RAPORTI IZHVILLIMITNJERËZORKOSOVA2004

Ngritja e Qytetarit:Sfidat dhe Mundësitë

Publikuar nga:United NationsDevelopment ProgrammeQyteza Pejton nr. 14Prishtinë, Kosovë

PërkthyesDukagjin Gorani, Trim Shala dhe Studio Tre Yje

Dizenji dhe thyerja grafike Lirijon Kadriu, Advertising Studio D-line

Fotografitë Hazir Reka, Samir Karahoda

ShtypiGrafika Rezniqi

Mendimet e shprehura në këtë raport janë të autorëve dhe nuk përfaqësojnëdomosdoshmërisht mendimet e Programit për Zhvillim të OKB-së (UNDP),

USAID-it/Save the Children, Swiss Development Cooperation-it apo të Qeverisësë Holandës

Nën rezolutën e KS të OKB-së Kosova mbetet formalisht nën administrimin eOKB-së

Botimin e RZHNJK 2004 e mundësoi asistenca e USAID-iit, SwissDevelopement Coperation dhe Qeveria e Holandës

Ekipi kryesor i autorëve:Mytaher Haskuka - Udhëheqës i ekipitLeon Malazogu, Nita Luci, Ilir Dugolli

Njerëzit kryesor për resurseDeirdre Keogh dhe Richard Ponzio, UNDP Kosovë

Konsultuesit:Heba El-Laithy - Konsultues Statistike, Ekrem Beqiri - Konsultues i Lartë Statistike,Blerim Reka - Konsultues i lartë akademik, Visar Berisha - Konsultues StatistikeGenc Krasniqi - Konsultues Statistike

Kontribuesit:Jelena Bjelica, Bernard Zeneli, Atdhe Veliu, Jenna Slotin, Levent Koro, VjollcaKrasniqi, Nora Ahmetaj, Igballe Rogova, Besnik Pula, Virtyt Gacaferi, ValeriaPatruno, Visar Berisha, Genc Krasniqi, Ronnie Andersson, Lulzim Peci, DejanRadivojevi}, Edward Rees, Fred Cocozzelli

Reduktura:Glenn Hodes - Kryeredaktor, Shannon Burke - Ndihmës Redaktor

Recenzentët:Dušanka Anastasijevi} - Iniciativa për Stabilitet Europian, Muhamet Mustafa - Insti-tuti Riinvest, Nora Ahmetaj - Qendra për të Drejtën Humanitare, Jeff Beiley - Misionii Administratës së Përkohshme të KB në Kosovë (UNMIK), Lucia Elmi - UNICEF,Julius Krause - Departamenti i Punës dhe Punësimit, Ronnie Anderson - Zyra eStatistikës së Kosovës, Sebajdin Bytyqi - Qendra për Studime Politike, Genc Krasniqi- Sfera Institute, Hitomi Honda - World Vision, Flora Macula - UNIFEM, VjollcaKrasniqi - Iniciativa e Grave Kosovare, Feride Rushiti - Qendra Kosovare përRehabilitimin e Viktimave të Torturës, Ferid Agani - Ministria e Shëndetësisë,Shkelzen Maliqi - Qendra Gani Bobi, Ilir Berisha - Ministria e Ekonomisë dheFinancave, Aliriza Arenliu - Organizata Botërore e Shëndetësisë, Lulzim Peci - InstitutiKosovar për hulumtim dhe zhvillim politik, Enver Hoxhaj - Universiteti i Prishtinës,Shehadah Hussein - FMN, Banka Botërore në Kosovë, Rachel Hand - UNFPA,Valentina Berisha - Organizata Botërore e Punës, Petrit Skenderi - Njësia e këshilltaritligjor në OSBE

Falënderime të posaçme për:Burbuqe Dobranja, Anna Castelli, Toshiharu Onishi, Sebajdin Bytyqi, Luis Thais,Evliana Berani, Virgjina Dumnica, Sofia Carrondo, Sally Johnson, Abdalla Fareh,Sonja Varga, Conor Lyons, Dagmar Blickwede, Besa Tovërlani

MIRËNJOHJE

AAK Aleanca për Ardhmërinë e KosovësBiP Bilanci i PagesaveKEFDF Konventa për Eliminimin e të gjitha

Formave të Diskriminimit të FemraveAQF Autoriteti Qendror FiskalQSFP Qendra për Studimin e faljes dhe pajtimit CIVPOL Policia Civile e KB në KosovëKMDLNJ Këshilli për Mbrojtjen e të Drejtave

dhe Lirive të Njeriut IA Indeksi i ArsimimitBE Bashkimi Europian RPH Raporti për Paralajmërim të HershëmSPH Sistemi për Paralajmërim të HershëmIZHGJ Indeksi i Zhvillimit GjinorGDP Bruto Produkti VendorMPGJ Matja e Pushtetëzimit GjinorëIZHNJ Indeksi i Zhvillimit NjerëzorRZHNJ Raporti i Zhvillimit NjerëzorZRZHNJ Zyra e Raportit të Zhvillimit NjerëzorAZHNJ Anketa e Zhvillimit NjerëzorIVNJ Indeksi i Varfërisë NjerëzoreIDP Personat e Zhvendosur Brenda VenditFMN Fondi Monetar NdërkombëtarIOM Organizata Ndërkombëtare për MigrimQNRVT Qendra Ndërkombëtare për

Rehabilitimin e Viktimave të TorturësBKK Buxheti i Konsoliduar i KosovësADSK Anketa Demografike e Shëndetit në

KosovëKCE Qendra Kosovare për EdukimKFOR Forcat e Kosovës RZHNJK Raporti i Zhvillimit Njerëzor në KosovëKIPRED Instituti Kosovar për Hulumtim dhe

Zhvillim PolitikUÇK Ushtria Çlirimtare e KosovësTMK Trupat Mbrojtëse të KosovësSHPK Shërbimi Policor i KosovësQKRVT Qendra Kosovare për Rehabilitimin e

Viktimave të Torturës

PISK Plani për Implementimin e Standardeve në Kosovë

KTV Televizioni "Kohavizion"RGK Rrjeta e Grave KosovareLDK Lidhja Demokratike e KosovësIJ Indeksi i JetëgjatësisëOZHM Objektivat Zhvillimore të MileniumitMFE Ministria e Financave dhe EkonomisëIKZHGJ Indeksi Komunal i Zhvillimit GjinorIKZHNJ Indeksi Komunal i Zhvillimit NjerëzorDP Deputet i ParlamentitNATO Organizata e Paktit të Atlantikut VeriorNGO/OJQ Organizatë JoqeveritareNHDR/RKZHNJ Raporti Kombëtar i Zhvillimit NjerëzorOSBE Organizata për Siguri dhe

Bashkëpunim në EuropëPDK Partia Demokratike e Kosovës IPVQ Institucionet e Përkohshme të

VetëqeverisjesPPP Pariteti i Fuqisë BlerësePTSD/ÇSPT Çrregullim nga Stresi Post-TraumatikRAE Romë, Ashkalinj dhe EgjiptianRTK Radio Televizioni i KosovësEJL Europa JuglindoreNVM Ndërmarrjet e Vogla dhe të MesmeZSK Zyra e Statistikës së KosovësPSSP Përfaqësuesi Special e Sekretarit të

PërgjithshëmStC Save the ChildrenKPM Komisioneri i Përkohshëm për MediaUNDP Programi Zhvillimor i OKB UNFPA Fondi për Popullsi i OKB UNHCR Komesariati i Lartë për Refugjatë i OKBUNICEF Fondi për Fëmijë i OKBUNIFEM Fondi për Zhvillimin e Femrës i OKBUNMIK Misioni i Administratës së Përkohshme

të OKB në KosovëBB Banka BotëroreOBSH Organizata Botërore e Shëndetësisë

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

iv

SHKURTESAT

para

thën

ie

v

Nëse investimet e jashtzakonshme finan-ciare, politike dhe të sigurisë në Kosovëqë nga viti 1999 janë bërë për të rindër-tuar stabilitetin, ndërtimin e demokracisëdhe sigurimin që tërë Kosovarët të kenënjë hise në të ardhmen e tyre, atëhereRaporti i Zhvillimit Njerëzor për Kosovënështë një vlerësim në kohë të duhur irealitetit dhe ndikimit të trazicioneve tëshumta në realitetin e familjeve nëKosovë. Raporti i këtij viti ofron një the-sar të tërë të shënimeve që shpjegojnëmënyrat e zhvillimit në Kosovë si dhe sikanë ndikuar humbjet e fitoret e këtyreviteve në rajonet, grupet etnike,demografike apo edhe të moshës. Pamjaështë e nduar nduarshme me vende tëzhvilluara me vende të tjera shumë tëlëna pas dore. Politikëbërësit dhe vendi-marrësit vetëm me anë të përdorimit tëkëtyre informatave mund të ndihmojnëato grupe dhe rajone që janë të lënapasdore.

Përtej informatave dhe dijenisë,megjithate, suksesi në tejkalimin e tëkaluarës së vështirë të Kosovës përgjatëkëtyre proceseve të shumta të tranzi-cionit shumë do të varet edhe nga, nivelidhe mënyra e angazhimit të qytetarëvetë Kosovës, strukturave qeveritare tëKosovës. Mënyra dhe madhësia e "hap-jes" së qeverisjes së Kosovës, ndjenja epërgjegjësisë në nivelin komunal dhe ateqendrorë, mënyra se si vendimet mirrendhe burrimet e alokuara, në mënyrë fun-damentale do të ndikojnë në mënyrën sesi njerëzit do të marrin pjesë në përkrah-je dhe kontribuim për arritjen e sfidave tëmëdha që janë përpara. Këto çështjejanë të rëndësisë së veçantë përderisazgjedhjet për Kuvendin e Kosovës janëpara nesh.

Analizat dhe idetë në këto çështje kritikeqë gjinden në faqet e mëtutjeshme,përmbajnë më shumë se 18 muaj kon-sultime, anketime të familjeve, debate tëpolitikave dhe mbi të gjitha shumë punë.Më shumë se 300 njerëz - akademikë,aktivistë, politikanë, qeveritarë lokal dhe

qendrorë, liderë të komuniteteve, gaze-tarë - nga të gjitha fushat e jetës kanëkontribuar në një mënyrë apo tjetër nëkëtë raport. Ne jemi borxhlinjë tëmëdhenjë ndaj tyre për angazhimin dhepërkushtimin e tyre në agjenden e zhvil-limit njerëzor. Ne kemi bërë përpjekjettona më të mëdha për të identifikuarshumicën e tyre në anekset e këtij rapor-ti.Ekipi që ka bërë këtë përpjekje nga ditae parë ka merita të veçanta. Në veçantiekipi i autorëve, të udhëhequr ngaMytaher Haskuka, përfshirë edhe LeonMalazogun, Nita Lucin dhe Ilir Dugollin.Ata kanë përfituar shumë nga përkrahjae përditshme e Deirdre Keogh dheRichard Ponzio. Jelena Bjelica, BernardZeneli, Atdhe Veliu, Vjollca Krasniqi,Nora Ahmetaj, Igballe Rogova, BesnikPula, Visar Berisha, Genc Krasniqi,Lulzim Peci, dhe Fred Cocozzelli kanëdhënë kontributin e tyre siç kanë bërëedhe konsultatntët tonë si Ekrem Beqiri,Blerim Reka, Visar Berisha dhe GencKrasniqi. Zyra e Statistikave e Kosovësdhe këshilltari i tyre i parë ndërkombë-tarë, Ronnie Andersson, ka qenë partnerkyç siç ka qenë edhe Dr. Heba El Laithy,këshillat statistikore të të cilës kanë vazh-duar gjatë tërë procesit, saktësisht secilianëtarë i ekipeve të UNDP-së ka ofruarndihmë, ka përpunuar pjesë dhe ka ofru-ar përkrahje morale. Në fund duhet tëtregojmë për borxhin e madh që i kemiUSAID-it, Save the Children, SwissDevelopment Cooperation dhe Fondit tëInovacionit (I mbështetur nga qeveriaHolandeze), për mbështetjen e tyrefinanciare në të cilën është varur ky pro-jekt.

Publikimi i këtij raporti vjenë në kohën etranzicionit në UNDP, një Përfaqësuses iPërherëshëm ka përfunduar punën ndër-sa tjetri duke e filluar. Prioriteti i UNDP-sënë Kosovë - përparimi i zhvillimit njerëzornë Kosovë - do të mbetet i pandryshuar ,siç ka qenë për paraardhësit tonë, siçedhe do të vazhdojë të jetë për ata që dotë vijnë pas nesh.

PARATHËNIE

Robert PiperPërfaqësues i përhershëmUNDP Kosovë

Christine RothPërfaqësues i përhershëmUNDP Kosovë

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

vi

i Shkurtesatii Parathënie1 PËRMBLEDHJE

KAPITULLI 1:TRANSFORMIMI I ZHVILLIMIT,NË NJË JETË MË TË MIRË 11 Definimi dhe matja e zhvillimit

njerëzor11 Raportet nacionale të Zhvillimit

Njerëzor12 Raporti i Zhvillimit Njerëzor në

Kosovë (RZHNJK)

13 Trendet në Zhvillimin Njerëzor në Kosovë

14 Komponentat e IZHNJ të Kosovës

14 GDP Bruto Prodhimi Vendor 15 Jetëgjatësia16 Niveli i arsimimit

17 Varfëria njerëzore 17 Indeksi i Varfërisë Njerëzore

19 Femrat dhe zhvillimi 19 Indeksi i Zhvillimit Gjinorë në

Kosovë20 Masat për Pushtetëzimin Gjinorë

21 Kosova dhe Objektivat Zhvillimore të Mileniumit: Ku do të jemi më 2015?

21 Pse OZHM-të janë të rëndë-sishme për Kosovën?

KAPITULLI 2:SHIKIM NGA AFËR:DISAGREGIMI I INDIKATORËVETË ZHVILLIMIT NJERËZOR NËKOSOVË25 Indeksi i zhvillimi njerëzor në

nivel komunal25 Komponentet e IZHNJ-së

komunale26 Pesë komunat e para dhe pesë

komunat e fundit 26 Të ardhurat për kokë banori27 Indeksi i jetëgjatësisë 28 Indeksi i arsimimit

29 Zhvillimi njerëzor dhe komu-nitetet etnike

29 IZHNJ sipas komuniteve etnike29 Arsimimi sipas etnicitetit31 Të ardhurat për kokë banori sipas

etnicitetit31 Jetëgjatësia sipas etnicitetit

32 Ndarja Urbane/Rurale nëzhvillimin njerëzor

32 Varfëria njerëzore32 Varfëria ekstreme dhe karakteris-

tikat komunale 34 Varfëria njerëzore sipas popullsisë

urbane dhe rurale

34 Zhvillimi gjinor34 Indeksi komunal i zhvillimit gjinor34 Disa karakteristika të IZHGJ

komunale në Kosovë35 Masat e pushtetëzimit gjinorë në

nivel komunal36 Zhvillimi urban/rural në relacion

me gjinitë

KAPITULLI 3:RISHQYRTIMI I PJESËMARRJESDHE PËRFAQËSIMIT NË KOSOVË 43 Hyrje43 Pjesëmarrja dhe përfaqësimi:

principe të fuqishme demokratike43 Pjesëmarrja si faktor esencial në

zhvillimin njerëzor45 Pjesëmarrja në Kosovë47 Përfaqësimi si faktor esencial për

zhvillim njerëzor

48 Pjesëmarrja dhe përfaqësimi: Determinantat kryesore të një demokracie të suksesshme

49 Pengesat në pjesëmarrje dhe përfaqësim më të madh në Kosovë

52 Forcimi i vetëqeverisjes demokratike në Kosovë

TABLE OF CONTENTS

hum

an d

evel

opm

ent

repo

rt -

koso

vo 2

004

vii

KAPITULLI 4 QEVERISJA: SA ËSHTË LARGNGA NJERËZIT?57 Hyrje58 Sistemet zgjedhore dhe zhvillimi

njerëzor58 Sistemi elektoral në Kosovë60 Trendet votuese60 Partitë politike, pjesëmarrja dhe

përfaqësimi61 Konteksti i Kosovës dhe partitë

politike62 Përfaqësim më i mirë apo humbje e

kredibilitetit?63 Fuqizimi i kulturës për pjesëmar-

rje në politikë

64 Vendim-marrja qendrore, pjesë-marrja dhe përfaqësimi

64 Vendim-marrja koncenzuale65 Të metat në gjendjen aktuale67 Fuqizimi i përgjegjësisë

67 Qeverisja lokale në Kosovë: Sa e afërt me njerëzit?

67 Pjesëmarrja në qeverisjen lokale në Kosovë

68 Teoria e decentralizimit69 Llogaridhënia dhe qeverisja lokale70 Decentralizimi në kontekstin e

Kosovës

71 Qeverisja në sektorin e drejtë-sisë dhe të sigurisë në Kosovë

KAPITULLI 5:SHUMICA E HESHTUR75 Hyrje75 Femrat76 Varfëria e mundësive76 Trajtimi i femrave në shtëpi77 Preferenca për djemtë78 Femrat në tregun e punës78 Ndarja gjinore e punës

78 Rinia79 Papunësia79 Sfidat në tregun e punës

79 Të varfërit ruralë79 Fermerët në mbijetesë

80 Minoritetet në Kosovës81 Komuniteti RAE dhe varfëria83 Serbët e Kosovës dhe siguria

83 Grupet tjera të margjinalizuara83 Njerëzit që jetojnë me aftësi të

kufizuara84 Konflikti dhe mirëqenia

psikologjike në Kosovë

KAPITULLI 6:NGRITJA E QYTETARIT:PËRQAFIMI I TË DREJTAVE DHEPËRGJEGJËSIVE87 Ndërtimi i ideve të qytetarisë88 Veprimet e menjëherëshme 88 Veprimet afatgjate

88 Reformat kyçe për zgjërimin e pjesëmarrjes dhe përfaqësimit për zhvillim njerëzor në Kosovë

89 Zgjërimi i pjesëmarrjes dhe për-faqësimit nëpërmes transformimit të qeverisë

92 Ndërtimi i aleancave në mes të shoqërisë civile mediave dhe sek-torit privat për një pjesëmarrje më të madhe të qytetarëve

95 Promovimi i strategjisë përpërforcimin e qeverisjes demokratike

97 Futnotat99 Bibliografia

ANEKSAT103 Aneksi I: Metodologjia e Anketës

së UNDP-së për Zhvillimin Njerëzor

104 Aneksi II: Detajet teknike110 Aneksi III: Treguesit e Zhvillimit

Njerëzor132 Aneksi IV: Emrat e personave që

kanë marrë pjesë në konsultimet për RZHNJ

133 Aneksi V: Kosova në shikim të parë

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

viii

Kornizat1.1 Matja e zhvillimit njerëzor1.2 Regjistrimi i popullsisë dhe shtëpive1.3 Problemet në vlerësimin e BPV-së1.4 Çka është Indeksi i Varfërisë Njerëzore (IVN-1

dhe IVN-2)?1.5 Trendet globale në barazinë gjinore1.6 A janë shënjestrat që kanë të bëjnë me gjinitë

të pajtuara në Kajro, Kopenhagë dhe Beijing të mjaftueshme?

2.1 Çështjet e matjes: BPV vs. Të ardhurat2.2 Cilat janë dallimet në MZHNJ?2.3 Migrimi2.4 A është pjesëmarrja e femrës e domosdoshme

për të ardhura më të larta?2.5 Arsimimi i vajzave: Faktorët e lënies së shkollës2.6 Mësimnxënia sipas komuniteteve etnike2.7 Karakteristikat tipike demografike dhe

ekonomike të ekonomive familjare të Kosovës2.8 Pabarazitë ndërmjet Komunave në kuptim të

komponenteve të varfërisë njerëzore

3.1 Çka është pjesëmarrja?3.2 Çka është përfaqësimi?3.3 Ngritja dhe rënia e vullnetarizmit në Kosovë3.4 Lëvizjet shoqërore dhe Aspiratat Kombëtare:

Pajtimi i gjaqeve3.5 Standardet për Kosovën: cka do të duhet për

implementimin e tyre?3.6 Rinia e Kosovës: Udhëheqësit e Zhvillimit dhe

integrimit shoqëror

4.1 Partitë politike në Kosovë 4.2 Perceptimet dhe vizibilliteti publik i grave

politikane4.3 Trendet votuese4.4 Femrat në (de fakto) vendim-marrje?4.5 Roli i qeverisjes lokale4.6 Vështrim: Zhvillimi Njerëzor dhe Satisfaksioni

me Shërbime4.7 Mechanisms for Participation in Municipal

Decision-making4.8 Satisfaksioni dhe pjesëmarrja pozitive:4.9 Konfuzioni rreth përgjegjësive 4.10 Definimi i sektorit të Drejtësisë dhe Sigurisë

5.1 Kyçja e gjinive në rrjedhat shoqërore në Kosovë

5.2 Ndryshimi i regjimeve gjinore në Kosovë5.3 Ekonomia sociale dhe kooperativat5.4 Të drejtat e minoriteteve5.5 Koekzistenca në Kosovë5.6 Qendra Kosovare për Rehabilitimin e

Viktimave të Torturës (QKRVT)

5.7 Plagët e freskëta. Përleshjet e Marsit

6.1 "Reforma 2004": Model i ri i angazhimitkonstruktiv qytetar.

6.2 Mbrojtja e të drejtave të minoriteteve: Pjesë esenciale e demokracisë së suksesshme

6.3 Mediat e Kosovës gjatë krizës së Marsit 2004

Tabelat1.1 Komponentet e IZHNJ 2001 dhe 20031.2 Rritja e BPV-së1.3 Shkalla e regjistrimit në arsimimin e lartë1.4 IVN-1 dhe IVN-2 për Kosovë, 2001 dhe 20031.5 Pjesëmarrja në fuqinë punëtore dhe

papunësia1.6 Trendet në zhvillimin gjinor1.7 MBGJ dhe komponentet e saj1.8 Qëllimet dhe shënjestrat globale të mileniumit

të zhvillimit

2.1 Pesë komunat e para dhe pesë komunat e fundit në Indeksin e Arsimimit

2.2 Bashkimi i komuniteteve etnike në SZHNJ 2.3 Jetëgjatësia sipas komuniteteve etnike2.4 Treguesit e arsimimit sipas vendbanimit

urban/rural 2.5 Komponentet e IVN-1 sipas ndarjes

urbane/rurale2.6 Disa komponente të IVN-2 sipas vendbanimit

urban/rural 2.7 Komponentet e IZHGJ dhe MBGJ-së sipas

vendbanimit urban/rura 2.8 Komponentet e zgjedhura të MBGJ-së sipas

vendbanimit urban/rural

3.1 Nuk ka lidhje automatike në mes të demokracisë dhe barazisë

3.2 Format e pjesëmarrjes qytetare në Kosovë3.3 Numri i votave të nevojshme për të zgjedhur

përfaqësuesin komunal në Kosovë3.4 Trendet e satisfaksionit me institucione.

4.1 Buxheti i Konsoliduar i Kosovës 2004 Përmbledhja e ndarjeve buxhetore

4.2 Distanca nga objektet shëndetësore dhearsimore dhe gjasat për aktivitet politik

4.3 Buxhet i Përgjithshëm i Kosovës 2004 Përmbledhja e ndarjeve Buxhetore: Drejtësia dhe Siguria

4.4 Reduktimet në policinë e UNMIK-ut

5.1 Pjesa e biznesit të fermerëve në mbijetesë 5.2 Përbërja e Shërbimit Policor të Kosovës

(Qershor 2003)

KORNIZAT, TABELAT DHE SHIFRAT

hum

an d

evel

opm

ent

repo

rt -

koso

vo 2

004

ix

Shifra1.1 IZHNJ i Kosovës për 2002 dhe 20041.2 Krahasimet regjionale dhe globale të IZHNJ-së1.3 Ndryshimet në BPV për kokë banori në USD,

1985-2003 Ndryshimi në formën e serive kohore

1.4 BPV (PPP) Krahasimet regjionale1.5 Jetëgjatësia që nga lindja (në vite) e popullsisë së

Kosovës1.6 Krahasimet regjionale të jetëgjatësisë1.7 Shkalla e analfabetizmit në Kosovë1.8 Shkallët e regjistrimit në Kosovë 2001 dhe

20031.9 Krahasimet regjionale dhe globale të

shkallëve të arsimimit të të rriturve1.10 Problemet kryesore me të cilat ballafaqohet

sot Kosova1.11 Krahasimi i Indeksit të Zhvillimit Gjinor1.12 Disparitetet ndërmjet meshkujve dhe femrave

në Kosovë në treguesit e zgjedhur

2.1 Të ardhurat për kokë banori për pesë komunat e para dhe pesë komunat e fundit

2.2 Marrëdhënia ndërmjet arsimimit dhe tëardhurave

2.3 Marrëdhënia e pjesëmarrjes ekonomik dhe të ardhurave sipas gjinisë

2.4 Pesë komunat e para dhe të fundit në lidhje me jetëgjatësinë

2.5 Diferenca komunale në treguesit e arsimimt sipas gjinive

2.6 IZHNJ dhe komponentet sipas komuniteteve etnike

2.7 Treguesit e arasimimit sipas komuniteteve etnike

2.8 Mesatarja e viteve të shkollimit2.9 Nivelet mesatare të të ardhurave të

ekonomive familjare, sipas komuniteteve etnike

2.10 Burimet e të ardhurave sipas etnicitetit2.11 IZHNJ sipas ndarjes urbane/rurale2.12 Marrëdhënia ndërmjet IVN-1 dhe IVN-22.13 IVN-1 dhe treguesit e zgjedhur të deprivimit

njerëzor sipas etnicitetit2.14 IVN-2 dhe treguesit e zgjedhur të deprivimit

njerëzor sipas etnicitetit2.15 Përqindja e njerëzve që jetojnë në varfërinë

njerëzore - urbane dhe rurale2.16 Pjesëmarrja gjinore në fuqinë punëtore, sipas

tri komunave të para dhe të fundit2.17 Shkalla e të ardhurave në relacion me gjinitë:

Top 3 and Bottom 3 Municipalities2.18 Determinantat e MBGJ komunale

3.1 Demokracia dhe Zhvillimi Njerëzor: Lidhjet 3.2 Prej zërit individual deri tek ndryshimi i

politikës dhe implementimi 3.3 Pjesëmarrja dhe përfaqësimi: Lidhjet ndërmjet

llogaridhënies, përgjigjja dhe zhvillimi njerëzor

3.4 Struktura e Institucioneve të Përkohshme Vetëqeverisëse

4.1 Trendet votuese në zgjedhjet e vitit 2000, 2001 dhe 2002

4.2 Përqindja e njerëzve që mendojnë se mund të ndikojnë në vendim-marrje duke qenë nëdistancë nga procesi vendim-marrës.

4.3 Shërbimet që do të duhej të funksiononin në mënyrë më efektive në nivelin lokal

5.1 Preferenca për djemtë, sipas moshës dhe vendbanimit urban/rural

5.2 Të papunësuar dhe në kërkim të punës5.3 Përqindja e femrave jashtë fuqisë punëtore

dhe arsyet, sipas moshës5.4 Përqindja e femrave që punojnë në shtëpi,

sipas moshës5.5 Papunësia sipas gjinisë dhe moshës5.6 Papunësia në RAE sipas gjinisë dhe moshës5.7 Trendi i përqindjeve të reposndentëve që

ndihen "të sigurtë"apo "shumë të sigurtë" në rrugë.

RAPORTI I ZHVILLIMITNJERËZOR NË KOSOVËPË

RM

BLED

HJE

* Qytetar: vendas, banor, apo banues i një vendi të caktuar:"Ne kemi mësuar të bëhemi qytetarë të botës, anëtarë të bashkësisë njerëzore"

(Franklin D.Roosevelt).Marrë në gjuhën angleze nga http://dictionary.reference.com

Pesë vite pas transicionit të udhëhequr ngabashkësia ndërkombëtare, Kosova qëndronnë udhëkryq. Paqja dhe stabiliteti e gjykuarbarabarësisht nga kosovarët dhe partnerët etyre ndërkombëtarë kurrë nuk ishte mëtuartë arrihet vetëm përmes marrëveshjeve poli-tike apo grupeve punuese. Përkundrazi, njëtransicion i suksesshëm varet gati në tërësinga përparimi qenësor i përditshmërisë sëmbarë qytetarëve të Kosovës.

Arkitektët e transicionit të Kosovës kishinllogaritur në këtë. Rezoluta 1244 e Këshillittë Sigurimit apelon për stabilizim ekonomik,demokratizim dhe shërbime të qën-drueshme publike, për aq sa diskuton edhemasat për vendosje të sigurisë dhe realizimtë ndryshimeve politike. Megjithatë, impera-tivi zhvillimor mund të anashkalohet lehtëgjatë një periudhe transicioni, të karakter-izuar me ambient përherë të ndryshu-eshëm, me të hyra të mëdha nga personelii asistencës në rindërtim, me prioritetetkonkurrente ndërkombëtare - me molisjen epërgjithshme dhe 'zjarrfikjen' e vazh-dueshme.

Sido që do ta quanit - qoftë 'dividendë epaqes', 'projekte baraspeshuese', 'masa sta-bilizuese', përpjekje për fitim të "zemravedhe mendjes" - zhvillimi i Kosovës paraqetnjë shtyllë kritike të themeleve të paqes. Dotë ishte gabim i madh po qe se zhvillimi dotë zhvleftësohej duke u kuptuar prioritet per-iferik, apo, edhe më keq, po qe se do tështyhej për 'të ardhmen'.

Mirëpo, edhe nëse ky qëndrim do të ishte ipërbashkët, 'çfarëdo zhvillimi' nuk do të ishtei mjaftueshëm. Zhvillimi kuptimplotë, -- itillë që do të sjellte stabilitet, të konsolidontedemokracinë dhe i cili do të përkthehej nënjë përparim të qëndrueshëm njerëzor - dotë duhej të manifestohej konkretisht, nëkuptim të zgjatjes së jetës, përmirësimit tëarsimimit dhe të qasjes më të barabartë

ndaj shërbimeve. Një qasje e tillë ndaj zhvil-limit do të mundësonte që çdo qytetar tëketë mundësi dhe zgjedhje të barabartë; qëfati i tij të mos ishte i paracaktuar, qoftë përtë mirë apo për të keq, vetëm për shkak tëvendit të lindjes, gjuhës që flet, gjinisë apobesimit. Zhvillimi njerëzor, proces ky i zmad-himit të zgjedhjes njerëzore, paraqet masënmë të mirë dhe më gjithpërfshirëse të njëpërparimi të tillë shoqëror.

Veglat për matjen e zhvillimit njerëzor e ven-dosin Kosovën në fund të Ballkanit, messhoqërive më të pazhvilluara të Evropës.Investimet masive në trajnime profesionale,pushtetëzim të femrës, me gjithë krijimin evendeve të reja të punës, mbesinparakushte për parandalim të ngecjes sëmëtutjeshme të Kosovës prapa.

Raporti i Zhvillimit Njerëzor në Kosovë përvitin 2004 (RZHNJK, 2004), analizon poz-itën e Kosovës nga aspekti i zhvillimit njerë-zor. Duke zbatuar metodologjinë tashmë tëetabluar mirë të Raporteve Vjetore Globaletë Zhvillimit Njerëzor, të UNDP; Kapitulli I iRZHNJK llogarit vlerat për indikatorë tëndryshëm të zhvillimit në Kosovë. Kosovakuptohet si vend që takon në 'shkallën emesme të zhvillimit njerëzor': ngjashëm, pornë shkallë më të ulët krahasuar me vendete fqinjësisë dhe me gjerë në rajon, meSlloveninë apo Poloninë*.

1. Indeksi i Zhvillimit Njerëzor në Kosovë(IZHNJ), një përmbledhje poenësh që ndër-lidhin shëndetësinë, arsimin dhe indikatorëtekonomikë reflekton një përmirësim modestç'prej vitit 2001, kur për herë të parë ishinzhvilluar llogaritë e RZHNJ të Kosovës përvitin 2002. Edhe pse themelet relativisht tëdobëta të zhvillimit njerëzor vazhdojnë tambajnë atë larg shkallës së disa fqinjëveevropianë, bruto prodhimi për kokë banorimerret komponentë e IZHN e cila ka përje-tuar ngritjet më të larta gjatë periudhës pas

Kosova rangohet në

fund të vendeve të

Ballkanit dhe në

mesin e vendeve më

të pazhvilluara të

Evropës

përm

bled

hje

1

* Këto krahasime janë bërë për qëllime statistikore duke shërbyer mjet për të mundësuar të kuptuarit më të drejtë të situatës zhvillimore në Kosovë;rangimet nuk prejudikojnë dhe nuk sugjerojnë statusin e mundshëm të ardhshëm të Kosovës

Ngritja e Qytetarit:Sfidat dhe Mundësitë*

konfliktit. Për komponentat e tjera të IZHN- arsimin dhe jetëzgjatjen - niveli i Kosovësështë përgjithësisht më i lartë se në vendete rajonit, në të cilat ky rangim çalon, edhepse mestararja e jetëzgjatjes realisht ka rënëç'prej periudhës së fundit raportuese.

Varfëria në Kosovë duket të jetë më e ndër-likuar seç është kuptuar në fillim. Derisa njënumër i konsiderueshëm i kosovarëve dukettë jetë mbetur jashtë rrethit të varfërisënjerëzore gjatë dy viteve të fundit, natyra evarfërisë ka ndryshuar. Jetëzgjatja dhearsimimi i përgjithshëm ka shënuar rritje,krahasuar me periudhën e hershme tëpasluftës, ndërkohë që përqindja e njerëzvetë cilët jetojnë në varfëri ekstreme është rrit-ur. Indeksi i Varfërisë Njerëzore (IVNJ), i cilimat vazhdimësinë e mungesave njerëzoredhe përqindjen e njerëzve të cilët jetojnë nëvarfëri, ka zbritur prej 17.6 % të shënuarbrenda RZHNJ 2002, në 9.6 % në RZHNJpër vitin 2004. Ky trend mund t'i atribuohetpjesërisht përmirësimeve në shkallën earsimimit të përgjithshëm dhe të jetëzgjat-jes. Megjithatë, të varfërit kanë më shumëgjasa të jetojnë në varfëri ekstreme, nësekihet parasysh se 14% e popullatës klasi-fikohet si thellësisht e varfëruar.

Indeksi i Zhvillimit Gjinor (IZHGJ) për vitin2004, shpalos një zbraztësi të madhe mesrasteve që i janë mundësuar femrës koso-vare. Derisa poenët e IZHGJ të Kosovësvazhdojnë ta vendosin atë në nivelin 'mesa-tar'' të zhvillimit njerëzor sipas këtij indikatori,rangimi i IZHGJ ka zbritur konsiderueshëmç'prej vitit 2001. Është kjo një pasojë e fak-tit sipas të cilit, mesatarisht, femrat fitojnëkatër herë më pak se meshkujt dhe mbetennë masë të madhe të paangazhuara si fuqipunëtore. Rezultatet relativisht të larta nëMasat për Pushtetëzimin Gjinor (MPGJ) qëllogaritet përmes pjesëmarrjes politike(shembull, numri i ulëseve në Kuvend) nukpërkthehen në arritjet reale zhvillimore përfemrën, duke ngritur kësisoj një numër tëpyetjeve të rëndësishme rreth strategjive.

Sa për Objektivat Zhvillimore të Mileniumit(OZHM), për të cilat liderët botërorë janëzotuar se do të arrihen deri nga viti 2015,Kosova ballafaqohet me sfida unike të cilat

do të duhej të reflektoheshin në zhvillimin eobjektivave të parallogaritura enkas brendaOZHM. Zhdukja e varfërisë mbetet brengëparësore e përcjellë me shkallën e reduktu-ar të vdekshmërisë së foshnjeve e të fëmi-jëve, si dhe të rasteve të tuberkulozit, e qënumërohen ndër më të lartat në Evropë.

Barazia Gjinore - veçanërisht rritja emundësive për femrat dhe gratë për tavazhduar shkollën e mesme, me gjithë për-mirësimit e kujdesit amnor - mbesin sfida tëtjera gjatë realizimit të OZHM.

Për t'i ndihmuar përpiluesit e politikave dhefaktorët vendimmarrës t'i kuptojnë plotë-sisht konturat e sfidave zhvillimore tëKosovës, RZHNJK 2004 hulumton për herëtë parë dallimet në atë se si popullata bren-da njësive komunale të Kosovës, apo"komunat", është duke përparuar në aspek-tin e zhvillimit njerëzor. Rezultatet janë befa-suese dhe mund të përbëjnë një pikënisjekritike për zhvillim të politikave dhe të refor-mës institucionale. Nuk janë të gjithakomunat e barabarta, e as që të gjithakomunitetet gëzojnë shkallë të njëjtë tëzhvillimit. Krijuesit e politikave duhet ta kenëparasysh faktin se zvogëlimi i zbraztësivemes grupeve sociale varet nga ajo se sajanë në gjendje kosovarët të marrin pjesëdhe të ndikojnë në përfitimet nga veprim-taritë zhvillimore. Njohuria më e madherreth asaj se në ç'mënyrë popullata përfitonapo çalon në procesin e ndryshimevesociale mund të ndihmojë në zhvillimin estrategjive të përqëndruara më mirë,veçanërisht ndaj grupeve më të lën-dueshme dhe margjinale të popullatës.Përfundimisht, kjo do të mund të përkthe-hej në rezultate më të mira për të gjithëqytetarët. Të kuptuarit më të mirë të tablovetë pabarabarta të mundësive, të cilat karak-terizojnë zhvillimin aktual në Kosovë, do tëmund t'i ndihmonin krijuesit e politikave përtë ndërmarrë vendime më të mira rreth pri-oriteteve, investimeve dhe reformave,veçanërisht të atyre që ndërlidhen me shër-bime sociale.

Dallimet në të ardhura dhe në indikatorët etjerë të mirëqenies janë në zgjerim e sipërpërgjatë 30 komunave të Kosovës, dukeR

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

2

Lëvizja e njerëzve të

shkolluar nga fshati

në qytet është duke u

shtuar në një nivel

alarmant

përshpejtuar kësisoj 'tharjen e trurit' ngaqendrat rurale në ato urbane me një tempoalarmante. Reagimet kreative strategjike tëcilat ofrojnë njëfarë cytje për kosovarëtruralë - veçanërisht, për rininë - janë esen-ciale për ta zvogëluar këtë trend brengosës.

Në Kosovën e sotmem, mbretëron realitetii mundësive të paracaktuara: ata që janë tëlindur në Skënderaj apo Novobërdë do tëkenë më pak mundësi se sa ata të lindur nëPrishtinë; apo, ata të lindur në familje romedo të kenë më pak mundësi se ata të lindurnë familje shqiptare.

Të 30 komunat e Kosovës shpalosin njëspektër të gjerë të niveleve të zhvillimit njerë-zor. Ekziston një shtrirje prej 16% në IZHNmes Prishtinës në maje dhe Novobërdrës nëfund. Nivelet e të ardhurave janë përcak-tuesit parësorë të këtij dallimi me të ardhu-rat personale në Prishtinë tri herë më tëmëdha se të ardhurat personale në niveline Novobërdës. Qartazi, Prishtina ka përfitu-ar disproporcionalisht qoftë nga investimete vendore apo ndërkombëtare gjatë disaviteve të fundit. Gjithashtu, ka të ngjarë që,në këso rrethana, të vazhdojë tutje migrimidramatik i njerëzve drejt qytetit kryesor tëKosovës.

Bashkësitë e ndryshme etnike të Kosovësgjithashtu shpalosin, në Kapitullin II, njëspektër të gjerë të niveleve të zhvillimit njerë-zor, me komunitetin e vet serb që kapnivelet më të larta, dhe me komunitetin eashtuquajtur "rom, egjiptian dhe ashkali"(REA) i cili qëndron shumë më keq. Nivelete arsimimit janë përcaktuesit parësorë tëindikatorëve të ndryshueshëm të zhvillimitpër komunitetet e Kosovës, me një shkallëtë kombinuar të angazhimit prej vetëm 60%në komunitetin REA, krahasuar me njëmesatare prej 90%, për pjesën tjetër të pop-ullatës.

Dallimet në nivelet arsimore gjithashtu ikontribuojnë më së shumti pabarazisë mesniveleve të zhvillimit njerëzor brenda gru-peve rurale e urbane të popullatës sëKosovës. Vijimi i shkollës së mesme është10% më i vogël në zonat rurale se sa në atourbane. Kosovarët ruralë jetojnë së paku tre

vjet më pak se sa ata nëpër zona urbanedhe fitojnë përafërsisht 25% (300 euro nëvit) më pak se kundërpalët e tyre urbane.

Përkundër progresit të konsiderueshëmç'prej vitit 1999, Kosova ballafaqohet menjë 'deficit stagnues të demokracisë', i ciliminon legjitimitetin e institucioneve të rejatë saj. Çdo ditë e rikonfirmon faktin se pazgjerim të mirëfillt të kanaleve të dialogutdhe të qeverisjes do të shkaktohen mëshumë tragjedi të marsit, ndërkohë që koso-varët do të pësojnë dështime të rënda zhvil-limore.

Pjesërisht, mundësitë e pabarabarta mesgrupeve të ndryshme shoqërore në Kosovëmund të kuptohen funksion i rregullimeveinstitucionale demokratike që premtojnë.Masa deri në të cilën realitetet e ndryshmetë zhvillimit njerëzor do të vazhdojnë tëpandryshueshme për grupet dhe komunate caktuara do të varet nga ajo se si do tëfunksionojnë sistemet e qeverisjes në tëardhmen. Arkitektura aktuale e qeverisjes, ekonstruktuar në periudhën e pasluftës,duhet të jetë shumë më e haptë për për-punimin dhe menaxhimin e një shumësie tëzërave, madje qofshin edhe konfliktozë mesvete. Ajo duhet të ndërlidh energjitë eshoqërisë civile, të grupeve të biznesit e tëmediave. Devotshmëria e liderëve tëKosovës për të zhvilluar përpjekje të vazh-dueshme - e, ndonjëherë edhe sakrifica tërënda politike -- e të ndryshojnë programetdhe politikat ekzistuese kundruall fytyrës sëinercionit byrokratik, do të vëhet në sprovë.

Pa dyshim, çështja e qeverisjes dhe, nëveçanti, mënyra se si idetë rreth "pjesëmar-rjes dhe përfaqësimit" do të lëshojnë rrënjënë procesin zhvillimor të Kosovës do të jetëme rëndësi kyçe për sfidat e zhvillimit njerë-zor në Kosovë.

