ztln! GL,brl. Jakrrte:

PcncrbiL PT Grasindo.NJa-ielis Pcnbina ]-enrbagr AdrL Daerah Tin-qkat I BaI1.1I)9).. Dtn Adnl tdn P.l.ndtidn LintkutEtn

HiJ,p. Dentrsu: Pro)ek Pe"rlnrafdn Lenrbaga Adar

Ilasnur, l!1osli.h. 2|l0. P?ndiliLlu Karakt.r: Menjd\db Talltatqan Kli\is Mrhidittttttsitlldl.lakarra:Bumi Ak\a.a.

MeBaqtngi.Ra!na.200i.P.n,ljrli]:a Karakt.r. Cimanggis: Indoncsia Hefiiage Foundation.\1il.s. .fI B.. & Huborman, A.\1. 1992.itr,/i\drd.a r,alitaiii iPcnerlenah:Rohjdi. R I) lrkura:LrI

Ngurah.A A Gd -{gung. dkk 1991 . )tikti-NiLai Bulla\aDaetuh Y.tttT.rkiit d.ngdn n"ildi Ltthur ldtlcdiitl.Bali: BP 7 Provinsi Bali.

Nuh. illohamnrad. 201 L\Jah Alth Metlhanstot Ktttdkt. t' d Bkdald Barysd. Edisi 6/Th II. Juni 201iOka \\ ilLlhLr. lda Bagus. dlk. P.thlditnn l,lak'Anak Ddetult Rali. J.tl.dta: Dirckloral Sejarah dan Nilai

Tradisionrl Basian Prolek In\.lrdrsasi dar PcmbinaaD Nilai Nil.ri Buda]a.Pcneri,rtah Rcpublrk 1nd..nesia.2010 Pen$d^|und Kar aktar Bdnq3l Taltu 2Alt 2425: D.sdin

/]rdll. lakartar ltnpa Penerbir.

Raka sanrri (2007). Iri //ir. (d,and: K..mpas, 5 Desember 20(liSisnanro. 19El Pe geiahkt Kardwitdn D.r.rdh. Y.gyakalaSonhadji K.H.H.,1.. 19c)6. T.knik PettCunplLlr Dnnl tan a,ati\it rrnr t rttn Pt"?tititt) Knlitdttf. Drlai\

Aifin. Penelitixn KuaLitatif: Nlalangi Kalimasada Press.

Suanxla. Kadek. 20l l. 5.i1i Trudi\i: itlolldl Budqn l'1.nban$tl Kdt |k!er B(ngstt ,4?Lahi Rtkontuk\iKr?t1til ddr D!ko,stt kti r/,.1!,o8ian -1. Dirrrbil dari hr10i// \rwr isi drJ.!c.id/bcritrscni lradi\lmodrl hudal.t meribanqun kdrllcr banssa elalui relonst.uksi kredtit dan d.konsruksikilis-bsi.ill.

Suastika, I \\ia)a!.2005. r/ i Hit.t Kdtato Antdra Katrrtp dfi R.dllra. Dentasar: Nlajrhh Hindu Rx.lirr'a.Edisi l0l Dcsember.

S uillra. Puru 20 I 2. Praksis Tri H it! Kar ana Dalan Srruktul Dan K ultur P.ndidikan Kdtkler Kei uflran Pad.l

SNIK Di Bali. Jrlrra lP€nli.lrtd" ,(, rdtl€ /. Yog)lkrrar LPPNIP Lt\]1.Sudrn ir,Akhnrad. 2010- Perutidikd Kdlakto rww.teknologi.tak..on. Diurduh NIarer 2012. Posled

o.20 AgLNus .

Sunr:tarmadja, Nutsid. 199a. lvldautid Ddlad Kotlt.kt SotidL Budqu Cdn Linskungdn llidup- Bantlrng:

Sura.I Gedc 1931 Penten{aLi.l Diri dafl Etikadaldn Kthtd.rpan PenerbitrDitjen Bimis Hindu ddn Budha

Jurnat l.2013.ISSN: 2354.7154

Page 12: repo.isi-dps.ac.idrepo.isi-dps.ac.id/2903/1/IMG_20181129_0002.pdf · 29/11/2018  · Created Date: 11/29/2018 1:27:03 PM

23',7

Sr r) xtini. Ni KctLr t & K. in ans Sekr NI.r haeni . I ggq. Akrual isasi Kon\ep Tri Hir a Kr^nx DxlamGegendrns!n Brli. a,p.,?, P.reli,idrr STSI Dcnpasar.

I'ar), N1adc. 1991. .uarl ar,rdr, Denpasar Lpada Sastra.Tjrjh. I \faac. 1s96. r'.d, .tarda Sl.l arrdn. Pedoman Preklis K.hidupan.tinldttg kndd]1r Republik lttdonctia liotllot 2A Tahun 240-1 knt.olS Sin. ! Peididrkd Nnsioidl

Jikarta: Detdiknas RI\!rana. I Ketut )t)t)i. lti Hitd K d Men rut Kotl!.r,,ryDrr&. Surabi\a Par^mita\\'lllirms, R l. dan NIegawanSi. R. :011). (r.c/d;n r P/rA liaraLrdr $$\!.1eknolo!iotik.onl

Diundul 11el:010.