Në traditën e Raporteve të UNDP përZhvillimin Njerëzor në shkallë globale,RZHNJK 2004 hulumton aspektin specifiktë "përfaqësimit dhe pjesëmarrjes" duke ekuptuar të domosdoshëm për zhvillimin enjë botëkuptimi më të thellë rreth mundë-sive dhe pengesave në rrugëtimin drejt për-parimit e zhvillimit njerëzor në Kosovë. Kjo

Kosova ballafaqohet

me "deficit të vazh-

dueshëm të

demokracisë", gjë që

rrezikon legjitimitetin

e institucioneve të

reja të Kosovës

përm

bled

hje

3

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

4

KONTRIBUTI SPECIALI KRYEMINISTRIT MINISTER BAJRAM REXHEPI

temë kishte qenë fokus i konsultimeve tëshumta, përfshirë edhe ato në nivele komu-nale, ndërkohë që partnerët e UNDP nëKosovë e shohin atë si çështje kritike përKosovën gjatë vitit 2004, për shkak të për-shpejtimit të transferit të pushtetit ngaUNMIK-u në IPVQ, dhe, për shkak të zgjed-hjeve parlamentare në pritje të caktuara përtetor 2004.

Veçanërisht, RZHNJK 2004 hulumton se simund të kontribuojnë - apo, të pengojnë -sistemet aktuale të qeverisjes në pjesëmar-rjen publike dhe në ndjenjën e drejt-shmërisë së përfaqësimit, e që janë përm-bajtje kyçe për zhvillimin njerëzor dhedemokracinë e suksesshme. Nocioni i 'për-faqësimit' thekson procesin politik (i.e.vendimmarrjen, udhëheqjen e partive dhemënyrën e shpërndarjes së pushtetit),ndërkohë që 'pjesëmarrja' nënkuptonangazhimin qytetar (metodat që zbatohenpër ta dëgjuar zërin e tjetrit). Një 'rrugëdykahëshe' e angazhimit qytetar, që do tëpërfshinte organizatat lokale, qeverinë dheagjencitë ndërkombëtare në Kosovë, do tëishte me rëndësi jetike për një zhvillim efikase të barabartë. Këto parime demokratikejanë barabarësisht kritike për sigurimin easaj për të cilën angazhohen të gjithë koso-varët gjatë procesit të ndërlikuar e të rëndëtë transicionit, të filluar nën mbikëqyrjen eRezolutës 1244 të Këshillit të Sigurimit.

Siç është detajizuar tutje në Kapitullin III,pjesëmarrja qytetare dhe politike në Kosovëështë e kufizuar ndërkohë që modeli i rrezik-shëm i shpërthimit jashtë-institucioneve tëzërit të qytetarëve - e jo brenda tyre - ështënë shpalosje e sipër. Njerëzit duken më tëprirur për pjesëmarrje 'negative', përmesprotestave, se sa përmes kanaleve më poz-itive apo më formale, institucionale - çfarëdo të ishin debatet publike, artikulimi i alter-nativave të disenjuara të mirë, apo i kri-tikave. Përforcimi i ndërsjellë i kësajmungese të pjesëmarrjes qytetare ështëdështim i drejtpërdrejtë në 'përfaqësimi'. Samë i mirë të jetë niveli i përfaqësimit, aq mëshumë do të ketë gjasa që njerëzit të përf-shihen brenda sferës publike dhe të marrinpjesë më konstruktivisht në procesetdemokratike. Për më tepër, pjesëmarrja më

e madhe ngrit legjitimitetin e institucionevenë sytë e qytetarit. Është me rëndësi që sis-temi i qeverisjes në Kosovë të mundësojë qëqeveria, shoqëria civile dhe sektori privat tëavancojnë rritjen e përgjithshme ekonomikedhe zhvillimin shoqëror si mjete të për-mirësimit të mirëqenies njerëzore. Ky sistemduhet gjithashtu të avancojë liritë e rëndë-sishme politike dhe qenësore të njeriut,ashtu që të ruajë dhe të zgjerojë zhvilliminekonomik dhe t'i ofrojë të gjithëve shans përpjesëmarrje në krijimin e një shoqërie tëndershme në të cilën askush nuk lihetprapa.

Zbritja e numrit të votuesve, proceset edobëta demokratike brenda partive politike,mbikëqyrja gjysmake e drejtësisë dhe einstitucioneve të sigurisë, si dhe hutia rrethkompetencave dhe mbajtjes së përgjegjë-sisë mes nivelit qendror dhe komunave,janë disa nga sfidat kryesore përballë qev-erisjes efikase dhe demokratike në Kosovë.

Kapitulli IV shpjegon përse pjesëmarrjesdhe përfaqësimit i duhet kohë të zë vend nëKosovë, duke ekzaminuar një numër tëçështjeve kyçe institucionale dhe duke i tes-tuar ato kundruall këtyre parimeve. Analizae sistemit zgjedhor identifikon disa aspektepozitive të sistemit zgjedhor me vota tëmbyllura, siç është përfaqësimi më efikas ifemrës dhe i komuniteteve të ndryshmeetnike në kuvend. Megjithatë, këto aspektepozitive arrihen në dëm të përfaqësimitgjeografik dhe të lidhjes së drejtpërdrejtë tëpërgjegjësisë mes votuesve në njërën anëdhe deputetëve të Kuvendit, në anën tjetër.Rrjedhimisht, mund të vërehet se fushatatpolitike janë më shumë të bazuara në sim-bole sesa në substancë. Sipas sistemit aktu-al zgjedhor, mungojnë në tërësi cytjetekzistuese që do të ndikonin në atë qëdeputetët të angazhohen më shumë përagjendën e zhvillimit njerëzor. Partitë politikeoperojnë në mënyra që kufizojnë pjesëmar-rjen qytetare, duke vënë theksi të fuqishëmnë lojalitetin e vazhdueshëm ndaj liderëvepolitikë. Kjo është e përforcuar përmes njësistemi zgjedhor ku liderët partiakë përcak-tojnë rangimin e kandidatëve brenda listavetë mbyllura. Mungesa e demokracisë sëbrendshme brenda partive politike mund të

Konfuzioni rreth

kompetencave dhe

përgjegjësive në mes

të pushtetit qendrorë

dhe komunal është

sfidë kyçe e qeverisjes

demokratike në

Kosovë

përm

bled

hje

5

kuptohet ndër shkaqet e dyfishimit të num-rit të partive politike vetëm në periudhënmes dy zgjedhjeve komunale. Sidoqoftë,përkundër rritjes së spektrit dhe të zgjedhjespartiake, shkalla e qytetarëve që nuk dalinnë votime vazhdon të mbetet e lartë: partiamë e madhe politike në Kosovë sot përfsh-inë rreth 600,000 anëtarë, qytetarë që ven-dosën të mos dalin në votime gjatë zgjed-hjeve të fundit komunale.

Është tepër i ulët të kuptuarit publik të aftë-sisë së qytetarëve për të ndikuar në krijim tëpolitikave dhe të kërkojnë përgjegjësi ngaliderët. Vetëm 13% e qytetarëve beson semund të ndikojë në proceset e vendimmar-rjes politike brenda komunës së vet, ndërko-hë që 12% beson se mund të ndikojë nëvendimmarrjen politike në nivel qendror.Shpeshherë, brishtësia e koalicionit dhe imodus-operandit të saj, që varet nga kon-censusi, ka të ngjarë të pengojë procesin evendimmarrjes brenda qeverisë qendrore.Krahas kësaj, ndikimi dhe përvoja e vogël eshoqërisë civile e cila premton, me gjithëmungesën e një tradite të konsultimit publikgjatë krijimit të politikave kontribuon tutjenë përforcimin e këtij botëkuptimi.

Dega ekzekutive kërkon një sistem më tëkoordinuar të krijimit të politikave, integrimmë të mirë të prioriteteve legjislative brendaimperativeve programore dhe, mbi tëgjitha, kapacitet për të monitoruar dhe përtë vlerësuar rezultatet, ashtu që të shtohetpërqëndrimi në agjendën e zhvillimit njerë-zor. Po këta faktorë do të shkaktojnë sfidagjatë implementimit të politikës së"Standardeve për Kosovën" nga e cilashumëçka do të varet gjatë 12-18 muajvetë ardhshëm.

Fuqizimi i qeverisë lokale dhe 'decentralizi-mi' qartazi paraqesin pikënisjet kyçe përçfarëdo diskutimi rreth qeverisjes.Megjithatë, realiteti dëshmon se dalja e ulëtnë votime gjatë zgjedhjeve lokale, përsëritjae hutisë së gjithmbarshme rreth përgjegjë-sisë ndaj shërbimeve publike në nivelet qen-drore dhe komunale, si dhe politizimi i për-pjekjeve për të pushtetëzuar komunat nëaspektin e etnicitetit kanë dekurajuar përp-jekjet për ta rritur angazhimin qytetar bren-

da qeverive lokale - duke shkuar kësisoj nëdisfavor të plotë të zhvillimit njerëzor tëKosovës. Roli tradicional i shoqërisë civile si"mbikëqyrëse" e institucioneve të drejtësisëdhe të sigurisë duhet tutje të theksohet nëKosovë, nëse kihet parasysh se këto funk-sione mbesin të rezervuara për agjencitëndërkombëtare. Megjithatë, përpjekjetvazhdojnë për angazhim më të madh tëqytetarëve në ruajtjen e komuniteteve tëtyre. Pjesëmarrja qytetare në çështjet endjeshme të sundimit të ligjit paraqetgjithashtu një dimension kritik -- edhe pseshpeshherë të anashkaluar -- të qeverisjesqë është me rëndësi të veçantë përKosovën, marrë parasysh historinë e kon-fliktit dhe traditën e varfër të institucionevetë ruajtjes së ligjit.

Njerëzit e lëndueshëm mbesin 'lidhësja qëmungon' për ngritjen e pjesëmarrjes dhe tëpërfaqësimit të plotë në Kosovë. Ç'prej fem-rës së paarsimuar, rinisë së papunësuar, tëminoriteteve që druajnë për sigurinë e vet,deri te personat me paaftësi dhe tëmoshuarit të cilëve i duhet kujdes personal- mbetet përgjegjësi e të gjithë kosovarëvemundësimi që çështjet e tyre të prioritetizo-hen nga ana e qeverisë dhe e shoqërisëcivile.

RZHNJK 2004 vendos theks të veçantë nëkosovarët e margjinalizuar për të cilët duhetnjë përpjekje e organizuar që të jenë nëgjendje të funksionojnë brenda kornizës sësistemit aktual. Gjatë reflektimit të gjetjevedhe të shënimeve mbi zhvillimin njerëzor,Kapitulli V tërheq vëmendjen në barrieratstrukturore të cilat ekzistojnë mes katër gru-peve sociale në raport me përfaqësimin dhepjesëmarrjen e tyre: femrat, rinia e papunë,fermerët e varfëruar dhe minoritetet, për-fishirë edhe komunitetin rom.

• Kosova mund të fitojë shumë ngaangazhimi proaktiv i femrës në arenat poli-tike, sociale dhe ekonomike. Megjithatë,shumë femra ballafaqohen me mundësi tëvogla, jo vetëm në kuptim të arritjeve arsi-more, por edhe në kuptim të paracak-tueshmërisë së rolit të tyre nga një shoqërie cila dekurajon angazhimin e tyre, pjesë-marrjen politike dhe motivacionin për tëR

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

6

Personat e rrezikuar

janë lidhja që

mungon për arritjen e

pjesëmarrjes dhe për-

faqësimit të plotë

kërkuar standard më të mirë të të jetuarit.Të parapëlqyerit e fëmijëve meshkuj bren-da familjeve vazhdon të ilustrojë pozitën epalakmueshme të femrës në Kosovë.

• Një vend pune mbetet mbase mjetiqenësor i pjesëmarrjes në shoqëri;megjithatë, për dhjetëra mijëra kosovarë tërinj, mundësitë e punësimit janë të vogla.Meshkujt dhe femrat nën moshën 25-vjeçare përbëjnë 52% të popullatës sëKosovës. Ata përbëjnë një fushë të vlefshmetë talenteve, të shkathtësive dhe tëkreativitetit; përfitimi nga kjo fushë do tëcytë tutje zhvillimin e Kosovës. Rinisë koso-vare duhet t'i ofrohen mundësi më të mirapër të barabarësuar pozitën e vet mekundërpalën evropiane, e që pa dyshim dotë sjellte shumë rezultate për të gjithë koso-varët.

• Edhe një segment i gjerë i fuqisë punë-tore, fermerët e varfëruar, jetojnë në kufi tëmbijetesës duke mbetur të shkëputur ngaekonomia moderne. Fermerët nuk janëpjesëmarrës qenësorë në proceset e krijimittë politikave, e as që marrin pjesë në prior-itetet e krijuesve të këtyre politikave --përkundër faktit se 60% e popullatës jetonnëpër zona rurale ku shkalla e varfërisëështë më e larta. Shembull, shkalla enjerëzve të cilët ballafaqohen me varfëriekstreme është tri herë më e lartë nëpërzonat rurale se sa nëpër ato urbane.Zhvillimi i sektorit bujqësor do të ndihmontenë luftimin e varfërisë rurale, duke i ndih-muar 22% të kosovarëve të cilët jetojnë memë pak se 1 dollar në ditë.

• Komuniteti rom është duke humburgarën e zhvillimit njerëzor. Është kjo njëpamje e cila përsëritet përgjatë mbarëEvropës. Shkallët e varfërisë njerëzore janëmë të lartat në komunitetet e romëve,egjiptianëve dhe ashkalinjëve (REA). Rreth¾ jetojnë me më pak se 2 dollarë në ditë,kurse rreth 58% janë të papunë. Mundësitëe punësimit brenda këtij komuniteti janëedhe më të rënda për shkak të profilit tëulët arsimor dhe për shkak të qasjes mini-male ndaj resurseve prodhuese. Situata përfemrën e komunitetit REA është veçanërishtbrengosëse.

Varfëria është shumë më pak e shprehurbrenda komunitetit serb; megjithatë, shu-më prej tyre vazhdojnë të jetojnë brenda en-klavave të ruajtura rigorozisht, me liri tëkufizuar të lëvizjes. Siguria është brenga etyre më e madhe ndërkohë që botëkupti-met në këtë aspekt janë brengosëse. Edhepse janë bërë përpjekje të mëdha për për-mirësim të marrëdhënieve ndëretnike dhepër sigurim të të drejtave të minoriteteve,ende vazhdon ndasia e madhe mes komu-niteteve. Vëmendja është e përqëndruar nëmarrëdhënien skajshëm të politizuar messhqiptarëve dhe serbëve të Kosovës të cilëtmbesin të polarizuar në po thuaj akëcilënçështje me të cilën ballafaqohet Kosova. Nëanën tjetër, 'çështjet' e zhvillimit dhe brengatpër komunitetet minoritare si REA, boshn-jakët, turqit dhe goranët duket të anash-kalohen gati tërësisht, duke rrënuar kësisojmundësinë e bashkëpunimit, të bashkë-jetesës dhe të pjesëmarrjes efikase qytetarenga të gjitha komunitetet në procesin evendimmarrjes.

Edhe pse shënohet rritje e kthimit të njëndjenje të 'normalitetit' në jetët e familjevenë Kosovë, për shumë prej tyre mbetetçmimi i jashtëzakonshëm i konfliktit i cilidëmton rëndë zhvillimin njerëzor. Gjatëviteve të fundit, kosovarët përjetuan një sërëtë ngjarjeve traumatike, përfshirë zhvendos-jen masive, dhunën dhe humbjen e famil-jarëve e të miqëve - implikacione këto merëndësi psikologjike, që duhet të adresohen.Urrejtja dhe ekstremizmi nuk kanë vendbrenda agjendës së zhvillimit njerëzor.Shumëçka duhet bërë ashtu që Kosova tëmund të vendoset 'në binarë' të shkallëve tëzhvillimit të cilat priten dhe meritohen ngatë gjithë. Pa një përpjekje të organizuar qëdo t'i kushtohej të gjitha grupeve tëanashkaluara sociale, arritjet e ardhshmepër proceset zhvillimore të Kosovës do tëdështojnë në ofrimin e ndihmës atyre qëkanë më së shumti nevojë për të.

Sfida kryesore e Kosovës është thellimi dhezgjerimi i qeverisjes demokratike me qëllimtë përmirësimit të kushteve të jetesës dhe izgjedhjeve zhvillimore për njerëzit e rën-domtë. Për ta arritur këtë, duhet të defino-hen dhe të promovohen të drejtat dhe pë

rmbl

edhj

e

7

përgjegjësitë; duhet të inaugurohen refor-mat kyçe institucionale ashtu që të zgjero-het pjesëmarrja dhe përfaqësimi; do tëduhej të vendosej një strategji e përbashkëtimplementuese ashtu që të udhëheqej për-parimi i demokratizimit dhe i zhvillimit njerë-zor.

Përforcimi i nocionit të qytetarisë - të drejtatdhe përgjegjësitë e të gjithë kosovarëve, tëndërlidhura me ndjenjën e përkatësisë dhetë lojalitetit ndaj komunitetit - ndodhet nëqendër të çfarëdo përpjekjeje për të përgat-itur kosovarët për ardhmërinë e përbashkët.Kjo kërkon një angazhim të organizuar dhetë përbashkët nga akterët lokalë dhendërkombëtarë. Peërderisa statusi politik iKosovës mbetet i pazgjidhur, të gjithë koso-varët duhet të inkurajohen për të kuptuar,promovuar dhe për të mbrojtur të drejtat enjeriut dhe liritë fundamentale të cilat ndod-hen në qendër të qytetarisë.

Reformat institucionale dhe ato në krijim tëpolitikave janë të domosdoshme për ven-dosje të një qeverisjeje të mirë demokratike,duke ngritur kësisoj profilin e çështjeve tëzhvillimit njerëzor. Sistemi zgjedhor, partitëpolitike, vendimmarrja qendrore, qeverisjalokale dhe sundimi i ligjit vazhdojnë tëmbesin pikënisjet kritike përmes të cilaveqytetarët inkurajohen për respektim tëlegjitimitetit të strukturave qeverisëse, shpre-hje të lirë të mendimit të tyre dhe të pjesë-marrjes gjatë sjelljes së vendimeve të rëndë-sishme. Puna duhet të fillojë në reformat edomosdoshme, ashtu që të mund të kon-solidohen proceset binjake e të ndërlidhuratë demokracisë dhe të ndërtimit të paqes.

A do të jenë në gjendje reformat të cilat sotshqyrtohen nga ana e liderëve lokalë dhendërkombëtarë ta pushtetëzojnë mirëfillikosovarin dhe ta ndihmojnë atë që mëefektivisht të përmbush nevojat e veta qenë-sore dhe aspiratat më të larta?

Me këtë dilemë fundamentale, reformat eprezantuara në Kapitullin VI janë të grup-uara brenda gjashtë kategorive të veçanta:

i) Zgjerimi i pjesëmarrjes dhe i për-faqësimit përmes transformimeve qever-itare;

ii) Ndërtimi i aleancave në shoqërinëcivile, në media dhe në sektorin privat meqëllim të pjesëmarrjes dhe përfaqësimit mëtë madh qytetar, dhe

iii) ndihmesa në zgjerim të pjesëmarrjesdhe të përfaqësimit përmes angazhimit mëtë shkathtë ndërkombëtar. Thekset e disanga propozimet reformuese më me rëndësipërfshijnë:

• Reformën e sistemit zgjedhor, me që-llim të përmirësimit të përfaqësimit, të ngrit-jes së përgjegjësisë së drejtpërdrejtë, tëstimulimit të partive për të kërkuar përkrah-je të grupeve specifike të votuesve dhe për-mirësim të demokratizimit brendapartiak

• Reformat parlamentare, për sigurim tësupremacisë së Kuvendit të Kosovës kun-druall degës ekzekutive qoftë në aspektinligjor apo në atë praktik, duke shërbyerkësisoj burim kryesor i pushtetit legjitim edemokratik

• Reformat në sektorin e drejtësisë dhetë sigurisë do të duhej të siguroninmbikëqyrje demokratike dhe civile të çësht-jeve juridike dhe të sigurisë përmes theme-limit të kujdesshëm të ministrive tëpropozuara nga ana e IPVQ - të asaj tëbrendshme dhe të drejtësisë.

• Reformat në nivelin qendror/komunal,me qëllim të përmirësimit të pjesëmarrjessë qytetarëve dhe në ofrim të shërbimevepublike përmes decentralizimit tëpushteteve specifike politike, financiare dheadministrative

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

8

• Promovimi i barabarësisë gjinore nëvendin e punës dhe në shtëpi përmes rreg-ullimeve të pushtetëzimit të femrës, siç janëpushimi i lindjes për prindin mashkullor,veprime promovuese në praktikat epunësimit, shërbime të sigurisë me theksnë përkatësinë gjinore si dhe planprogramemësimore me theks gjinor nëpër shkolla;

• Përmirësimi i marrëdhënieve ndëret-nike përmes rritjes së pranisë në media dhenëpër komunitetet lokale të shqiptarëve tëKosovës dhe të shoqërisë civile serbe, dhetë liderëve politikë në bashkëpunim mbiçështjet praktike;

• Inkurajimi i 'gazetarisë paqësore'përmes mediave të lira dhe të pavarura tëcilat pushtetëzojnë qytetarin me informa-cione, duke ia mundësuar sjelljen evendimeve konstruktive dhe kërkimin epërgjegjësisë nga liderët e pushtetshëm;

• Rrënimi i barrierave ekonomike qëpengojnë ndërmarrësinë lokale dhe krijimine vendeve të punës, përmes qasjes së rriturndaj financave dhe shkathtësive afariste;

• Krijimin e një baraspeshe më të mirëmes imperativit të stabilitetit dhe të sigurisënë njërën anë, dhe promovimit të ndërtimittë kapaciteteve lokale dhe të rritjes sëdemokracisë që mundëson shpërthimin etalenteve të të gjithë kosovarëve, në anëntjetër. Veçanërisht, është me rëndësi zgjeri-mi i përpjekjeve për ndërtimin ekapaciteteve lokale përgjatë fushave kyçetë IPVQ përmes metodave të cilat zvogëlo-jnë varësinë nga agjencitë ndërkombëtaredhe këshilltarët e tyre.

Edhe pse promovimi i qytetarisë së mirëdhe hartimi i reformave politike e institu-cionale paraqesin hapa me rëndësi në tëardhmen, ndikimi i tyre do të ishte ikufizuar po që se do të mungonte përkrah-je e gjerë mbarëkosovare dhe po të

mungonte një strategji adekuate imple-mentuese. Mobilizimi i qytetarëve dhe ishoqërisë civile për ta përkrahurndryshimin dhe të ushtrojë presion mbipraktikat paqësore demokratike kurrë nukështë punë e lehtë, veçanërisht atëherë kurkërkohen sakrifica. Për Kosovën, transicionii ndërlikuar drejt një sistemi moderndemokratik (i cili do të përfshinte një pranitë gjerë ndërkombëtare) është ballafaquar- dhe, do të vazhdojë të ballafaqohet - meshumë pengesa e kundërshtime tëfuqishme. Mirëpo, prijësit e pjesëmarrjesdhe përfaqësimit më të madh në qeverisjenuk do të duhej të dekurajohen.Përkundrazi, që të mund të jenë mëefikasë, këta agjentë të ndryshimeve do tëduhej të bashkonin të gjithë akterët refor-mues për të qenë në gjendje ta avancojnëagjendën e përbashkët demokratike menjë qasje të guximshme dhe strategjike.

Çfarë hapa duhet të ndërmerr Kosova qëtë jetë në gjendje të sigurohet se është nërrugë të qëlluar drejt përmirësimit të zhvil-limit njerëzor për të gjithë qytetarët e saj?Ndoshta, mbi të gjitha, kjo do të duhej tëishte prania e grupit të përcaktuar të lid-erëve përfaqësues, me një vizion të për-bashkët dhe afatgjatë i cili do të mund t'iartikulohej qartë publikut. Është kjo esen-ciale për arritjen e ndryshimeve konstruk-tive në shoqëri. Udhëheqja e shkathtë dhee ndershme, e drejtuar kah e ardhmja, eaftë për të pushtetëzuar akterët e tjerë dhee ndjeshme për nevojat e grupeve më tëlëndueshme, është esenciale për udhëheq-jen e një politike ambicioze, por urgjente,dhe të reformave institucionale tëmbarështruara në RZHNJK 2004. Kosovamund të transformohet përmes poli-tikanëve të guximshëm e të mençur,përmes shërbyesve civilë, gazetarëve, ndër-marrësve dhe organizatave të qytetarëve -liderë këta të cilët mund të ruajnë dhe tëshpiejnë përpara parimet demokratike tëpjesëmarrjes dhe përfaqësimit.Pushtetëzimi i këtyre akterëve mund të kri-jojë dhe të mirëmbajë një elektorat tëmadh për ndryshime.

Sfida primare e

Kosovës është thellimi

dhe zgjerimi i qeveris-

jes demokratike në

mënyrë që të përmirë-

sohen kushtet e jetesës

dhe përzgjedhjet zhvil-

limore të njerëzve të

zakonshëm

përm

bled

hje

9

TRANSFORMIMI I ZHVILLIMIT,NË NJË JETË MË TË MIRËK

AP

ITU

LL1

Definimi dhe matjae zhvillimit njerëzor Zhvillimi mund të vlerësohet si një proces ivazhdueshëm i rritjes dhe i përparimit. Si itillë zhvillimi nuk përfshinë ndryshime rev-olucionare por nënkupton ekzistencën e njëprocesi të vendosur, që ka për qëllim për-mirësimin e jetës së qytetarit dhe shoqërisë.Koncepti i zhvillimit njerëzor i vendosënjerëzit dhe nevojat e tyre në qendër të pro-cesit.

Zhvillimi njerëzor hulumton zgjërimin emundësive të përzgjedhjes së qytetarit. Mezgjërimin e mundësive qytetarit duhet t'i sig-urohet një jetë e gjatë dhe e shëndetëshme,shkollim, standard të mirë të jetës dhepjesëmarrje aktive në jetën e komunitetit.Procesi tenton të krijojë kushte dhe mundësitë njejta për të gjithë, në veçanti për ata jetae të cilëve është e cënuar. Kjo bëhet nëmënyrë që të zmadhohet potenciali i secilitperson.

Matja e zhvillimit njerëzor tejkalon mënyrattradicionale të matjes të të ardhurave, që nëkohë të caktuara ka shtrembëruar faktin qëcaku themelor i zhvillimit është pikërishtmirëqenia për njerëzit. Edhepse matjettradicionale janë shumë të dobishme, atodështojnë të zbulojnë përmbajtjen e të ard-hurave, apo të përfituesve të vërtetë të rrit-jes ekonomike. Në disa raste njerëzit mundtë çmojnë më shumë kualitetin më të mirëtë ushqimit dhe shërbimet e mira shëndetë-sore, qasjen më të mirë në shkollim, qasjenmë të madhe në përgjegjësi dhe vendimmarrje, jetën më të sigurtë apo kushtet mëtë mira të jetës se sa të ardhurat absolute.Mirëpo, këto të ardhura nuk janë të pasqyr-uara mirë në statistikat e përgjithshme të tëardhurave.

Politikat nacionale te zhvillimit nuk mund tëmbështeten vetëm në gjenerimin e të tëardhurave. Në diskursin zhvillimor, rritjaduhet të jetë "mjet" dhe "cak" e jo vetëm caknë vetvete. Qasja e zhvillimit njerëzor tërhe-që vërejtjen në ndikimin që kanë politikatzhvillimore dhe si përkthehen ato në jetë mëtë mirë dhe përmirësim të mirëqenies1.Tutje, gjatë viteve të fundit, kjo qasje ka rrit-ur theksin në liritë themelore politike të

njeriut, në mënyrë që të balansohet theksi izhvillimit njerëzor në zhvillim të drejtë socialdhe ekonomik.

Raportet nacionale tëZhvillimit NjerëzorNë tërë botën Raportet Nacionale tëZhvillimit Njerëzor (RNZHNJ), janë shfry-tëzuar për stimulimin e dialogut rrethstrategjive dhe objektivave zhvillimore dhe

Zhvillimi njerëzor

nuk e mohon rëndës-

inë themelore të rrit-

jes ekonomike për

prosperitet. Pa rritje

zhvillimi njerëzor

është i ngujuar. Por

zhvillimi njerëzor

hulumton çështjet e

vërteta prapa zhvil-

limit - "si transformo-

het zhvillimi në për-

parim të jetëve të

njerëzve që e përbëjnë

shoqërinë?" 2

kapi

tulli

i pa

rë- T

rans

form

imi i

zhv

illim

it,në

një

jetë

më

të m

irë

11

KORNIZA 1.1: MATJA E ZHVILLIMIT NJERËZOR Matja më e mirë e zhvillimit njerëzor ështëIndeksi i Zhvillimit Njerëzor (IZHNJ). Ky indekspër hërë të parë është përdorur në Raportin eZhvillimit Njerëzor të botuar nga Programi përZhvillimim i OKB-së (UNDP) më 1990. Ky indeksështë krijuar për të matur zhvillimin edhe memjete të tjera përveç indekseve rritjes ekonomikesiç janë Bruto Prodhimi Vjetor (GDP) apo të ard-hurat. IZHNJ në vete përmbanë edhe GDP-në pornë të llogaritet edhe jetëgjatësia dhe arsimimi.Krijuesit e këtij indeksi kurrë nuk kanë menduarse ky indeks do të jetë njësi e mjaftueshmematëse, por e kanë konsideruar se kjo do të jetënjë mjet që do të ndihmonte që vëmendja të drej-tohej në brengat e njerëzve, e jo vetëm në rritjeekonomike. IZHNJ mund të ketë vlerën prej 0 derinë 1. Vendet janë të ranguar në nivel të ultë tëmesëm dhe të lartë të zhvillimit njerëzor, varë-sisht nga vlera e indeksit. Vendet që kanë rezultatmë të afërt me 1 janë më të zhvilluara.

Komponentat e IZHNJ janë: • Jetëgjatësia, indikatorë që tregon nëse njerëzitjanë duke jetuar një jetë të gjatë (për këtë) edhetë shëndetshme, por gjithshtu këtu implikohetedhe vendi se ku shkojnë resurset dhe a janë atoduke shkuar në drejtim të duhur, a janë duke ushfrytëzuar për shëndetësi preventive dhe pri-mare, apo për shëndetësi kurative;

• Analfabetizmi dhe mesatarja e viteve të shkol-limit, një indikatorë nëse njerëzit janë të gatshëmqë të përfitojnë nga frutet e zhvillimit, dhe

• Bruto Prodhimi Vjetorë për kokë banori, qëreflekton të ardhurat mesatare, por të llogariturapër fuqi blerëse

Mjetet tjera statistikore për të matur zhvilliminjanë Indeksi i Varfërisë Njerëzore dhe Indeksi iZhvillimit Gjinorë, këto janë të detajuara nëvazhdim të raportit.

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

12

për të monitoruar gjendjen e zhvillimit njerë-zor duke ofruar shënime rreth përparimitdhe thekësimit të pabarazive kritike. Deritashti janë botuar më shumë se 450 raportekombëtare dhe rajonale në 135 vende tëbotës3. Përgatitja dhe komentet e vazh-dueshme të RNZHNJ inicojnë një proces tëformulimit të politikave dhe ndërtimit tëkoncenzusit në mesin e të gjithë pjesëmar-rësve të procesit. Ky proces tenton të infor-mojë sektorin privat dhe ate të shoqërisëcivile për procesin e vendimarrjes në mesine menagjerëve të resurseve kombtare.Duke kontribuar ide të reja dhe informa-cione, duke avokuar për më shumë zhvillimtë koncentruar drejt njeriut dhe duke ndih-muar në formimin e një vizioni të për-bashkët për zhvillimin, RNZHNJ-të krijojnëprespektiva të reja për zhvillimin kombëtarë.

Raporti i ZhvillimitNjerëzor në Kosovë (RZHNJK)Ndërtojmë Ura Drejtë të Ardhmes më tëmirë (UNDP 2002), raporti i parë i tillë përKosovën ka ofruar një pamje të përgjithshmetë situatës zhvillimore në Kosovë. Raporti përherë të parë ka prezantuar Indeksin eZhvillimit Njerëzor (IZHNJ), Indeksin eZhvillimit Gjinorë (IZHGJ) dhe Indeksin eVarfërisë Njerëzore (IVNJ). Një nga kon-kluzat kryesore të raportit ishte se të gjitharangimet relative duke përfshirë edhe ato qëpërfshijnë çështjet gjinore e vendosinKosovën në mesin e vendeve me zhvillim tëmesëm. Varfëria është identifikuar të jetë epërhapur por jo e thellë.

Ky raport që është i dyti i tillë për Kosovën,bënë një rivlerësim të situatës zhvillimore nëKosovë, dhe për herë të parë ofron shënimepër situatën relative nëpër komunat eKosovës. Tutje raporti do të diskutojë temëne "pjesëmarrjes dhe përfaqësimit" në kapit-ullin e tretë të Raportit të Zhvillimit Njerëzornë Kosovë 2004.

Sfidat statistikore Përpjekjet për kalkulimin e indikatorëve tëzhvillimit njerëzor, si dhe të dhënat tjerastandarde statistikore në Kosovë vështirëso-hen nga mungesa e shënimeve të reja dhetë besueshme. Regjistrimi i fundit i popul-

latës në Kosovë është bërë më 1981. E tërëpopullata - individët, familjet, lëvizjet - ishinpërfshirë në regjistrim të popullatës të bërënga Enti Statistikor i Kosovës (ESK).Shënimet e publikuara nga kjo zyrë deri nëvitin 1988 mund të konsiderohen si tëbesueshme4. Megjithatë me heqjen eautonomisë së Kosovës më 1989 shumë tëpunësuar në institucionet shtetërore ose ikanë humbur vendet e tyre ose i kanëlëshuar ato5 dhe si rezultat i kësaj institu-cionet e Kosovës pushuan së funksionuarinë mënyrë efektive. Në vitin 1991 ështëbërë regjistrimi i dytë i popullatës, mirëpobesushmëria e tij është e dyshimtë, pasi ai ubojkotua nga shqiptarët, të cilët përbëjnëpjesën më të madhe të popullatës.

Mungesa e statistikave të vlefshme ështëbërë akute më 1990, për shkak të lëvizjevetë mëdha të popullatës ku përfshihet edheperiudha pas konfliktit. Sot edhe të dhënatthemelore statistikore siç është numri ibanorëve, janë të debatueshme. Në RZH-NJK janë përdorur katër llogaritje tëndryshme të cilat ndryshojnë deri në 25%6.Për momentin ESK-ja vlerëson se Kosova ka1.9 milion banorë.

Sa i përket besueshmërisë statistikore, nëRZHNJK 2002 është thënë se shënimetstatistikore të Kosovës mund të klasifikohennë tri grupe:

1) Shënimet e mbledhura para vitit 1990 kur institucionet shtetërore funk-siononin normalish (të besueshme)2) Shënimet e mbledhura prej vitit 1990 deri më 1999, kur institucionet shtetërore nuk funksionin në mënyrë efektive (jokomplete, joadekuate, disori-entuese).3) Shënimet e mbledhura pas vitit 1999 të mbledhura nga organizatat ndërkombëtare së bashku me ESK (së paku pjesërisht të besueshme) 7.

Indikatorët e zhvillimit të prezentuara nëRZHNJK 2002 janë kalkuluar ngashënimet e kategorisë së tretë. Megjithatestudimet e bëra në këtë periudhë kohorekanë përfshi vetëm demografinë, dheçështjet sociale, ekonomike dhe shëndetë-

sore; asnjë studim nuk është bërë për të gje-tur jetëgjatësinë, një nga komponentat eIZHNJ. Kështu në vitin 2002 ky indikatorështë kalkuluar duke përdorur të dhënat epara vitit 1990.

Anketa e Zhvillimit NjerëzorShënimet komunale në Kosovë janë shumëtë rralla, përveç listave të regjistrimit të biz-neseve dhe aktiviteteve ekonomike. Duke epranuar nevojën akute për shënime mëcilësore, RZHNJK i vitit 2004 morri përsipër

detyrën e ndërtimit të të dhënave komunalembi zhvillimin njerëzor. Kështu në mes tëvitit 2003 UNDP-ja dhe partnerët8 e vetnisën punën për Anketën e Komunale tëZhvillimit Njerëzor (AZHNJ) në mënyrë qëtë vlerësohen komponentat e ZhvillimitNjerëzor (IZHNJ, IVNJ, dhe IZHGJ).AZHNJ-ja ka mundësuar që të kuptohetmë mirë gjendja relative e secilës komunësa i përket zhvillimit njerëzor. NjëkohësishtAZHNJ ka ofruar shumicën e shënimeve tënevojshme për të llogaritur indikatorët eZhvillimit Njerëzor në Kosovë për raportin evitit 20049.

AZHNJ krijon bazën fillestare të indika-torëve për secilën komunë të Kosovës.Vendimarrësit lokal dhe hisenikët tjerë lokaldhe ndërkombëtarë mund të shfrytëzojnëshënimet e sakta të kategorizuara nëpërkomuna për: jetëgjatësinë, analfabetizminte të riturit, mesataren e shkollimit, përqind-jen e njerëzve pa ujë të rrjedhshëm,përqindjen e papunësisë, përqindjen enjerëzve që jetojnë nën nivelin e varfërisë,përqindjen e njerëzve pa qasje në resurseekonomike, demografinë familjare, dhe

mesataren e të ardhurave për familje dheshpenzimet. Për më shumë detaje rrethanketës dhe metodologjisë mund të shikoninë Aneksin 1.

Trendet në ZhvilliminNjerëzor në KosovëIdentifikimi i trendeve të zhvillimit njerëzornë Kosovë është në veçanti sfidues. Përshkak të mungesave statistikore, shumëshifra të prezantuara në RZHNJK 2002mund të mirren vetëm si vlerësime. GDP-japër kokë banori dhe niveli i varfërisë janëllogaritur nga AQF-ja10 dhe Banka Botërore, ka

pitu

lli i

parë

- Tra

nsfo

rmim

i i z

hvill

imit,

në n

jë je

të m

ë të

mir

ë

13

BOX 1.2: NEVOJA PËR NJË REGJISTRIM TË POPULLATËS DHE FAMILJEVE Regjistrimi i fundit i popullatës në Kosovë është bërë më 1981. Një regjistrim tjetër është bërë më 1991, por saktësia e tij është e dyshimtëpër shkak të bojkotit të shumicës shqiptare. Për shumë arsye të përshkruara më poshtë, një regjistrim i ri i popullatës dhe familjeve është inevojshëm.

Enti i Statistikave të Kosovës (ESK) për një kohë të gjatë regjistrimin e popullatës e ka bërë prioritet të lartë. Regjistrimi i popullatës nuk ështëvetëm numërim i banorëve. Ka 29 çështje kyçe dhe 52 çështje jo kyçe që mund të futen në cenzus sipas Eurostatit dhe rekomandimeve tëOKB-së. Këto çështje janë tregu i punës, shkollimi, çështjet demografike (lindja, vdekshmëria, migrimi i brendshëm). Për t’u bërë regjistri-mi nevojitet një vendim politik, pasi regjistrimi është një punë e madhe dhe për te nevojiten rreth 7 milion euro.

Regjistrimi i popullatës dhe familjeve janë elemente thelbësore të sistemit ststistikor në Kosovë. Statistikat e dyshimta të popullatës mund tëzvogëlojnë nivelin e besueshmërisë kur rezultatet e anketës së amvisnive kthehen në statistika të përgjithshme të popullatës. Mungesa e njëregjistrimi të mirëfilltë të popullatës i dëmton edhe llogaritjet tjera, (për shembull Bruto Prodhimin për kokë banori apo statistikat bujqësore.

Familjet dhe lëvizjet zakonisht janë të përfshira në regjistrim të popullatës. Sot të dhënat statistikore në nivel komunal janë shumë të ralla,mënyra e mbledhjes së këtyre shënimeve në nivel të komunës dhe fshatit është nëpërmes regjistrimit. Një regjistrim i popullatës do të mundë-sonte edhe kryerjen e një anketimi më efikas të amvisnive, pasi me të dhënat e regjistrimit do të mund të hartohej një mostër më e mirë.Disa pyetje rreth agrokultures gjithashtu do të shpejtonin edhe një regjistrim të agrokulturës.

ESK-ja ka pëgatitur një projektligj për regjistrimin e popullatës më 2002. Ky projekt është shikuar nga një grup interministrorë në fillim tëvitit 2003 dhe ju ka dhënë Qeverisë së Kosovës. Qeveria këtë ja ka dërguar Kuvendit, i cili e aprovoi ligjin për regjistrimin e popullatës më 11korrik 2003. Koalicioni Povratak ka pasur vërejtje në ligj kështu që është bërë një panel special për ta shqyrtuar këtë çështje. Paneli është paj-tuar me 5 dhejtor 2003 se ligjit i nevojiten pesë amandamente. Kuvendi ka votuar kundër amandamenteve ndërsa PSSP-ja nuk dëshiron talëshoj ligjin pa ato amandamente. Kështuqë ESK ende pret për vendimin politik për të bërë regjistrimin.

Enti Statistikor i Kosovës, maj 2004

respektivisht duke u bazuar në metodat eanketimit11.

Indeksi i ZhvillimitNjerëzor në KosovëNë mes të RZHNJ 200212 dhe 2004 ështëregjistruar një rritje e vogël në agregatin eIdeksit të Zhvillimit Njerëzor për Kosovën13.

Me Indeks zhvillimior në vlerë prej 0.734Kosova takon në mesin e vendeve me zhvil-lim të mesëm. Pjesa më e madhe e fqinjëvetë Kosovës janë në nivel të njëjtë:megjithatë Sllovenia dhe Kroacia gjindennë nivel të lartë të zhvillimit njerëzor. Sa ipërket rajonit të Evropës Juglindore, Kosovagjindet në pjesën e ultë të tabelës (shiko fig-urën 1.1). megjithate niveli i zhvillimit njerë-zor në Kosovë është më i afërt me ate tëvendeve si Norvegjia, se sa i atyre që gjin-den në fund si Siera Leone.

Komponentat e IZHNJtë Kosovës Komponentat e IZHNJ janë të shënuara nëTabelën 1.1. Në mes të RZHNJK 2002 dhe2004, Indeksi i Mbarvajtjes në Shkollë14 dheGDP-ja kanë regjistruar ngritje të vogla,

përderisa Indeksi i jetëgjatësisë duket se kanjë rënie të vogël15.

GDP Bruto Prodhimi VendorSiç është parë në tabelën 1.2, Kosova kapërjetuar një ngritje të vogël të GDP-së kra-hasuar me trendin e mëparshëm të rapor-timit.

Ndryshimet e GDP-së nga 1985deri më sotFigura 1.2 e dhënë më poshtë tregon përndryshimet e GDP-së gjatë viteve të nëntëd-hjeta. Gjatë kësaj kohe GDP-ja ka rënë nëmënyrë drastike, gati sa një e katërta e sajnë vitet e tetëdhjeta, si rezultat i politikës sëMilosheviqit si dhe efekteve të luftës nërepublikat ish-jugosllave. Që nga viti 2000Kosova ka pasur një rritje të GDP-së.Megjithate GDP-ja e Kosovës për kokëbanori (siç është llogaritur nga FMN-ja) nuk

ka arritur nivelin e vitit 1985. Tutje kësajduhet shtuar se trendet e rritjes mund tëjenë rezultat i parave të donatorëve përrindërtim si dhe tepricave të ardhura ngadiaspora, e jo aq nga prodhimi dhe shtimi ivlerës në bazë të prodhimit vendorë.

Krahasimet rajonale të GDP-sëPariteti në mes të Fuqive Blerëse (PPP) ështënjë metodë e krahasimit të GDP-së në mes tëekonomive të ndryshme. PPP zbulon se çkado të sigurojë (blejë) një dollar në Kosovë nëkrahasim me ate çka do të sigurojë (blejë) nëSHBA.

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

14

FIGURA 1.1 IZHNJ KRAHASIMET RAJONALE DHE BOTËRORE

TABELA 1.1 KOMPONENTAT E IZHNJ 2001 DHE 2003

TABELA 1.2 RRITJA E GDP-SË

Burimi: * Begolli I., 2001 dhe ** UNFPA/ IOM, 2000, UNDP AZHNJ 2004

Burimi: FMN vlerësime, Mars 2004

Burimi: UNDP AZHNJ 2004; UNDP RZHNJ Global 2004

2001

2004

Shënimet ekzistueseFMNAZHNJFMN

Indeksi ijetëgjatësisë0.818*

0.731

Indeksi i mbarvajt-jes së shkollimit0.829**

0.923

Indeksi i regulluar iGDP I(PPP USD)0.507

0.548

IZHNJ (PPP)

0.721

0.734

GDP, në miliona Euro

Rritja e GDP (Përqindje)

GDP për kokë banori në �

20001,328

730

20011,536

15.1

823

20021,569

2.1

826

20031,640

4.5

848

Figura 1.3 tregon PPP-në e llogaritur sipasGDP-së së Kosvës në krahasim me vendet eEvropës Juglindore (EJL). Në vendet e EJL,niveli i PPP-së dallon prej 3 deri 4, që do tëthotë se një dollarë mund të sigurojë tri derikatër herë më shumë gjëra se sa në SHBA.Duke u bazuar në krahasim me fqinjët, PPP-ja e llogaritur për GDP-në e Kosovës është 316.GDP-ja e Kosovës sipas PPP-së së llogariturështë 2,660 dollarë. Krahasimi tregon që,përkundër rritjes ekonomike Kosova në peri-udhën pas konfliktit gëzon vetëm një të tretëne GDP-së së Kroacisë dhe më pak se gjysmëne GDP-së së Maqedonisë apo Bosnjë eHercegovinës.

JetëgjatësiaIndikatori themelor që mat nëse njerëzitkanë një jetë të gjatë dhe të shëndoshëështë indeksi i jetëgjatësisë. Ky indeks ështëthemelor në llogaritjen e IZHNJ. SipasAZHNJ-së jetëgjatësia mesatare në Kosovëështë 68.8 vjet, (67.8 për meshkuj, 69.9 përfemra)17.

Trendet në jetëgjatësi Jetëgjatësia është indeksi më i ndjeshëm iIZHNJ nga veprimet egzogjene, siç janëkonfliktet dhe epidemitë. Kështu duhet tëkalojë një kohë shumë më e gjatë që kyindeks të përmirësohet dhe të manifestohetnë statistikat e përmbledhura agregate, kra-hasuar me trendet që manifestohen men-jëherë. Siç tregohet në figurën 1.4 kanëkaluar përafërsisht 50 vjet që jetëgjatësia tekosovarët të ngritet për 30 vjet. Përndryshim prej kësaj që nga mesi i vitevenëntëdhjetë mesatarja e jetëgjatësisë karënë për pesë vjet, për shkak të konfliktit tëvitit 1998-1999. Për shkak të shumë për-mirësimeve sa i përket kushteve të jetesësdhe kushteve ekonomike gjatë 4-5 vjetëvetë fundit trendi rënës i jetëgjatësisë ështëndalur. Kjo gjithashtu tregohet edhe ngarastet e vdekjeve në periudhën pas konflik-tit, të raportuar nga AZHNJ18.

Krahasimet rajonale në jetëgjatësiKosova ka indeksin më të ultë të jetëgjatë-sisë në rajon (shiko figurën 1.4). Njerëzit nëShqipëri, Bosnjë e Hercegovinë, Maqedonidhe Kroaci mund të presin të jetojnë tri derikatër vjet më gjatë se sa kosovarët.

kapi

tulli

i pa

rë- T

rans

form

imi i

zhv

illim

it,në

një

jetë

më

të m

irë

15

FIGURA 1.2 NDRYSHIMET NË GDP PËRKOKË BANORI NË USD, 1985-2003

FIGURA 1.3 GDP (PPP) KRAHASIMETRAJONALE

Burimi : Riinvest, 1998; Banka Botërore, 2001; FMN 2004

Burimi: UNDP AZHNJ 2004; UNDP RZHNJ Global 2004

FIGURA 1.4. JETËGJATËSIA NË LINDJE (NË VJET) PËR POPULLATËNKOSOVARE

Burimi: Begolli I., 2001 dhe UNDP AZHNJ, 2004

Niveli i arsimimitDuke pasur parasysh se gjysma e popul-latës së Kosovës është nën 25vjet19 atëherë

mbarëvajtja e mësimit është e një rëndësietë veçantë për zhvillimin njerëzor. Indeksi iarsimimit është i përbërë nga shkalla eshkollimit te të rriturit, si dhe shkalla eregjistrimit në shkollat fillore dhe të mesme.Ky indeks mund të veshtrohet nga këndi isasisë së resurseve që shkon në shkollimdhe sa janë këto resurse të shpërndara nëmënyrë të barabartë në tërë grupet e pop-ullatës.

Trendet në arsimimNgjajshëm me Indeksin e Jetëgjatësisë (IJ),edhe Indeksi i Arsimimit është i ndjeshëm

në ndryshimet afatshkurtëra. Shkollimi nëKosovë është përballuar me sfida të shum-ta gjatë viteve të nëntëdhjeta, dhe në veça-nti gjatë konfliktit kur janë shkatërrar shkol-lat dhe infrastruktura ndërsa universiteti dhedisa shkolla janë mbyllur përkohësisht.Natyrisht se shënimet kuanitative të prezan-tuara këtu nuk tregojnë tërësisht ndikimin ekëtyre ngjarjeve në arsim dhe nuk tregojnëtrendet kualitative të shkollimit në Kosovë.Megjithate, trendet e përgjithshme nëKosovë tregojnë shenja të përmirësimit, sëpaku sa i përket regjistrimit në shkolla filloredhe analfabetizëm.

Shkalla e regjistrimit në shkollaShkalla e regjistrimit në shkolla në Kosovënë përgjithësi është përmirësuar që ngabotimi i RZHNJK 2002, e në veçanti sa ipërket regjistrimit në shkolla të mesme(shiko figurën 1.6). i vetmi përjashtim ështëshkollimi i lartë ku shihet një rënie (shikotabelën 1.3). Për shembull Universiteti iPrishtinës ka regjistruar një rënie tëregjistrimit të studentëve të moshave 18-2420. Këto trende mund të jenë reflektim itrendeve të tjera: (i) disproporcion në mes tëkërkesës dhe ofertës - Universiteti nuk arrintë zhvillohet në të njejtin rritëm me popul-latën 18-24; (ii) joshja për studim jashtëvendit dhe rritja e mundësive për një gjë tëtillë; (iii) shtyerja e shkollimit të lartë enjerëzve që tashti kanë mbi 24 vjet si rezul-tat i ndërprerjes së studimeve gjatë konflik-tit apo menjëherë pas tij.

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

16

FIGURA 1.6 NIVELI I REGJISTRIMIT NËSHKOLLA NË KOSOVË 2001 DHE 2003

FIGURA 1.5 JETËSGJATËSIA KRAHASIMET RAJONALE

TABELA1.3 NIVELI I REGJISTRIMIT NËSHKOLLIMIN E LARTË

Viti shkollor

1970/19711980/19811990/19911995/19962000/20012002/2003

Numri iStudentëve

10.36843.32129.01621.63220.27723.175

Regjistrimi në Universitet(%)15.220.610.911.67.55.0

: UNDP, RZHNJ Global, 2004, fq. 237-240; UNDP Kosova, AZHNJ, 2004

Burimi: UNFPA/ IOM, 2000b, UNDP Kosovë AZHNJ, 2004

Burrimi: Shënimet nga 1970 deri 2001 janë nga KEC,"Disa Aspekte të Efiktivitetit të shkollimit në Kosovë,"2002Shënimet nga 2002/2003 janë nga ESK-ja, "Statistikatsociale: Edukimi i Lartë në Kosovë," 2003

Krahasimet rajonale në shkallën eshkollimit te të rituritSiç mund të shihet nga figura 1.7 shkalla eshkollimit është përmirësuar dukshëm gjatëviteve 1960-1980; gjatë kësaj kohë ështëzhvilluar një rrjet i shkollave fillore dhe tëmesme si dhe është themeluar universiteti.

Rezultatet e AZHNJ-së tregon se shkalla eshkollimit te të rriturit në Kosovë është 94.2për qind, që është përafërsisht 1 për qindmë lartë se sa është raportuar sipas RZHN-JK 2002. Kjo tregon për ndikimin pozitiv tëorganizatave vendore dhe ndërkombëtarenë zhvillimin e shkollimit sidomos sa i përketkurseve të analfabetizmit21 për më të vjetritdhe gratë.

Niveli i analfabetizmit në Kosovë është ingjashëm me ate në Maqedoni, por ështëmë i ultë se në Shqipëri apo në Bosnjë eHercegovinë. Kosova sa i përket shkollimitka më shumë gjëra të përafërta me vendete zhvillimit të lartë njerëzor se sa me ato tëzhvillimit të ultë njerëzorë.

Varfëria njerëzore Definicioni më i zakonshëm i varfërisë ështëpamundësia e mbajtjes së një standardi tëpranueshëm të jetesës, matur në bazë tënevojave themelore të konsumit22.

Definicionet tjera të varfërisë nuk përfshijnëvetëm të ardhurat apo deprivimin material,por edhe qasjen e mangët apo mungesën eplotë të qasjes në shërbime themelore siçjanë shëndetësia, shkollimi, uji i pastër, san-itariet si dhe rrezikimi nga fatkeqësitë endryshme. Të varfurit shpesh kanë qasje të

kufizuar në energji, informata, resurse,mundësi dhe mundësi përzgjedhjeje.Përjashtimi social apo margjinalizimi i tëvarfërve sigurion që zërat e tyre të mbesin tëshurdhër dhe nevojat e tyre të papërm-bushura.

"Në Kosovë, varfëria shihet si mungesë e tëardhurave të regullta apo mungesë e plotëe të ardhurave, si dhe mungesë të kur-simeve dhe bagëtisë. Varfëri do të thotëedhe jeta në shtëpi llaqi dhe guri nëmungesë të të mirave themelore duke uvarur nga mëshira e fqinjëve apo organi-zatave humanitare". Vlerësimi i Varfërisënga Banka Botërore , 2001.

Indeksi i Varfërisë NjerëzoreVarfëria është një fenomen kompleks socialgjerësia e të cilit është vështirrë të matet memjete standarde. Qasja multidimenzionalee matjes së varfërisë mundohet të integrojëdimensionet sociale, ekonomike, dhe poli-tike si dhe pasojat njerëzore e të qentit i var-fër. Indeksi i Varfërisë Njerëzore (IVNJ) ikalkuluar për herë të parë në RZHNJ glob-

al më 1997, është punuar për të mbluar njëprespektivë më të gjërë. IVNJ llogaritëpërqindjen e njerëzve që jetojnë në varfëri,ku varfëria llogaritet ndryshe nga definicionimungesë e parave dhe të të mirave materi-ale. Siç diskutohet në Kornizën 1.3 ekzisto-jnë dy indekse të varfërisë njerëzore, që tëdyjat janë përdorur në kërë raport. Indeksi iparë IVNJ-1, hulumton paraqitjen e var-fërisë më ekstreme, duke përfshirë edheelementet si qasja në ujë dhe shëndetësi,përderisa indeksi i dytë IVNJ-2 hulumtonvarfërinë më pak ekstreme. ka

pitu

lli i

parë

- Tra

nsfo

rmim

i i z

hvill

imit,

në n

jë je

të m

ë të

mir

ë

17

FIG.1. 7 NIVELI I ANALFABETIZMIT NË KOSOVË

"Varfëri do të thotë

mungesa e zgjedhjes

dhe mundësive për

zhvillim njerëzor"

(UNDP, 1997 RZHNJ

Global: 15).

Burimi: KEC, 200b; UNFPA/IOM, 2000b; UNDP AZHNJ, 2004

Për politikëbërësit, mungesa e mundësisësë zgjedhjes dhe shanseve ndonjëherëështë më e rëndësishme se sa varfëria në tëardhura, pasi ajo fokusohet në shkaqet evarfërisë dhe dërgon drejtë strategjive tëfuqizimit dhe veprimeve të tjera që do tëmundësonin rritjen e shansave për të gjithë.RZHNJ Global 1997:5.

Trendet e varfërisënjerëzore në KosovëRZHNJK 2004 thotë se totali i njerëzve qëjetojnë në varfëri ekstreme (definuar sipas

IVNJ-1) ka rënë në 9.6 për qind nga 17.6për qind më 2001. Kjo del në veçanti nganumri i njerëzve që pritet ta mbijetojnëmoshën 40 vjeçare dhe një përmirësim nëshkallën e analfabetizmit. Nga ana tjetër,kur matet nga pjesa e popullatës që nuk kamjetet materiale për të siguruar 2,100kalori në ditë për të rritur23 atëherë numri injerëzve që jetojnë në varfëri është rriturnga 11.9 për qind më 2001 në gati 13 përqind më 2003. Pasi IVNJ-2 është matur përherë të parë në Kosovë atëherë nuk mundtë bëhet ndonjë krahasim. Megjithate nivelii papunësisë që është pjesë e IVNJ-2 karënë nga 50 për qind në 44 për qind sipasAZHNJ-së (refero në tablën 1.4). Kjo ështënë ndryshim me percepcionet publike nëkëtë çështje (shih më poshtë) dhe nga sta-tistikat e Ministrisë së Punës dhe MirëqeniesSociale24 që thotë se numri i të papunë-suarve është rritur për 10 për qind gjatë vitit200325. Sipas AZHNJ dhe siç është thënënë Tabelën 1.5, shkalla e pjesëmarrjes nëfuqi punëtore është pak mbi 52 për qind.Përqindja e njerëzve që jetojnë me më pakse 2 dollarë në ditë gjithashtu ka rënë nga50 për qind në 47 për qind. Këto statistikatregojnë për një rënie të vogël në varfërinëmë pak ekstreme.

Papunësia një brengë e madhepër KosovënNjë nga mënyrat më të mira për pro-movimin e zhvillimit njerëzorë është që tësigurohet që secili qytetar të ketë shansë tënjejtë për gjetjen e një pune me pagesë fer.Në Kosovë mundësitë e pjesmarrjes në

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

18

Për politikë-bërësit

mungesa e mundësive

dhe shanseve është më

e rëndësishme se var-

fëria në të ardhura,

pasi e para koncentro-

het në shkaqet e var-

fërisë dhe shpien drejt-

përdrejtë në strategjitë

e fuqizimit dhe

veprimet tjera në

mënyrë që të përmirë-

sohen shanset për të

gjithë

(Raporti Global i

Zhvillimit Njerëzor

1997:5)

KORNIZA 1.3: ÇKA ËSHTË INDEKSI I VARFËRISË NJERËZORE (IVNJ-1 DHE IVNJ-2)?Varfëria njerëzore është një kocept që përthekon shumë dimensione të varfëriosë qëekzistojnë edhe në vendet e varfura edhe në ato të pasura - kjo përfshinë mohimin emundësive dhe përzgjedhjeve për një jetë e cila vlenë të vlerësohet dhe të jetohet. IVNJ-1 matë mungesën e tri gjërave që gjithashtu maten edhe me IZHNJ (jeta e gjatë, arsim-imi dhe standardi i pranueshëm i jetës). IVNJ-2 përfshinë edhe përjashtimin socialpërveç gjerave që përfshinë IVNJ-1.

•Për IVNJ-1 (përdoret për vendet në zhvillim), përjashtimi nga jetëgjatësia matetme mundësinë e njeriut që të jetojë mbi moshën 40 vjeçare ne momentin kur ai lindë;përjashtimi nga arsimimi matet me përqindjen e analfabetizmit te të rriturit; përjashti-mi nga standardi i pranueshëm i jetës matet me dy variabla: përqindja e njerëzve që nukkanë qasje në ujë të pishëm dhe përqindja e fëmijëve nën moshën pesë vjeçare që janënën peshë normale.

•Për IVNJ-2 (përdoret në vendet e zhvilluara), përjashtimi nga jetëgjatësia matetme mundësinë e njeriut që të jetojë mbi moshën 60 vjeçare në momentin kur ai lindë;përjashtimi nga arsimimi matet me përqindjen e të rriturve që kanë mungesë tëdijenive funksionale; përjashtimi nga një standard i pranueshëm i jetës matet ngapërqindja e njerëzve që jetojnë nën nivelin e varfërisë të vendosur në vlerën prej 50 përqind të të ardhurave të pranueshme familjare; ndërsa përjashtimi social matet nganumri i të papunësuarve (ata që nuk kanë pasur vend pune për më shumë se 12 muaj).

Burrimi Zyra e Zhvillimit Njerëzor, New York

TABELA 1.4 IZHNJ-1 DHE IZHNJ-2 PËR KOSOVËN 2001 DHE 2003

Indekset e Varfërisë NjerëzoreIVNJ-1 (përdoret për vendet/rajonet në zhvillim)Përqindja e popullatës që pritet të vdes para moshës 40 vjeçarePërqindja e të rriturve që janë analfabetPërqindja e njerëzve pa çasje në ujë të pishëmPërqindja e njerëzve pa qasje në shërbime mjekësoreVdekshmëria e foshnjave (%)Përqindja e fëmijëve nën peshë normalePërqindja e njerëzve që jetojnë nën standard të pranueshëmIVNJ-2 (Përdoret për vendet/rajonet e zhvilluara)Përqindja e popullatës që pritet të vdes para moshës 60 vjeçarePërqindja e të rriturve analfabetëPërqindja e njerëzve që jetojnë me dy dollarë në ditëPërqindja e të papunësuarve të moshës 15-64

200117.625.36.54.4---3.54.1

11.9

---6.5

50.350-55

20039.77.05.8

27.4**8.93.54.013

36.713.45.8

47.744.4

*Organizata Botërore e Shëndetësisë** Më 2003 është llogaritur përqindja e njerëzve pa qasje në ujë të rrjedhshëm dhe kjo nuk ka përfshi ujin në shishe dherezervoaret kështu që përqindja është më e madhe se ajo më 2001.

ekonomi janë të kufizuara, duke filluar ngashtylla bazike e këtij lloji të pjesmarrjespuna. Rapoportet e Paralajmërimit tëHershëm26 (RPH) vazhdimisht kanë treguarse kosovarët janë të brengosur përpapunësinë. Rishtasi një anketë e RPH-së28

ka treguar se vetëm 4 për qind të të anket-uarve (pa marrë parasyshë etnicitetin) i

konsiderojnë mundëistë e punësimit si tëmira, përderisa 14 për qind mendonin se nëtë ardhmen do të bëhet më mirë. Sipas njëankete28 të bërë në prill të vitit 2004, 81 përqind të respondentëve kanë identifikuarpapunësinë si problemin numër një aponumër dy me të cilin ballafaqohet populla-ta e Kosovës.

Femrat dhe zhvillimi RZHNJK dëshmon se parametrat e zhvil-limit njerëzor mund të ndikohen nga gjiniae një personi. Kështu që analizat tentojnë tëilustrojnë mënyrat se si gratë janë të disfa-vorizuara në bazë të gjinisë së tyre dhepasojat që ato duhet ti durojnë në kontek-

stin e zhvillimit njerëzor29.

Për të llogaritur pabarazinë gjinore shfrytë-zohen dy indikatorë të zhvillimit njerëzor

• Indeksi Zhvillimorë Gjinorë (IZHGJ), një indeks i komponuar që matë nivelin e barazisë në mes të meshkujve dhe

femrave duke krahasuar komponenatat e IZHNJ-së.

• Masat për Pushtetëzim Gjinorë (MPGJ), një indikatorë tjetër kompozit që kapë barazinë gjinore në participim politik, ekonomik dhe qasje në resurse ekonomike.

Indeksi i ZhvillimitGjinorë në KosovëIZHGJ për Kosovën për herë të parë ështëllogaritur në RZHNJK 2002. Edhe pse nëmes të botimit të RZHNJK 2002 dhe 2004është vërejtur një rritje e vogël (shikotabelën 1.6), rezultati përfundimtarë është

se femrat janë më të pafavorizara semeshkujt në shumicën e dimensioneve tëIZHNJ.

Krahasimet rajonale të IZHGJIZHGJ-ja e Kosovës (0.707) rangohet në fu-nd të listës së vendeve me zhvillim të mesëmtë këtij indeksi. (shiko edhe figurën 1.8).

kapi

tulli

i pa

rë- T

rans

form

imi i

zhv

illim

it,në

një

jetë

më

të m

irë

19

FIGURA 1.8 PROBLEMET KRYESORE METË CILAT BALLAFAQOHET KOSOVA SOT.

TABELA 1.5: PJESËMARRJA NË FUQINË PUNËTORE DHE PAPUNËSIA

Burrimi: UNDP AZHNJ, 2004

Rurale

Urbane

Totali

M74.39

76.64

75.42

F25.54

37.19

30.91

Totali49.54

55.96

52.47

M42.62

33.48

38.47

F65.50

52.11

58.06

Total i48.62

39.97

44.42

Shkalla e pjesëmarrjes në % Shkalla e papunësisë në %

Burimi: Anketa e korrupsionit, UNDP dhe Index Kosova, Prill 2004

TABELA 1.6 TRENDET NË ZHVILLIMIN GJINORË

Viti

20012003

Indeksi i jetëgjatësiësëi shpërndarë në

mënyrë të barabartë0.8280.74

Indeksi i mbarvajtjes sëmësimit i shpërndarë

në mënyrë të barabartë0.8280.917

Indeksi i GDP-së ishpërndarë në mënyrë të

barabartë (PPP USD)0.4520.522

IZHGJ(PPP)

0.6990.726

Burimi: RZHNJK 2002 dhe UNDP AZHNJ 2004

Komponentat e Indeksit tëZhvillimit Gjinorë dhe dallimet nëmes të gjiniveDallimi i madh në mes të ardhurave në mestë femrave dhe meshkujve në Kosovë ështëshkaku kryesorë pse IZHGJ në Kosovëështë relativisht i ultë. Meshkujt fitojnë rrethkatër herë më shumë se femrat (134 eurome 42 euro në muaj), dhe femrat nëpërgjithsi kanë poste më pak të paguara semeshkujt. Duhet të theksohet se formalishtnuk ka ndonjë regull që do të përcaktonteqë femrat të paguhen më pak se meshkujt.Dallimi tjetër më i madh në mes të femravedhe meshkujve është pjesëmarrja në fuqinëpunëtore. Përderisa 75 për qind të meshku-jve marrin pjesë në fuqinë punëtore, te fem-

rat kjo pjesëmarrje është 31 për qind.Komponentat e tjera të IZHGJ zbulojnëpabarazi të tjera. Meshkujt kanë nëpërgjithësi dy vjet më shumë shkollim sefemrat, edhe regjistrimi në shkolla filloredhe të mesme është më i lartë te meshkujtse te femrat, përderisa analfabetizmi ështëmë i theksuar te femrat se sa te meshkujt(shiko figurën 1.10).

Masat për Pushtetëzimin GjinorëMPGJ përbëhet nga:

• Pjesëmarrja politike dhe në vendim -marrje, siç matet përqindja e femrave dhe meshkujve në parlament/kuvende komunale;• Pjesëmarrja ekonomike dhe pushteti vendimarrës, e matur me dy indika-torë: përbërja e pozitave si legjislatorë, zyrtarë të lartë dhe menagjerë dhe përqindja e pozitave profesionale teknike në të cilat punët i kryejnëfemrat dhe meshkujt;• Pushteti mbi resutrset ekonomike, që matet sipas fitimit të femrave dhe meshkujve duke u matur si (PPP në USD);.

Krahasimet në MPGJMPGJ-ja e Kosovës (0.465) e futë Kosovënnë mesin e vendeve me zhvillim të lartënjerëzor sa i përket këtij indikatori. Kosovaështë mbi Rumaninë që është në vendin 53dhe nën Kilin në vendin 52. Ky rangimështë rezultat i vendeve të rezervuara nëKuvend, ndërsa të gjitha komponentat etjera të MPGJ-së janë më të ulta se ato nëRumani dhe Kili (tabela 1.7).

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

20

FIGURA 1.10 DALLIMET NË MEST TË MESHKUJVE DHE FEMRAVE NË INDIKATORË TËCAKTUAR NË KOSOVË

FIGURA 1.9 KRAHASIMET E INDEKSIT TË ZHVILLIMIT GJINORË.

Burimi: UNDP Global RZHNJ, 2004; UNDP AZHNJ, 2004

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

Kosova dhe ObjektivatZhvillimore të Mileniumit: Kudo të jemi më 2015?Në vitin 2000, 147 udhëheqës shtetsh janëpajtuar që t'i çasen problemeve të zhvillimitnjerëzor nëpërmes disa caqeve të kufizuaranë kohë (25 vjet nga 1990 deri 2015) tëcilat njihen si Objektivat Zhvillimore tëMileniumit (MDG). Edhe pse lufta kundërvarfërisë është dominante në OZHM janëfutur tetë objektiva, që kanë caqet e veta nëzvogëlimin e pasigurisë të të ardhurave dheushqimit, përmirësimit të shkollimit,barazisë gjinore, përmirësimin e shëndetittë fëmijëve dhe nënave, promovimi i zhvil-limit të qëndrushëm duke e respektuarambijentin dhe ndrtimi i partneritetit global.OZHM-të inkurajojnë të gjithë vendet, tëpasura dhe të varfura, që të koncentrohennë çështjet e zhvillimt njerëzor.

Në mënyrë që të vlerësohet përparimi drejtëarritjes së objektivave, agjencitë ndërkom-bëtare janë pajtuar në disa indikatorë tëqartë. Këto do të masin përparimin në niveltë vendit dhe në nivel global, pasi të gjithëvendet do të përdorin metodologjinë e nje-

jtë. Në mënyrë që të arrihen objektivat nënivel vendorë, duhet të sigurohet përkusht-inmi i vazhdueshëm i antarëve të zhvillimitnjerëzor. Një raport vjetorë për OZHM-tëështë një nga mjetet themelorë për të bërëkëtë përkushtim. Rëndësia e raportit tëOZHM-ve është i dyanshëm: Informimipublik dhe mobilizimi social. Është mjet përngritjen e vetëdijes, avokimit, ndërtimit tëaleancave dhe ripërtrirje të përkushtimevepolitike në nivel kombëtarë, si dhe për tëndërtuar kapacitetet kombëtare për moni-torim dhe raportim të përparimit.

Pse OZHM-të janë të rëndë-sishme për Kosovën?Përfaqësuesit e Kosovës nuk kanë marrëpjesë në Samitin e Mileniumit në vitin2000 dhe nuk e kanë nënshkruardeklaratën. Për këtë Qeveria e Kosovësnuk ka ndonjë obligim formal për OZHM-të siç kanë shumë vende të tjera.Megjithate OZHM-të (shih tabelën 1.7) qëkanë dalë nga samiti janë relevante përKosovën. Në të gjitha pikat Kosova karezultat të disfavorshëm në krahasim meEvropën. Varfëria është e shpeshtë, dhe ka

pitu

lli i

parë

- Tra

nsfo

rmim

i i z

hvill

imit,

në n

jë je

të m

ë të

mir

ë

21

TABELA 1.7 MPGJ DHE KOMPONENTAT

KiliRumania

Kosova

MPGJ0.4670.4600.465

Vendet në palament të cilat ikanë gratë (% nga totali)

10.19.9

24.1

Femrat në legjislacion, zyrtarët elartë dhe menagjerët (% nga totali)

242917

Profesionistet femra dhe punë-torët teknik (% nga totali)

505723

Shkalla e vlerësuar e të ardhu-rave të femrave dhe meshkujve

0.380.580.31

Burimi: UNDP, Global HDR, 2003, AZHNJ, 2004

KORNIZA 1.4: TRENDET GLOBALE NË BARAZINË GJINORE Hulumtimet tregojnë për zhvillim të ngadalshëm dhe jo të barabartë në barazinë gjinore. Ka bariera të mëdha në barazinë gjinore në të gjithasferat e jetës:

• Dy të tretat e 876 milion analfabetëve janë femra.• Nga 1 miliard të më të varfurve në botë tri të pestat janë femra dhe vajza.• Përkundër faktit se shumica e më të varfurve në botë janë femra dhe vajza, strategjitë për zvogëlimin e varfërisë janë të pamjaftueshme për të adresuar ndikimin diferencues të varfërisë dhe të pamjaftueshme për të kapur aspektin diferencues të varfërisë. • Femrat paraqesin një pjesë në rritje të njerëzve që jetojnë me HIV-AIDS. Në vendet me përqindje të lartë të HIV-it femrat dhe vajzat me shkollim të pakët janë në rezik më të madh të kontraktimit të HIV-it se sa meshkujt. • Vetëm në 16 vende të botës përfaqësimi i femrave në parlament është mbi 25 për qind. Mesatarisht më 1990, 11 për qind të deputetëvejanë femra, ndërsa më 1987 ky numër është 9 për qind. • Nga 446 ministra të kabinetit femra në 151 vende në vitin 2000, 20 për qind të tyre kanë pasur postin e Ministrisë për femrën apo për çështje Sociale, ndërsa vetëm 5 për qind ishin ministresha të Financave, Ekonomisë apo Zhvillimit.• Nje e katërta deri te gjysma e grave të botës kanë përjetuar keqtrajtim fizik. • Gratë dhe fëmijët përbëjnë 80 për qind të 35 milion refugjatëve dhe të të zhvendosurve në botë, dhe ata në veçanti janë të rezikuar nga dhuna seksuale gjatë ikjes, gjatë qëndrimit në kampe refugjatësh apo gjatë rivendosjes.

Burimi: UNDP, 2003, Gender Thematic Guidance Note, Astrida Neimanis dhe Arkadi Tortisyn, faqe 6. National Human Development Report Office

gati gjysma e popullatës dukejetuar në varfëri. Ngjarjet edekadës së fundit kanë zvogëlu-ar mundësinë dhe kualitetin eshkollimit. Femrat nuk janë tëbarabarta me meshkujt, nëveçanti për sa i përket shkollimitdhe analfabetizmit. Shëndeti inënës dhe fëmijës është njësfidë e veçantë pasi Kosova kanjë shkallë të lartë të lindjeve nëkrahasim me vendet evropiane.Tuberkuloza është endemike.HIV/AIDS nuk është i përhapurpor parandalimi dhe surveimisistematik është i nevojshëm.Ndotja industriale dhe shtëpiakeparaqet kërcënim dhe sfidë seri-oze për ambijentin dhe shën-detin e njerëzve, edhe pse nukdihet shumë për përmasat etyre.

Kosova duhet ta hartojë vetërugën dhe mënyrën se si ti qasetsecilit Objektiv dhe indikatorë nëmënyrë që të jetë në vijë merealitetin e Kosovës. Për shembullmalaria (Objektiva 8) nukparaqet problem për Kosovën, eproblem nuk paraqesin asbanorët e deponive (objektiva11) - edhe pse jeta e banorëve tëzhvendosur nëpër kampe mundtë ketë ngjashmëri. Në anëntjetër varfëria objektiva numër njëdo të mbetet prioritet në Kosovëduke pasur parasyshë sfidatekonomike me të cilat ballafaqo-het Kosova. Shkalla e paraqitjessë tuberkulozës (Objektiva 8)është më e larta në Evropë.Shumë vajza të reja e lëshojnëshkollën në moshë të re pas për-fundimit të shkollës fillore (objek-tiva 4). Një panel ekspertëshduhet të thurë objektivat dheindikatorët e OZHM-ve nëmënyrë që ato të validizohen ngakonsultatntët e partnerëve nëkëtë çështje (qeveria, shoqëriacivile, mediat, organizatatndërkombëtare, akademikët,etj).

Institucionet e Përkohëshme tëVetqeverisjes (IPVQ) në Kosovë kanëpërgjegjësinë për politikat sociale duke përf-shirë shëndetësinë edukimin dhe barazinëgjinore dhe atyre u është besuar ruajtja eambijentit. Prioritet i IPVQ-së është fokusiminë përmirësimin e standaradeve të edukim-it dhe kualitetit të shëndetit si dhe pro-movimin e zhvillimit vendor ekonimik dhepunësimit. Këto çështje janë ngushtë të lid-hura në OZHM-të dhe mund të udhëheqinnë alokimin e resurseve. Përderisa IPVQ-jamund të ndjejë se nuk është pronare e ven-dosjes së objektivave të OZHM-së, diag-noza rigoroze se si të arrihen këto objektivado të ndihmonte në afrimin e prioritetevekombëtare me agjendën ndërkombëtaredhe kërkesat për ndihmë ndërkombëtare.

OZHM-të dhe standardet tjera Planifikimi i politikave në Kosovë është iefektuar nga shumë standarde që kanë tëbëjnë me zhvillmimin njerëzor në Kosovë.Komisioni Evropian ka një sërë kriteriumeshnë procesin e stabilizim asociimit, që ka përqëllim tërheqjen e vendeve të EvropësJuglindore më afër Bashkësisë Evropiane.Duke pasur parasysh statusin e pazgjedhurtë Kosovës, BE-ja ka bërë një mekanizëmvëzhgues në mënyrë që të shpejtojë dhemonitorojë reformat në vijë me regulloret eveta. UNMIK-u gjithashtu ka hartuarStandardet për Kosovën për IPVQ-në.Banka Botërore (BB) dhe Fondi MonetarNdërkombëtarë (FMN) përkrahin adopti-min e skemave për ulje të varfërisë në shu-micën e vendeve në zhvillim, edhe pseinisiativat e tilla duhet të fillojnë në tëardhmen në Kosovë.

Krahasuar me standardet e lartpërmen-dura, OZHM-të nuk përbëjnë një strategjitë veçantë. Objektivat e OZHM-së duhet tëintegrohen në planifikimet tashmestrategjike ekonomike dhe sociale, pamarrë parasyshë se a hartohen ato ngaMinistria e Financave dhe Ekonomisë, pro-cesi i fokusuar në BE, apo ndonjë planeventual i Bankës Botërore për Strategjinë eZvogëlimit të Varfërisë. Përderisa OZHM-tëkoncentrohen në zhvillim njerëzor afatgjatë,objektivat dhe indikatorët e OZHM-vegjithashtu përbëjnë mjete të vërteta përmonitorimin dhe qeverisjen e mirë që do tëR

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

22

KORNIZA 1.5: A JANË QËLLIMET PËRPUSHTETËZIMIN E GRUAS TË ARRITURANË KAIRO, KOPENHAGEN DHE PEKIN TËMJAFTUESHME?Gjatë konferencës së Kairos (1994),Kopenhagenit (1994) dhe Pekinit (1995),qeveritë u pajtuan të arrijnë disa objektivatë ndryshme sa i përket barazisë gjinore.Atë që janë caktuar të arrihen deri më 2015janë:

• Të ofrohet shkollim fillorë universal• Të arrihet ulja e vdekshmërisë së fëmi-jëve të posalindur në 35 për 1,000 dhevdekshmërinë e fëmijëve nën 5 vjeç në 45për 1,000.• Mjekësia reproductive të jetë në dispozi-cion të të gjithë njerëzve të moshës së cak-tuar në sistemin e shëndetësisë primare • Arritja e shkollimit të njejtë për vajzatdhe djemtë• Përgjysmimi i vdekshmërisë së nënave• Vendet me vdekshmëri më të lartë duhettë mundohen të arrijnë shkallën më të ultëse 75 për 100,000 lindje; ato me vdeksh-mëri mesatare duhet të mundohen që këtëta arrijnë në 60.• Të gjitha vendet me vdekshmëri më tëlartë duhet të arrijnë jetëgjatësinë më tëlartë se 70; të gjitha vendet tjera duhet taarrijnë jetëgjatësinë në 75.

Megjithate edhe me arrtijen e këtyre objek-tivave, disa nga objektivat e barazisë gjinoremund të jetë që nuk do të mund të plotë-sohen. Në mënyrë që të hapen diskutimetdhe të gjinden objektivat tjera, Organizata eOKB-së për Gratë (UNIFEM) avokon kon-siderimin e këtyre hapave:

• Të ndalet prezenca disproporcionale egruas në mesin e të varfurve deri më 2015• Të barazohen ditët e pushimit për femradhe meshkuj deri më 2015• Të bëhen skema sociale për punëtorët esektorit joformal deri më 2015• Të rritet pjesëmarrja e gruas në pozitaadministrative dhe menagjuese për së paku30 për qind deri më 2015• Të rritet numri i ulseve për femra nënivel lokal për 30 për qind deri më 2015• Të sigurohet që të gjitha të punësuaratfemra të fitojnë një rrogë prej të cilës mundtë jetohet deri më 2015. Burrimi: Progress of the World's Women(UNIFEM, 2000)Korniza është marrë nga : zyra e UNDP-së përRZHNJK , "Gender Thematic Guidance Note,"July 2003.

përmirësonte mundësitë e qeverisë që tëhartojë dhe përcjellë performansen evet. Në këtë mënyrë sfidat e zhvillimitnjerëzor (varfëria, shëndetësia, edukimi,barazia gjinore, ambijenti) mund të bal-ansohen me qeverisje dhe standardet eUNMIK-ut të orientuara në ekonomi.Banka Botërore dhe FMN-ja janë part-nerë globalë të OZHM-ve. Dhe çfardonegociata të ardhme me këto institu-cione do të mirëpritnin përpjekjet drejtëOZHM-ve. Adoptimi hartimi dhe moni-torimi i OZHM-ve nuk do të përmirëso-jë vetëm zhvillimin njerëzor në Kosovë,por gjithashtu do të promovojë kooper-im më të mirë me komunitetinndërkombëtarë.

Raporti i parë bazë i Kosovës përOZHM-të30 jepë disa shifra që tregojëse ku qëndron Kosova sa i përketOZHM-ve. Raporti jepë ide se si tëbëhet një proces i mirë dhe i shën-doshë në mënyrë që të arrihen OZHM-të. Aty theksohen strategjitë kryesorepublike të bëra deri tashti në mënyrë qëtë arrihen objektivat dhe sfidat qëduhet të tejkalohen në mënyrë që tëmundësohet monitorimi i tyre në tëardhmen. Raporti bazë i OZHM-vebazohet në të dhënat statistikore të vitit2000 dhe është punuar para se tëbëhet AZHNJ.

Si pjesë e komunitetit ndërkombëtarëKosova është duke u përpjekur të arrijëobjektivat e OZHM-së. Më përkrahjene OKB-së dhe agjencive të tjera dona-tore, IPVQ-ja mund të ofrojë një zhvil-lim të mirë për popullatën e vet, pamarrë parasyshë, moshën, gjininë,vendbanimin apo etninë, duke siguruarkështu që më 2015 Kosova të jetë dukeshkuar në një rrugë të drejtë zhvil-limore. IPVQ-ja duhet të përkushtohetnë integrimin e OZHM-ve në politikëbërje. Nëpër institucione duhet tëngritet kapaciteti i stafit në mënyrë qëtë bëhen politika dhe të implemento-hen programe që do të sigurojnë përm-bushjen e objektivave. Monitorimi ivazhdueshëm dhe sistematik duhet tëndërtohet nëpër institucione që janë tëpërgjegjëshme dhe do të raportojnë nëintervale të regullta.

TABELA 1.8: OBJEKTIVAT ZHVILLIMORE TË MILENIUMIT

23

OBJEKTIVAT

1. Zhdukja e varfërisë dheurisë

2. Edukim fillorë për të gjithë

3. Promoviomi i barazisë gji-nore dhe pushtetëzinmi i femrës

4. Zvogëlimi i vdekshhmërisësë foshnjave

5. Përmirësimi i shëndetit tënënës

6. Lufta kundër HIV/AIDS,maalaries dhe sëmundjeve të

tjera

7. Sigurimi i qëndrueshmërisësë ambijentit

8. Zhvilllimi i partneritetitglobal për zhvillim

CAQET

Caku 1: Përgjysmimi i numrit të njerëzve që jetojnë me më pakse nje dollarë në ditë deri më 2015, bazuar në numrat e vitit 1990Caku 2: Përgjysmimi i numrit të njerëzve që jetojnë më uri derimë 2015, bazuar në numrat e vitit 1990 Caku 3: Të sigurohet se fëmijët në tërë botën, djemt dhe vajzat tëkenë të siguruar shkollimin fillorë

Caku 4: Të eliminohet dallimi ne mes të djemëve dhe vajzave nëshkollimin fillorë dhe ate të mesëm deri më 2005 dhe në të gjithanivelet e shkollimit deri më 2015Caku 5: Të zvogëlohet për dy të tretat vdekshmëria e fëmijëve nënpesë vjet në mes të viteve 1990-2015Caku 6: Të zvogëlohet për tre çerek shkalla e vdekshmërisë sënënave në mes të vitit 1990 - 2015Caku 7: Të ndalet dhe të fillohet zbrapsja e HIV/AIDS-it deri më2015.Caku 8: Të ndalet dhe të fillohet zbrapsja e malaries dhe sëmund-jeve të tjera deri më 2015.Caku 9: Të integrohen principet e zhvillimit të qëndrueshëm nëpolitikat e shteteve dhe të bëhen programe për kthimin e dëmeveambijentaleCaku 10: të përgjysmohet, deri më 2015 numri i njerëzve pa ujëtë pishëm dhe sanitarije themeloreCaku 11: Deri më 2020 të bëhet një përmirësim në jetët e sëpaku 100 million banorëve të deponiveCaku 12: Të zhvillohet edhe më tutje një sistem tregtarë dhefinanciarë të bazuar në regulla të parashikueshëm dhe jo diskrim-inues. Këtu duhet përfshirë edhe përkushtimin për qeverisje tëmirë, zhvillim dhe zvogëlim të varfërisë - në vend dhe ndërkomb-tarishtCaku 13: Të adresohen nevojat e vendeve me zhvillim më të ulët.Këtu duhet përfshirë qasjen në eksportet e këtyre vendeve pa tarifadhe kuotime; një program të përmirësuar për lirim nga borgji tëvendeve të futura thellë në borgj dhe ndihma më të mëdha përvendet që luftojnë varfërinëCaku 14: të adresohen nevojat e veçanta të vendeve pa dalje nëdetë dhe ishujve të vegjel (nëpërmes Programit të veprimit përZhvillim të Qëndrueshëm të Ishujve të Vegjël dhe Vendeve nëZhvillim)Caku 15: Të veprohet drejtë problemeve të vendeve në zhvillim tëzhytura në borgj (Nëpërmes masave kombëtare dhe ndërkom-bëtare në mënyrë që borgji të bëhet i përballueshëm në plan afat-gjatë)Caku 16: Në bashkëpunim me vendet në Zhvillim të zhvillohen

dhe të implementohen strategjitë për punësim të rinisëCaku 17: Në bashkëpunim me kompanitë farmaceutike të ofrohetakses në barërat themelore në vendet në zhvillimCakuu 18: Në bashkëpunim me sektorin privat të përfitohet ngateknologjitë e reja në ve[anti nga Informatat dhe Teknologjia ITdhe komunikimi.