STT]DI PETT]\NT,.\'\TAN KERANIIK PORSELIN SEB.\GAIORNA\'IEN PADA I.}ANGUNAN-BANGTINAN TUA DI BALISEBAG-{I ANTISIP-ASI TERHAD-{P KEHANCUR-{NT{}1

Ni llade R Sunarini. I Watan N[udraPr.gram StuJi Kila Scni. Falultes Scni RuIr Dar D.sain

In lul Seni lndonesia Denfasar

Penelitiro tihun kedua ini benlriuan mcnskaji pemanfartxn berrda bende kerxtnik seh,Si nr Jtn.npada bauuoan bangunai tua dr Itxli. mcngunrkan pendekatan ilcslriitii k!rlirxtil Sumher datenlr adalahlransunan tua lang bcrisi kcrumik pon.lin sebagai ornarlcn, para akademisi. budayaqrn .lan pcmilikbangunan. Pengumtulan dalr dilakukan dengan rekdk obse[asi, i\awancara. penJebaran angkel dandokuneftari \\'i\'rncarr Jilakuk.tn de gan rrdak ber srrkul Lmruk men-vesuarkan ,l engan kondisi dan srNasiresr,under. P.nganihllxn \anpcl irntuk bansunai-haagunan txa lersebur menggunltan teori terlatns (rr,prl,dlilin,) )uitu ryry!\t\t nnlpl t! Sanip.l di.nibll b.rdaqkan pe)lilnbxnsan tcrtinrhangan feneliti.\1.nrdc anaLsr\ )ans dipergunakin adaLah Nalisa kudLrlatil.

H,i\il penelitiar yang diperol.h scsuai varirbei )ang diajuLan dal.tm pcnclitlrn mi adrlxh bah$!s.bagian t'esd re\I,nden rncnlarikan keranrik poKelin tersebul dapal menuojans kerndahan bangunandeiBan dhsrD )ang bcr.rglrm. Denikian pula k.ninik porselin sebagai ..rnamer ini layak u.tukdikemhaDsl:rn di nn\)'aratal lua! ta.ena mcnrili[i nil.ti csrcLis Jan kcramik k.ra)nik tds.lin rcrsebutnrcmilik nilsi sejarlh. seri dln buda)a masa lalu. I nn'k llenldga !\rpala bangunan Ler\cbul tcrlellhdaaengan baik fcrlu dixdrkan La.skrh-lanskah penyelamarao seleti mefgadaka. preservasl dan konser\asire.hrdip bansunan-bnngunan rni tan3 rneBr;likr ornamcn kcrunk pros.l . La,gkah laDgkih tcn].1ama1anrerseblt dapar dilakukrn olch pcmilik bangunai dan fefierintrh daerah mau|un pusar. Kemudian trrernbei

tenraham.n kcpx.le nas\lr.rkat luas teruiarna kepada pcmilik hxrSutrln tersebur brhqa hrngufan badguia,tua r.rscbuL \ang.rr pentng Lrnruk djferiihankan klrenr m.miliki rilai sejar$ yang tidak bisn dihqrus dari

|.riahnan leiarah keraiaall rnasa lalu.Kanx peneliri lrerhrrat hrsil pcnclllian ini daFaI dimanlaaLkrn scbr:ri ftrblikasi l.ntrng porselin

*c Drik I dng menrlikr lrilai sejrrah. Kemudian drtat nrcmbcrikm in{ormasi sebasaj pengerahuan sehinggadrpal nrennnculkan ke.irlarn te iadap banguna! hangunan Lua tcrschut din \.lentulrrr"a Druncul kesadaranunruk memehharan)a denran baik. Sehingsa asct budala bangsa inl dafl t.rus diimformasikan se.araestapcl dari generasi keserasi.K!!a i.t ti sttulittennllfddldn prseinl: rr on?n, bustiannta.

Thi. r.lrdch ol recond ye.t]s riln to srud) ereliriting of ccrxnic obtc.ts as !n ..rnamen on rlre oldblildinss in Brli. This rcscdch us.s descriplle qualilltl!o appnrr.h. Sour.es of data are old buildinss (har

.ontaiD ccraniic porcelain oirlanienr. porcelain nles on an rnd buil.ling- and thc orvner\ of rhe old burlding .rs

a respondenl. Dala was collecled h! obseNation, inter!iew and documenl.ltlon. lnrcnl.tr( were..rductedwilh no snuctured to sljl Ihe condition! and siturti.n of lhe respon.lents. Sampiins lor rhe old buildifssusing thc non-trobabiliL) thcor) ftal i\ furposile salnpl;ng. Sam|l.i \rere iaken bajed on .ons craLi(B ofroscalchcr(. Thc anal]\l\ m.rhod uscd is qualtadre rnal)sis.

Thc r.sull ol this rcs.nr.h is rhal the rnost relpond.r cxpress ceramicl_v rhe porcelain .an supporl rh.beauly of burlding with r.ason of immcasurxblc. Thc ceramic forcelajn as ornamen compclcnL ro bedeleloted in lo.iely because owning ceramic and aeslhetic \alue. the porcelain ha\c hlsror) \alu...nlturnland arlistic ofpast. The buildjng looked aher belter requjre to b. pdrform.d bl sdrilg stage\: Lonler\r onalrd preierlasi of rhe .ld buildingi hale c.ranic tr)tlrlin as ornamen. The saving rtcps cM he doie h)owner, local governmenl and cental government. Then gile dre undcrsLrnding lo the soliely e,.lecially to

2354-7154

Page 13: repo.isi-dps.ac.idrepo.isi-dps.ac.id/2903/1/IMG_20181129_0002.pdf · 29/11/2018  · Created Date: 11/29/2018 1:27:03 PM

I

I

p

f#

#

es,,S.

{

%

r{r

( t

'tta

,t

!

1036r)

I