SHIKIM NGA AFËR: DISAGREGIMII INDIKATORËVE TË ZHVILLIMIT

NJERËZOR NË KOSOVË KA

PIT

ULL

2

"Ekzistojnë me mijëra

pyetje; kemi menduar

për të gjitha ato dhe

jemi duke u përpjekur

për të gjetur përgjigje",

Sergio Vieira de

Mello, PSSP i parë në

Kosovë

kapi

tulli

i dy

të-

Shik

im n

ga a

fër:

Dis

agre

gim

i i in

dika

torë

ve t

ë zh

villi

mit

njer

ëzor

në

Koso

vë

25

Ku qëndrojnë dallimet në zhvillimin njerë-zor në Kosovë? Janë këto dallime në rela-cion me arsimimin, shëndetësinë apoçështjet ekonomike?

Ky kapitull i bën një vështrim më të thellëindikatorëve të zhvillimit njerëzor në Kosovë.Duke ekzaminuar të dhënat e mirëqeniessociale të cilat janë të disagreguara nëraportin meshkuj/femra, urban/rural dhelinja gjeografike, mund të ndriçohen shumëtrende të ndryshme shpesh të maskuara nëmesataret dhe statistikat kombëtare. Njëdetyrë e tillë mund të zbulojë dhe tërheqëvëmendjen drejt grupeve tejet të ndieshmesociale, duke demonstruar pabarazitë nëshpërndarjen e resurseve dhe mundësive1.Një numër i raporteve kombëtare të zhvil-limit njerëzor kanë bërë qasje inovative ndajdisagregimit statistikor; për shembull,Bullgaria, Egjipti dhe Argjentina kanë kalku-luar indekset e zhvillimit njerëzor në nivelkomune dhe distrikti/rajoni. Në Kosovë,këta shembuj kanë shërbyer si praktikë emirë për metodologjinë e përdorur, përvojaEgjiptiane ka shërbyer për metodologjinë ehulumtimit derisa ajo e Bullgarisë ka shër-byer për shfrytëzimin e të të ardhurave përkokë banori në vend të bruto prodhimit ven-dor (GDP) për kokë banori për kalkulimin eIZHN në nivel komunal,.

Të dhënat e gjeneruara për këtë raport përherë të parë mundësojnë një analizë tëdetajizuar mbi atë se si përfitojnë të gjithëqytetarët nga procesi i zhvillimit. Të dhënatnga AZHNJ mund të disagregohen në linjakomunale, etnike dhe urbane/rurale. Kykapitull do të paraqesë rezultatet e IZHNJ,IVNJ-1, IVNJ-2, IZHGJ, dhe MPGJ krahaskëtyre tri dimensioneve kryesore në mënyrëqë të theksojë çështjet kritike duke përfshirëpabarazinë gjinore si dhe të ekspozojë gru-pet më të prekura (rezikuara) sociale.

Indeksi i zhvillimi njerëzornë nivel komunalKomunat në Kosovë paraqesin dallime tëkonsiderueshme në raport me zhvilliminnjerëzor. Në disa raste, shpërndarja në mestë rezultateve maksimale dhe miminimalearrin në 16%, që është e lartë, duke marrë

parasysh sipërfaqen2 relativisht të vogël tëKosovës. Me një mesatare të IZHNJ prej0.680, komunat kosovare gjenden në niveltë ulët të shkallës së mesme të zhvillimit

njerëzor, sipas kategorizimit të RZHNJ glob-al. Brenda Kosovës, Prishtina ka IZHNJ-nëmë të madhe (0.723) ndërsa Novobërda eka më të vogël (0.625).

Komponentet e IZHNJ-sëkomunaleIndeksi komunal i zhvillimi njerëzor (IKZH-NJ) është përbërje e tri matjeve tëndryshme:

• Mirëqenia ekonomike, e matur nga të ardhurat për kokë banori; • Statusi shëndetësor, i matur sipas jetëgjatësisë; dhe• Arsimimi, matur sipas shkallës së regjistrimi në arsimim primar dhe sekon-dar, si dhe shkalla e shkrim- leximit të të rriturve (mbi 15 vjeç);

Bazuar në analizën e IKZHNJ sipas kompo-nentave, pabarazitë më të mëdha në mestë komunave kosovare kanë të bëjnë me tëardhurat për kokë banori, të përcjellura mejetëgjatësinë dhe arsimimi (shiko Kornizën2.2).

KORNIZA 2.1: ÇËSHTJET E MATJES: GDP KUNDRJET TË ARDHURAVEMungesa e të dhënave në nivelin komunal na ka detyruar të shfrytëzojmë AZHNJ tëUNDP-së për të kalkuluar IZHNJ komunal (metodologjia e detajizuar gjendet nëAneksin 1). Kjo ka nënkuptuar dallime metodologjike në kalkulimin e IKZHNJ nëkrahasim me IZHNJ në nivel të Kosovës, të prezentuar në kapitullin 1. Dallimi më irëndësishëm është shfrytëzimi i të të ardhurave për kokë banori në vend të GDP-sëpër kokë banori. Sipas RZHNJ-së së Bullgarisë1, për të matur IZHNJ-në në nivelkomunal, të ardhurat për kokë banori janë më informuese sesa GDP për kokë banori.Arsyeja më e rëndësishme ka të bëjë me problemin e ndarjes së GDP-së. Për shem-bull, një komunë mund të ketë një kompani të madhe të prodhimit të mallërave aposhërbimeve prej të cillave përfiton e tërë popullsia, jo vetëm rezidentët e asajkomune; prandaj, ndarja e bruto prodhimit të kompanisë në cilëndo komunë të cak-tuar është problematik, posaçërisht në Kosovë ku sistemet statistikore ende janë nëzhvillim e sipër.

Kalkulimi i GDP-së për kokë banori ka qenë problematik, për shkak të debatit të vazh-dueshëm mbi numrin e popullsisë së Kosovë. Prandaj, për të vlerësuar mirëqenienekonomike të qytetarëve të secilës komune në vend të GDP janë shfrytëzuar nivelet etë të ardhurave të regjistruara sipas AZHNJ.

1 Raporti i Zhvillimit Njerëzor i Bullgarisë (2001)

Pesë komunat e para dhe pesëkomunat e funditPesë komunat me IZHNJ-në më të lartëjanë: Prishtina, Zubin Potoku, Zveçani,Leposaviqi dhe Shtërpca, derisa ato meIZHNJ-në më të ulët janë regjistruar të jenë;Novobërda, Malisheva, Shtimja, Kaçanikudhe Skënderaj. Prishtina ka IZHNJ-në më tëmadhe për shkak të faktit se ka indeksin etë ardhurave më të lartë nga të gjithakomunat tjera. Komunat tjera me IZHNJmë të madhe gjenden në krye të listës përshkak të vlerësimeve të larta në indeksin earsimimit. Në rastin e Zveçanit, kjo ështërezultat edhe i indeksit të të ardhurave.

Për pesë komunat e fundit në listë, jetëg-jatësia dhe indeksi i të ardhurave duket tëketë ndikimin më të madh në rezultatin epërgjithshëm të IZHNJ-së. Sidoqoftë, nërastin e Malishevës, IZHNJ është shumë indikuar nga indeksi shumë i ulët i arsimimit.

Të ardhurat për kokë banoriPrej të gjitha komponenteve të IZHNJ-së,dallimet në të ardhura janë më të mëdhat nëmes të komunave të Kosovës. Siç shihet nëfigurën 2.1, rezidentët e komunave më tëpasura fitojnë tri herë më shumë se sa ata nëvende më të varfëra. Siç vërehet, Prishtinaështë më së larti në këtë dhe është një ngaarsyet që shpjegojnë "migrimin" e popullatësnë Prishtinë (shiko kornizën 2.3).R

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

26

KORNIZA 2.2: CILAT JANË DALLIMET NË IKZHNJ? Variacionet në komponentet individuale të IZHNJ-së janë shumë më shumë të thek-suara në komuna sesa në rezultate pararendëse të IZHNJ-së.1 Nga tri komponentet eIZHNJ-së, arsimimi dhe jetëgjatësia kanë ndikimin më të vogël në dallimet në mes tëkomunave, derisa të ardhurat për kokë banori kanë ndikimin më të madh . Kështu,dallimet në mes të komunave të Kosovës duket të burojnë më shumë nga statusiekonomik dhe ai i jetëgjatësisë (dhe si rrjedhojë e kësaj, nga faktorët e përkujdesjesshëndetësore dhe ata mjedisor) sesa nga arsimimi. Për shembull, rreth 10% i ndanrezultatet më të larta dhe më të ulëta sipas komunave (Zubin Potoku dhe Podujeva,përkatësisht) në analfabetizmin e të rriturve dhe regjistrimin e kombinuar në shkolla,gjersa dallimi në të ardhura për kokë banori në mes të komunave të renditura më sëlarti dhe më së ulëti është 250% (Prishtina dhe Shtimja).

KORNIZA 2.3: MIGRIMI Në Kosovë niveli i migrimi në përgjithsi si dhe i migrimit intern është i lartë. Përgjithësisht besohet se rreth 350,000 - 400,000 Kosovarë jetojnëjashtë vendit1. Sipas AZHNJ të UNDP, Gjermania dhe Zvicra janë destinacion primar i emigruesve.

Komuna e Prishtinës dhe regjioni i saj2 kanë regjistruar shkallën më të lartë të migrimit intern nga pjesët tjera të Kosovës. Peja poashtu karegjistruar numër relativisht të lartë të imigruesve. Kjo është një dukuri afatgjate e cila nuk është në relacion vetëm me konfliktin.

Tabela: Migruesit e përjetshëm në pesë vitet e fundit për njerëzit e moshës pesë vjeçare e më lartë, sipas rajoneve, 2003

FIGURA 2.1 TË ARDHURAT PËR KOKË BANORI PËR PESË KOMUNAT EPARA DHE PESË KOMUNAT E FUNDIT

Rajoni i lindjes

GjakovëGjilanMitrovicëPejëPrizrenPrishtinëFerizaj

Migruesitbrenda

'0004.94.79.6166.4

36.610.6

Migruesit përjashtë

'00014.314.116.38.2

11.814.1

10

Netomigruesit

'000-9.4-9.4-6.77.8

-5.422.50.6

Migruesit brenda në5 vite të fundit

'0000.5

10.93.7

28.1

1

Migruesi për jashtënë 5 vite të fundit

'0002.60.77.10.41.51.13.8

Neto migruesit1998-2003

'000-2.10.3

-6.23.30.5

7-2.8

Totali neto imigruesve

'000-11.5-9.1

-12.911.1-4.929.5-2.2

Burimi: ESK. Hulumtim Demografik dhe Shëndetësor i Kosovës, 2004

1 Hulumtim demografik dhe shëndetësor i Kosovës, (2004), ESK, faqe 242 Të dhënat nga Hulumtim demografik dhe shëndetësor i Kosovës, të disagreguara sipas regjioneve në pajtueshmëri me kodet thirrëse të rrjetit tokësor të telefonisë; komunat brenda këtyreregjioneve janë: Gjakovë: Deçan, Gjakovë dhe Rahoveci; Gjilani: Gjilan, Kamenicë dhe Vitia; Mitrovica: Mitrovicë, Leposaviqi, Skenderaj, Vushtrri, Zubin Potok dhe Zveçani; Peja: Istog, Klinë dhePejë; Prizreni: Dragash, Prizren, Suharekë, Malishevë; Prishtinë: Gllogovc, Fushë Kosovë, Lipjan, Novobërdë, Obiliq, Podujevë dhe Prishtinë; Ferizaji: Kaçanik, Shtime, Shtërpcë dhe Ferizaj.

1 Variacioni është matur sipas devijimit standard (DS) - matje e distribuimit apo shpërndarjes përreth mesatares. Nëdistribuim normal, 68% e rasteve bijnë brenda një DS të mesatares dhe 95% të rasteve biejnë breda dy DS. Për shem-bull, në një distribuim normal, duke caktuar moshën mesatare të jetë 45 dhe devijimin standard prej 10, 95% tërasteve të do të biejnë brenda 25 dhe 65.

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

Demografia dhe të ardhuratEkonomitë më të vogla familjare duket3 tëkenë më shumë fëmijë dhe raport më tëlartë të varshmërisë4. Në mënyrë mjaftinteresante, sa më i madh numri i anë-tarëve të moshuar të ekonomive familjare,aq më të mëdha janë tendencat për të ard-hura më të mëdha për kokë banori. Kjomund të reflektojë traditën përmes të sëcilës anëtari më i pasur të familjes supozo-het të ketë mbi vete përkujdesjen dhepërgjegjësinë, si dhe rëndësinë e të ardhu-rave nga pensioni.

Infrastruktura dhe të ardhurat Nuk është befasi që komunat më të pasuratë karakterizohen me qasje më të mirë nëinfrastrukturë dhe shërbime duke përfshirëkompjuterët, telefonat, ujësjellësin dhekanalizim. Si kontrast i kësaj, komunat mëtë varfëra kanë më pak qasje në ujësjellësdhe kanalizim. Poashtu, nuk është befasi qësa më e madhe të jetë shkalla e papunësisëbrenda komunës, aq më i vogël është nivelii të ardhurave. Niveli i të ardhurave poash-tu tenton të jetë i vogël në komunat menumër më të vogël të popullsisë apo në atokomuna që kanë pasur më shumë dëmegjatë konfliktit5. Në anën tjetër, ndoshta sitrashëgimi e periudhës komuniste, qasja nërrymë elektrike dhe në televizion ështëbukur shumë konsistente në të gjitha komu-nat, pavarësisht nga nivelet e të ardhurave.

Përbërja e të ardhuraveMesatarisht, të ardhurat tentojnë të jenë mëtë larta në ato komuna kur fitohen kryesishtnga pagat dhe pensionet. Komunat me tëardhura të ulëta për kokë banori kanëpërqindje më të lartë të rezidentëve që jeto-jnë nga burimet e klasifikuara si "tjera". Kjosugjeron rëndësinë e "ekonomisë në hije",siç është tregtia joformale.

Arsimimi dhe të ardhuratNë komuna mund të vëzhgohet një rela-cion i vogël por i qartë në mes të nivelit mes-atar të arsimimit dhe të të ardhurave mesa-

tare për kokë banori. Sikurse tregon Figura2.2, sa më e madhe të jetë përqindja e pop-ullsisë në një komunë, që ka kryer shkollëne mesme, shkollën e lartë dhe universitetin,aq më e madhe do të jetë mesatarja e të tëardhurave për kokë banori në atë komunë.Komunat me nivel të ultë të arsimimit, kushumica e popullsisë nuk ka kryer shkollëne mesme bile as shkollën fillore, qartazikanë nivele më të ulta të mesatares së tëardhurave.

Indeksi i jetëgjatësisëJetëgjatësia është faktori më i rëndësishëmpas të ardhurave në përcaktimin e dallimivenë renditjen e IKZHNJ. Shpërndarja e jetë- ka

pitu

lli i

dytë

- Sh

ikim

nga

afë

r:D

isag

regi

mi i

indi

kato

rëve

të

zhvi

llim

it nj

erëz

or n

ë Ko

sovë

27

KORNIZA 2.4:A ËSHTË PJESËMARRJA E FEMRAVE E DOMOSDOSHME PËR TË ARDHURA MËTË LARTA? Në mënyrë interesante, në të gjitha komunat me pjesëmarrje më të lartë të femrës në fuqinëpunëtore, tentojnë të kenë të ardhura më të larta për kokë banori. Në të njëtin drejtim, kurshkalla e papunësisë dhe posaçërisht e papunësisë së femrës janë të ulëta, të ardhura komunalepër kokë banori tentojnë të jenë më të larta. Me përjashtim të përqindjes së stafit profesional dheteknik në fuqinë punëtore, treguesit e pjesëmarrjes së fuqisë punëtore dhe papunësisë ndërfemra duket se është parashikues më të mirë të të ardhurave komunave sesa ato të meshkujve.

FIGURA 2.3 MARRËDHËNIA E PJESËMARRJES EKONOMIKE DHE TËTË ARDHURAVE, SIPAS GJINISË

FIGURA 2.2 MARRËDHËNIA NË MES TËARSIMIMIT DHE TË TË ARDHURAVE

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

gjatësisë në mes të komunës më të lartëdhe më të ultë në listë është përafërsisht 10vite (71.1 në Gjilan krahasuar me 61.5 nëSkënderaj). Siç shihet në figurën 2.4,Indeksi i Jetëgjatësisë (IL) është më i larti nëGjilan, Gjakovë, Podujevë, Istog dhe Lipjan;dhe më i ulti në Skënderaj, Novobërdë,Shtime, Malishevë dhe Dragash.

Indeksi i arsimimitPabarazitë në komuna në kuptim tëarsimimit kryesisht burojnë nga mesatarja eviteve të shkollimit. Duke krahasuar pesëkomunat e para dhe pesë komunat e fun-dit, dallimet më të mëdha ekzistojnë nëmesataren e viteve të shkollimit, të përcjel-lura nga shkalla e regjistrimit në arsimimin

primar dhe sekondar dhe mandej ngashkalla e arsimimit të të rriturve. Sikurse tre-gon Tabela 2.1, komunat me indeksin më

të ulët të arsimimit janë: Podujeva, Gjakova,Rahoveci, Istogu dhe Malisheva, derisa atome indeksin më të lartë të arsimimit janë:Zubin Potoku, Leposaviqi, Zveçani,Mitrovica dhe Gllogovci.

Arsimimi i femrësKur treguesit e arsimimit disagregohenpërgjatë linjave gjinore, dallimet në mes tëkomunave bëhen edhe më të theksuara.Siç është treguar në Figurën 2.5, dallimi mëi madh mbetet në mesataren e viteve tëshkollimit, të përcjellur me proporcionin ekombinuar të regjistrimit në shkolla dhemandej me shkallën e arsimimit të të rrit-urve.

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

28

FIGURA 2.4 PESË KOMUNAT E PARA DHE PESË TË FUNDIT SIPASJETËGJATËSISË

FIGURA 2.5 DIFERENCA NDËRMJETKOMUNAVE NË TREGUESIT E ARSIMIMIT,

SIPAS GJINISË

TABELA 2.1: PESË KOMUNAT E PARA DHE PESË TË FUNDIT MEINDEKSIN E ARSIMIMIT

KORNIZA 2.5:ARSIMIMI I VAJZAVE: FAKTORËT ELËNIES SË SHKOLLËS Janë dy faktorë që llogariten si parashikues tëfuqishëm në ndjekjen e shkollës fillore dhe tëmesme nga vajzat: etniciteti dhe lokacioni gjeografik.Vajzat joshqiptare dhe joserbe kanë gjasa shumë mëtë mëdha ta lënë shkollën sesa vajzat që iu takojnëkëtyre komuniteteve etnike. Për më tepër, vajzatrurale shqiptare kanë më shumë gjasa të ndërprejnëshkollimin e tyre sesa ato urbane.Një hulumtim i vitit 2001, i udhëhequr nga Fondi iAksioinit Urgjent ka hulumtuar pse vajzat e lënëshkollën. Ndër faktorët kryesorë duket të jenë:'mungesa e parave', 'mungesa e suksesit në shkollë','shkolla është tepër larg nga shtëpia' dhe 'fejesa osemartesa'. Kur janë pyetur 'nese familja juaj bal-lafaqohet me vështirësi ekonomike, a duhet tëfavorizohen djemtë apo vajzat', 97% e respondentëvejanë përgjigjur në favor të të parëve (djemve).

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

Burimi Vjollca Krasniqi "Faktorët e lënies së shkollës nga vajzat, KWI

PodujevëGjakovëRahovecIstogMalishevëGllogovcMitrovicëZveçanLeposaviqZubin PotokShpërndarja në mes të pesëkomunave të para dhe të funditDiferenca në përqindje

Indeksi iarsimimit

0.8810.8860.8910.9030.9040.9500.9540.9600.9610.967

0.0868.6 %

Shkalla earsimimit të të

rriturve (15+)%89.35592.06590.24792.75692.07696.73097.18397.84997.56898.333

8.9789.0%

Shkalla e kom-binuar e regj.

nëpër shkolla%85.68481.71686.84285.41786.95791.58991.89292.30893.10393.548

11.83212.0%

Mesatarja eviteve të

shkollimit8.459.377.588.967.929.66

10.5810.9810.4711.47

3.8934.0%

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

Arsimimi i femrave qartazi është më prapase ai e meshkujve. Derisa dallimet më tëmëdha shihen në mesataren e viteve tëshkollimit, proporcionet neto të kombinuaratë regjistrimit në shkolla janë shkak përbrengë, duke marrë parasyshë se ky faktorafatshkurtër ndikon faktorët tjerë në afatmë të gjatë. Për shembull, në komunën eDragashit më pak se gjysma e të gjitha fem-rave ndjekin shkollën e mesme. Rritja epranisë së femrave në shkollën e mesmeështë prioritet urgjent i politikës përkatëse,duke marrë parasysh lidhjet e fuqishme nëmes të investimeve në arsimim të tillë dherritjen e agreguar ekonomike.

Zhvillimi njerëzor dhekomunitetet etnikePër qëllimet e AZHNJ, komunitetet etnikeqë jetojnë në Kosovë janë ri-shpërndarë nëkatër kategori apo grupime, siç ështëtreguar në Tabelën 2.2. Grupimi i tillë kandihmuar në zvogëlimin e margjinës sëgabimit për marrje të mostrave, duke rriturkështu validitetin e rezultateve.

IZHNJ sipas komuniteve etnikeSiç shihet në Figurën 2.6, komuniteti i ser-bëve ka IZHNJ-në më të madhe (0.715),përcjellur më pas nga shqiptarët (0.692)

dhe të tjerët (0.680). Komuniteti RAE dallo-het me IZHNJ të ulët (0.578) kundrejtpjesës tjetër të popullsisë, duke u vendosurkështu në nivel më të ulët të zhvillimit njerë-zor. Arsimimi është determinanti më irëndësishëm e renditjeve relative të IZHNJ-ve ndër komunitetet etnike, i përcjellur ngamesatarja e të të ardhurave për kokë banoridhe mandej nga jetëgjatësia.

Në grupet etnike, RAE fiton dy herë më pakse komunitetet e klasifikuara si "Të tjera"dhe përafërsisht tri herë më pak se serbëtdhe shqiptarët. Shkalla e analfabetizmit nëkomunitetin RAE është më shumë se dy

herë më e lartë se ajo e shqiptarëve dhekomuniteteve "tjera" dhe katër herë më elartë se ajo e serbëve. Proporcioni i kombin-uar i regjistrimit në shkolla fillore dhe tëmesme në komunitetin RAE është 60%, qëështë 30% më i ultë se i tërë popullsisëtjetër, tek e cila mesatarja e regjistrimit nëshkolla është rreth 90%. Komuniteti RAEjeton mesatarisht një vit më pak se pjesatjetër e popullsisë.

Arsimimi sipas etnicitetitFigura 2.8 tregon mesataren e viteve tëshkollimit për secilin grup etnik. Sikurse me

kapi

tulli

i dy

të-

Shik

im n

ga a

fër:

Dis

agre

gim

i i in

dika

torë

ve t

ë zh

villi

mit

njer

ëzor

në

Koso

vë

29

FIGURA 2.6 IZHN DHE KOMPONENTET ETIJ, SIPAS KOMUNITETEVE ETNIKE

FIGURA 2.7 TREGUESIT E ARSIMIMIT SIPAS KOMUNITETEVE ETNIKE

Komunitetet etnike në HDSShqiptarëSerbëRAETë tjerë

EtnicitetiShqiptarë të KosovësSerb dhe Malazez të KosovësRom, Ashkali, dhe Egjiptian të KosovësBoshnjak, Turk, Goran të Kosovës, dhe të tjerë.

TABELA 2.2 SHPËRNDARJA E KOMUNITETEVE ETNIKE NË AZHNJ

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004 Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

treguesit tjerë arsimorë, komuniteti RAE karenditjen më të ulët, duke kaluar mesatar-isht vetëm shtatë vite në shkollë.

Dallimet në treguesit e arsimimit në komu-nitete të ndryshme etnike janë të ngjajshmeme nivelet e IZHNJ-së. Komuniteti RAEvuan nga rezultatet e ulëta në të gjithëtreguesit e arsimimit. Serbët janë në krye tëradhës me të gjithë treguesit e arsimimit,me përjashtim të shkallës së regjistrimit nëshkolla fillore ku shqiptarët dhe komunitetet"tjera" renditen më lartë. Posaçërisht bren-gosëse janë shkallët e ulëta të regjistrimit nëshkolla të mesme dhe shkallët e larta tëanalfabetizmit në komunitetin RAE. Figura2.7 thekson renditjet relative të arsimimitsipas komuniteteve etnike.

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

30

FIGURA 2.8 MESATARJA E VITEVE TË SHKOLLIMIT

FIGURE 2.9 NIVELET MESATARE TË TËARDHURAVE TË EKONOMIVE FAMILJARE

SIPAS KOMUNITETEVE ETNIKE

FIGURA 2.10 BURIMET E TË TËARDHURAVE SIPAS ETNICITETIT

KORNIZA 2.6: ARSIMIMI SIPAS KOMUNITETEVE ETNIKEShqiptarët

Mesatarisht, shqiptarët studiojnë 9.33 vite. Meshkujt shqiptarë studiojnë përafër-sisht dy vite më shumë sesa femrat. Analfabetizmi ndër femrat shqiptare (9%) është triherë më i lartë sesa tek meshkujt shqiptarë. Brenda komunitetit shqiptar, shkalla eregjistrimit në shkollim fillor është e lartë; sidoqoftë, shkollimi i mesëm është më paki fuqishëm. Rreth 30% të femrave dhe 20% të meshkujve janë jashtë klasave. Rreth9.7% e shqiptarëve ndjekin apo kanë mbaruar shkollën e lartë apo universitetin.Serbët

Serbët renditen më së larti në indeksin e arsimimit. Mesatarisht, ky grup kalon10.61 vite në shkollë. Meshkujt serbë studiojnë një vit më shumë sesa femrat. Shkallae arsimimit është bukur e lartë në krahasim me pjesën tjetër të popullsisë; vetëm 1% emeshkujve dhe 4% e femrave serbe nuk e kanë shkrim-lexim. Përqindja e regjistrimitnë shkollimin fillor është pak më e ulët sesa e popullsisë shqiptare, me përafërsisht5.5% të fëmijëve që nuk ndjekin shkollën fillore. Sidoqoftë, shkalla e regjistrimit nëshkollimin e mesëm është më e lartë sesa e pjesës tjetër të popullsisë, përafërsisht 15%e femrave dhe 12% e meshkujve nuk ndjekin këtë nivel shkollimi. Vetëm rreth 12.3%ndjekin apo kanë mbaruar universitetin apo shkollën e lartë..Boshnjakët, turqit dhe goranët

Boshnjakët, turqit dhe goranët renditen menjëherë pas shqiptarëve në indeksin earsimimit. Mesatarisht, ata studiojnë 8.61 vite. Meshkujt studiojnë dy vite më shumësesa femrat. Shkalla e analfabetizmit është rreth 7% dhe është më së shumti e pran-ishme tek femrat (12%) derisa tek meshkujt është vetëm 1%. Edhe pse regjistrimi nëarsimimin fillor është i lartë, regjistrimin në shkolla të mesme është çështje që kërkonvëmendje. Rreth 30% të këtij grupi nuk ndjekin shkollën e mesme dhe ky problem nëfakt është më shumë i theksuar ndër meshkuj. Vetëm rreth 9% kanë ndjekur apo kanëmbaruar universitetin dhe shkollën e lartë.RAE

Komuniteti i romëve, ashkalinjve dhe egjiptianëve është më së paku i arsimuar.Më shumë se 16% e RAE nuk dinë të lexojnë apo të shkruajnë. Analfabetizmi është mëi shpeshtë tek femrat RAE (25%) sesa tek meshkujt (8%). Mesatarisht, meshkujt RAEstudiojnë 8 vite gjersa femrat 5.5 vite. Përgjithësisht, një e katërta e të gjithë fëmijve RAEnuk ndjekin shkollën fillore (31% e vajzave dhe 19% e djemve). Situata është edhe mëserioze në relacion me shkollimin e mesëm ku rreth 78% e femrave dhe 62% emeshkujve janë jashtë bangave shkollore. Pothuajse asnjë mashkull RAE apo femër nukndjek apo mbaron universitetin, dhe vetëm 1.4% e meshkujve dhe femrave RAE ndjekinapo kanë mbaruar shkollën e lartë..

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

Të ardhurat për kokë banorisipas etnicitetitPas arsimimit, faktori i dytë më i rëndë-sishëm shkaktar i dallimeve në IZHNJ ndër-mjet komuniteteve etnike janë të ardhurapër kokë banori, që ndryshojn në mënyrë tëkonsiderueshme. Siç është paraqitur nëFigurën 2.9, komuniteti RAE duket të jetëmë së shumti në disavantazh.

Figura 2.10 tregon burimet e ndryshme tëmesatares së të ardhurave të ekonomivefamiljare për secilin komunitet etnik. Termi"para të huazuara" këtu i referohet jo vetëmhuamarrjes formale prej bankave por përf-shin edhe huamarjen joformale prej indi-vidëve (shikoni Aneksin III).

Jetëgjatësia sipas etnicitetitNga të gjitha komponentet e IZHNJ-së,sipas etnicitetit më së paku ndryshon jetëg-jatësia. Mesatarisht, femrat jetojnë pothua-jse dy vjet më gjatë sesa meshkujt në secilinkomunitet etnik. Siç shihet në Tabelën 2.3,grupi më i ndieshëm është komuniteti RAE,derisa pjesëtarët e komuniteteve "tjera"kanë jetëgjatësinë më të lartë, të përcjellurmë pas nga serbët dhe mandej nga shqip-tarët.

kapi

tulli

i dy

të-

Shik

im n

ga a

fër:

Dis

agre

gim

i i in

dika

torë

ve t

ë zh

villi

mit

njer

ëzor

në

Koso

vë

31

KORNIZA 2.7: KARAKTERISTIKAT TIPIKEDEMOGRAFIKE DHE EKONOMIKE TË EKONOMIVEFAMILJARE TË KOSOVËS

Mesatarja e ekonomisë familjare në RAE dhe ajoshqiptare është më e madhe dhe e karakterizuar meraport më të lartë të varshmërisë sesa tek serbët dhe"të tjerët". Derisa serbët përafërsisht kanë një anëtar tëvarur për secilin person i cili fiton të ardhura, tek pop-ullsia joserbe, përafërsisht tre njerëz varen nga njëperson i cili fiton të ardhura.

ShqiptarëtFamilja tipike shqiptare ka pak më pak se 7 anë-

tarë. Amvisnitë dhe për secilin person që gjeneron tëardhura janë dy të varur. Shkalla e pjesëmarrjes nëfuqi punëtore është 46%. Rreth 18% e ekonomivefamiljare nuk posedojnë veprimtari biznensi, tokë,gjedhe, automjete të mekanizuara, apo ndonjë mjettjetër për gjenerimin e të të ardhurave. Të ardhurat eekonomisë familjare kryesisht janë të përbëra ngapagat, profiti nga biznesi dhe nga qeraja si dhe ngaparatë e huazuara. Shumica e ekonomive familjarekanë TV, rreth 10% kanë kompjuterë dhe vetëm 6%kanë kompjuter dhe linjë telefoni për qasje fikse nëinternet.

SerbëtFamiljet tipike serbe dhe malazeze kanë reth 4.3

anëtarë dhe janë me një fëmijë. Për çdo anëtarë qëpunon, ekziston një anëtar i varur. Rreth 60% marrinpjesë në fuqinë punëtore. Të ardhurat e ekonomisëfamiljare kryesisht janë të përbëra nga pagat, pen-sionet dhe ndihma sociale, shpenzimet nga kursimetdhe prona e shitur. Rreth 15% e ekonomive familjarenuk kanë mjete për gjenerimin e të të ardhurave.Rreth 11% e ekonomive familjare kanë qasje në kom-pjuterë dhe 9% kanë qasje në kompjuterë dhe linjëtelefonike.

RAEEkonomitë familjare të komunitetit REA mesa-

tarisht përbëhen nga 7 anëtarë, me 2.5 fëmijë. Për çdoperson që gjeneron të ardhura, janë dy persona tëvarur. Shkalla e pjesëmarrjes në fuqinë punëtore është50%. Rreth 60% e ekonomive familjare nuk kanë qasjenë mjete që mund të gjenerojnë të ardhura. Burimetkryesore të të ardhurave janë pagat, remitencat (dërge-sat) dhe ndihma nga farefisi si dhe pensionet e ndih-ma sociale. Vetëm 1% e ekonomive familjare kanëkompjuterë, derisa pothuajse asnjë prej tyre nuk kanëmundësi të kenë qasje në internet prej shtëpisë.

Boshnjakët, turqit dhe goranët" Mesatarja e ekonomisë familjare boshn-

jake, turke dhe gorane është e përbërë prej pesë anë-tarëve me 1.4 fëmijë. Për çdo person gjenerues i tëardhurave ekzistojnë dy anëtarë të varur. Shkalla epjesëmarrjes në fuqi punëtore është 47%. Rreth 30%të ekonomive familjare nuk kanë qasje në mjetegjeneruese të të ardhurave. Tri burimet kryesore të tëardhurave janë: pagat, paratë e huazuara dhe burimettjera. Rreth 7.6% kanë kompjuterë dhe 5% kanë linjëkompjuteri e telefoni.

ShqiptarëSerbRAETë tjerë

Meshkuj69.8170.1669.0570.12

Femra71.4471.7570.4271.88

Totali70.5970.9269.7470.97

TABELA 2.3 JETËGJATËSIA SIPAS KOMU-NITETEVE ETNIKE

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

FIGURA 2.11 IZHNJ SIPAS NDARJES URBANE/RURALE

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

Ndarja urbane/rurale nëzhvillimin njerëzorNë mes të popullsisë rurale dhe urbane tëKosovës ekziston një dallim i madh nënivelet e zhvillimit njerëzor. Mesatarisht,qytetarët urbanë kanë standard më të lartëtë mirëqenies sipas matjeve të IZHNJ-së(0.700) sesa qytetarët ruralë (0.615).Disparitetet më të larta urbano-rurale gjen-den në fushën e arsimimit, të përcjelluranga jetëgjatësia dhe të ardhurat për kokëbanori (shiko Figurën 2.11). Për shembull,regjistrimi në shkolla të mesme në vende

rurale është më i ulët për 10% sesa nëvendet urbane. Disparitete tjera urbano-rurale mund të shihen në Tabelën 2.4.

Varfëria njerëzoreNë analizimin e varfërisë në komuna,treguesit e bazuar vetëm në të ardhura tre-gojnë pabarazinë më të theksuar, të përc-jellur me qasjen në infrastrukturën shënde-tësore dhe treguesit e jetëgjatësisë.Treguesit arsimorë janë mjaft të ngjashëmnë të gjitha komunat.

Siç u diskutua në kapitullin e parë6, RZHN-JK 2004 shfrytëzon dy tregues për të maturnivelet e varfërisë, gjë që është përcaktuar si

e domosdoshme, duke marrë parasyshkompleksitetin e fenomenit në Kosovë (tëreferoheni tek figura 2.2). Për shembull,krahasimi i niveleve të varfërisë ekstreme(sipas matjeve të IVNJ-1) tregon pabarazima të madhe në mes të Skënderajt dheDragashit sesa krahasimi i niveleve të var-fërisë më pak ekstreme (sipas matjeve ngaIVNJ-2). Për komunat e Mitrovicës dhePrishtinës, vlen e kundërta; krahasimi itreguesve të varfërisë më pak ekstreme(sipas matjeve të IVNJ-2) zbulon dallim mëtë gjërë.

Varfëria ekstreme dhe karakteris-tikat komunale Një analizë më e afërt e IVNJ-1 tregon se samë i lartë që është numri i anëtarëve tëekonomisë familjare, aq më e madhe do tëjetë përqindja e rezidentëve që jetojnë nëlinjën e varfërisë njerëzore. Element ingjashëm është gjetur në lidhje me numrine fëmijëve për ekonomi familjare. Nëkomunat me prevalencë më të lartë të var-fërisë më të skajshme njerëzore, ekonomitëfamiljare tentojnë të derivojnë pjesë më tëmadhe të të ardhurave totale nga paratë ehuazuara dhe kursimet, dërgesat (remiten-cat), ndihma nga farefisi si dhe të ardhuratnga shitja e pasurisë. Sa më e madhe që tëR

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

32

RuralUrban

Shkalla e arsimimit(përqindje)

93.9594.55

Fillor95.7794.98

I mesëm70.8480.96

I kombinuar87.2790.14

Mesatarja e vitevetë shkollimit

8.969.91

TABELA. 2.4 TREGUESIT E ARSIMIMIT SIPAS REZIDENCËS URBANE/RURALEShkalla e regjistrimit (në përqindje)

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

FIGURE 2.12 MARRËDHËNIA NDËRMJET IVNJ-1 DHE IVNJ-2

KORNIZA 2.8: PABARAZITË NDËRMJET KOMU-NAVE NË LIDHJE ME KOMPONENTET E VARFËRISËNJERËZORE

• Përqindja e njerëzve që jetojnë në varfëriekstreme ( të definuar sipas përqindjes së njerëzveqë jetojnë me më pak se një dollar për ditë dhesipas linjës nacionale të varfërisë ekstreme) lëvizprej 3% në Shtërpcë deri në 40% në Malishevë.

• Përqindja e njerëzve që nuk kanë qasje nëujësjellës lëviz prej 6% në Shtërpcë në mbi 93% nëMalishevë.

• Përqindja e njerëzve që jetojnë me më pakse dy dollarë në ditë lëviz prej 7% në Zubin Potokderi në 71% në Dragash.

• Shkalla e papunësisë në Klinë (67%) ështëtri herë më e madhe sesa në Zubin Potok (21%).

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

jetë përqindja e mjeteve (pasurisë) për prod-him brenda ekonomisë familjare në njëkomunë, aq më i vogël është niveli i var-fërisë njerëzore dhe anasjelltas. Përqindja enjerëzve që jetojnë pa pasur qasje në ujës-jellës dhe pa indeks të duhur të standardit tëjetesës janë faktorët më të fuqishëm deter-minues të IVNJ-1. Shkalla e arsimimit të tërriturve ka ndikimin më të ulët në rezultatete IVNJ-1, përveç në Malishevë, ku kjoçështje ka ndikimin më të madh.

Komunat me nivelet më të larta të varfërisëekstreme janë Malisheva, Novobërda,Skënderaj, Suhareka dhe Shtimja, derisaato me nivelin më të ulët të varfërisëekstreme janë: Mitrovica, Prishtina, ZubinPotoku, Shtërpca dhe Zveçani.

Varfëria dhe karakteristikatkomunalePabarazia në të ardhura brenda komunaveështë ngushtë e lidhur me incidencën e var-fërisë më pak ekstreme. Në të gjitharegjionet administrative, sa më i madh qëështë niveli i pabarazisë në të ardhura7, aqmë i madh tenton të jetë niveli i varfërisëekstreme (siç është reflektuar nga IVNJ-2).Në pothuajse të gjitha komunat, determi-nantat kryesore të varfërisë më pakekstreme janë shkalla e papunësisë dhepërqindja e popullsisë që jeton me 2$ nëditë, apo më pak. Përqindja e popullsisë nëkomuna që pritet të vdesë përpara moshës60 vjeçare ka ndikimin më të ulët në rezul-tatin e vet të IVNJ-2, derisa analfabetizmi itë rriturve në mënyrë tipike ka ndikimin mëtë madh.

Nivelet më të larta të varfërisë më pakekstreme janë regjistruar në komunat eDragashit, Gllogovcit, Klinës, Skënderajtdhe Rahovecit, derisa nivelet më të ulëtajanë regjistruar në Zubin Potok, Zveçan,Leposaviq, Prishtinë, dhe Pejë.

Varfëria njerëzore në komu-nitetet etnikeSiç mund të shihet në Figurën 2.13 mëposhtë, varfëria e skajshme është më sëshumti e theksuar në komunitetin RAE, epërcjellur nga komunitetet shqiptare dheserbe. Boshnjakët, turqit dhe goranët janë

relativisht më mirë sesa pjesa tjetër e pop-ullsisë. Kjo pjesërisht mund t'i atribuohetprevalencës së tyre të lartë në vendeturbane, duke iu dhënë qasje më të mirë nëujësjellës. Ndoshta për të njëjtën arsye,komuniteti RAE ka qasje më të mirë nëujësjellës sesa popullsia shqiptare.

Incidenca e lartë e varfërisë në komunitetinRAE kryesisht i atribuohet faktit se ky komu-nitet ka përqindjen më të lartë të njerëzveqë pritet të vdesin para moshës 40 vjeçaresi dhe shkallën më të lartë relative të anal-fabetizmit. Sa i përket komunitetit shqiptar,nivelet e larta të varfërisë kryesisht janë sirezultat i përqindjes së lartë të njerëzve paqasje në ujësjellës apo një pjesë e madhe enjerëzve që jetojnë me më pak se 1 $ USD

kapi

tulli

i dy

të-

Shik

im n

ga a

fër:

Dis

agre

gim

i i in

dika

torë

ve t

ë zh

villi

mit

njer

ëzor

në

Koso

vë

33

FFIGURA 2.13 IVNJ-1 DHE TREGUESIT E ZGJEDHUR TË DEPRIVIM-IT NJERËZOR, SIPAS ETNICITETIT

FIGURA 2.14 IVN-1 DHE TREGUESIT E ZGJEDHUR TË DEPRIVIMITNJERËZOR, SIPAS ETNICITETIT

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

në ditë; për të dy treguesit e fundit, komu-niteti shqiptar ka përqindjen më të lartë tënjerëzve të deprivuar.

Varfëria në komunitetet etnikeSiç shihet në Figurën 2.14, komuniteti RAEështë grupi më i ndieshëm në lidhje medeprivimin njerëzor, sipas definimit në IVNJ-2. Më tutje, përqindja më e lartë e njerëzveqë jetojnë në varfëri njerëzore janë: boshn-jakët, turqit dhe goranët, kryesisht përshkak të shkallës së analfabetizmit dhenumrit të lartë të njerëzve që jetojnë me 2$apo më pak në ditë. Serbët kanë inci-dencën më të ulët të varfërisë më pakekstreme.

Varfëria njerëzore sipaspopullsisë urbane dhe ruralePa marrë parasysh treguesin në fjalë, var-fëria në mënyrë tipike është më e lartë nëvendet rurale (shiko Figurën 2.15)

Varfëria e skajshme sipas rajoneveurbane/ruraleSi është treguar në tabelën 2.6, përqindja enjerëzve që jetojnë në varfëri ekstreme nërajonet rurale është katër herë më e lartësesa ajo në rajonet urbane. Përqindja epopullsisë pa qasje në ujësjellës përafërsishtështë tetë herë më e madhe sesa në rajonetrurale, derisa përqindja e njerëzve që pritet

të vdesin para moshës 40 vjeçare është 2.5herë më e madhe në rajonet rurale në kra-hasim me ato urbane.

Varfëria sipas rajoneve urbane/ruraleAnalfabetizmi, papunësia dhe njerëzit qëjetojnë me më pak se 2$ në ditë janë të

gjitha më shumë prevalente në rajonetrurale. Dispariteti më i madh ekziston nërelacion me qasjen në qendra shëndetë-sore. Ndoshta, kjo shpjegon pse përqindja enjerëzve të cilët nuk pritet të mbijetojnëmoshën 60 vjeçare është katër herë më emadhe në rajonet rurale sesa në atourbane.

Zhvillimi gjinor Në të gjitha komunat e Kosovës, meshkujtkanë të ardhura më të larta për kokë banoridhe arsimim më të mirë sesa femrat, derisafemrat në të gjitha komunat kanë jetëg-jatësi më të madhe.

Indeksi komunal izhvillimit gjinorTreguesit e arsimimit të femrave dhe pjesë-marrja në fuqinë punëtore janë parashikuestë fuqishëm të zhvillimit gjinor në komunatkosovare. Përveç kësaj, sa më i madh ështënumri i anëtarve të familjes dhe sa më imadh që është numri i fëmijëve, aq më evogël do të jetë mesatarja e IZHGJ.

Disa karakteristika të IZHGJ komu-nale në KosovëTri komunat e renditura më së larti sipasIZHGJ janë: Zubin Potoku, Mitrovica dheZveçani, derisa më së ulti të renditura janë:Malisheva, Skënderaj dhe Rahoveci. Nëpërgjithësi, komunat me përqindje më tëlartë të popullsisë rurale kanë IZHGJ më tëulët sesa komunat me përqindje më të ulëttë popullsisë urbane. Me përjashtim tëNovobërdës, komunat me përqindje të lartëtë serbëve, në përgjithësi janë më mirë sesakomunat me shumicë dominanteshqiptare.

Determinanta kryesore e IZHGJ-së ështëindeksi i të ardhurave të shpërndara nëmënyrë të barabartë. Në Malishevë, qëështë komuna me indeks më të ulltë nëkëtë drejtim, për çdo 8 Euro të fituara ngaR

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

34

RuralUrban

Përqindja e njerëzve qëpritet të vdesin paramoshës 40 vjeçare

8.333.73

Shkalla e analfa-betizmit të të rrit-

urve(15+),%6.055.45

Përqindja e njerëzveqë nuk kanë qasje në

ujësjellës48.126.08

Përqindja e njerëzve e cilaështë më larg se 5 km nga

qendra shëndetsore 14.230.69

Përqindja e njerëzve qëjetojnë nën indeksin e

jetesës standarde21.953.42

TABELA 2.5 KOMPONENTET E IVN-1 SIPAS NDARJES URBANE/RURALE

Burimi: UNDP, AZHNJ 2004

RuralUrban

Përqindja e njerëzve qëpritet të vdesin paramoshës 60 vjeçare

18.264.21

Përqindja e njerëzvëqë jetojnë me 2$ në

ditë apo më pak49.2345.79

Shkalla e papunë-sisë së të rriturve

(në përqindje)48.6239.97

TABELA 2.6 DISA KOMPONENTE TË IVN-2 SIPAS RAJONEVE URBANE RURALE

Burimi: UNDP, AZHNJ 2004

FIGURA 2.15 PËRQIN-DJA E NJERËZVE QË

JETOJNË NË VARFËRI -URBAN DHE RURAL

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

femrat, meshkujt fitojnë 100 Euro. ZubinPotok, që gjendet në anën tjetër të spektrit,meshkujt fitojnë 100 Euro për çdo 87 Eurotë fituara nga femrat.

Femrat poashtu janë të pafavorizuara nëarsimim, me shkallë të ultë të arsimimit dheme shkallë të ultë të kombinuar tëregjistrimit në shkolla fillore, sekondare dheterciare, sesa meshkujt. Podujeva kaindeksin më të ultë të arsimimit të shpërn-darë në mënyrë të barabartë; analfabetizmitek femrat në Podujevë është 16%, propor-cioni i kombinuar i regjistrimit nëpër shkollaështë 84% dhe mesatarja e viteve të shkol-limit është vetëm shtatë.

Komponenta e vetme e IZHGJ që është mënë favor të femrave meshkujve është jetëg-jatësia. Femrat jetojnë mesatarisht dy vitemë gjatë sesa meshkujt, në përgjithësi.Skënderaj renditet i fundit, me jetëgjatësimesatare prej 61.7 vjet dhe me femrat qëjetojnë 2.4 vjet më gjatë sesa meshkujt,derisa Gjilani renditet më së larti me jetëg-jatësi mesatare prej 71 vite dhe femra që nëmënyrë tipike, jetojnë 1.4 vite më shumë semeshkujt.

Femrat dhe varfëriaNjë ekzaminim më i afërt i të dhënave tëAZHNJ të UNDP-së ka zbuluar se së pakudisa prej efekteve të varfërisë ndikojnë nëfemra, posaçërisht ato në relacion mezgjedhjet dhe mundësitë e tyre. Siç ështëparë në Figurat 2.16, pjesëmarrja në fuqipunëtore është skajshmërisht e ulët dhe dis-proporcionalisht edhe më e ulët për femratnë krahasim me meshkujt në rajonet kuincidenca e varfërisë (IVNJ-1) është më elartë8. Siç është demonstruar në Figurën2.17, mund të shihet një trend i ngjashëmnë relacion me të ardhurat e fituara përmuaj.

Masat e pushtetëzimit gjinorënë nivel komunalDisparitetet më të mëdha gjinore në komu-na mund të shihen në relacion me shkallëte pjesëmarrjes ekonomike dhe me përqind-jen e posteve teknike dhe profesionale tëmbajtura nga femrat. Në Kosovë, komunatme IZHGJ të lartë poashtu kanë pjesëmar-rje më të lartë të femrave në politikë dheekonomi. Punësimi është faktori kyç deter-minues për MPGJ.

Disa karakteristika të MPGJ komu-nale në KosovëKomunat siç janë: Novobërda, Dragashi,Rahovec, Vushtrria dhe Skënderaji,ekonomitë e të cilave janë të bazuara nëbujqësi dhe përmbajnë një pjesë më tëmadhe të rezidentve ruralë, janë të renditu-ra shumë ulët në MPGJ. Zveçani, ZubinPotoku dhe Leposaviqi janë tri komunat epara në lidhje me MPGJ, derisa Novo-bërda, Dragashi dhe Rahoveci renditen nëfund të kësaj shkalle.

Në Malishevë, pjesëmarrja e femrave nëfuqinë punëtore është 17%, derisa nëLeposaviq është rreth 71% dhe në ZubinPotok është rreth 67%. Në Novobërdë asnjëfemër nuk mban post profesional apoteknik; për dallim, në Obiliq, 45% të fem-rave që punojnë mbajnë poste profesionaledhe teknike. Në Malishevë, AZHNJ nuk karegjistruar asnjë femër juriste, zyrtare tëlartë apo menaxhere, më tej në Leposaviq,pothuajse një e treta e këtyre posteve mba-hen nga femrat.

Përqindja e femrave në kuvendet komunaleka qenë faktori më së paku i rëndësishëm ka

pitu

lli i

dytë

- Sh

ikim

nga

afë

r:D

isag

regi

mi i

indi

kato

rëve

të

zhvi

llim

it nj

erëz

or n

ë Ko

sovë

35

FIGURA 2.16 PJESËMARRJA NË FUQINË PUNËTORE SIPAS GJINIVE,NË TRI KOMUNAT E PARA DHE TRI TË FUNDIT NË IVNJ-2

FIGURA 2.17 SHKALLA E TË ARDHURAVE SIPAS GJINISË: 3 KOMU-NAT E PARA DHE TRI TË FUNDIT NË IVNJ-2

Zhvillimi gjinordhe zhvillimi njerë-zor duken të jenë tëndërlidhur ngushtë.Shpesh është vërej-tur që sa më imadh që të jetë njëtregues i caktuar izhvillimit njerëzorpër ndonjë komunëtë caktuar, aq më evogël do të jetëpabarazia që ekzis-ton ndërmjetmeshkujve dhe fem-rave.

Burimi: UNDP, AZHNJ, 2004

Burimi: UNDP, AZHNJ, 2004

në përcaktimin e MPGJ; nga shaku se tëgjitha komunat kanë përqindje të njëjtë përshkak të ligjit të elektoratit i cili garanton sëpaku tridhjetë përqind të ulëseve për fem-rat.

Etniciteti dhe fuqizimi i femrave Femrat serbe kosovare kanë IZHGJ më tëlartë (0.717), përcjellur nga femratshqiptare kosovare (0.668) dhe komu-nitetet tjera (0.664), derisa komuniteti RAEka IZHGJ më të ulët (0.590). Dallimet mëtë mëdha në komponentet e IZHGJ-sëburojnë nga pabarazitë në të ardhura dhearsimim.

Me mesatarisht 28 Euro për muaj, femrat ekomunitetit RAE kanë shkallën më të ulët tëtë ardhurave të fituara. Femrat e komu-nitetit RAE poashtu kanë shkallën më tëulët të pjesëmarrjes në fuqinë punëtore(23%). Femrat nga komuniteti shqiptar dhekomunitetet tjera kanë shkallë pak më tëlarta të pjesëmarrjes së femrave në fuqinëpunëtore, me 29%, gjersa pjesëmarja tekfemrat serbe është 40%. Shkalla e analfa-betizmit tek femrat e komunitetit RAE (26%)është veçanërisht e lartë, përcjellur ngafemrat e komuniteteve "tjera" (11%), femratshqiptare (8%) dhe femrat serbe (4%). Ngafemrat në të gjitha komunitetet, femrat ekomunitetit RAE shënojnë mesataren më tëulët të shkollimit (5.7) dhe regjistrimin netonë shkollat fillore dhe të mesme prej 53%.

Nuk ka femra në komunitetin RAE qëpunojnë si juriste, zyrtare të larta apo

menaxhere. Poashtu, nuk ka femra RAE qëpunojnë si personel profesional apo teknik,krahasuar me femrat në komunitetin serb,të cilat së paku kanë një përfaqësim margji-nal në këto fusha, me 15% dhe 28%përkatësisht.

Zhvillimi urban/rural nërelacion me gjinitë Rajonet rurale shënojnë IZHGJ më të ulët(0.643) sesa në rajonet urbane (0.692).Sikurse tregon Tabela 2.8, në përgjithësi,shifrat e larta për shumicën e komponen-teve të IZHGJ-së janë të regjistruara nërajonet urbane. Për më tepër, pabarazia nëmes të meshkujve dhe femrave ruralë ështëpoashtu e lartë. Treguesit më të dëmshëmtë pabarazisë në relacion me gjinitë janëpjesëmarrja në fuqinë punëtore dhe të ard-hurat e fituara mujore.

MPGJ nuk ka mundur të kalkulohet përpopullsitë urbane dhe rurale, pasi që nukështë e mundshme që të vlerësohen shifrate pjesëve të ulësve në kuvendet komunaledhe në parlament, të mbajtura nga femratrurale dhe urbane. Sidoqoftë, nga të dhë-nat e hulumtimeve janë kalkuluar dy kom-ponente të MPGJ. Siç shihet më poshtë nëTabelën 2.8, femrat rurale mbajnë duk-shëm më pak poste si jursite, zyrtare të lartadhe menaxhere, ne krahasim me femraturbane. Ngjashëm përqindja e femraverurale në postet profesionale dhe teknikeështë më e vogël sesa ajo tek femraturbane.

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

36

RuralRuralRuralUrbanUrbanUrban

MeshkujtFemratDiferencaMeshkujtFemratDiferenca

Jetëgjatësianga lindja

67.0069.23-2.2370.2371.87-1.64

Shkalla e arsimimittë të rriturve, %

97.0390.976.06

97.5491.745.80

Shkalla e regjistrimitneto të kombinuar, %

88.7185.693.02

90.5489.700.84

Mesatarja e vitevetë shkollimit

10.007.942.06

10.888.991.89

Shkalla e pjesëmarrjesënë fuqinë punëtore, %

74.3925.5448.8576.6437.1939.45

Të ardhurat efituara për muaj

11232

100 (M); 28 (F)*16353

100 (M); 33 (F)

TABELA 2.7 KOMPONENTET E IZHNGJ DHE MPGJ SIPAS RAJONEVE URBAN/RURAL

Proporcioni meshkuj/femra në të ardhurat mujore Për çdo 100 Euro të fituara nga meshkujt, femrat fitojnë 28 Euro. Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

RuralRuralUrbanUrban

MeshkujFemraMeshkujFemra

Përqindja e juristëve, zyratrëvetë lartë dhe menaxherëve

85158218

Përqindja e posteveprofesionale dhe teknike

82187228

TABELA 2.8 KOMPONENTET E ZGJEDHURA PËR MFGJ SIPAS RAJONEVE URBANE/RURALE

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

kapi

tulli

i dy

të-

Shik

im n

ga a

fër:

Dis

agre

gim

i i in

dika

torë

ve t

ë zh

villi

mit

njer

ëzor

në

Koso

vë

37

HARTA 2.1: INDEKSI I ZHVILLIMIT NJERËZOR SIPAS KOMUNAVE

IZHNJ i lartë (0.723 - 0.692)

IZHNJ i mesëm (0.691 - 0.659)

IZHNJ i ulët (0.658 - 0.625)

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

38

HARTA 2.2: INDEKSI I VARFËRISË NJERËZORE 1 SIPAS KOMUNAVE

IVNJ-1 i ulët (4.75-12.37%)

IVNJ-1 i mesëm (12.38-20.00%)

IVNJ-1 i lartë (20.01-27.64%)

kapi

tulli

i dy

të-

Shik

im n

ga a

fër:

Dis

agre

gim

i i in

dika

torë

ve t

ë zh

villi

mit

njer

ëzor

në

Koso

vë

39

HARTA 2.3: INDEKSI I VARFËRISË NJERËZORE 2 SIPAS KOMUNAVE

IVNJ-2 i ulët (13.99-26.49%)

IVNJ-2 i mesëm (26.50-38.99%)

IVNJ-2 i lartë (39.00-51.50%)

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

40

HARTA 2.4: INDEKSI I ZHVILLIMIT GJINORË SIPAS KOMUNAVE

IZHGJ i ulët (0.697-0.748)

IZHGJ i mesëm (0.596-0.696)

IZHGJ i lartë (0.518-0.595)

kapi

tulli

i dy

të-

Shik

im n

ga a

fër:

Dis

agre

gim

i i in

dika

torë

ve t

ë zh

villi

mit

njer

ëzor

në

Koso

vë

41

HARTA 2.5: INDEKSI I PUSHTETËZIMIT GJINORË SIPAS KOMUNAVE

IPGJ i lartë (0.497-0.599)

IPGJ i mesëm (0.394-0.496)

IPGJ i ulët (0.291-0.393)

RISHQYRTIMI I PJESËMARRJES DHEPËRFAQËSIMIT NË KOSOVËK

AP

ITU

LLI

3

kapi

tulli

i tr

etë

- R

ishq

yrtim

i i p

jesë

mar

rjes

dhe

për

faqë

sim

it në

Kos

ovë

43

Demokracia nuk është çështje e një vendi-mi apo e zgjedhjeve të organizuara ngut-shëm. Kur demokracia është në shërbim tëzhvillimit njerëzor, çdo institucion dhe çdoveprim politik duhet të gjykohet me një testkritik: dhe sa i përmbushë aspiratat evërteta të njerëzve?" - Mahbub ul Haq,themelues i Raportit të Zhvillimit Njerëzor

HyrjeQë nga 17-19 Marsi 2004, pothuajse pesëvite pas intervenimit të bashkësisë ndërkom-bëtare dhe krijimit të administratës sëpërkohshme ndërkombëtare në Kosovë,dhuna dhe shkatërrimet materiale kanëshpërthyer në një shkallë të paparë që ngakonflikti e pranverës 1999. Ky shpërthimrezultoi me 19 persona të vdekur, zhvendos-jen e rreth 4500 serbëve kosovarë, afër 900të plagosur (më shumë se 20 prej tyre tëplagosur rëndë duke përfshirë edhe 65policë ndërkombëtarë dhe 58 policë tëSHPK-së), dëme apo shkatërrime të 700shtëpive, 10 ndërtesa publike dhe 29 ndë-rtesa religjioze1. Vëzhgues të ndryshëm ekanë atribuar këtë ngjarje si pakënaqësi epapritur ndaj shumë faktorëve duke përf-shirë: papunësinë e lartë, pasigurinë ngavarfëria, ekstremizmin dhe krimin e orga-nizuar. Euforia që pat kapluar zgjedhjet eviteve 2001 dhe 2002 i ka dhënë rrugërealitetit që ndërtimi i paqes dhe ndërtimi iinstitucioneve demokratike kërkojnë përp-jekje të mëdha e të dhimbshme, kohë,strategji të vendosur dhe përkushtim tëfuqishëm personal. Pa zgjerim dhe thellimtë mëtejmë të kanaleve për dialog mëdomethënës dhe qeverisje përgjegjëse,frustrimi publik do të vazhdojë të rritet, dukeminuar procesin e zhvillimit në Kosovë.Qartazi, përpjekja për të krijuar qeverisjedemokratike në Kosovë, sapo ka filluar.

RZHNJK 2002 ka prezentuar konceptin ezhvillimit njerëzor në Kosovë duke e defin-uar atë si proces të rritjes së zgjedhjes përnjerëzit në kuptim të mundësive dhe lirivepolitike, ekonomike dhe sociale (ShikoKapitullin 1). RZHNJK 2002 pasuron dialo-gun mbi zhvillimin njerëzor nëpërmes tëekzaminimit të principeve kryesore demo-kratike të pjesëmarrjes dhe përfaqësimit. Kykapitull ofron një kornizë analitike përkuptueshmërinë se si këto çështje ndikojnënë jetërat e qytetarëve të Kosovës. Në këtë

kornizë, kapitujt vijues hyjnë në disa pyetjeurgjente politike me të cilat ballafaqohenKosovarët dhe partnerët e tyre ndërkombë-tarë, siç janë: reformat politike dhe institu-cionale në detaje më të imta. Edhepse sta-tusi afatgjatë politik i Kosovës mbetet indieshëm dhe i pazgjidhur, përpjekjet për tëpërmirësuar mirëqenien dhe mundësitë përtë gjithë Kosovarët me ndihmën e pjesë-marrjes dhe përfaqësimit më të mirë,mbetet konstante.

Pjesëmarrja dhe përfaqësimi:principe të fuqishmedemokratikeDuke tejkaluar preokupimin tradicional meinputet ekonomike dhe teknologjike,strategjitë për zhvillim dhe për zvogëlim tëvarfërisë çdo ditë e më tepër inkorporojnëpjesëmarrje dhe përfaqësim efektiv të qyte-tarëve të rëndomtë. Si principe kryesoredemokratike, pjesëmarrja dhe përfaqësimijanë esenciale që zhvillimi njerëzor të lindëdhe lulëzojë. Demokracia ka dëshmuar tëjetë sistemi më i mirë i qeverisjes, të jetë nëgjendje të përfaqësojë pikëpamjet endryshme dhe të sigurojë pjesëmarrjeinkluzive të të gjithë qytetarëve në vendim-marrje. Demokracia përfaqësuese ka dësh-muar të jetë sistemi më agil politik për ndër-mjetësim dhe parandalim të konflikteve vio-lente dhe për ruajtjen e mirëqenies ekono-miko-shoqërore.

Pjesëmarrja si faktor esencial nëzhvillimin njerëzorPjesëmarrja kërkon që njerëzit të vendosennë qendër të transformimeve socio-politikedhe ekonomike. Pjesëmarrja në shkallë tëlartë në politikë mund të ushtrojë presion tëjashtëzakonshëm mbi qeveri dhe elitën poli-tike. Duke sfiduar sundimin e disave dhesundimin e shumicës, pjesëmarrjademokratike mundet (minimalisht) tëushtrojë presion mbi qeveritarët që të shqyr-tojnë pikëpamjet që dallojnë. Ky pluralizëmnë esencë gjeneron konflikt, por shoqëritëqë ia dalin për të transformuar këtë konfliknë zgjidhje "fitim-fitim" mund të arrijnënivele të pakrahasueshme të zhvillimit2.

Të gjithë diktatorët shumë shpesh para-qesin vendet e tyre si demokraci, të bazuarvetëm në kriterin se a janë mbajtur zgje-

dhjet. Prapëseprapë, historia tregon qëvetëm zgjedhjet nuk garantojnë përfaqësimefektiv të qytetarisë. Si në vendet e pasuraashtu edhe në ato të varfëra, zgjedhjetshpesh manipulohen, nganjëherë edhehaptazi. Edhe kur udhëhiqen në mënyrë tëlirë dhe të drejtë, zgjedhjet ne raste të rrallandodh të përkthejnë dëshirat e votuesve nëvendime që në mënyrë adekuate reflektojnënevojat dhe aspiratat e tyre. Në mënyrë qëtë sigurohet pjesëmarrja aktive qytetare qëdo të rrisë suksesin e programeve që kanërëndësisë së madhe për një numër të madhqytetarësh të rëndomtë siç është arsimi fillordhe përkujdesja shëndetësore, janë të nevo-jshme më shumë mekanizma përtej zgjed-hjeve duke përfshirë resurse adekuatefinanciare, politike dhe njerëzore. Ndërtimi i

institucioneve të fuqishme dhe përgjegjësetë qeverisjes demokratike merr kohë dhe dotë ishte gabim që demokracia të barazohejme zgjedhje të rregullta dhe të bie nënocionin që nuk shpie askund - "elektoral-izmin"3.

Përveç zgjedhjeve, pjesëmarrja e vërtetëdemokratike kërkon një mjedis të favor-shëm (shiko Kornizën 3.1.). Këtu përfshihetprania e: intereseve ndryshuese të grupevetë qytetarëve; qeverisja efektive e decentral-izuar dhe lokale; qytetaria aktive e cilambron interesat e veta nëpërmes tëkanaleve siç janë tubimet e sindikatave;diskutimet publike të transmetuara ngamediat; dëgjimet publike nga organetlegjislative nacionale apo lokale; dhedemonstratat publike e peticionet. Nëmënyrë që të ndihmohen individët për tëmarrur pjesë në mënyrë konstruktive nëvendim-marrje në kohën/intervalin në mestë zgjedhjeve, partitë politike duhet të plotë-sojnë funksionet e edukimit politik, mobi-lizimit dhe përfaqësimit të interesave tëndryshme, duke përfshirë femrat dheminoritetet4. Përveq partive politike, grupete qytetarëve (siç janë organizatat e komu-niteteve dhe ato jo-qeveritare) shpesh lua-jnë rol me ndikim në edukimin dhe orga-nizimin e publikut rreth çështjeve të rëndë-sishme shoqërore, ekonomike dhe politike.Për shembull, kur qytetarët nga kooperati-vat dhe interesat e konsumatorëve grupo-hen për të siguruar përmbushjen e stan-dardeve të sigurisë dhe mbajtjen e çmimevetë prodhimeve esenciale në nivele të drejta,R

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

44

KORNIZA 3.1: ÇKA ËSHTË PJESËMARRJA?Pjesëmarrja në qeverisjen publik përfshin pornuk limitohet në:

(a) mënyrat e votimit të rregullt në zgjedhje të liradhe të drejta;

(b) shoqëri civile vibrante dhe aktive;(c) prezencë aktive të lobeve dhe të grupeve të intere-

sit;(d) kontribuim në mbulesë nga mediat lokale;(e) përdorimi i referendumeve dhe peticioneve;(f) qasje dhe involvim në nivele dhe faza të

ndryshme të bërjes së politikës nga qeveria;(g) vullnetarizmi në fushat siç janë ofrimi i shër-

bimeve edhe avokimi, dhe(h) aktiviteti ekonomik i punëtorëve dhe ndërmar-

rësve.Pjesëmarrja është e dobishme për shkak se:

(a) mundëson involvimin e rritur të qytetarëve në pro-ceset vendim-marrëse;

(b) obligon figurat e fuqishme shoqërore që të ndajnë

informatat me qytetarët;(c) lejon të rritet legjitimiteti dhe besimi në sistemin e

qeverisjes së shoqërisë;(d) shpesh ofron rritje në fuqinë shkëmbyese të për-

fitimeve për qytetarët si dhe rritjen e këtyre përfitimeve;(e) lehtëson marrjen parasysh në debat të një numri të

madh mundësish politike, duke përfshirë edhe mundësiteme më shumti benificione për qytetarët e rendomtë;

(f) rrit kapitalin ose besimin në shoqëri, dhe amplifikonçështjet e rëndësishme të përbashkëta për grupet e indi-vidëve të të njëtit mendim;

(h) ndihmon femrat dhe grupet tjera të margjinalizuaranë aspektin politik dhe shoqëror për të përmirësuar sta-tusin e tyre, dhe

(i) inkurajon shfrytëzim më të mirë të njohurive dhekapaciteteve lokale për të adresuar nevojat e komunitetevelokale, të cilat si rrjedhojë, mund të udhëheqin në mobi-lizim më të mirë dhe shfrytëzim më efikas të resursevedhe aftësive lokale.

FIGURA 3.1: DEMOKRACIA DHE LIDHJETE ZHVILLIMIT NJERËZOR

Burim

i RZ

HN

J G

loba

l 200

2

ata marrin pjesë në formësimin e vendi-meve fundamentale rreth prodhimit ekono-mik dhe kostot e pranuara nga njerëzit erëndomtë. Në demokraci stabile, asnjë ngarrugët drejt pjesëmarrjes nuk duhet tëdominojë, për shkak se qytetarëve duhet t'juofrohen kanale të shumta që individualishtdhe kolektivisht të transmetojnë opinionet etyre dhe të mbrojnë intereset e tyre.

Si rezultat i së kaluarës autoritare, dhe kohëpas kohe të dhunshme, të mungesës sëproceseve demokratike dhe të kulturës sëdebatit, pakënaqësisë dhe padurimit ndajpërpjekjeve ndërkombëtare për të fuqizuarvetëqeverisje më të gjërë, varfërisë sëmadhe dhe percepcionit se institucionetqeverisëse nuk janë përgjegjëse, pjesëmarr-ja qytetare ende duhet të evolvojë shumëmë shumë sesa demonstratat e kohë-paskohshme në rrugë. Duhet të hapenkanale në mënyrë që qytetarët, nëpërmestyre, të transmetojnë brengat e tyrelegjitime. Vetëm atëherë mund të forcohetlidhja ndërmjet pjesëmarrjes demokratikedhe brengave të zhvillimit njerëzor, siç ështëzvogëlimi i pabarazive.

Pjesëmarrja në KosovëEdhepse pjesëmarrja në Kosovë, në krejtdimensionet e veta, është e vështirë tëmatet, RZHNJK 2004 përpiqet të vlerësojëangazhimin civil në pesë aspekte të jetëspublike: (a) aktivitetet e sindikatave, (b)diskutimet publike, (c) inciativat qytetare,(d) nënshkrimi i peticioneve dhe (e) pjesë-marrja në protesta publike (Shiko Tabelën3.2.)

Trashëgimia e sundimit autoritar dhe/ose enumrit të kufizuar të kanaleve për pjesë-marrje civile shpjegojnë pse forma më epopullarizuar e pjesëmarrjes publike përKosovarë është protesta publike në rrugë.Çështjet që kanë të bëjnë me individëtKosovarë nuk duket të jenë, ose së pakunuk shikohen si arritje efektive e sundimit tëpublikut nëpërmes kanaleve ekzistuese.Raporti bën dallim ndërmjet formave 'pozi-

tive' dhe 'negative' të pjesëmarrjes, nëmënyrë që të kuptohet më mirë nese pjesë-marrja qytetare Kosovare mund të kon-siderohet më shumë apo më pak konstruk-tive nga perspektiva institucionale.Shembujt e pjesëmarrjes pozitive përfshijnëangazhimin paqësor dhe konstruktiv tëqytetarëve në procesin e vendim-marrjesnëpërmes të organizimit rreth interesavespecifike dhe të përbashkëta. Pjesëmarrjanë protestat publike konsiderohet si pjesë-marrje negative, sepse, siç u dëshmua me17-19 Mars 2004, ato mund të shpiejnë nëpërleshje, shkatërrime dhe sulme fizike. Tëdhënat (shiko tabelën A.22 në Aneksin III)tregojnë që protesta publike është normëndër Kosovarët të cilët kanë më shumëgjasa të transmetojnë brengat e tyre jashtëinstitucioneve sesa nëpërmes tyre. Në tëvërtetë, pjesëmarrja pozitive, e njohur si'aktivitete sindikaliste', 'diskutime publike,'iniciativa qytetare' dhe 'nënshkrim peti-cionesh', është katër herë më e ulët sesapjesëmarrja në protesta publike. Interesiapo grupet e qytetarëve të orientuar kahpolitika pothuajse janë inekzistente, pjesër-isht për shkak të ambientit të papërshtat-

shëm për të vënë në pah kërkesat e tyre.Edhe aty ku ekzistojnë, të dhënat tregojnëse ato kanë më shumë gjasa të kërkojnë përtë adresuar pakënaqësitë e tyre nëpërmestë protestave publike apo demonstratave tëdhunshme sesa nëpërmes mjeteve tjera.Kjo dukuri fatkeqësisht sugjeron mungesëbesimi të publikut se metodat konstruktivedhe paqësore mund të sjellin ndryshime.

Aftësia e individëve për të shtrirë ndikimin etyre kulmon me atë se sa të zëshëm janë sidhe me aftësinë e tyre të organizojnë grupenë mënyrë kolektive. Të gjithë mekanizmatpër pjesëmarrje të lartpërmendur mbë-shteten në organizim efektiv në grupe tëcilat kanë qëllime specifike. Këto qëllimemundësojnë amplifikimin dhe artikulimin ezërave kolektivë të nevojshme për të tërhe-qur vëmendjen e partive politike dhe legjvë-nësve. Demokraci do të thotë të mbahet

kapi

tulli

i tr

etë

- R

ishq

yrtim

i i p

jesë

mar

rjes

dhe

për

faqë

sim

it në

Kos

ovë

45

Ka implementu-ar projekt të

OJQ-së1.7%

Ka qenë për-fitues i projektit

të OJQ-së2%

Ka implementuarprojekt të qeverisë

lokale0.7%

Ka qenë përfitues iprojektit të qev-

erisë lokale0.8%

Ka marrë pjesënë aktivitete të

sindikatës3.8%

Ka marrë pjesënë diskutime

publike6.7%

Ka marrë pjesënë inisiativë

qytetare6.4%

Ka nën-shkruar

peticion6.1%

Ka marrëpjesë ne pro-testa publike

21.8%

TABELA 3.1: FORMAT E PJESËMARRJES CIVILE NË KOSOVË

Burimi: UNDP AZHNJ 2004

Viti i zgjedhjeveMesatarjaMë e ulëtMë e lartëMes. për minoriteteMes. për shqiptarë

2000854

22,165

1961,017

20021,278

1633,044

6201,441

TABELA 3.2: NUMRI IVOTAVE TË DUHURA

PËR TË ZGJEDHURPËRFAQËSUESIN

KOMUNAL NËKOSOVË

* Burimi: KIPRED fakte tëShkurtëra për Zgjedhjet (2004).

Nga kjo tabelë shihet se në vitin2002 shqiptarëve kosovarë përt'u zgjedhur si përfaqësueskomunalë iu janë deshur dyfishmë shumë vota sesa kandi-datëve të minoriteteve.

rendi nga shumica, derisa në të njëjtënkohë mbrohen të drejtat e grupeveminoritare. Sidoqoftë, ekzistojnë shumëinteresa që janë të përbashkëta për grupetë vogla qytetarësh që mund t'iu japinnumër të dukshëm votash atyre partive qëkanë vullnet për t'i inkorporuar në program-et e tyre. Në demokraci, ku partitë e suk-sesshme normalisht janë përgjegjëse dhekërkojnë maksimalizim të votave të tyre,edhe grupet e interesit relativisht të voglapor të afta, mund të ndikojnë në sisteminformal politik. Edhe grupet e vogla të intere-sit dhe asociacionet e organizuara mund t'ipërmbushin nevojat e tyre, përderisa arrijnëtë mobilizojnë një numër të mjaftueshëmnjerëzish dhe artikulojnë qartë nevojat etyre.

Ngjarjet e 17-19 Marsit, të çiftëzuara meiniciativat e shoqërisë civile (si propoziminga koalicioni i 250 OJQ-ve për të përmirë-suar sistemin elektoral dhe konferenca embajtur së voni nga Rrjeti i AksioniKosovarë KAN mbi nocionin e qytetarit)janë shembuj të ndryshme porprapëseprapë konkretë të mënyrave sesiKosovarët kanë kërkuar të ndikojnë nëndryshimin shoqëror (shiko Kornizën 6.1"Reforma 2004":Model i ri për angazhimkonstruktiv qytetar, në Kapitullin 6).Hulumtimet e gjëra kanë ilustruar që kurnjerëzit bashkohen rreth çështjeve tëposaçme, ata fuqizojnë legjitimitetin e aspi-ratave të tyre të përbashkëta5. Në të njëjtën

kohë, shtytja e tyre e qëllimeve të për-bashkëta mund të shpie në konflikt me tëtjerët të cilët kundërshtojnë pikëpamjetalternative.

Qytetarët mund të ushtrojnë preferencat etyre në mënyrë efektive duke u bashkuar nëgrupe:

(a) Në demokraci, është përgjegjësi e indi-vidëve dhe grupeve që të kërkojnë dhengrisin zërin për brengat e tyre, dhe grupetduhet të ndihmojnë në amplifikimin e intere-save të qytetarëve individualë;(b) Pakënaqësitë e theksuara nga grupe tëndryshme ka më shumë gjasa të mbulohennga mediat dhe të rrisin gjasat që partitëpolitike të adoptojnë dhe shtyjnë përparapolitikat për përgjigje konstruktive ndaj bren-gave që kanë dalur në publik.

Sfida primare e demokracisë së re kosovareështë si të amplifikohet zëri i individit, qënga adoptimi i idesë së tij/saj nga grupet einteresit dhe partitë politike deri tek formuli-mi i politikave dhe implementimi si hap ifundit. Skema e prezentuar më poshtë(Figura 3.2) përvijon sesi idetë individualemund të realizohen plotësisht brenda njësistemi pjesëmarrës të qeverisjesdemokratike.

Kjo skemë ilustron procesin me anë të tëcilit individi mund të sheh nese brengat etij/saj janë të përbashkëta me të tjerët.

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

46

Sfidë primare edemokracisë së re të

Kosovës është mënyrasi të bartet zëri i indi-

vidit deri te grupet einteresit dhe partitë

politike, pastaj deri tepolitikë-bërësit qënë fund te imple-

mentuesit

FIGURA 3.2: NGA ZËRI I NJË INDIVIDI DERI TEK NDRYSHIMI I POLITIKËSDHE IMPLEMENTIMI

Grupet e komuniteteve, OJQ-të, asociacio-nent apo sindikatat e krijuara shërbejnë përqëllim të bashkimit të zërave individualë nëçështjet e fitimit të votave. Nese votimidirekt përkthehet në fuqi politike dhe neseindividët që përbëjnë një grup të caktuar dot'iu japin votat një partie që i merr në kon-sideratë pikëpamjet e tyre, varet nga shumëfaktorë. Ndër të tjerë, ata në masë tëmadhe varen nga drejtësia dhe transparen-ca e sistemit elektoral, temë kjo që do tëdiskutohet në detaje të mëtutjeshme.Institucionet e forta dhe shoqëria e fortëcivile, e mbështetur nga vlerat demokratikedhe respekti për të drejtat e njeriut, janëpoashtu kyçe për të dhënë llogari dhe bal-ansuar kundrejt politikanëve popullistë dheakterëve të fuqishëm jashtë qeverisë.

Përfaqësimi si faktor esencial përzhvillim njerëzor"Nuk ka tatimim pa përfaqësim!" ishte bërëthirrje standarde e kolonialistëve amerikanëtë viteve 1770-ta që kërkonin të ndryshohejmarrëdhënia e tyre politike me Mbretin eAnglisë dhe Parlamentin në Westminster.Që nga ditët e hershme të demokracisë,përfaqësimi i interesave dhe aspiratave tëgrupeve dhe individëve të ndryshëm nëshoqëri përmes zyrtarëve të zgjedhur dheorganeve tjera qeveritare dhe joqeveritare,është bërë gurthemel për krijimin e institu-cioneve qeveritare efektive dhe përgjegjëse.Kur njerëzit ndjehen të përjashtuar ngavendimet e rëndësishme mbi çështjet qëndikojnë në ta apo në komunitetet e tyre,qoftë nëpërmes të dështimit për të marrurpjesë direkte në procese apo duke përfaqë-suar pikëpamjet e dikujt nëpërmes individ-it apo organizatës, ata i nënshtrohenmundësisë për të ndërmarrur veprimeekstreme apo për të humbur besimin në sis-tem dhe të ndërprejnë pjesëmarrjen.

Thjesht, transmetimi i pikëpamjeve të diku-jt në forum publik apo përfaqësimi i intere-save e domosdoshme por jo e mjaftueshmepër të krijuar qeverisje demokratike dhepërgjegjëse. Vendim-marrja për politika sidhe rezultatet duhet të reflektojnë për-faqësimin e interesave të ndryshme madjeedhe rivale. Përfaqësimi është fundamentalpër të siguruar që akterët e fuqishëm (qoftëbrenda apo jashtë qeverisë) të mbahenpërgjegjës për veprimet e tyre dhe të mba-

hen nën presion për të shpërndarë nëmënyrë të barabartë resurset publike. Pamarrur parasysh se sa pjesëmarrëse mundtë jetë një qeveri në kuptim të zgjedhjeve tërregullta, të lira dhe të drejta dhe kanalevetë shumta për qytetarët që të mund tëshfaqin pikëpamjet e tyre dhe që zërat e tyretë dëgjohen, nese udhëheqësit politikë dhepartnerët e tyre në shërbimet civile, sektorine biznesit, media dhe organizata tjerashmangin rendin e ligjit dhe normat e qev-erisjes së mirë demokratike, ata poashtudështojnë të përfaqësojnë njerëzit dheinteresat e tyre.

Demokracia, kohë pas kohe, mund të jetë engadalshme, e rëndë dhe madje proces ingatërruar për të arritur tek vendimet dheimplementimi i tyre. Por, pa kanalet e duhu-ra për pikëpamje të ndryshme që duhet tëpërfaqësohen dhe mandej të inkorporohennë drejtimin e veprimit, rreziqet janë të lartaqë dhuna apo apatia të fitojnë legjitimitettek një numër individësh që ndjejnë veten"të lënë anash" dhe të papërfaqësuar nëshoqërinë e tyre (shiko Kornizën 3.2).

Në mënyrë që institucionet legjislative dheato qeveritare të mund të kenë nivelin më tëlartë të legjitimitetit, duhet të jenë të afta tëpërfaqësojnë të gjitha pjesët e shoqërisë,duke përfshirë femrat, minoritetet etnike

kapi

tulli

i tr

etë

- R

ishq

yrtim

i i p

jesë

mar

rjes

dhe

për

faqë

sim

it në

Kos

ovë

47

KORNIZA 3.2. ÇKA ËSHTËPËRFAQËSIMI?Nuk ekziston ndonjë definicionstandard për përfaqësimin, porkarakteristikat kryesore të tij janë:

(a) institucioni publik ose privatsiguron involvim të rregullt të grupevedhe individëve të ndryshëm;

(b) vendim-marrja reflektonpikëpamje të ndryshme, idealisht nëformë vendim-marrje me koncenzus;

(c) rezultatet politike përfaqëso-jnë drejtë dhe menaxhojnë intereset epjesëmarrsve të ndryshëm, dhe

(d) akterë të fuqishëm mbahenpërgjegjës për veprimet e tyre,nëpërmes të kontrollit publik nga grupedhe individë të ndryshëm, sidoqoftë tëvegjël në numër dhe resurse.

Çka ndihmon përfaqësimi të arritetnë sistem demokratik?

(a) Percepcioni i drejtësisë dhellogaridhënies;

(b) Besueshmëri më të madhenë sistem, që shpie tek legjitimiteti;

(c) Krijim të konstituentëve efek-tivë dhe sensin e të takuarit në një elek-torat;

(d) Përgjegjësia më e madhe eliderëve politikë dhe aketrëve tjerë mepushtet në shoqëri;

(e) Mbrojtja e nevojave dheinteresave të minoriteteve, grupeve tëmargjinalizuara dhe të vogla të interesit;

(f) Promovim i diversitetit nëshoqëri, që, si rezultat promovon toler-ancë më të madhe;

(g) Kulturë dialogu, debati dhenegociata paqësore, dhe

(h) Rritje të gjasave për stabilitet dheqeverisje të përgjegjshme demokratike.

dhe fetare si dhe spektrin e besimeve ide-ologjike. Organet përfaqësuese janëparakusht për qasje përfaqësuese në zhvil-lim duke involvuar grupe dhe individë tëndryshëm (shiko tabelën 3.). Në anën tjetër,nivelet e larta të përfaqësimit janë të nën-shtrueshme ndaj konfliktit dhe kërkojnë sis-teme fleksibile për qeverisje. Nese vendim-marrja reflekton spektër të gjërë të pikë-pamjeve dhe identiteteve, pjesëmarrja ekënaqshme duket të jetë iluzore.

Qeverisja e mirë thirret në institucione dherregulla efektive të cilat mbajnë vlerat etransparencës, pjesëmarrjes, përgjigjes,llogaridhënies dhe sundimit të ligjit. Si rezul-tat, qeveria inkluzive-ku njerëzit ndihen tëpërfaqësuar në mënyrë adekuate-pro-movon barazinë e mundësive, funksionimefikas të tregut dhe shërbime më të mirapublike. Në një sistem të tillë, qytetarët kanëmë shumë prirje për të paguar tatime dhetë besojnë në qeveri të drejtë, pasi që atajanë dëshmitarë të rezultateve të prekshmeqë dalin prej sakrificave të tyre personaledhe pjesëmarrjes në procesin e qeverisjes.

Argumentet se regjimet autoritative mundtë menaxhojnë në mënyrë më efikaseresurset publike dhe të marrin vendime tëvështira në interesin e njerëzve, nuk janë tëpërkrahura me ndonjë fakt empirik. Nëfakt, ekziston një arsye për të besuar që sis-temet përfaqësuese ofrojnë rezultatet më tëmira për njerëzit. Siç mund të shihet nga njëstudim i bërë së voni nga Banka Botërore,me vetëm dy përjashtime, të gjitha vendetmë të pasura të botës-ato me të ardhurapër kokë banori mbi 20,000$ USD (Në2000 pariteti i fuqisë blerëse)-kanë sistemetmë demokratike të botës6. Përveq kësaj, 42

nga 48 shtete me zhvillim të lartë njerëzorjanë demokratike7.

Qeverisja demokratike fuqizon qytetarëtdhe liderët e zgjedhur për të përcaktuar pri-oritetet politike të cilat reflektojnë vlerasolide. Si rezultat, demokracitë jo gjithmonëmund të promovojnë ndarjen më tëbarabartë të mundshme të resurseve dherezultateve publike, posaçërisht kur grupe tëpapërgjegjshme ushtrojnë ndikim të pa-

drejtë. Por, për dallim nga regjimet auto-ritare, në sistemet demokratike ekzistojnëincentiva për të promovuar rezultate të miradhe të barabarta për të mirën më të mund-shme për të gjithë qytetarët. Kur krijoheninstitucione të fuqishme demokratike dhekulturë demokratike, historia e tridhjetëviteve të fundit tregon se sistemet përfaqë-suese dhe pjesëmarrëse të qeverisë ofrojnësfida të vërteta për liderët e zgjedhur:menaxhimi më i mirë i konflikteve të brend-shme dhe të jashtme, ndihma shoqërisë përtë shmangur kriza në ushqim apo katastro-fa, dhe ndihma në avokim rreth çështjevekritike shëndetësore siç janë implikacionetnegative për të numër të madh të lindjeve,përfitimi nga ushqimi i foshnjeve me gji,dhe rreziqet nga marrëdhënet e pambrojtu-ra seksuale në kontekst të HIV/AIDS-it8.

Pjesëmarrja dhe përfaqësimi:Determinantat kryesore të njëdemokracie të suksesshmeDemokracia është forma e vetme e regjim-it politik, kompatibile me respektimin e tëpesë kategorive të të drejtave-ekonomike,shoqërore, politike, civile dhe kulturore9. Kurpjesëmarrja dhe përfaqësimi arrijnë nivelet

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

48

Format e dobëta tëqeverisjes që reflekto-jnë nivele të ulëta të

pjesëmarrjes dhe për-faqësimit shpiejnë nëprobleme persistente

shoqërore siç janë:zhvillimi i

pabarabartë, geto mevarfëri ekstreme, kor-

rupsion në tërëvendin dhe keqpër-dorime të pushtetit.

FIGURA 3.3: PJESËMARRJA DHE PËRFAQËSIMI: LIDHJET NDËRMJET LLOGARIDHËNIES,PËRGJEGJËSE DHE ZHVILLIMIT NJERËZOR

e kënaqshme, sistemet demokratike të qev-erisjes kanë gjasa të jenë shumë më efek-tive sesa sistemet e tyre homologeautoritare në:

(a) menaxhimin e konfliktit dhe sta-bilitetit(b) zhvillimin ekonomik dhe shpërn-darjen e drejtë të përfitimeve ekonomike(c) zhvillimin shoqëror për grupe të ndryshme(d) promovimin e drejtësisë dhellogaridhënies(e) shmangien e katastrofave dhe rënieve të befasishme ekonomike

Format e dobëta të qeverisjes që reflektojnënivele të ulëta të pjesëmarrjes dhe për-faqësimit shpiejnë në probleme persistenteshoqërore siç janë: zhvillimi i pabarabartë,geto me varfëri ekstreme, korrupsion nëtërë vendin dhe keqpërdorime të pushtetit.Edhepse nuk është konstatuar lidhje direkteshkakore në mes të zhvillimit njerëzor dhedemokracisë, varfëria dhe nivelet e ulëta tëzhvillimit njerëzor mund të parandalojnëzhvillimin e demokracisë10. Në vendet siKosova, demokracia nuk duhet të shikohetsi luks. Përkundrazi, siç është ilustruar nëfigurën 3.1, qeverisja demokratike në veteka vlera të zhvillimit njerëzor, për shkak seka lidhje të forta me liritë politike dhe civiledhe mund të kontribuojë ne zhvilliminekonomiko-shoqëror. Për dallim prej regjim-it demokratik, regjimet tjera që nuk janëpërfaqësuese dhe që dështojnë të pranojnëpjesëmarrje konstruktive nga qytetarët,kanë shumë gjasa të rrëshqasin në rrethinvicioz të jotolerancës, ekstremizmit, mohim-it të të drejtave të njeriut, korrupsionit, krim-it dhe trafikimit të drogës dhe të njerëzve.

Pa nivele adekuate të pjesëmarrjes dhe për-faqësimit domethënës, performansa epërgjithshme e qeverisjes si dhe llogaridhë-nia nuk do të jenë në nivelin e duhur, dukerrezikuar kështu bllokimin e krijimit të njësistemi demokratik efektiv dhe përgjegjës.Sikurse tregon figura 3.3 mëposhtë,mungesa e pjesëmarrjes dhe përfaqësimitmund të shpiejnë tek mangësitë në bërjen epolitikave dhe legjimititetin të cilat në fund ikontribuojnë dështimit të qeverisjes.

Përfaqësimi dhe pjesëmarrja janë të lidhurangushtë në qëllimin e përbashkët për tëarritur qeverisje të mirë demokratike. Derisaqytetarët të mos përfaqësohen mirë, ka pakgjasa që ata të marrin pjesë në mënyrë kon-struktive në proceset demokratike. Këtoprocese janë përforcuese reciprokisht.Niveli i lartë i pjesëmarrjes e rritë legjitim-itetin e institucioneve; grupet sociale pjesë-marrëse njejnë më pak diskriminimin dhekështu ka më pak gjasa që të transformo-hen në "grupe armiqësore" jobashkë-punuese.

Në vitet e fundit, koncepti i qeverisjes kaevoluar nga definicioni i ngushtë i përdorurnga Banka Botërore si "mënyrë me të cilënushtrohet fuqia në menaxhimin e resurseveekonomike dhe shoqërore të një vendi", nënjë nocion më të gjërë të qeverisjes pjesë-marrëse dhe përfaqësuese, të adoptuar nëRZHNJK 2004. Është e rëndësishme që sis-temi i qeverisjes t'i mundësojë qeverisë,shoqërisë civile dhe sektorit privat të shpiejëpërpara rritjen ekonomike në bazë të gjërësi dhe zhvillimin shoqëror, si mjete për të rrit-ur mirëqenien njerëzore11. Por, poashtu një-jtë edhe për Kosovarët, duhet të avancojëliritë e rëndësishme politike si dhe liritë tjerathemelore për të ndihmuar në ruajtjen dhezgjerimin e progresit shoqëror dhe eko-nomik dhe për t'i dhënë secilit hapësirë përtë krijuar një shoqëri të mirë ku askush nuklihet anash.

Pengesat në pjesëmarrjedhe përfaqësim më të madhnë Kosovë Vitet e kontrollit autoritar dhe percepcionishoqërues i sundimit jolegjitim kanë paran-daluar Kosovarët të krijojnë sensin e pronë-sisë së përbashkët dhe të vetëqeverisjes. Përshumë vite, dhe posaçërisht gjatë viteve '90,shqiptarët e Kosovës kanë provuar tëshmangin pagesën e tatimeve si mënyrëpër të minuar regjimin të cilin e kanë parësi të huaj, autokratik dhe të korruptuar.Kanë pasur shumë pak besim në kërkim tëllogarisë së shpenzimeve të parave të tatim-paguesve dhe protestat ishin normë kurpercepsioni publik ka arritur limitin e toler-ancës. Edhe në ditët e sotme, shumë koso-varë nuk bëjnë automatikisht lidhje në mestë përgjegjësive themelore qytetare siç është

Kur ka pasur pakshpresë në për-mirësimin e mënyrëssë shpenzimit tëfondeve publike dhekur durimi i njerëzvenga mungesa e shër-bimeve publike earrin limitin esaj,Kosovarët bënë atë qëdijnë më së miri tabëjnë - dolën rrugëpër të protestuar ka

pitu

lli i

tret

ë -

Ris

hqyr

timi i

pje

sëm

arrj

es d

he p

ërfa

qësi

mit

në K

osov

ë

49

pagesa e tatimeve dhe konsumimit të shër-bimeve publike.

Adoptimi i "zhvillimit pjesëmarrës njerëzor"si princip i rëndësishëm në Kosovë kërkonrindërtimin të asaj se si Kosovarët kuptojnëdisa terme themelore. Kur Kosovarët kanëkërkuar "demokraci" në vitin 1989, çka atanë të vërtetë kanë menduar ishte "liria".Demokracia kërkon: (a) dialog ndërmjetgrupeve që nuk janë të mësuar të negocio-jnë me njëri-tjetrin, (b) llogaridhënie, dhe (c)të drejta të minoriteteve. Shumë njerëzthjeshtë nuk e kuptojnë se çka është nëpyetje dhe në të vërtetë disa e shikojnë sikërcënim: "Në demokraci flitet shumë dhebëhet pak." Siç zbulon raporti, Kosovarëveiu duhet të "përqafojnë demokracinë" nëmënyrë të duhur, dhe të mos e shikojnë sikërcënim. Duhet të provohet qartë ku qev-erisja demokratike pjesëmarrëse dhe për-faqësuese të mund të ofrojë përfitime afat-shkurtëra dhe afatgjata për të gjithë qyte-tarët. Por për të ndodhur ky rast, të gjithëKosovarët duhet t'i nënshtrohen sundimit tëligjit, të pranojnë një spektër përgjegjësish

dhe të kenë vullnetin për t'u përkushtuarpersonalisht me kohë, energji dhe para përtë siguruar që demokracia në të vërtetëmund të funksionojë për njerëzit dhe eudhëhequr nga njerëzit. Demokracia nëkëtë kuptim mund të përkufizohet si "për-dore ose humbe".

Në rastet kur Kosovarët nuk marrin përsipërdetyrat e tyre qytetare, siç janë votimi dhepagesat e tatimeve, seriozisht rrezikojnëfunksionimin e institucioneve demokratike.Derisa elita politike është e papërvojë nëmenaxhimin e qeverisjes demokratike, per-ceptimi ndermjet liderëve politikë dhevotuesve të tyre është një nga sfidat krye-sore të demokratizimit. Politikanët Kosovarëpoashtu janë nën presion për t'iu përgjigjurinteresave dhe prioriteteve të komunitetitndërkombëtar-një situatë e përbërë nga sta-tusi i pazgjidhur politik i Kosovës-që përbënnjë klas tjetër të tërë të "konstituentëve" qëduhet të menaxhohet.

Që nga viti 2002, besimi në liderët e zgjed-hur politikë ka rënë vazhdimisht. Për shem-

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

50

November 2002March 2003July2003November 2003March 2004

UNMIK63.851.943.128.424.9

SRSG73.164.171.443.132.4

Government74.174.978.168.573.9

Assembly76.771.974.765.364.3

KFOR87.885.581.477.683.0

KPS90.087.984.585.284.9

TABLE 3.3 TRENDS IN SATISFACTION WITH INSTITUTIONS

KORNIZA 3.3. NGRITJA DHE RËNIA E VULLNETARIZMIT NË KOSOVËGjatë viteve 1980, posaçërisht gjatë viteve 1990, ka pasur shumë storietë vetëskrificave të përditshme të individëve anembanë Kosovës. Disavëzhgues e shohin këtë vullnetarizëm si "ngjitës" që e mbajti bashkëshoqërinë Kosovare.

Studimi i fundit për vullnetarizmin në Kosovë tregon që vullneti injerëzve për të shkuar më tej për ndihmë për të tjerët në të mirë tëkomunitetit, ka rënë shumë që nga viti 1990, posaçërisht tek shumicae shqiptarëve kosovarë. Arsyet janë (por nuk limitohen me këto),ndryshimi i kushteve të jetës (politike dhe shoqërore), kuptueshmërie ulët e vullnetarizmit dhe çmuarje e vogël institucionale e punës vull-netare. Përvoja e kaluar tregon se vullnetarizmi në Kosovë ka qenëmë së shumti i dukshëm gjatë kohëve kur zhvillohej betejë për tëdrejtat dhe liritë themelore.

Vullnetarizmi është shumë më i lartë në komunitetet vullnetare, përshkak të madhësisë së vogël, kohezionit më të lartë shoqëror dhe për-fitimeve konkrete nga veprimet e tyre. Njerëzit angazhohen në projek-te vullnetare që sjellin përfitime për komunitetet e tyre të vogla. Pornjerëzit duket të jenë më pak të gatshëm për të marrur pjesë nëaktivitete vullnetare ku përfitimet nuk janë aq të prekshme dhe aqimmediate. Sot për të promovuar dhe zgjeruar etikën e vullnetarizmitnë Kosovë, nevojiten përpjekje shumë më të mëdha.

Për shumë njerëz, epoka pas vitit 1999 ka hapur mundësi të reja poli-tike, shoqërore dhe ekonomike, dhe u ka dhënë njerëzve pritje përjetë më të mirë. Sidoqoftë, rritja e ngadalshme ekonomike e kombin-uar me statusin e paqartë politik të Kosovës ka zvogëluar këto pritje.Kështu, shumë njerëz mendojnë se aktivitetet vullnetare nuk pritet tëbëhen prej tyre ose nuk pritet të jenë përfituese.

Në të vërtetë, vlerësimi institucional dhe shoqëror i akteve vullnetareështë në pikë të ulët. Tani njerëzit janë më shumë të brengosur mesigurimin e ushqimit për familjet e tyre e jo për punë vullnetare.Sipas një qytetari nga Gjakova, i intervistuar për këtë studim, "të rinjtëqë ballafaqohen me probleme ekonomike duhet të fitojnë për të jetu-ar, dhe ata kurrë nuk do të mendojnë për aktivitete vullnetare pasi qëata ballafaqohen me vështirësi në përmbushjen e nevojave të tyrethemelore."

Pak individë dhe organizata që marrin pjesë apo që janë udhëheqësnë zgjidhjen e sifdave shoqërore, marrin mirënjohje apo përkrahjepublike ose institucionale. Posaçërisht në adresimin e tensionevendëretnike, ku njerëzit nganjëherë janë të dënuar për shkak se ofro-jnë ndihmë në promovimin e pajtimit.

Burimi: "Vullnetarizmi në Kosovë", Index Kosova, Maj 2004

bull, në të gjitha komunat kosovare (përveqnë një), partia udhëheqëse (pa marrurparasysh se cila) ka humbur vota të kon-sideruara (shiko tabelën 4.2. "Jovotuesit"tani janë partia më e madhe, në Kapitullin4). Raportet e Paralajmërimit të Hershëmme të madhe theksojnë pakënaqësinë nërritje dhe besueshmërinë e ulët ndajKuvendit të Kosovës. Tabela 3.4 tregonrënien e besueshmërisë për 12 pikë tëpërqindjes në mes të Nëntorit 2002 dheMarsit 2004 (edhepse pakënaqësia ndajpunës së disa akerëve ndërkombëtarë karënë në mënyrë edhe më dramatike gjatë tësë njëjtës periudhë)12.

Qarku i ndërtimit të besimit dhe konfi-dencës nuk mund të krijohet brenda nate.Demokratizimi përmes pjesëmarrjes dhepërfaqësimit të zgjeruar ëshë proces.Procesi i thellimit dhe zgjerimit tëdemokracisë në Kosovë është i komplikuarnga shumë faktorë. Ndër faktorët mësfidues është: fuqia punëtore me aftësi tëulët; mungesa e traditës në vetëqeverisjedhe demokracia, papunësia e lartë qëshkon në 40% të popullsisë së rritur, arsimi-mi joadekuat i tejkaluar kundrejt kërkesëspër aftësi të reja dhe percepcionii për kor-rupsion të gjërë dhe krim të organizuar.

Derisa rritja e organizatave qytetare kaqenë impresionuese në vitet e fundit, shpir-ti i njëjtë i vullnetarizmit dhe vetësakrificësqë ka mbajtur shoqërinë kosovare në vitet e'90-ta ka rënë (shiko Kornizën 3.3)Kosovarët poashtu duhet të harmonizojnëformat tradicionale të pjesëmarrjes me nor-mat e demokracisë moderne (shikoKornizën 3.4: Lëvizjet shoqërore dhe aspi-ratat kombëtare: Pajtimi i Gjaqeve). Siç tre-gon RZHNJK 2004, qytetarët urbanë/ruralëtë etnive dhe gjinive të ndryshme nuk kanënivelin e njëjtë të zhvillimit njerëzor dhe nukkanë pritjet e njëjta për qeverisjedemokratike.

Në të njëjtën kohë, elita e re udhëheqëse eKosovës ka përgjegjësitë e qeverisjes me idetë freskëta dhe vullnet për të shqyrtuar prak-tikat e mira të qeverisjes demokratike ngavendet e ndryshme të botës. Qasja e hapurndaj këshillave të reja dhe relevante, ngabrenda dhe jashtë regjionit është karakteris-tikë definuese e qeverive të suksesshme nëkëtë epokë të ndërvarshmërisë globale.

Sistemi i mëparshëm jugosllav i qeverisjeska qenë i bazuar në udhëheqje të fuqishmetë njerëzve dhe tregut. Politikanët kosovarëishin të përjashtuar në masë të madhe nga ka

pitu

lli i

tret

ë -

Ris

hqyr

timi i

pje

sëm

arrj

es d

he p

ërfa

qësi

mit

në K

osov

ë

51

KORNIZA 3.4. LËVIZJET SHOQËRORE DHE ASPIRATAT KOMBËTARE:PAJTIMI I GJAQEVE

Në vitet e hershme të periudhës 1990, Anton Çetta, një folkloristdhe etnilogjist i pensionuar, pat filluar fushatën e cila u përkrah nga igjithë spektri politik shqiptar. Lëvizja ishte e drejtuar kah pajtimi igjaqeve, të cilat ishin prezente me shekuj në Shqipëri e Kosovë. Këtogjaqe e kanë origjinën nga ligji Kanuni i Lekë Dukagjinit, një bujarnga Shqipëria Veriore, i cili ka qeverisur organizimin e marrëdhënievepronësore, familjare dhe zakoneve. Turpi, lidhja farefisnore, nderi iburrit dhe gruas ishin koncepte të rëndësishme në këtë ligj.

Akademikë e ekspertë të ligjit tradicional kanë vëzhguar seKanuni ka pasur rol kyç në kohezionin e brendshëm të shqiptarëvekundrejt kërcënimeve të jashtme. Kanuni është ruajtur si gojëdhanëqë nga shekulli i pesëmbëdhjetë ndërsa është shkruar nga At ShtjefenGjeçovi në Shkodër, Shqipëri 1933. Deri atëherë, gjaqet kanë persistu-ar si rezultat i respektimit tëë ligjeve të Kanunit.

Për shembull, gjatë erës socialiste, në Kosovë ligji tradicionalekzistonte si mjet për t'i rezistuar regjimit socialist (ngjashëm sikursedisa kisha dhe rrjete tjera joformale që ekzistonin në të gjitha vendete Europës socialistë lindore). Krime të ndryshme, mosmarrëveshjedhe konflikte janë zgjidhur sipas Kanunit nga këshillat e fshatrave. Kjodukuri ka ndihmuar që të pengohet efekti i kontrollit të shtetit dheligjeve socialiste, posaçërisht për ato efekte që janë parë si përpjekjeserbe për të shkatërruar kulturën shqiptare dhe mënyrën e jetesës sëtyre. Në të njëjtën kohë, respektimi selektiv i këtij ligji i ka ndihmuarruajtjes së strukturave patriarkale në jetën publike dhe private.

Lëvizja për pavarësi, e dalë nga suprimimi i autonomisë sëKosovës nga ana e Serbisë në vitin 1991. Dezintegrimi vijues iJugosllavisë përfshiu rrjete të ndryshme brenda dhe jashtë shtetit, si:këshillet e fshatrave, anëtarët e respektuar të komuniteteve,akademikët të cilët u mobilizuan për të funksionuar si ndërmjetësuesnë pajtimin e gjaqeve. Për shqiptarët e Kosovës, pajtimi ishte i nevo-jshëm për ruajtjen e kombit; dhe nderi kombëtar ka nënkuptuar mëshumë rëndësi për njerëzit dhe ligjin sesa për familjen. Sido që tëjetë, pajtimet nga shumë njerëz shiheshin si përkushtim i shqiptarëvendaj jo-dhunës dhe respektimit të të drejtave njerëzore të bazuara nëprincipe demokratike. Pajtimi i gjaqeve u identifikua me demokrac-inë.

Fuqia e veçantë e kësaj lëvizjeje buronte nga respektimi i tradi-tave kulturore. Si lëvizje e dalë nga populli, në mënyrë të drejtpër-drejtë përmbushte nevojat e qytetarëve të rëndomtë dhe i fuqizoi atapër të marrur vendime relevante me jetërat e tyre dhe të familjeve tëtyre. Nese pjesëmarrja dhe përfaqësimi janë të lidhura ngushtë meqëllim të arritjes së një qeverisjeje të mirë demokratike, atëherë paj-timet e gjaqeve të viteve 1990 janë model i mirë.

Në vend të identifikimit të armiqëve në vija kombëtare,Kosovarët tani duhet të mobilizohen kolektivisht kundrejt kërcën-imeve të reja: varfërisë, korrupsionit dhe pabarazisë. Duke u thirrurnë përvojat paraprake në pjesëmarrjen në lëvizje shoqërore joviolentedhe në kritkat përkatëse të praktikave të korrupsionit në qeveri dheinstitucione tjera, ekziston një potencial për të mobilizuar njerëzitdrejt qëllimeve demokratike.

ai sistem. Në sistem kapitalist, derisa tregjetsi bazë e qeverisjes dominojnë, njerëzitmbesin aktiv në rolin e tyre. Njerëzit duhettë udhëheqin shtetin dhe tregun, të cilëtduhet të punojnë në tandem, me njerëz tëmjaftueshëm për të ushtruar influencë samë efektive në të dyja palët13. Si dhënës pri-mar i fuqive në Kosovës sot, Administrata ePërkohshme e OKB-së në Kosovë (UNMIK)poashtu duhet të ketë përgjegjësi primarenë promovimin e qasjeve më pjesëmarrësedhe përfaqësuese të qeverisjes në Kosovë.

Forcimi i vetëqeverisjesdemokratike në KosovëQë nga kalimi i Rezolutës 1244 të Këshillittë Sigurimit të OKB dhe krijimit të UNMIK-ut në Qershor 1999, është bërë shumë pro-gres drejt ndërtimit të themeleve për njëproces afatgjatë të ndërtimit të demokracisënë Kosovë. Në Maj të vitit 2001, ështëaprovuar Korniza Kushtetuese e Kosovës, e

përpiluar nga ekspertët ndërkombëtarë dhevendorë. Qëllimi kryesor i KornizësKushtetuese ka qenë krijimi i Institucionevetë Përkohshme të Vetëqeverisjes (IPVQ) nëKosovë nëpërmes të zgjedhjeve të lira dhetë drejta. Si rrjedhojë, në Nëntor të vitit2001 janë mbajtur zgjedhjet parlamentare,për parlamentin e përbërë nga 120 ulëse.Këto zgjedhje janë përcjellur nga zgjedhja ePresidentit të Kosovës (Ibrahim Rugova)nga anëtarët e parlamentit, i cili presidentpërfaqëson unitetin e popullit të Kosovësdhe garanton funksionimin demokratik tëIPVQ-së. Përgjegjësia kryesore e Presidentitherët në vitin 2002 ishte emërimi iKryeministrit (Bajram Rexhepi), i cili si rrjed-hojë ka siguruar aprovimin nga Parlamentipër emërimin e tetë anëtarëve të kabinetit(ministrave). Për më tepër, që nga krijimi i tijParlamenti ka luajtur një rol të rëndësishëmnë shqyrtimin dhe aprovimin e kandidatëve,të caktuar nga Përfaqësuesi Special iSekretarit të Përgjithshëm të KB, që të shër-

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

52

FIGURA 3.4: STRUKTURA E SISTEMIT QEVERISËS NË KOSOVË 2004

bejnë si gjykatës dhe prokurorë në sisteminjuridik. Ju lutemi ti referoheni figurës 3.4.për skemën e plotë të strukturës së IPVQ-së.Këto hapa të rëndësishëm, si dhe zgjedhjetkomunale të vitit 2000 dhe 2002, kanëqenë momente definuese në zgjerimin epërfaqësimit dhe pjesëmarrjes në procesetformale politike të Kosovës. Me kohë pritetrritja e transferit të autoritetit qeverisës ngaUNMIK-u tek Kosovarët. Disa nga

përgjegjësitë tanimë janë transferuar dheato janë: financat, arsimi, shëndetësia,ambienti, kultura, bujqësia dhe shërbimetpublike. Kompetencat dhe përgjegjësitëtjera mbeten funksione të rezervuara tëPSSP (siç shihet në figurën 3.4) edhepsejanë krijuar "zyrat ndërlidhëse" brendaIPVQ-së

Në implementimin e Rezolutës 1244 tëKëshillit të Sigurimit të KB, në vitin 2002,ish-PSSP-ja Michael Steiner pat përpiluarnjë seri standardesh për të përgatiturshoqërinë dhe institucionet kosovare për-para fillimit së diskutimeve për statusin eKosovës. E njohur si "Standardet përKosovën", kjo kornizë politike përshkruanKosovën si vend ku "institucionet publikejanë të përfaqësuara dhe demokratike, kusundimi i ligjit është efektiv, i respektuar dheme qasje për të gjithë, ku ata njerëz tëzhvendosur brenda vendit të cilët dëshiro-jnë, janë të lirë dhe në gjendje të kthehennë Kosovë pa asnjë pengesë, sulme apokërcënime, ku të gjithë individët pa marrurparasysh etnicitetin e tyre, mund të udhëto-jnë dhe punëojnë të sigurtë dhe mund tëpërdorin gjuhën e tyre (dhe se përdorimi isaj është kudo i respektuar) në cilindo insti-

tucion të Kosovës, ku është e vendosurkorniza për funksionimin e ekonomisë sëtregut dhe ku Trupat Mbrojtëse të Kosovësoperojnë në mënyrë strike brenda mandatittë tyre …14". Dokumenti "Standardet përKosovën" është publikuar në Prishtinë me10 Dhjetor 2003 dhe menjëherë ështëpërkrahur nga Këshilli i Sigurimit të KB- medeklaratën e tij të 12 Dhjetorit (ShikoKornizën 3.5).

Masat e aprovuara nga IPVQ, UNMIK-udhe institucionet tjera partnere në arritjen estandardeve janë themelore pë realizimin eplotë të një Kosove të drejtë dhedemokratike. Posaçërisht, siç është thënënë Planin për Implementimin e Standa-rdeve të Kosovës, të finalizuar me 31 Mars2004, "është esenciale që institucionet eKosovës, duke përfshirë institucionet e qev-erisë, parlamentin dhe organet e nivelevekomunale të shënojnë progres më të mirënë lejimin e pjesëmarrjes së plotë të tëgjitha komuniteteve dhe në përpilimin dheimplementimin e politikave të cilat nëmënyrë të plotë mbrojnë të drejtat e njeriutdhe reflektojnë nevojat e të gjitha komu-niteteve15". Dokumenti "Standardet për Ko-sovën" ofron një seri pikash udhërrëfyese tëlidhura dhe të afatizuara, për realizimin ekëtij vizioni për të mirën e të gjithëKosovarëve.

Shoqëria Civile dhe OJQ-të: zemrae pjesëmarrjes qytetareZhvillimi i një shoqërie të qëndrueshmecivile është shtyllë kryesore e zhvillimitdemokratik të Kosovës. Që nga viti 1999,Bashkimi Evropian (UE), agjencitë e jashtme ka

pitu

lli i

tret

ë -

Ris

hqyr

timi i

pje

sëm

arrj

es d

he p

ërfa

qësi

mit

në K

osov

ë

53

KORNIZA 3.5. STANDARDET PËR KOSOVËS: ÇKA DO TË DUHET PËRIMPLEMENTIMIN E TYRE?

Politika "Standardet për Kosovën" ka për qëllim të bëjë një "Kosovë kutë gjithë-pa marrur parasysh përkatësinë etnike, racën apo religjionin- të jenë të lirë të jetojnë, punojnë dhe udhëtojnë pa frikë, dhunë aporrezik dhe ku ka tolerancë, drejtësi dhe paqe për të gjithë." Kjo poli-tikë përbëhet prej tetë standardeve:

1. Funksionimi i Institucioneve Demokratike; 2. Sundimi i ligjit; 3.Liria e Lëvizjes; 4. Kthim i qëndrueshëm dhe të drejtat e komu-niteteve dhe anëtarëve të tyre; 5. Ekonomia; 6. Të drejtat pronësore;7. Dialogu; dhe 8. Trupat Mbrojtëse të Kosovës

Në planin për implementimin e standardeve për Kosovës është defin-uar një seri standardesn për secilën nga tetë pikat e standardeve. Për

1. funksionimin e institucioneve demokratike këto standarde përfshi-jnë:• Institucionet e Përkohshme të Vetëqeverisjes (IPVQ) të jenë tëzgjedhura lirshëm, drejtë dhe në mënyrë demokratike.• IPVQ të qeverisë në mënyrë objektive, transparente dhe llogarid-hënëse, në përputhje me Rezolutën e KS OKB 1244 dhe KornizënKushtetuese.• Interesat dhe nevojat e të gjitha komuniteteve kosovare janë të për-faqësuara në të gjitha degët dhe institucionet e qeverisë dhe atokomunitete marrin pjesë në qeverisje • Ligjet dhe funksionet e IPVQ-së t'i qaset standardeve euopiane. • IPVQ duhet të ofrojë shërbime për të gjithë popullin e Kosovës në tëgjithë territorin e saj, dhe strukturat paralele duhet të shpërbëhen.

Burimi: IPVQ-UNMIK, "Plani për implementimin e standardeve tëKosovës", (31 Mars 2004).

për zhvillim dhe fondacionet private kanëinvestuar dhjetëra milionë Euro në organi-zatat joqeveritare të Kosovës. Numri i OJQnë Kosovë ka proliferuar me një shpejtësidramatike duke iu falënderuar përkrahjessë jashtme financiare dhe lirive të posazbu-luara. Që nga viti 1999, janë krijuar rreth2,300 OJQ lokale. Derisa shumica e tyregjenden me seli në Prishtinë, të tjerat janë tëshpërndara gjeografikisht në të gjithëKosovën, me spektër shumë të gjërëaktivitetesh.

Shoqëria civile apo organizatat jo-qeveritareshpesh definohen si: "…organizata që kon-tribuojnë në arritjen e disa qëllimeve tëdobishme për shoqërinë, por nuk marrinprofit në të mirë të ndonjë individi16…"Ekziston një numër shumë i vogël i OJQ-vetë organizuara përreth minoriteteve apo tëudhëhequra nga ato. Për dallim nga partitëpolitike, OJQ-të ballafaqohen me më pakpengesa në udhëheqjen e projekteve të për-bashkëta dhe në krijimin e koalicionevendëretnike. Posaçërisht rinia është dukeudhëhequr në adresimin e probleme krye-sore shoqërore (Korniza 3.6). Organizatatdhe lëvizjet e grave, si vendore poashtuedhe ndërkombëtare, poashtu gjenerojnëdisa nga liderët më të dukshëm të zhvillimitnë Kosovë, në përgjigje të drejtpërdrejtëndaj nevojave të femrave kosovare.Përkrahja ndërkombëtare financiare dheakumulimi i njohurive vendore dhendërkobëtare janë duke ndihmuar punën eOJQ-ve dhe duke përmirësuar dramatikishtrezultatet e tyre.

Forca kryesore shtytëse në zhvillimin e sek-torit të OJQ-ve ka qenë disponueshmëria efondeve nga donatorët. Si rrjedhojë, shumi-ca e OJQ-ve tentojnë të jenë të orientuaranga shërbimet, nga organizimet në afate tëshkurtëra, nga projektet e financuara ngadonatorët dhe të jenë pa përbërje të fortë.Për më tepër, shumica e tyre janë tëpërkohshme dhe kanë tendencën e shkrir-jes apo të inaktivitetit pasi që të shpenzohenparatë e donatorëve. Një numër i vogëlOJQ-sh kanë tentuar që vazhdimisht të for-mësojnë politika në interesin e këshillave tëcaktuara, qofshin ato femra, minoritete,invalidë apo grupe tjera margjinale. DerisaKosova është dëshmitare e një "bumi" nëshoqërinë civile, varshmëria nga donatorëthedh dyshim në qëndrueshmërine e nivelettë tanishme të angazhimit civil. Sidoqoftë,është shoqëria civile vibrante e cila do tëshërbejë si forca më e madhe shtytëse drejtgjenerimit të propozimeve kreative për thel-limin e demokracisë në Kosovë. DerisaKapitulli 6 pranon se agjenda e grupeve tëshoqërisë civile në Kosovë është mjaft egjërë, rekomandon vëmendje immediatenë tri fusha dhe çështje të: promovimit tëbarazisë gjinore në punë dhe shtëpi, për-mirësimit të marrëdhënieve ndëretnike dhenë ndihmën për problemet psikosociale. Në të njëjtën kohë, struktura dhe statusipolitik i Kosovës kanë ofruar vetëm disaincentiva për OJQ-të që në mënyrë direktetë formësojnë politika të caktuara. Meçështjet më të ndieshme politike dhe ato tësigurisë merret UNMIK-u dhe KFOR-i.IPVQ-së i mbetet të krijojë kanale të

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

54

It is a vibrant civilsociety that will serveas the strongest driv-ing force toward the

generation of creativeproposals to deepen

democracy in Kosovo

KORNIZA 3.6. RINIA E KOSOVËS: LIDERËT EZHVILLIMIT DHE INTEGRIMIT SHOQËROR

Me një popullsi ku gjysma e saj është nënmoshën 25 vjeçare, Kosova ka popullsinë më të re nëEuropë. Një raport i kohëve të fundit nga Rrjeti Rinori Kosovës sheh të rinjtë si "anëtarë aktiv dhe dhekompetent të komuniteteve të tyre, të cilët kanëkapacitet për të bërë kontribute pozitive përshoqërinë." Ky raport thekson rolin e rëndësishëm qëe luan rinia në inkurajimin dhe lehtësimin e pjesë-marrjes aktive të të rinjve në të gjitha nivelet evendim-marrjes.

Aktualisht, rreth 102 organizata rinore dhe OJQjanë regjistruar dhe punojnë në Kosovë, shumica etyre në rajone urbane. Nese zvogëlohet financimi ngadonatorët dhe qeveria, ardhmëria e shumicës sëorganizatave do të jetë në rrezik. Për shembull, bux-heti i Departamentit të Rinisë pranë IPVQ-së ka zbrit-

ur prej 0.39 milionë Euroo në 2002 në0.24 milionëEuro në vitin 2003, bizneseve nuk iu jepen incentivatatimore për të dhënë donacione për OJQ-të, derisataksat për anëtarësim dhe aktivitete të gjenerimit të tëardhurave vetëm sa i rrisin këto shuma të limituara.

Edhepse mungesa e kapaciteteve vazhdon tëjetë çështje, Organizatat Rinore kanë shumë nevojëpër t'u ndihmuar në adresimin e disa prej proble-meve të shumta me të cilat ballafaqohet Kosova, dukepërfshirë papunësinë, kualitetin e arsimimit dhekeqpërdorimin e drogës. Ambienti politik nuk ështëaq i favorshëm për pjesëmarrjen apo zhvillimin e tërinjve. Ambienti shoqëroro-kulturor nuk është ifavorshëm në marrjen me seriozitet të problemeve tëveçanta të rinisë, apo në konsiderimin e rinisë siakterë më influencë. Burimi: Hulumtim për rininë, Rrjeti Rinor iKosovës, 2003

mjaftueshme formale dhe joformalenëpërmes të cilave grupe civile të mund tëkanalizojnë brengat e tyre dhe të japinkëshilla në këto çështje. Shumica eKosovarëve i shikojnë OJQ-të si organizataqë nuk shërbejnë më funksionit përfaqë-sues në çështje të caktuara, pasi që për-faqësimi politik përgjithësisht kuptohet sifunksion i partive politike, derisa OJQ-të shi-hen si domen i segmenteve të caktuarashoqërore. Funksionimi në formë asocia-cionesh përmes organizatave formale jo-partiake është më pak i zhvilluar, edhepsejanë krijuar një numër gurpesh, duke përf-shirë: koalicionin e familjeve të personave tëzhdukur, organizatat e veteranëve tëUshtirsë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), gru-pet e pensionistëve dhe sindikatat që për-faqësojnë segmente më të gjëra të popull-sisë së Kosovës.

Demokratizimi në Kosovë duhet të vazhdo-jë, në qendër të ketë nevojën për të zhvillu-ar shoqëri të begatshme civile. Neseshoqëria civile vazhdon të konsiderohet siprerekuizitë për tranzicionin e Kosovës nëdemokraci, atëherë statusi i OJQ-ve, femratdhe rinia duhet të përdoren si indikatorë përmatjen e progresit të Kosovës. Politika"Standardet para Statusit" është kyçe nëkëtë proces, në atë se i ravijëzon hapat qëshoqëria dhe institucionet kosovare duhet t'indërmarrin në rrugën e tyre drejtë sta-bilitetit, prosperitetit dhe integrimit Euro-pian.

Struktura e pjesës së mbetur tëRZHNJK 2004Në temën kryesore të RZHNJK 2004 janëanalizuar trendet dhe përvojat e pjesëmar-rjes dhe përfaqësimit në Kosovë, në bazë tëtë cilave ofrohen propozime me qëllim tëforcimit të procesit të ndërtimit të paqes dheinstitucioneve demokratike. Në thelbin e vet,ky report tenton të kërkojë përgjigje në pyet-jet vijuese:• A marrin pjesë plotësisht qytetarët në qev-erisjen demokratike dhe a ndihmojnë në for-mësimin e saj?• A mendojnë qytetarët se pikëpamjet dheinteresat e tyre janë të përfaqëuara plotësishtnë vendimet që ndikojnë në ta si individë dhesi anëtarë të komuniteteve të veçanta?• A janë të përmbushura nevojat e të vër-fërve dhe të margjinalizuarve në këtë sistemtë qeverisjes?

• A janë femrat partnerë të barabartë memeshkujt?• A janë të garantuara të drejtat e njeriut përsecilin njeri?• A merren parasysh nevojat e rinisë dhegjeneratave të ardhshme në politikataktuale?• Shkurtazi, si mund të mbajnë shpresë koso-varët dhe si mund të kërkojnë pjesëmarrjemë të madhe në qeverisjen e tyre të ardhmeduke marrë parasyshë çështjen e ndjeshmetë statusit të pazgjidhur politik të Kosovës?

Zgjedhjet e ardhshme në Tetor ofrojnë njëmundësi për Kosovarët që të marrin pjesëformalisht në procesin demokratik. Reformatelektorale mund të inkurajojnë debate tëinformuara dhe domethënëse mbi prob-lemet me të cilat ballafaqohet Kosova dhe tëndihmojnë që të kalohet përtej person-aliteteve dhe retorikës emocionale. RZHNJK2004 tenton të ndez debat dhe reforma tëtilla që do të zgjasnin shumë kohë pas zgjed-hjeve.

Ekziston hapësirë e konsiderueshme përkosovarët për të inkurajuar dhe forcuarpërkushtimin për institucione dhe praktikademokratike tek të gjithë qytetarët. NëseKosovarët njihen si pjesë e rëndësishme esistemit të qeverisjes demokratike, ata do tëmarrin më shumë përgejgjësi për të dhe dotë përpiqen t'a përmirëojnë atë. Shumëakterë brenda dhe jashtë qeverisë, përfshirëkëtu liderët politikë, mësuesit, gazetarët,shoqërinë civile dhe biznesmenët, të gjithëmund të japin kontribut të rëndësishëm nëprocesin e zgjerimit të pjesëmarrjes dhe për-faqësimit, në forma të ndryshme dhe nëmbarë Kosovën. Derisa bashkësiandërkombëtare, e udhëhequr nga UNMIK-u, poashtu ka rol të rëndësishëm në lehtë-simin e procesit, demokratizimi duhet tërritet organikisht nga brendësia. Nëse tëgjitha këto figura mund të plotësojnë efek-tivisht kontributet e tyre në qeverisjen eardhme të Kosovës, atëherë do të krijohetnjë etikë e re civile në të cilën individët do tëpërqafonin dhe mbronin të drejtat dhepërgjegjësitë e tyre për të përmbushur kësh-tu nevojat dhe aspiratat e të gjithë qyte-tarëve. Kuptueshmëria dhe përkushtimi ithellë në avancimin e principeve kryesoredemokratike të pjesëmarrjes dhe për-faqësimit ngjashëm gjatë viteve të ardhmedo të krijojë kulturën e tolerancës, fuqizimitdhe drejtësisë.

If Kosovans areacknowledged as animportant part oftheir system ofdemocratic gover-nance, they will takegreater responsibilityfor it, and strive toimprove it

kapi

tulli

i tr

etë

- R

ishq

yrtim

i i p

jesë

mar

rjes

dhe

për

faqë

sim

it në

Kos

ovë

55

QEVERISJA: SA ËSHTËLARG NGA NJERËZIT?K

AP

ITU

LLI

4

kapi

tulli

kat

ër -

Qev

eris

ja:s

a ës

htë

larg

nga

nje

rëzi

t?

57

"Kosova është në rrugë të mirë të ndërtimittë një demokracie aktive dhe moderne…",Ibrahim Rugova, President i Kosovës

HyrjeSiç është diskutuar në Kapitullin e Tretë, kri-jimi i strukturave demokratike të qeverisëdhe vendim-marrjes përfaqësuese dhe tëhapura ndaj pjesëmarrjes qytetare, janëesenciale për zhvillimin njerëzor. Sikurse qëzhvillimi njerëzor kuptohet si rritje e mundë-sive për njerëzit, demokracia ka për qëllimt'iu ofrojë mundësi qytetarëve të zgjedhinliderët e tyre dhe çështjet të cilat vëhen siprioritet nga qeveria e tyre.

Që nga viti 1999, strukturat demokratike nëKosovë janë krijuar në pajtueshmëri meRezolutën 1244 të Këshillit të Sigurimit tëKombeve të Bashkuara dhe sipas Kornizëssë përkohshme Kushtetuese. Aktualisht,Kuvendet Komunale, të zgjedhura ngazgjedhjet e dyta komunale të mbajtura nëpjesën e dytë të vitit 2002, janë dukepunuar në 30 Komuna. Në vitin 2002,Parlamenti i Kosovës (i zgjedhur në fund tëvitit 2001) krahas Zyrës së Presidentit, kanëkrijuar qeverinë e koalicionit1.

Duke marrë parasysh sfidat komplekse metë cilat ballafaqohet ky model i ri qeverisjes,institucionet dhe praktikat demokratike janëduke zënë vend ngadalë. Sfidat përfshijnëritmin e ngadalshëm të progresit në adres-imin e brengave që ushtrojnë presion si:papunësia, varfëria, refugjatët dhe kthimi ipersonave të zhvendosur dhe rendi i ligjit2.Treguesit që demonstrojnë nivelin e çkyqjesnë mes të proceseve vendim-marrëse dhepopullit të Kosovës përfshijnë:

- Trendi i rënies së votuesve në tri zgje-dhjet e fundit (79% në 2000, 64% në 2001dhe 54% në 2002)3 (Shiko Figurën 4.1).

- Rënja e satisfaksionit me trendet poli-tike dhe ekonomike4.

- Përqindja e vogël e njerëzve që men-dojnë se mund të ndikojnë në procesetvendim-marrëse në komunën e tyre (13%)dhe në nivel të Kosovës (12%).

- Rënja e satisfaksionit ndaj strukturavekryesore qeveritare (Parlamentit, PartivePolitike, UNMIK-ut, PSSP-së, etj)5.

- Ngjarjet e dhunshme të 17-19 Marsit.

Ky kapitull analizon nivelin e hapjes së struk-turave qeveritare ndaj pjesëmarrjes së të

gjithë Kosovarëve në vendim-marrje si dhepjesëmarrjen adekuate në kuptim të për-faqësimit të të gjitha segmenteve tëshoqërisë. Pasi që mungesa e pjesëmarrjesdhe përfaqësimit janë faktorët kontribues tëproblemeve të përmendura më herët, RZH-NJK 2003 arsyeton se procesi i demokra-tizimit do të mund të avancohej përmes për-mirësimit të kualitetit dhe kuantitetit tëpjesëmarrjes dhe përfaqësimit të shoqërisë.Analiza aktuale, për rrjedhojë, do të fokuso-het në fushat të cilat më së shumti ndikojnënë procesin e demokratizimit. Marrëdhënianë mes të pjesëmarrjes, përfaqësimit dhezhvillimit njerëzor hulumtohet duke ekza-minuar sistemin elektoral, partitë politike,vendim-marrjen qendrore, sektorin e drejtë-sisë dhe sigurisë në Kosovë. Disa nga sfidatkryesore institucionale në qeverisjendemokratike të Kosovës, të ilustruara ngakjo analizë, janë adresuar me propozimekreative për reforma politike dhe institu-cionale në Kapitullin e Gjashtë.

Në analizimin e çështjeve shoqërore, ështëe vështirë të ilustrohet parimi "pa ekzagjeru-ar shumë çështje dhe pa anashkaluar nëshumë çështje" në analizën të përgjith-shme6. Kjo është posaçërisht e vërtetë kurtë merret parasysh situata komplekse sho-qërore, ekonomike dhe politike e Kosovës.Në pesë vitet e fundit, Kosova ka pasurshumë tranzicione të llojeve të ndryshme:nga komunizmi në demokraci liberale, ngakonflikti ndëretnik në tolerancë multietnike,nga ekonomia socialiste në ekonomi tëtregut të lirë dhe (gjatë dy viteve të fundit)nga rindërtimi i fazës emergjente në zhvil-lim. Në dritën e të gjitha këtyre tranzicion-eve, është e pamundur të analizohet ndon-jë fenomen i veçantë social e të mos thjesh-tohet pasqyra e përgjithshme sociale.

FIGURA 4.1 TRENDET VOTUESE NË ZGJEDHJET E VITIT 2000,2001 DHE 2002

Burimi: Misioni i OSBE-së në Kosovë, http://www.osce.org/kosovo/elections/

"Një nga definicionet e fundit të demo-kracisë, nga juristi eminent ndërkombëtar, epërshkruan atë si proces të pjesëmarrjesdhe konsultimit të vetë qytetarëve nëvendim-marrje. Ndoshta kjo formulëdemokratike është e lehtë të aplikohet në tëashtuquajturën "demokraci interne", por sido të mund të aplikohej në "demokracitë ekontrolluara ndërkombëtarisht", pas situat-ave post-konflikuoze? Si mund të ushtrohenparimet demokratike nën kushtet e bashkë-qeverisjes asimetrike, nga dy autoritete tëndryshme me legjitimitet dhe fuqi tëndryshme? Si mund të aplikohet llogaridhë-nia ndaj autoriteteve ndërkombëtare, dhekujt i japin llogari ata? Së fundi, si mund tëshfrytëzohet më së miri faktori njerëzor nëtranzicionin aktual të Kosovës?" ProfesorBlerim Reka, Konsultimi i RZHNJK nëKosovë, Dhjetor 2003

Sistemet zgjedhore dhezhvillimi njerëzor Pjesë integruese e konceptit të "zhvillimi nganjerëzit" është e drejta për të përcaktuarudhëheqësinë e një komuniteti. Në sistemdemokratik, mënyra themelore për tëushtruar këtë të drejtë ëshë votimi i për-faqësuesit i cili do të mbrojë dhe shtyjë për-para interesant e komunitetit të vet.Prandaj, zgjedhjet janë në qendër të mar-rëdhënies reciproke sforcuese ndërmjetpjesëmarrjes dhe përfaqësimit; në tëvërtetë, sistemi elektoral definon këtë mar-rëdhënie.

Edhepse sistemet elektorale nuk duhet tëjenë të njëjta në të gjitha demokracitë, atoduhet të jenë të përshtatshme për njëshoqëri të caktuar; përndryshe, ato mundt'a dëmtojnë demokratizimin dhe, si pasojë,edhe zhvillimin njerëzor.

Ky seksion ekzaminon sistemin elektoral nëKosovë dhe vlerëson ndikimin e këtij siste-mi, nëse forcon apo pengon zhvilliminnjerëzor. Ekzistojnë tri kritere për të gjeturmasën se sa sistemi aktual i Kosovës iu jepqytetarëve zë të mjaftueshëm në vendim-marrje dhe këto janë:

• Niveli se sa organet e zgjedhura pasqyrojnë shoqërinë;•Llogaridhënia; dhe,• Stabiliteti.

Nese këto kriterie nuk përmbushen, sistemido të jetë i mbuluar nga një rreth vicioz kuqytetarët do të humbin besimin ndaj për-faqësueve të tyre, shkalla e pjesëmarrjes dotë bie dhe strukturat qeveritare do tëneglizhojnë nevojat e njerëzve dhe do tëhumbin legjitimitetin e tyre.

Sistemi elektoral në Kosovë Sistemi aktual elektoral në Kosovë është njënga llojet e përfaqësimit proporcional (PP)sipas listës së partisë. Kjo do të thotë se nëkëtë sistem Kosova konsiderohet si një dis-trikt elektoral për zgjedhjet e ParlamentitQendror me ulëse të alokuara propor-cionalisht. Për të kalkuluar transferin e vota-ve në ulëse të parlamentit, përdoret formu-la e Saint-Lauge-s7. Parlamenti i Kosovës nëtotal ka 120 ulëse, me 20 prej tyre të rez-ervuara për komunitetet etnike joshqiptare.Këto ulëse janë të caktuara sipas mënyrësnë vijim: 10 për komunitetin serb, 4 përkomunitetin RAE, 3 për komunitetin boshn-jak, 2 për komunitetin turk dhe një përkomunitetin goran. Këto ulëse janë shtesë eçfarëdo ulëseje shtesë të fituar nga komu-niteti, ulëse këto të fituara nga 100 vendettjera, të përcaktuara nga votat e të gjithëvotuesve. Lista e kandidatëve është e mbyl-lur, që do të thotë se votuesi zgjedh partinëpolitike e jo kandidatin individual. Partitërenditin kandidatët në listë për të përcaktu-ar kështu se cilët përfaqësues do të fitojnëulëset e fituara. Ky sistem poashtu obligonqë femrat të përbëjnë një të tretën e listës sëkandidatëve për çdo parti, apo që çdo i tretikandidat të jetë femër8. Në parlament nukekziston asnjë prag (përqindje minimale)për përfaqësim nga cilido entitet politik9.

Në shoqëritë post-konfliktuoze, sistemetelektorale të përfaqësimit proporcional janëmjaftë të shpeshta. (Ali dhe Mathews,1999; Lake dhe Tothchild, 1996). Ky trendështë informuar nga një numër i dukshëm iliteraturës për formimin e institucionevepolitike për të menaxhuar marrëdhënietndërgrupore në shoqëri të tilla10. Sistemielektoral i Kosovës është dizajnuar në pre-misën që përfaqësimi proporcional iu jepminoriteteve shans më të madh që të zgjed-hen në legjislacion, së këndejmi duke i bërëqytetarët individual të ndjehen më sigurtëpasi që zërat e tyre do të përfaqësohen nënivel kombëtar. R

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

58

Pika deri në të cilën organet ezgjedhura pasqyrojnë shoqërinëPika deri në të cilën organet e zgjedhurapasqyrojnë diversitetin e shoqërisë në kup-tim gjeografik, gjinor, etnik, religjioz dhe tëstatusit social mund të rrisin percepcionet elegjitimitetit. Nëse një organ i zgjedhur metë vërtetë reflekton elektoratin, do të ketëmë shumë gjasa që të zhvillohet një sensmë i madh i pronësisë dhe përkrahjes ndajinstitucioneve qeverisëse. Me legjitimitetdhe besim të rritur, njerëzit inkurajohen mëshumë për të punuar brenda sistemit për tëadresuar pakënaqësitë e tyre, për të mbaj-tur konfliktin në nivel të menaxhueshëmdhe për të parandaluar eskalimin e mund-shëm të dhunës.

Sistemi i përfaqësimit proporcional me listatë mbyllura në Kosovë, në mënyrë efektivemundëson proporcionalitet të plotë, përmestë cilit të gjitha komuniteteve i’u sigurohetpërfaqësim në parlament. Ky sistem kon-tribuon në rritjen e përfaqësimit gjinor, pasiqë rregulla e kuotës mund të aplikohet lehtëduke mos shkaktuar marrëdhënie kon-traverze brenda partive. Prandaj, PP melista të mbyllura, është një nga sistemet mëtë mira për të arritur qëllimin (në kuptiminkuantitativ) të përfaqësimit. Sidoqoftë, sfidapër të influencuar agjendat e ndieshme përminoritetet dhe gjinitë kanë të bëjnë mëshumë me kualitetin sesa me kuantitetin epërfaqësuesve. Për shembull, derisa Kosovarenditet e 17-ta në botë në kuptim të për-faqësimit gjinor, aftësia e deputeteve për tësjellur çështjet gjinore në krye të agjendëspolitike, mbetet e limituar. Ngjashëm,garancioni i përfaqësim kuantitativ nuk kaqenë i mjaftueshëm për të bindur komu-nitetin serb për të marrur pjesë plotësisht nëinstitucionet e qeverisë kosovare.

Duke trajtuar Kosovën si një distrikt tëvetëm elektoral me proporcionalitet të plotëpër komunitetet etnike, ky sistem aktualështë në kundërshtim me parimin e për-faqësimit gjeografik. Përkatësia partiakedhe etnike nuk janë përcaktuesit kryesor tëinteresave të qytetarëve. Përfaqësimigjeografik shpesh është i dukshëm,posaçërisht në shoqëri siç është Kosova, ecila është e bazuar në mbijetesë ngabujqësia dhe lidhjet familjare. Ofrimi i për-

faqësimit gjeografik shpërndan propor-cionalisht fuqinë nga kryeqyteti në të gjitharajonet e territorit dhe krijon sensin einkluzivitetit (përfshirjes) pa marrë parasyshfaktin se sa të izoluar fizikisht të jenë disakomunitete të caktuara. Për më tepër, për-faqësimi gjeigrafik rrit gjasat që interesatspecifike regjionale të kanalizohen dhe tëadresohen në Parlamentin Qendror.

Sistemi aktual disproporcionalisht favorizonkandidatët nga Prishtina, derisa një numërkomunash nuk përfaqësohen aspak, përshkak se kandidatët nga ato komuna nukjanë renditur lart sa duhet në listat e partivetë tyre. Për shembull, komuna e Vitisë, ecila në zgjedhjet e fundit LDK-së i ka japurmbi dhjetë mijë vota, nuk ka asnjë përfaqë-sues i cili kupton dhe mundohet të adreso-jë nevojat themelore të tyre në kuptim tëpapunësisë dhe varfërisë, e cila në këtëkomunë shënon kuotën prej 52% përkatë-sisht 40%11. Kjo ka implikime të dukshmenë llogaridhënie. Derisa është e pamundurqë nëpërmes të një sistemi elektoral të arri-het përfaqësim i plotë gjeografik, i komu-niteteve dhe gjinive; bilanci, sidoqoftë, ështëi dëshirueshëm. Në Kosovë, ky sistem nëmasë të madhe vlerësohet me anë të pro-porcionalitetit etnik dhe gjinor në dëm tëpërfaqësimin gjeografik

LlogaridhëniaSistemi elektoral funksionon si mekanizëmme anë të cilit njerëzit mund të kërkojnëllogari nga përfaqësuesit e tyre. Votimiështë një nga mënyrat më të qarta qënjerëzit të mund të adresojnë sukseset apodështimet e qeverisë së tyre. Vendosja e njëlidhjeje direkte në mes të elektorateve dhepërfaqësueve të tyre, i detyron politikanët tëkuptojnë nevojat e votuesve të tyre dhe idetyron të përpilojnë platforma politike përtë adresuar ato nevoja. Nese sistemi nukfuqizon një lidhje të tillë, atëherë nga poli-tikanët nuk do të ketë incentivë që të japinllogari për veprimet e tyre.

Pasi që në Kosovë lista partiake është embyllur, votuesit janë të kufizuar në zgjedhjetë kandidatëve të partive politike dhe nukkanë mundësi të vlerësojnë meritat individ-uale të kandidatëve individualë. Ky faktorzvoglon lidhjen e llogaridhënies në mes tëpërfaqësuesve të zgjedhur dhe qytetarëve.

Derisa është epamundur qënëpërmes të një siste-mi elektoral të arrihetpërfaqësim i plotëgjeografik, i komu-niteteve dhe gjinive;bilanci, sidoqoftë,është i dëshirueshëm

kapi

tulli

kat

ër -

Qev

eris

ja:s

a ës

htë

larg

nga

nje

rëzi

t?

59

Politikanët kanë shtytje më të madhe që tërrisin profilin e tyre brenda partisë dhe tëmarrin poste më të larta në listën partiake,e jo të adresojnë kërkesat e votuesve të tyre.Politikanët janë të preokupuar me politikënbrendapartiake dhe me fitimin e favorit ngaudhëheqësi i partisë, për shkak se ky ështëpërcaktuesi kryesor i zgjedhjes për nëParlament. Në Kosovë, kjo praktikë ka edhemë tepër gjasa të ndodhë, ku partitë politikekanë origjinën e tyre në betejën për pavarësidhe njerëzit u ofrojnë përkrahje këtyrepartive duke u bazuar në përkushtimin etyre gjatë kësaj beteje. Sistemi i listave tëmbyllura poashtu iu jep një pjesë të kon-siderueshme fuqie të pakontrolluar liderëvepartiakë. Pasi që këta liderë nuk zgjedhennë mënyrë të drejtpërdrejtë, nuk ekzistonndonjë mekanizëm për t'i parandaluar ngasjellja autokratike, duke ndërruar kur tëdojnë pozitën e kandidatëve në listën e par-tisë.

StabilitetiStabiliteti i referohet aftësisë së institucion-eve qeveritare për të balancuar interesatkonkurruese politike në shoqëri duke krijuarkushte të favorshme për kompromise.Qeveritë stabile kanë më shumë gjasa tëarrijnë qëllime të cilat janë në të mirën etërë shoqërisë siç është ekonomia e për-paruar, shërbimet efektive publike, dheshëndetësia e përmirësuar. Derisa stabilitetiabsolut nuk është realist dhe as i dëshiru-ar12, një sasi e caktuar e stabilitetit paran-dalon polarizimin dhe fragmentimin ndërm-jet komuniteteve dhe inkurajon përfaqësue-sit e tyre të bëjnë aranzhime në ndarjen efuqive, të cilat tejkalojnë ndarjet shoqëroreduke kontribuar në pajtim dhe riintegrim.

Siç është diskutuar më herët, listat e mbyl-lura kufizojnë mundësinë e votuesve që tëkërkojnë llogari nga përfaqësuesit e tyre nëkuptim të përgjigjes ndaj kërkesave të tyre.Kjo iu mundëson politikanëve që të mbesintë fokusuar në një numër të kufizuar çësht-jesh politike, siç është statusi final. Ndarjetetnike poashtu thellohen, pjesërisht përshkak se sistemi PP nuk iu jep invencionpartive për të drejtuar thirrjen përtej grupittë tyre etnik. Bashkarisht, këto dy influencanegative në fakt promovojnë polarizim tëinteresave dhe ekstremizëm ndërmjetkomuniteteve rivale. Siç mund të shihet,

partitë fitojnë duke u bërë më ekstreme.Prandaj, ky sistem pengon stabilitetin dukedekurajuar moderimin dhe kompromisinndërmjet partive të bazuara në etnicitetduke fuqizuar kështu jostabilitetin.

Trendet votueseSistemi elektoral i cili u jep mundësi njerëzveqë të drejtojnë ardhmërinë e tyre dukendikuar në vendim-marrjen e qeverisë, pro-movon zhvillimin njerëzor. Sistemi elektoral iKosovës ka arritur proporcionalitet të plotë.Kjo është një arritje e dukshme e cila i kon-tribuon percepcionit se organet e zgjedhurajanë përfaqësues të shoqërisë dhe së kën-dejmi, legjitim. Sidoqoftë, kjo gjendje ështëarritur në dëm të përfaqësimit gjeografikdhe në dëm të llogaridhënies së drejtpër-drejtë ndaj votuesit. Për pasojë, partitë janëshkëputur shumë nga populli, politikanëtnuk japin llogari, dhe platformat partiakejanë sipërfaqësore, duke neglizhuar nevojatreale të popullsisë. Këta faktorë kanë kon-tribuar në një deziluzionim të gjërë përdemokracinë në Kosovë. Pjsëmarrja nëvotim qysh nga zgjedhjet e para ka rënëvazhdimisht, pjesërisht për shkak se njerëzitnuk shohin asnjë përfitim nga pjesëmarrjanë to (shiko Figurën 4.1). Në mënyrë që kytrend të kthehet në anën e kundërt, popull-sia duhet të bindet që mund të ndikojë nëprocesin politik. Në Kapitullin e Gjashtëjanë paraqitur sugjerime krahas këtyrevijave.

Partitë politike, pjesëmarrjadhe përfaqësimiDebati mbi sistemin elektoral nuk mund tëparaqitet si i izoluar nga natyra dhe puna epartive politike. Partia është mjet që artiku-lon interesat specifike të një grupi qyte-tarësh tek institucionet demokratike. Nëkëtë aspekt, ato janë një ndër institucionetkryesore të demokracisë.

Edhepse në demokraci partitë politikë nukjanë platforma e vetme për përfaqësimin einteresave të njerëzve, ato mbesin si fak-torë esencial për rekrutimin e liderëve,strukturimin e mundësisë së zgjedhjes përelektoratin dhe për organizimin e qeverisë.Sipas Carother-it13, partitë politike luajnë sëpaku tri role esenciale në jetën politike dhekëto janë:R

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

60

Zgjedhja për të mosvotuar është tregues ifuqishëm i besimit të

shoqërisë ndaj partivepolitike dhe kandi-

datëve të tyre. Numrii jovotuesve në Kosovëështë rritur në mënyrë

të vazhdueshme. Nëvitin 2002, numri ikosovarëve që nuk

votuan ishte dy herëmë i madh se numri i

atyre që votuan përpartinë e mazho-

rancës.

1. akumulimi dhe artikulimi i interesavetë qytetarëve;

2. strukturimi i konkurrencës elektoraledhe formësimi i ambientit politik; dhe

3. ofrimi i mundësisë për grupet koher-ente që të udhëheqin qeverinë

Konteksti i Kosovësdhe partitë politikePër dallim nga partitë në demokracitëperëndimore, të cilat kanë dalur nga grupete intereseve (p.sh. socialdemokratët të kri-juar përreth agjendës sociale) apo ngaklasa sociale, partite politike shqiptare buro-

kapi

tulli

kat

ër -

Qev

eris

ja:s

a ës

htë

larg

nga

nje

rëzi

t?

61

KORNIZA 4.1. PARTITË POLITIKE NË KOSOVË Skena politike shqiptare para intervenimit ndërkombëtar ka qenë e organizuar në një sistem paralel te

dominuar nga një parti politike, Lidhja Demokratike e Kosovës (LDK). Përkundër dominimit politik të LDK-së, përgjatë konfliktit ajo është sfiduar nga Ushtria Çlirimtare e Kosovës, si më militante. Që nga zbarkimi ipaqeruajtësve, ish-militantët e UÇK-së u angazhuan në procesin politik post-konfliktit në mënyra tëndryshme. Një numër i liderëve të UÇK-së themeluan Partinë Demokratike të Kosovës (PDK), e cila mbledhishumicën e pjesëtarëve të organizatës. Një numër më i vogël i liderëve të UÇK-së të kohës së luftës themelu-an parti të veçantë politike, Aleancën për Ardhmëri të Kosovës (AAK). Sa i përket anës serbe, në vitin 1999 dinamika politike përreth Kosovës ishte edhe më e komplikuar.Dinamika politike serbe brenda Kosovës ende operon me referenca nga një proces politik më i madh nëSerbi.

Në Kosovë, aktualisht ekzistojnë dy sisteme partish politike, ku të dy këto sisteme mbështeten shumënë debatin në lidhje me statusin final të Kosovës, për të determinuar kështu legjitimitetin e tyre. Sistemiserb i partive politike është i ndarë ndërmjet dy koalicioneve te organizuara lokalisht dhe përfaqësimevelokale të partive me seli në Serbi. Partitë e të dy sistemeve nuk janë të diferencuara qartë sipas qëndrimevetë tyre ideologjike në ekonomi, politikë apo zhvillim civil, por më shumë referohen në rolet e tyre në luftënShqiptaro-Serbe e cila çoi në intervenimin ndërkombëtar në vitin 1999, si dhe në politikën etno-nacional-iste që nga ky intervenim.

Derisa nuk është befasi që ndarjet etnike dhe nacionaliste dominojnë në dinamikën politike nëKosovë, efektet e kësaj mbështetjeje të vazhdueshme në legjitimitet etnik dhe nacionalist nuk janë të kup-tuara aq qartë. Perceptimet e përgjithshme se çështjet ekonomike në mënyrë rapide janë duke zëvendësuarbrengat për identitet si fokus primar i publikut, janë konfirmuar nga një anketë e kohëve të fundit e bërë nëProgrami për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara, në Kosovë. Me një shumicë të madhe, Shqiptarët e Kosovëspapunësinë e identifikojnë si çështjen më të rëndësishme me të cilën ballafaqohet kjo provincë, dhe shumëmë poshtë, në vendin e dytë qëndron çështja e statusit. Për komunitetin serb, çështjet e sigurisë personaledhe lirisë së lëvizjes mbeten brengat kryesore. Përkundër brengës në rritje drej çështjve më lokale, partitëpolitike të të dyja komuniteteve definojnë rolet e tyre nëpërmes pozicioneve karshi konfliktit të mëparshëmdhe në qëndrimet/garën rreth statusit final.

Edhepse partitë shqiptare dhe serbe kanë kërkesat e tyre legjitime, përkrahja e ideologjisë nacionalisteme fokus në pyetjet e roleve të përbashkëta etnike në histori dhe pavarësinë e Kosovës apo reintegrimin nëSerbi, partitë serbe janë duke operuar me një dinamikë më të komplikuar. Koalicioni 'Pobratak'(Kthimi) sistruktura e parë politike serbe që u angazhua në sistemin e administruar nga KB, është një koalicion diversqë nuk i ka mbajtur në vete partitë e njëjta në të dy zgjedhjet e mbajtura. Për partitë serbe që kanë selitë etyre në Serbi, disa prej të cilave kanë marrë pjesë në Povratak, legjitimiteti i tyre është i bazuar në pozi-cionin e partisë në politikën më të gjërë të Serbisë.

Partitë e minoriteteve jo-serbe janë të ngujuara në mes të të dy blloqeve konkurruese. Legjitimiteti ityre mbështetet në mbrojtjen e të drejtave të komuniteteve të cilat i përfaqësojnë. Këtu përfshihen: boshn-jakët, sllavët muslimanë (goranët dhe torbeshët), romët, ashkalinjtë dhe egjiptianët (RAE) dhe turqit. Këtoparti kanë opcionin të identifikojnë veten si parti "minoritare"dhe të formojnë bllok me komunitetin serb;të pranojnë strukturën dominante shqiptare duke u përpjekur që të marrin një pjesë brenda këtij blloku;apo të kërkojnë organizatë të bashkuar të "minoriteteve tjera". Tani për tani, ky grup është i bashkuar nëParlamentin e Kosovës si "minoritete tjera", edhepse zakonisht votojnë për mazhorancën shqiptare. Përshkak se partitë shqiptare dhe serbe, poashtu edhe komuniteti ndërkombëtar, janë të fokusuar në debatinrreth statusit final dhe çështjeve përreth tij, brengat e këtyre partive dhe komuniteteve të tyre nuk adresohenshpesh.Nga: Fred Cocozzelli. Partitë Politike në Kosovë, 2003. GSC Quarterly 11 (Dimër 2004).

jnë nga beteja për pavarësi, derisa partitëpolitike serbe në Kosovë, të organizuaranga dy koalicione lokale, janë zgjatime tëpartive të Serbisë. Të dy sistemet politikembështeten fortë në debatin për statusinfinal të Kosovës, për të përcaktuar kështulegjitimitetin brenda komuniteteve të tyre.

Klima politike kosovare favorizon liderët efuqishëm dhe partitë e dobëta politike. Disaekspertë besojnë se përkrahësit iu bashko-hen partive politike kryesisht bazuar në lid-hjet emocionale me liderët e kohës sëluftës14. Shpesh, përcaktuesi i fundit për për-katësi partiake është mundësia për të gjeturpunë; diferencat lokale ndërmjet partivezbresin në nivel individual. Shëndërrimi i njëaktivisti politik në politikë-bërës është dësh-muar të jetë sfidë pakapërcyeshme, derisaaktiviteti politik dhe ndikimi i femrave mbetetfare pak i parë. Proceset e politikave nuk janëas inkluzive e as pjesëmarrëse, dhe pakdëgjohen debate mbi konceptet si tregtia elirë apo mirëqenia sociale në relacion medallimet ideologjike (shiko Kornizën 4.1. mbipartitë politike në Kosovë).

Ngjashëm me vendet tjera në tranzicion,partitë politike në Kosovë mbesin të orga-nizuara dobët dhe keq, me anëtarësi tëkufizuar dhe fonde të pakta. Ato shikohen sikonstruksione elitiste dhe patriarkale, kufemrat kanë shumë pak hapësirë përveprim (shiko kornizën 4.2). Partitë koso-vare prodhojnë liderë të fuqishëm dhe rrethpersonaliteteve të liderëve të caktuar (e jorreth ideve të tyre) zhvillohen klika interne,shpesh të bazuara në shtrirje gjeografike.

Përfaqësim më i mirë apo hum-bje e kredibilitetit?Analizimi i partive politike në Kosovë rrethfunksioneve bazë të definuara nga

Carothers-i është e vështirë, për shkak tëfaktik se partitë politike që marrin pjesë nëzgjedhje, janë në zhvillim e sipër. Numri i

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

62

KORNIZA 4.2. PERCEPCIONET DHE SHFAQJA PUBLIKE E FEMRAVE POLITIKANE"Femrat kanë flokë të gjata dhe mendje të shkurtëra" është një nga stereotipet e

kulturës shqiptare. Fatkeqësisht, ky stereotip ende ndikon në percepcionet për femratnë politikë. Një nga percepcionet më të shpeshta është se femrat përfaqësohen nëstrukturat e vendim-marrjes vetëm për shkak të kuotës. Femrat politikane shpeshshihen si "numër"e jo agjentë të ndryshimit apo akterë autentik me ndikim të madhnë zhvillimet shoqërore dhe politike.

Femrat politikane nuk shihen aq shumë në arenën politike. Mediat luajnë rolkyç në rritjen e shfaqjes publike të femrave politikane. Në monitorimin e mediave tëshkruara në Kosovë gjatë zgjedhjeve komunale në vitin 2002, Agjencia INTERNEWS kagjetur se, nga 3,238 artikuj të botuar në 10 gazeta ditore dhe javore në Kosovë, 24artikujt të gazetave janë fokusuar ekskluzivisht në aktivitetet e grave politikane.

KORNIZA 4.3. TRENDET VOTUESESiç tregon grafikoni 1 (më poshtë), partitë që kanëkontrolluar qeveritë e ndryshme komunale nëmes të zgjedhjeve në vitet 2000 dhe 2002, kanëhumbur mbi 80,000 vota. Kjo dukuri vë thekspakënaqësinë e përgjithshme me të gjitha partitënë fuqi në nivelin lokal. Zakonisht, më së shumtinga kjo pakënaqësi ka humbur partia kryesoreopozitare. Ky trend i ka lënë së paku 50,000 votuesnë kampin e "të pavendosurve", gjë që sugjeron seshumë votues vendosën të abstenojnë e edhe mëpak që të votojnë pa kriter për opozitën. Për shem-bull, partia nacionale e dytë për nga madhësia,PDK, ka mbledhur vota në komuna ku ishte partiopozitare, por ka humbur në ato komuna të cilat ika kontrolluar.

Leon Malazogu. Letër Diskutimi: KU NË TËVËRTETË MBËSHTETET LEGJITIMITETI IKOSOVËS? (KIPRED). 2004

Legjenda: Pozita Opozita

DIFERENCA NË NUMRIN E VOTAVE PËRSECILËN PARTI NË MES TË VITEVE 2000

DHE 2002 (ME TË BARDHË ËSHTË POZI-TA, ME TË NGJYROSUR ËSHTË OPOZITA)

DeçanGjakovëGllogovcGjilanDragashIstogKaçanikFushë KosovëKlinëKamenicëMitrovicëLipjanObiliqRahovecPejëPodujevëPrishtinëPrizrenSkenderajShtimeSuharekëFerizajVitiVushtrriMalishevë

GjithsejtMesatarja:

LDK-926

-9,442-438

-2,890-1,625-1,966

841-138

-1,867-1,615-5,269

-795-344

-5,108-7,985-3,470

-11,967-12,058

-543568

-4,077-2,395-1,420-2,114-1,383

-778,426-33,210

PDK-275-238

-1,2741,769-458358

-659757114279

2,7781,966

4591,500-332906

2,3862,541

-2,5071,1502,1051,571

496875

2,391

18,658678

AAK3,1222,007

211-3335

110-56

-681648595767

-269-1,426-1,8545,741

-1,135-1,014

81595

-20-425837257

-4150

8,473347

* pasi qe tri partitë kryesore kanë pasur shumë pak votanë pesë komunat e dominuara nga serbët, ato rezultatenuk janë përfshirë këtu.

partive politike është rritur më shumë sedyfish. Në zgjedhjet komunale të vitit 2000,kanë marrë pjesë njëzet e katër parti dheinsiativa qytetare15, derisa në vitin 2002morrën pjesë 57 entitete politike dhe 11kandidatë të pavarur.

Ky proliferim i partive politike në Kosovëmund të konsiderohet si zhvillim pozitiv,posaçërisht për pjesëmarrjen dhe për-faqësimin e minoriteteve në kuvendetkomunale. Sidoqoftë, poashtu mund tëtheksohet fakti se tri partitë kryesoreshqiptare të Kosovës (LDK, PDK dhe AAK)si dhe koalicioni serb i Kosovës 'Kthimi' janëduke humbur kredibilitetin dhe janë dukedështuar në artikulimin e interesave tëvotuesve të tyre.

Përkundër skenës së fragmentuar politike,partitë e reja duket të mos jenë të afta që tëabsorbojnë plotësisht votuesit e shumtë tëpakënaqur. Edhepse numri i jovotuesveështë trefishuar prej vitit 2000 deri në 2002në zgjedhjet komunale (nga më pak se20.000 në më shumë se 600.000), numri ivotuesve që zgjedhin parti të ndryshme ngatri partitë kryesore shqiptare vetëm sa ështëdyfishuar (nga më pak se 40.000 nëpërafërsisht 100.000).

Treguesi i tretë i rëndësishëm në këtë aspektështë përkrahja e zvogëluar e partiveudhëheqëse (mazhoritare) në shumicën ekomunave prej zgjedhjeve të vitit 2000 derinë ato të vitit 2002, pa marrë parasysh secila parti ishte në fuqi. Për shembull, partiamë e madhe në Kosovë, LDK, prej vitit2000 deri në vitin 2002, ka humbur vota nësecilën komunë të kontrolluar nga kjo parti(Shiko Kornizën 4.3, komuna e Prishtinës,Gjilanit, Vushtrrisë, Suharekës, Podujevës,etj), duke humbur mesatarisht 3,210 votapër komunë. Trendi i njëjtë ka kapur edhePDK-në, e cila ka humbur vota në tri prejkatër komunave ku pati shumicën(Gllogovc, Skenderaj dhe Kaçanik).

Statusi i pazgjidhur i Kosovës vazhdon tëketë "efekt ngrirës" në kulturën lokale poli-tike, duke mbajtur shumicën e kosovarëvetë përqëndruar në probleme më të gjëra, siçështë pavarësia. Sidoqoftë, mund të vëre-hen disa ndryshime pozitive. Në zgjedhjet evitit 2002, për shembull, problemet lokalejanë theksuar më shumë se në zgjedhjet e

vitit 2000 dhe fushata ka qenë më e disci-plinuar. Është paraqitur sistemi i llogarid-hënies me auditimin financiar të partive dhekandidatëve, gjë e cila inkurajon trans-parencën dhe llogaridhënien.

Fuqizimi i kulturës përpjesëmarrje në politikëStabilitetit kërkon evolucion edhe përshtat-shmëri nga ana e partive politike. Ato duhettë jenë në gjendje të zgjerohen, moderohendhe të kanalizojnë pjesëmarrjen e qyte-tarëve me grupe të reja e të mobilizuarashoqërore, dhe në anën tjetër të mbajnëekuilibrin e sistemit. Sistemi demokratik dotë jetë i fortë nëse partitë politike zhvillojnëkulturën pjesëmarrëse politike, e cila do tërezultojë ne shfrytëzimin maksimal të kapi-talit të disponueshëm njerëzor dhe inkor-porimin e ideve të reja në debate politike.

Mospjesëmarrja e madhe e votuesve nukmund t'u atribuohet vetëm partive politike.Ekzistojnë disa faktorë që poashtu mund tëluajnë rol:

kapi

tulli

kat

ër -

Qev

eris

ja:s

a ës

htë

larg

nga

nje

rëzi

t?

63

KORNIZA 4.4. FEMRAT DE FAKTO NË VENDIM-MARRJE ? Fakti që përqindja e femrave në kuvendet komunale dhe në parlamentin e Kosovësështë më e larta në rajon, e edhe më e lartë se në shumicën e vende euro-perëndi-more, nuk do të thotë që femrat kosovare mbajnë postet kyçe në udhëheqje. Kurështë formuar në fillim, Qeveria e Kosovës nuk ka pasur asnjë femër ministre.Vetëm pas suspendimit të Ministrit të Shëndetësisë, si ministre u emërua një femër.Siç tregon Tabela 4.2, femrat mbajnë një prej 10 posteve të sekretarëve permanen-të, kryesojnë vetëm 7 prej 18 komisioneve parlamentare dhe udhëheqin vetëm njëprej 30 komunave. Kjo të shpie tek konkludimi se ambienti politik në Kosovë ështëende i dominuar nga meshkujt. Meshkujt kanë fuqinë e vërtetë politike (edhepsekjo nuk do të thotë se femrave iu mungon kapaciteti i lidershipit). Kultura dhementaliteti Kosovar i favorizon meshkujt në shumicën e çështjeve shoqërore dheveçanërisht në politikë. Në të njëjtën kohë, femrat vazhdojnë të kenë vështirësi nëhyrjen në sferën politike, përkundër sistemit të kuotës, për shkak të paragjykimevetradicionale, historike dhe kulturore. Ndarja sipas gjinive në pozitat vendim-mmarrëse

Duke shikuar në strukturat internet të të tri partive më të mëdha politike, domi-nanca e meshkujve është evidente. Si LDK poashtu edhe AAK kanë vetëm 20% nëudhëheqësinë e tyre, derisa PDK ka vetëm 10% në lidershipin e vet. Femra nëKosovë nuk mban asnjë post të lartë në asnjë parti të përfaqësuar në Parlament.

Source: KWI

PozitatMinistraSekretarë permanentDeputetë të ParlamentitKryesues të komisioneve parlamentareKryetar komunashhDeputetë të Kuvendeve Komunale

Total1010

1201830

1172

Femra11

3571

262

Meshkujt99

851129

910

Burimi: IGK

• Debati politik në Kosovë mbetet istagnuar mbi të njëjtat çështje sikurse nëvitin 1999, siç është statusi final i Kosovës,duke mos shtyrë përpara çështjet e përdit-shme sikurse papunësia, varfëria, qën-drueshmëria dhe qasja në furnizimin merrymë elektrik.

• Mungesa e kompromisit ndërmjetpartive politike që ka çuar në vonesa tëvazhdueshme në formimin e qeverivekomunale dhe në ndalimin e shqyrtimit tëçështjeve urgjente. Për shembull, paszgjedhjeve të vitit 200216, në 10 kuvendekomunale janë bërë bojkote nga opozita.

• Mungesa e strukturave demokratikebrenda partive politike dhe fuqizimi ipërgjithshëm i liderëve partiakë nga sistemielektoral i cili ka vepruar me lista të mbyllu-ra (shiko Kornizën 6.1 "Reforma 2004":Modeli i ri për angazhim konstruktiv civil).

Vendim-marrja qendrore,pjesëmarrja dhe përfaqësimiSiç është vërejtur në kapitullin e tretë, për-faqësimi dhe pjesëmarrja efektive mund tërrisë legjitimitetin, llogaridhënien dhe bes-imin në strukturat e qeverisë. Pas zgjedhjevetë vitit 2001, janë dashur tre muaj që tëzgjedhet17 Presidenti dhe Kryeministri dhetë formohet qeveria. Ministritë janë caktuarsipas një marrëveshjeje ndërmjet liderëve tëtë tri partive kryesore politike, marrëveshjekjo e nënshkruar nga Përfaqësuesi Special iSekretarit të Përgjithshëm18. Kryeministrinuk ka marrur pjesë në këtë çështje.

Mënyra me të cilën është formuar qeveria eKosovës, ka ndikuar shumë në rrjedhën enatyrës së vendim-marrjes qendrore të saj19.Derisa Rezoluta e Këshillit të Sigurimit 1244shkaktonte sfida në kuptim të funksion-alitetit dhe interpretimit të roleve, ngamungesa e përvojës paraprake nëdemokraci, të mekanizmave të dobët tëadministrimit publik dhe defekteve në pro-ceset buxhetore, u shkaktuan kufizime sub-stanciale

Kufizimet proceduraleFormula konstitucionale për përfaqësim nënivel qendror nuk gjeneroi shumicën e

duhur për të qeverisur vetë20, duke kërkuarintervenim të domosdoshëm nga organimbikonstitucional. Kundrejt ecjes prapadhe startit zhgënjyes dhe mosbesimit, të lin-dur që nga fillimi, formula e koncenzusit nëvendim-marrje, në mes të partive politike, upërcaktua të jetë si më e përshtatshmja.

Pasi që Korniza Kushtetuese kërkonte ligjër-isht që vendimet e qeverisë të arrihen mekoncenzus apo votën e mazhorancës21,Kryeministri ishte i bllokuar për të luajtur rolaktiv ndërmjetësues për të zgjidhur këtëkrizë.

"Harresa" ligjoreKorniza kushtetuese qartazi theksonvendimet të cilat mund t'i marrë Kunvendi(fuqinë ligjvënëse), por është e heshtur ndajfuqive rregulluese të Qeverisë. Qeveria kapërgjegjësi kushtetuese që të "ushtrojëautoritet ekzekutiv" dhe të "implementojëligje të Kuvendit dhe ligje tjera brendafushës së përgjegjësive të IPVQ-së", porKushtetuta nuk përfshin dispozita specifikepër të siguruar implementimin e ligjeve(p.sh. lëshimin e legjislativit sekondar).Kundrejt kësaj "harrese" ligjore, Qeveria eKosovës është duke luftuar të definojë para-metrat e fuqisë vendim-marrëse.

Vendim-marrja koncenzualeMungesa e mjeteve efektive e substancialedhe procedurale të Kryesuesit të Qeverisë,ka detyruar atë të ofrojë hapësirë apo të lëqë vendim-marrja të nënkuptohet. Për njënumër arsyesh, kjo nuk është ideale. Arritjae koncenzuseve ka nënkuptuar debate tëstërzgjatura, edhe në çështje relativisht tëthjeshta, të cilat përndryshe nuk ështëdashur të arrijnë deri tek niveli i Kabinetit. Siimplikacion i kësaj, prospektet për uljen edelegimin e autorizimit të vendim-marrjesnë nivele më teknike, janë të limituara.Ministrat kanë zhvilluar një mentalitet në tëcilin duhet të pranojnë ose refuzojnëvendimin kolektiv. Kjo situatë krijon rrezikpër rihapjen dhe kontestimin e çështjeve përtë cilat tanimë janë marrë vendimet.

Mënyra në të cilën është formuar Qeveria,së bashku me kufizimet tjera ligjore dhepraktike, ka nënkuptuar që asnjë formë evendim-marrjes përveq koncenzusit nukR

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

64

mund të merret në konsideratë. Sidoqoftë,vendim-marrja e qeverisë në nivel qendrornuk mund të gjykohet sipas standardit se sagjërë ishte arritur të bëhej koncenzusi përnjë vendim të caktuar e as nga numri irasteve kur është kërkuar mazhoranca nëvend të koncenzusit dhe vendimeve, porsipas kualitetit të këtyre vendimeve. Këtupërfshihet edhe niveli sesa të informuarajanë vendimet e tilla, dhe si janë tëkoordinuara dhe monitoruara në imple-mentimin e tyre. Një iniciativë pozitive ekohëve të fundit ka për qëllimin bërjen e njëdrafti të një strategjie të përbashkët të zhvil-limit ekonomik në bashkëpunim meShtyllën IV, që implementohet nga IniciativaEuropiane për Stabilitet.

Ndikimi në lidhje meqëllimet zhvillimoreProgrami i qeverisë22 paraqet një dokumenttë lartë i cili përshkruan vizionin dhestrategjinë zhvillimore të qeverisë, ky pro-gram inkorporon të gjitha objektiva krye-sore të zhvillimit të Kosovës: zhvillim të qën-drueshëm ekonomik, promovim të bujqë-sisë dhe zhvillimit rural, përmirësim të stan-dardeve në arsimim; modernizim të trans-portit, postës dhe telekomunikacionit;reformimi i sistemit shëndetësor; krijimi iskemave të mbrojtjes sociale dhe skemës sëpensioneve; rritja e nivelit të punësimit; për-mirësimi i ambientit, planifikimi hapësinor;dhe përkrahja e kulturës, rinisë dhesporteve. Ky program paoshtu ilustronmënyrën e vendim-marrjes nga ana e qev-erisë, si organi më i lartë ekzekutiv.

Ky program është zhvilluar përgjatë njëkohe disajavore pa hulumtim të mjaftu-eshëm, qoftë nga personeli i brendshëmapo ekspertët e jashtëm. Pjesëmarrja nëkëtë program ishte minimale23: si efekt i kë-saj, u ndërlidhën konsultime në seri tëtakimeve me të punësuar (shumica këshill-tarë politikë) nga të gjitha ministritë, në tëcilat mbledhje u prezentuan vizionet e min-istrive përkatëse. Në drejtimin e disa mbled-hjeve vijuese të grupeve punuese, u bënëdraft prioritetet e disa ministrive në një pro-gram final. Përkundër faktit se shumica eministrave mendonin se prioritetet e tyrepërkatëse nuk ishin përkthyer sinqerisht nëprogram, një formë koncenzusi në vendim-

marrje lejoi që të përkrahet verzioni final, pandonjë ndryshim të dukshëm.

Të metat e këtij procesi nuk janë adresuarende. Në të vërtetë, vendimet në fusha tjerakritike përgjithësisht merren në formën adhoc, pa hulumtim të thukët, pa shënjestrimtë pjesëmarrësve, dhe pa pjesëmarrje tëgjërë. Ende nuk ekziston ndonjë rrugë për tëtërhequr inisiativa, apo për të kanalizuarvërejtjet tek autoritetet qendrore.

Në të njëjtën kohë, koncenzusi endepërgjithësisht përcjellet si forma e preferuare vendim-marrjes. Posaçërisht në rastet ekoncenzusit të nënkuptuar, kjo situatë i hapdyert konfuzionit ose obstruksionit në pro-cesin e vendimmarrjes.

Të metat në gjendjen aktualeKrahas programit të përpiluar me nguti,kanë dalur pengesa tjera në vendim-mar-rjen qendrore. Zyra e Kryeministrit (ZK)konsiderohet si Ministri në vete, sipasRregullores mbi Degën Ekzekutive tëVetëqeverisjes së Përkohshme. Si rezultat ikësaj, roli i saj në koordinimin dhe moni-torimin e punës së bërë nga ministritë endryshme është i kufizuar nga percepcionete mungesës së autoritetit24. Implementimi iProgramit të Qeverisë, agjendës legjislativedhe vendimeve tjera të mëdha u janë lënëtërësisht Ministrive. Si i tillë, nuk është vendo-sur asnjë mekanizëm i duhur koordinimi25.Defekt tjetër serioz është mungesa aktualee ciklit të vlerësimit, vendosjes, implemen-timit dhe moniorimit të vendimeve dhe poli-tikave. Qartazi, ekziston nevoja për krijimine Njësisë për Planifikime të Politikave26. Megjasë, roli i kësaj njësie do të duhej të ishtepërcjellja e implementimit të programit tëQeverisë, ofrimi i analizave adekuate tëpolitikave dhe vlerësimi i reperkusionevefinanciare të vendimeve politike.

Shumë ministrive iu mungon struktura dhehierarkia konsistente për delegim, përcjellje,monitorim dhe intervenim të duhur në rela-cion me bërjen e politikave. Pas publikimittë Rregullores 2001/19, nuk është lëshuarasnjë udhëzim administrativ që theksonstrukturat e standardizuara formale brendaministrivie27.

Mënyra në të cilënQeveria është krijuarqë nga fillimi i saj, nëmënyrë serioze kazvogëluar zgjidhjen emundshme përvendim-marrje tëduhur të hapur dhedemokratike.

kapi

tulli

kat

ër -

Qev

eris

ja:s

a ës

htë

larg

nga

nje

rëzi

t?

65

Dykuptimsitë ligjoreMungesa e mekanizmave të qartë dhe tëthjeshtë të intervenimit ligjor në baza ditore,pengon funksionimin e ministrive. Ngja-shëm, marrëveshja politike që ka krijuarqeverinë, e çiftëzuar me formulën e kon-cenzusit për vendim-marrje, ka hasur nëvesh të shurdhër duke u kthyer në devijimeprej vendimeve dhe në tolerancë ndajlëshimeve në planet e punës së ministrive.Si pasojë e kësaj, janë përgatitur së pakudisa draft-ligje të pafokusuara.

Kakofonia e iniciativave ligjoreNjë vendim tjetër i rëndësishëm që pasoi qënga adoptimi i programit të qeverisë ishteagjenda legjislative. E formuluar ngjashëmnga një grup i vogël i stafit të ministrive, eashtuquajtura matricë e iniciativave ligjore iështë prezentuar qeverisë dhe mandej ështëpërkrahuar nga ajo, me disa vërejtje.

Agjenda legjislative nuk është detajizuarderi në fund brenda kornizës së programittë qeverisë, dhe asnjë njësi legjislative nukështë përgjegjëse për të përputhur këto ini-ciativa me draft-ligjet në matricën ligjore. Sipasojë e kësaj, në Kabinet konkurrojnë ini-ciativa ligjore në formë kakofonie, që vijnënga ministri të ndryshme-jo domosdosh-mërisht konform prioriteve politike. Ngaana e vet, Kabineti ka tentuar të mos vëjë

në pyetje iniciativat ligjore që vijnë nga min-istritë dhe në secilën iniciativë është gjeturpërkrahje tipike.

Përfshirja ad hoc e qytetarëveSi dukuri më pozitive është vullneti iarsyeshëm dhe mendjehapur për të përf-shirë ekspertë të pavarur, përfaqësues tëOJQ-ve, asociacione dhe pjesëmarrës tëtjerë relevantë në vendime të rëndësishme.Për shembull, drafti final i Rregullave dhe

Procedurave të Parlamentit paraqet prese-dan të mirë për të hapur takimet e komi-sioneve të veta ndaj individëve të interesuar.Prapëseprapë, nuk ekziston ndonjë ndarje eqartë ndërmjet fazave në të cilat janë tëinvolvuar pjesëmarrësit si dhe roli që duhettë kenë. Konsultimet me shoqërinë civilekanë qenë për së tepërmi spontane, pa orartë qartë të involvimit në vendim-marrje. Njëmënyrë për të bërë të rregullt involvimin epjesëmarrësve do të ishte përpilimi i njëletre të bardhë për një spektër më të gjërëpjesëmarrësish përpara të cilëve do tëparaqitej pjesa e legjislacionit të caktuar, nëmënyrë që të merren mendime në mënyrëmë të fokusuar dhe brenda afatit kohor.

Inter-relacioni ndërmjet prioritetevedhe buxhetitPërmirësimet në procesin buxhetor kanë fil-luar në vitin 2003, kur secila ministri kaprezentuar prioritetet e veta përkatëse tekMinistria e Financave dhe Ekonomisë.Poashtu ishte themeluar edhe komisionibuxhetor (i kryesuar nga Kryeministri), meqëllim të rregullimit të mundësive strategjikeekonomike me qëllimet tjera zhvillimore.Sidoqoftë, deri në aprovimin e buxhetit2004, procesi buxhetor është bërë nëpërm-jet alokimit të shumave të parave ministrive,të cilat, kohës pas kohe, janë përpjekur përti shpenzuar ato.

Tabela 4.1 paraqet Buxhetin e Konsoliduartë Kosovës (BKK) në kuptim të ndarjeve nëIPVQ, Komuna dhe fuqi të rezervuara, përvitin 2004. Më shumë se një e katërta eBuxhetit të Konsoliduar të Kosovës është ealokuar për institucionet nën fuqitë e rez-ervuara, mbi të cilat Parlamenti apoQeveria e Kosovës nuk ka autoritet apomundësi që të thërrasë përfaqësuesit ekëtyre institucioneve për të raportuar nëKuvend. R

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

66

TABELA 4.1: BUXHETI I KONSOLIDUAR I KOSOVËS 2004 PËRMBLEDHJA EPËRCAKTIMEVE BUXHETORE

Buxheti i Konsoliduar i Kosovës 2004

Institucionet e IPVQ-sëInstitucionet e fuqive të rezervuara

KomunatTotali

Të punësuarit2004

17 28617 96842 150

Të punësuarit2003

16 35716 371

N/aN/a

Përcaktimet bux-hetore në EuroFY 2004-2005289 045 594167 498 508175 781 460632 325 922

Totali i përcaktimevebuxhetore

%45.71%26.48%27.79%

100.00%

Burimi: MEF, Buxheti i Konsoliduar i Kosovës, 2004

Fuqizimi i përgjegjësisë Pasojat e paqartësive ligjore, efektet nëshpejtësinë e vendim-marrjes dhe improviz-imi evident në procesin e hartimit të pro-gramit të qeverisë, nuk janë adresuar nëmënyrë adekuate. Anash strukturës sësekretarëve permanentë dhe takimeve tëtyre javore, nuk ekziston asnjë njësipërgjegjëse për lehtësimin e vendim-mar-rjes në nivelin qendror dhe monitorimin eimplementimit të vendimeve. Poashtu, nukekziston mekanizëm i organizuar (qoftë sinjë njësi e vetme brenda zyrës sëKryeministrit apo në Ministri tjerapërgjegjëse për koordinimin e inputeve tëpjesëmarrësve. Në të njëjtën kohë, kërkesate prezentuar që vijnë jashtë qeverisë në shu-micën e rasteve përbëhen nga kërkesat apopeticionet e limituara në veprime përmirësi-mi e jo në përshrkimin proaktiv të ndonjëiniciative politike.

Më tej, pamjaftueshmëritë institucionale ebëjnë Qeverinë të paaftë të përcjellë imple-mentimin e vendimeve të veta edhe nëMinistritë e veta. Kështu Ministrive, jumbetet në përgjegjësi observimi i prior-iteteve dhe vendimeve të përbashkëta. Kjopraktikë ka implikacione të thella, posaçër-isht në kuptim të implementimit të"Standardeve për Kosovën".

Qeverisja lokale në Kosovë:Sa e afërt me njerëzit?"Qeverisja e suksesshme lokale e afronfuqinë vendim-marrëse me njerëzit e rën-domtë28" Mozaiku i Kosovës

Nese decentralizimi implementohet efek-tivisht, ai mund të jenë një nga mekanizmatmë të rëndësishëm në afrimin e qeverisjesdhe të njerëzve. Mund të rrisë besimin ndajsistemit, mund të mundësojë monitorimdhe mbikqyrje më të afërt nga njerëzit, rritëmbledhjen e tatimeve dhe do të përm-bushte më mirë intersat e komuniteteve tëndryshme, duke iu lejuar atyre që të marrinnjë numër më të madh vendimesh përveten e tyre (shiko kornizën 4.5. mbi Rolin eQeverisjes Lokale).

Në të njëjtën kohë, decentralizimi mund tëjetë nikoqir i efekteve negative nese adop-tohet ngutshëm apo në mënyrë refleksive.

Qëllimi i decentralizimit është të përcjellenproblemet politike dhe si të tilla të diskuto-hen.

Intenca e tij është të minimizojë nivelet eburokracisë në mes të popullit dhe shër-bimeve, por në anën tjetër mund të përfun-dojë duke krijuar nivele të panevojshme tëburokracisë.

Pjesëmarrja në qeverisjen lokalenë Kosovë'Mozaiku i Kosovës: Percepcionet e Qeve-risjes Lokale dhe Shërbimet Publike nëKosovë', ka vërejtur se në Janar 2003, 63%të Kosovarëve ishin të kënaqur me kuvendete tyre komunale dhe 52% besonin se komu-na e tyre ishte në rrugë të mirë. Megjithatë,anketa e njëjtë ka zbuluar mungesën einteresit (që është problematik) të qyte-tarëve në punën për komunitetin e tyrelokal. Vetëm 30% e respondentëve kanëshprehur vullnetin për të punuar vullnetar-isht në punë të ndryshme në komunën etyre. Ngjashëm, AZHNJ e UNDP-së katreguar nivele të ulëta të pjesëmarrjes nëaktivitete të ndryshme (shiko poashtuKapitulin e Tretë). Çka është më e rëndë-sishme për qeveritë lokale, më pak se 1% enjerëzve kanë marrë pjesë ose kanë besuarqë janë përfitues të projekteve të qeverisëlokale. Më tutje, pak njerëz (vetëm 13%)kanë menduar se mund të ndikojnë nëvendim-marrje në komunën e tyre - vetëm1% më shumë se numri i atyre që kanë

"Qeverisja e suk-sesshme lokale eafron fuqinë vendim-marrëse me njerëzit erëndomtë" Mozaiku iKosovës

kapi

tulli

kat

ër -

Qev

eris

ja:s

a ës

htë

larg

nga

nje

rëzi

t?

67

KORNIZA 4.5. ROLI I QEVERISË LOKALEKoncepti i zhvillimit lokal, i kuptuar si proces i ndryshimit dhe përmirësimit të

strukturave ekonomike brenda një territori homogjen, nuk është i ri në Kosovë. SipasNenit 3 të Rregullores së UNMIK-ut Nr. 2000/45, komunave u është dhënë roli kryesornë ofrimin e "kushteve themelore bazike për zhvillim të qëndrueshëm ekonomik".Sidoqoftë, realiteti i tanishëm socio-ekonomik dhe politik kanë ndërprerë rolin kyç tëkomunave si politikëbërëse, inovatorë dhe lojtarë kyç në krijimin e prosperitetit lokal.Paqartësitë politike dhe ligjore kanë penguar procesin e decentralizimit dhe, si pasojë,aftësinë e qeverisë për të ndarë fuqinë me autoritetet lokale. Procesi efektiv i decen-tralizimit do të mundësonte demokracinë të lëshojë rrënjë, që në fund do të lejontevullnetin e shoqërisë civile për të marrë pjesë në qeverisjen e çështjeve lokale.

Zhvillimi i brendshëm i bazuar në resurse lokale njerëzore dhe natyrore dheqasja e vetëdeterminimit bazuar në nevojat lokale dhe në shfrytëzimin e njohurisë nënivelin lokal, kërkojnë vizion të ri të qeverisë lokale. Këtu duhet të përfshihet pro-movimi i rritjes ekonomike, redukimi i pabarazisë, rritja e pjesëmarrjes dhe elminimii varfërisë. Pjesëmarrja në zhvillimin ekonomik lokal nuk është i kuptuar si për-fundim por si mjet nëpërmes të të cilit mund të arrihen qëllimet e zhvillimit lokal.

menduar se mund të ndikojnë në vendim-marrje në nivelin qendror.

Mund të ketë interpretime të ndryshme përkëto divergjenca; sidoqoftë, një ngaparimet kryesore për pjesëmarrje është qërregulloret të jenë të thjeshta dhe institu-cionet të jenë me qasje29. Për qeverisje efek-tive dhe pjesëmarrje qytetare në procesin evendim-marrjes është i nevojshëm kuptimi iqartë i ndarjes së roleve ndërmjetautoriteteve lokale dhe qendrore30. NëKosovë, ndarja e kompetencave ndërmjetstrukturave vendore qeverisëse (IPVQ) dheatyre ndërkombëtare (UNMIK) duhet tëqartësohet urgjentisht.

Teoria e decentralizimitDecentralizimi është i ndarë në dy kategoritë gjëra: horizontale (shpërndarja e fuqisëtek institucionet dhe agjencitë e nivelit tënjëjtë) dhe vertikale (transferimi i disa fuqivenë nivele më të ulëta-siç janë regjionet,qeveritë lokale dhe këshillat e fshatrave).Derisa decentralizimi horizontal është idëshirueshëm për monitorim të zakon-shëm, në anën tjetër shkakton ulje të lloga-ridhënies. Llogaridhënia vertikale, në anëntjetër, përmbush kërkesat politike dhe/ose

politike të komuniteteve të nivelit më të ulët.

Ekzistojnë tri llojë të decentralizimit vertikal: • Shpërqëndrimi - "vetëm transfer i

fuqive administrative të nivelit qendror i cilimund të tërhiqet në çdo kohë",

• Delegimi - "kalimi i një mase autoritetidhe fuqie vendim-marrëse tek zyrtarëtlokalë", dhe

• Transferimi - "fuqitë vendim-marrëse iukalohen autoriteteve lokale duke i lejuar atoqë të marrin përgjegjësinë e plotë duke mosreferuar prapa tek qeveria qendrore".

Derisa shpërqëndrimi dhe delegimi në tëvërtetë nënkuptojnë që fuqia të mbetet nëqendër, suksesi i transferit në kuptim të rrit-jes së pjesëmarrjes politike varet për-fundimisht nga kualiteti i përfaqësimit nëinstitucionet lokale31.

AvantazhetDecentralizimi mund të rrisë mbikqyrjendhe llogaridhënien në mbledhjen etatimeve dhe shpenzimet buxhetore.Përvoja e vendeve tjera tregon që shkollatdhe spitalet të cilat mbështeten në fina-ncime lokale janë më efikase, dhe operojnëR

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

68

"Qeveria qendrore,apo lokale, UNMIK-u

apo Beogradi, cilainstitucione janë

përgjegjëse për çka?Qeveria lokale duhet

të gjykohet përballëkompetencave të veta.

Por çka nese këtokompetenca nuk janë

të definuara qartë?"Mozaiku i Kosovës,

2003

KORNIZA 4.6. VËSHTRIM: ZHVILLIMI NJERËZOR DHE SATISFAKSIONI ME SHËRBIMEAnaliza krahasuese nuk tregon lidhje të qartë në mes të satisfaksionit me shërbime dhe IZHNJ. Sidoqoftë,ekzistojnë disa çështje që ja vlen të theksohen:• Komunat e dominuara nga serbët më veri të Kosovës, kanë IZHNJ-të më të larta (krahas Prishtinës) dhe

të njëjtat janë të fund të listës sa i përket satisfaksionit të përgjithshëm me shërbime. Ngjashëm, Shtërpca renditet në mes të kësaj liste në kuptim të satisfaksionit, por sa i përket IZHNJ-së është ndër pesë komu-nat e para.

• Malisheva, Dragashi dhe Obiliqi në mënyrë konsistente janë të renditura ulët në kuptim të satisfaksionit me shërbime dhe IZHNJ.

• Shtimja dhe Kaçaniku janë 7 komunat e para në kuptim të satisfaksionit me shërbime, por sa i përket IZHNJ-së bëjnë pjesë në 5 komunat e fundit.

KORNIZA 4.7. MEKANIZMAT PËR PJESËMARRJE DHE VENDIM-MARRJEN KOMUNALENë kuptim të mekanizmave institucionalë, Rregullorja 2000/45 bën disa referenca të rëndësishme ndajpjesëmarrjes publike:• Neni 8 - thekson që komuna duhet të mbajë së paku dy takime publike në vit dhe çdo person apoorganizatë ka të drejtë të paraqesë peticion tek kuvendi komunal.• Neni 4.1 në lidhje me rregulloret komunale - statuti komunal duhet të ofrojë dispozitave për adopti-min e rregulloreve "pas konsultimeve publike". • Neni 7.1 - të gjithë pjesëtarët e publikut, duke përfshirë shtypin, u lejohet të marrini pjesë në të gjithambledhjet e kuvendit komunal dhe të komisioneve të tyre.• Neni 7.2 - çdo person mund të inspektojë çfarëdo dokumenti të mbajtur në komunë.• Neni 7.5 - Statuti i komunës mund të ofrojë dispozita për publikën në mënyrë që publiku të merrpjesë në mbledhjet e kuvendit.• Neni 21.4 - lejon komisionet e kuvendeve që të angazhojnë persona që nuk janë anëtar (deputet) tëkuvendeve komunale.

më kosto më të ulët. Mbikqyrja e shkollavenga ana e njerëzve lokalë poashtu ka për-mirësuar punën e mësuesve.

Shpeshherë thuhet që decentralizimi pro-movon zhvillimin, edhepse në realitet mar-rëdhënia është më gjasë sforcuese në kup-timin reciprok. Me rritjen e intereseve lokalenë projekte relevante, poashtu edhe vullne-tarizmi dhe mobilizimi mund të rriten.Pjesëmarrja ekonomike poashtu mund tërritet me anë të strategjive të decentral-izuara të investimeve të cilat promovojnë

industri të shkallës së lartë dhe shfrytëzimmë të mirë të resurseve lokale, lëndës sëparë dhe aftësive.

DisavantazhetEkziston një numër i disavantazheve brendadecentralizimit, por këto disavantazhemund të shmangen nese procesi menaxho-het mirë. Decentralizimi mund të fuqizojëelitat lokale dhe nuk prodhon automatikishtpërfitime në efikasitet, duke shtuar kështukostot e jo duke i zvogëluar ato. Një rreziktjetër është se përfitimet nga decentraliziminë kuptim të ofrimit të përmirësuar të shër-bimeve mund të fillojnë me humbje tëekonomisë së shkallë. Poashtu edhe stan-dardet mund të rrëshqasin. Involvimi ikomunitetit shpesh rrit kualitetin e shër-bimeve, por nganjëherë, përkundër afër-sisës së shfrytëzuesve të fundit, distancanga qeveria qendrore rezulton në shërbimetë kualitetit të ultë. Në këtë kuadër, mund tërrisë disparitetet në mes të grupeve tëndryshme sociale.

Llogaridhënia dhe qeverisjalokaleKonfuzioni aktual mbi atë se kush ështëpërgjegjës për çka, posaçërisht në relacionme ofrimin e shërbimeve (shiko kutinë 4.9),buron nga sistemi tejet kompleks dhe konfuzqë tërheq linja të paqartësisë në përgjegjësidhe parandalon qytetarët që të kërkojnëllogari nga qeveria e tyre. Gjatë konsul-timeve, zyrtarët komunalë në mënyrë tëvazhdueshme kanë theksuar brengat e tyreqë komunat janë zakonisht të konsideruara

kapi

tulli

kat

ër -

Qev

eris

ja:s

a ës

htë

larg

nga

nje

rëzi

t?

69

KORNIZA 4.8. SATISFAKSIONI DHEPJESËMARRJA POZITIVE:

1. Njerëzit në komuna që kanë shkallë më të lartë të satisfaksionit poashtu kanë shkallë më të lartë të pjesëmarrjes pozitive.

2. Marrëdhënia më e fuqishme është ndërmjet sensit se komuna është duke shkuar në drejtim të duhur dhe pjesëmarrjes pozitive..

KORELACIONI NDËRMJET SATISFAKSIONIT DHEPJESËMARRJA

KORNIZA 4.9. KONFUZIONI RRETH PËRGJEGJËSIVE Masa e konfuzionit të respondentëve është determinuar duke pyetur responden-tët se cili autoritet ata besojnë është përgjegjës për funksionimin dhe zhvillimine secilit shërbim. Respondentët në përgjigjet e tyre kanë ofruar disa autoritete:autoritetet komunale lokale, autoritetet qendrore të Kosovës, UNMIK-un, ndër-marrjet publike dhe autoritetet e Beogradit. Niveli i konfuzionit ishte matur memasën e variacionit ndërmjet opcioneve 'për servis' që do të thotë, sa herërespondentë të ndryshëm zgjodhën autoritete të ndryshme për të njëjtin shër-bim. Variacionet janë mjaft të larta për të gjitha shërbimet në Kosovë.Tregues tjetër i konfuzionit ka qenë masa deri në të cilën një përqindje e lartë erespondentëve u atribuojnë përgjegjësi autoriteteve lokale të cilat përgjegjësi janëqartazi në duart e UNMIK-ut, sipas Rregulloreve. Për shembull, shumica erespondentëve iu kanë atribuuar përgjegjësi autoriteteve lokale komunale përkonsistencë në furnizimin me ujë dhe kanalizim, dhe sanitari (66% dhe 65%,përkatësisht). Derisa Rregullorja 2000/45 thotë se komunat janë përgjegjëse përofrimin e këtyre shërbimeve, Rregullorja 2000/49 ka themeluar Departamentin eShërbimeve Publike dhe ndërmarrjet publike për ofrimin e këtyre shërbimeve.Sipas Rregullores 2000/49 (shiko Nenin 3.1 të Rregullores 2000/45 dhe Nenin1.2 dhe 2.2 të Rregullores 2000/49), struktura komanduese dhe kontrolluese ekëtyre ndërmarrjeve nuk është në duart e komunës. Ngjashëm, është epamundur të sigurohemi nese shumica e respondentëve e kanë pasur përgjigjene saktë"ose "të pasaktë"për secilin shërbim për shkak së në disa raste ndarja ekompetencave nuk është e definuar qartë, e jo vetëm pak e kuptuar nga publikuKosovar. Si pasojë, mund të argumentohet se për shërbime të caktuara nukekziston përgjigje e "saktë".

Mozaiku i Kosovës, UNDP, 2003

si struktura që kanë shumë kompetenca oseautoritet, gjë të cilën nuk e kanë, dhe kjomund të minojë legjitimitetin e tyre në sytë evotuesve, kur ata (komunat) nuk sjellin rezul-tatet e pritura. Sidoqoftë, organizatat eshoqërisë civile kanë kritikuar qeveritë komu-nale se kanë qenë të paqarta në deklarimine kompetencave për të arsyetuar pasivitetine tyre dhe shërbimet e dobëta, duke thënëse komunat shumë rrallë ndërmarrin ndon-jë aksion për të informuar më mirë publikunpër kompetencat që i kanë32.

Decentralizimi në kontekstin eKosovësSipas AZHNJ, popullsia në Kosovë besonse mund të ndikojë më shumë në vendimetnë lidhje me fqinjësinë e tyre sesa nëvendimet në lidhje me komunat e tyre aponë lidhje me Kosovën si tërësi. (shiko fig-urën 4.2). Ekziston një percepcion që sa më

afër vendim-marrjes të jenë njerëzit, aq mëshumë ndikim mund të ushtrojnë. Kjo pikëështë ilustruar në "Mozaikun e Kosovës", icili ka raportuar që njerëzit do të dëshironintë shihnin transferin e kompetencave nëkomuna të shërbimeve më themelore, siçështë rryma elektrike (shiko figurën 4.3).

AZHNJ poashtu ka gjetuar se sa më afër qëtë jetë ekonomia familjare ndaj objektit

shëndetësor apo arsimor, aq më i madh dotë jetë shansi që ndonjë anëtar i asaj famil-jeje të jetë zyrtar lokal i qeverisë apo anëtari ndonjë partie politike. (shiko tabelën 4.2)"Lidhjet" e banorëve në vendet rurale bijnënë mënyrë drastike në proporcion me dis-tancën nga qendra, e më to edhe ndikimet.Prandaj, aspektet e decentralizimit janë pri-oritet urgjent, përndryshe Kosova mund tëekperiencojë shkatërrim gradual tëkushteve të jetesës në vendet rurale dhemigrim masiv në vendet urbane.

Edhepse njerëzit e rëndomtë kanë besim tëmadh në decentralizim, institucionet dheshoqëritë e ndryshme kanë shfaqur brengate tyre rreth decentralizimit si proces. Nëkontekstin Kosovar, decentralizimi ështëpolitizuar në vija etnike. Ky polarizim mundtë zvogëlohet nëpërmes të një procesi i cilisiguron mekanizma pjesëmarrës për tëgjitha komunitetet. Propozimi i Këshillit tëEuropës për decentralizim diskutohet nëKapitullin e Gjashtë.

Për shkak të konfliktit etnik dhe madhësisësë vogël, Kosova duhet të fokusohet nëzgjidhje politike e jo në modelime adminis-trative apo "kantonizime". Shumë shtresa tëqeverisë janë të panevojshme ose kundër-produktive. Për shkak të nevojës që komu-niteti serb të ketë në duart e veta procesetvitale dhe për shkak të frikës së shumicës sëkomunitetit shqiptar që çfarëdo zgjidhjeadministrative mund të shpie në ndarje tëKosovës, duhet të gjendet një zgjidhje e cilai përkrah të gjitha komunitetet etnike dherisiguron ato se fuqia nuk do t'iu merretarbitrarisht pa pajtimin e tyre.R

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

70

TABELA 4.2 DISTANCA NGA OBJEKTETSHËNDETËSORE DHE ARSIMORE DHE

GJASAT PËR AKTIVITET POLITIK

Distanca deri tek objektetmë të afërta themelore

shëndetësore dhe arsimoreMë pak se një 1 kmPrej 1 deri në 3 kmPrej 3 deri në 5 km

Prej 5 deri në 10 kmMbi 10 km

Anëtar i ekonomisë famil-jare në qeverinë lokaleapo në parti politike (%)52.37534.6759.3253.051.2

Burimi: UNDP Kosovë, AZHNJ 2004

FIGURA 4.2 PËRQINDJA ENJERËZVE QË MENDOJNË SE

MUND TË NDIKOJNË NË VENDIMMARRJE DUKE QËNDRUAR NËDISTANCË NDAJ PROCESIT TË

VENDIM-MARRJES

Burimi: UNDP, HDS, 2004

FIGURA 4.3 SHËRBIMET QË DO TËDUHEJ TË FUNKSIONONIN MË

EFEKTIVISHT NË NIVELIN LOKAL

Burimi: Mozaiku i Kosovës 2003

Qeverisja në sektorin edrejtësisë dhe të sigurisë nëKosovëKy seksion tenton të identifikojë marrëd-hënien në mes të zhvillimit njerëzor dhetemave të pjesëmarrjes dhe përfaqësimi,apo mungesat në këtë rast, në sektorin edrejtësisë dhe sigurisë (shiko kutinë 4.13).Për qëllimet e këtij raporti do të shqyrtohenvetëm shërbimet juridike/korrektuese, shër-bimet e emergjencës civile dhe ato institu-cione civile të ngarkuara me menaxhimindhe mbikqyrjen e këtyre organeve.

Duke marrë parasysh statusin aktual politiktë Kosovës, shumë sektorë kanë mbetur sifuqi të rezervuara të UNMIK-ut. Si të tilla,pjesëmarrja dhe përfaqësimi Kosovar ështëi kufizuar rëndë apo edhe joekzistent. SipasRezolutës 1244 të Këshillit të Sigurimit tëKB, Shërbimi Policor i Kosovës dheShërbimi Juridik/Korrektues është vendosurnën autoritetin e Zëvendësit të Përfaqë-suesit Special të Sekretarit të Përgjithshëm(PSSP) dhe COMKFOR-it (Komandantit tëForcave në Kosovë) të NATO-s. Duke emarrë parasysh këtë, duhet të theksohet senë esencë Kosovarët e formojnë shtyllën epolicisë dhe sistemit juridik. Në fakt,momentalisht janë rreth 6,000 zyrtarë tëSHPK-së (15% prej të cilëve janë femra33)dhe vetëm rreth 15 prokurorë ndërkombë-tarë. Për më tepër, më shumë se 90% erasteve kriminale dhe afër 100% e rastevecivile janë dëgjuar nga gjykatësit lokalë.

Rasti i zhvillimit njerëzot përmbikqyrjen demokratike të sektorittë drejtësisë dhe sigurisëInstitucionet publike që janë të drejta, trans-parente dhe efektive janë pika kyçe në kri-jimin e një ambienti të duhur shoqëroro-ekonomik, të nevojshëm për të siguruarzhvillim njerëzor në Kosovë. Pa mbikqyrjedemokratike të institucioneve të sigurisë dhepa qasje të barabartë në drejtësi, zhvilliminjerëzor nuk do të ec përpara.

Të gjithë Kosovarët e dijnë shumë mirë qëinstitucionet e sigurisë mund të sulen nëpjesëtarët më të ndieshëm të shoqërisë,duke penguar betejat e tyre të përditshmepër mbijetesë dhe duke i prerë liritëthemelore të tyre. Përgjatë gjithë historisë,qeveritë autoritare kanë rezistuar ose i kanëzbrapsur lëvizjet drejt pjesëmarrjes dhe për-faqësimit më të madh, duke u arsyetuar sedemokracia është jokompatibile me rendinpublik dhe sigurinë personale34. Por të dhë-nat sugjerojnë që e kundërta e kësaj është evërteta: mbikqyrja demokratike dhe civile eqeverisë dhe sektorit juridik, larg nga rreziki-mi i sigurisë personale, në fakt janë esen-ciale për këtë sistem.

Forcat jugosllave të sigurimit dhe sistemijuridik, të udhëhequra nga Serbia kanë dësh-tuar në përfaqësimin e nevojave dhe aspi-ratave të shumicës së qytetarëve, dhe nëkohë të caktuara, në mënyrë të vendosurkanë kërkuar të minojnë pjesëmarrjen Koso-

vare në vendim-marrje në lidhje më çështjetqë ndikonin drejtpërdrejtë në jetërat e tyre.Në këtë aspekt konflikti (si ai paqësor dhelufta e armatosur) ka qenë rezultat i pae-vitueshëm. Sot, pjesëmarrja dhe përfaqësimiKosovar në drejtësi dhe siguri është ende ikufizuar. Në të njëjtën kohë, prania e struk-turave paralele vazhdon të jetë prezente. ka

pitu

lli k

atër

- Q

ever

isja

:sa

ësht

ë la

rg n

ga n

jerë

zit?

71

TABELA 4.3 BUXHETI I PËRGJITHSHËM I KOSOVËS 2004PËRMBLEDHJA E PËRCAKTIMEVE: DREJTËSIA DHE SIGURIA

Buxheti i Përgjithshëmi Kosovës 2004Rendi dhe Siguria Publike (SHPK, Jurisprudenca etj)Shërbimi Policor i KosovësDrejtësia (duke përfshirë Departamentin e Admin. juridik)Shërbimet përmirësueseTotali

Përcaktimet në EuroFY 2004-2005

80 861 84652 960 00014 228 25011 000 000

632 325 922

Përqindja e përcak-timeve totale

12.78%8.37%2.25%1.73%

100.00%

Burimi: MEF, Buxheti i Konsoliduar i Kosovës, 2004

KORNIZA 4.10. DEFINIMI I SEKTORIT TËDREJTËSISË DHE SIGURISËPërgjithësisht, sektori i drejtësisë dhe sigurisë është idefinuar si grup institucionesh ku përfshihen, poredhe nuk kufizohen: organet të cilat janë të autor-izuara dhe të organizuara nga shteti për të përdorurforcën sikurse shërbimi policor, forcat e mbrojtjes,organizatat e emergjencës civile, shërbimet e zbulim-it/inteligjencës, forcat paramilitare, kontrolli i kufjve,shtëpitë përmirësuese, dhe jurisprudenca. Ky sektorpoashtu përfshin institucionet civile të ngarkuara memenaxhimin dhe mbikqyrjen e ekzekutivit (dukepërfshirë zyrat e presidentit/kryeministrit, organet ekoordinimit të sigurisë kombëtare dhe ministrisë siajo e mbrojtjes, e brendshme dhe e drejtësisë),legjislativin (parlamentint, kuvendet dhe komisionet etyre relevante të mbrojtjes, të çështjeve të brendshmedhe të drejtësisë) si dhe mekanizmat e kontrollitfinanciar të menaxhuar, për shembull, nga ministriae financave dhe komisioni parlamentar për financa.

Njerëzit e varfër dhe të rezikuar përgjithë-sisht theksojnë se siguria e dobët ështëpengesa kryesore në zhvillimin e tyre njerë-zor. Në një anketë të kohëve të fundit, 81%e Kosovarëve të intervistuar besonin se situ-ata e sigurisë në Kosovë është përmirësuarose ka mbetur e njëjtë me atë të vitit 2003,dhe 56% punën e SHPK-së e konsiderojnësi të shkëlqyeshme ose të mirë35. Sidoqoftë,respondentët serbë nga Kosova pothuajsenë dy herë më shumë besonin se kushtet esigurisë ishin edhe më të dobëta gjatë peri-udhës së njëjtë (29% krahasuar me 16%).

Shumë vende kanë rënë në kurthin e rrethitvicioz të varfërisë dhe konfliktit, posaçëristhato vende të cilave iu mungojnë institucionetë qëndrueshme juridike dhe të sigurisë, përtë mbajtur paqen dhe rendin. Sidoqoftë, nëshumë vende, fuqia e madhe e shërbimevejuridike dhe të policisë mund të jetë penge-sa më e madhe në ndërtimin e institucion-eve njëmend të hapura dhe demokratike.Drejtësia dhe siguria nuk ushtrohen thjeshtnga akterët qeveritarë (ose jo-qeveritarë)mbi individët dhe komunitetet; ato duhet tëaplikohen në mënyrë të duhur nëpërmes tëmenaxhmentit dhe mbikqyrjes së këtyreinstitucioneve. Ky është element fundamen-tal i qeverisjes demokratike dhe sundimit tëligjit. Për sundimin e ligjit në Kosovë, prior-itet kryesor është krijimi i një sistemi tëunifikuar (duke përfshirë edhe shpërbërjene strukturave paralele) dhe me qasje më tëlehtë.

Derisa qeveria ka përgjegjësin për t'i ofruarqytetarëve të vet drejtësi dhe siguri, asnjëqeveri nuk mund të jetë e sigurtë apo pros-peruese nese populli i vet ka frikë nga ofrue-sit e shërbimeve juridike apo të sigurisë. Kjoposaçërisht është e vërtetë në shoqëritë edala nga konfliktet e dhunshme dhe qëjanë në tranzicion nga institucionet dhepraktikat autoritare.

Plani për implementimin estandardeve për Kosovës: rrugapërparaBashkësia ndërkombëtare i vlerëson lartëstandardet e qeverisjes së mirë të institu-cioneve të reja publike të Kosovës siparakusht për diskutimet mbi statusin eardhshëm politik të Kosovës. Si pasojë, pas

konsultimeve disamujore në mes të zyr-tarëve të IPVQ-së dhe UNMIK-ut, në fundtë Marsit 2004 është bërë plani për imple-mentimin e standardeve për Kosovën. I cilimund të shikohet si 'udhërrëfyes', kundrejttë cilit mund të matet sektori i drejtësisë dhesigurisë së Kosovës.

• 'Standardet për Kosovën' e përshkrua-jnë Kosovën si vend ku institucionet publikejanë përfaqëuese dhe demokratike, kusundimi i ligjit është efektiv, i respektuar dheme qasje për të gjithë…36" . Duhet të bëhetçdo përpjekje për të filluar me angazhimine qytetarëve dhe institucionet lokale në dia-logun për të gjitha aspektet e qeverisjes dherespektimin të ligjit, duke përfshirë këtufushat e ndieshme ku fuqitë nuk janë trans-feruar ende në IPVQ. Në demokracitë efuqishme, edhe çështjet më delikate zyrtarei nënshtrohen mbikqyrjes civile dhe shpesh-herë analizimit publik.

• PISK përshkruan aksionet që duhetndërmarrë nga ana e IPVQ-së dhe institu-cionet tjera për të arritur këto standarde.Aksionet e UNMIK-ut në pjesët më tëmadhe të planit, janë në përkrahje të IPVQ-së. Në disa raste, posaçërisht në fushat ekompetencave të rezervuara (siç ështësundimi i ligjit), UNMIK-u mban përgje-gjësin primare për veprim, pasi që mbanpërgjegjësinë ligjore dhe funskionale përkëto Standarde"37.

• Në dritën e dhunës së 17-20 Marsi2004, prioritet imediat është krijimi i rendittë ligjit, ndjekja e shkaktuesve të dhunësdhe respekti publik i rendit dhe iligjit.38"Edhepse kompetenca janë në dorë tëUNMIK-ut, konsultimet e rregullta meIPVQ-në për çështjet e rendit dhe ligjitmund të kontribuojnë shumë në restaur-simin e stabilitetit të nevojshëm për tëadresuar në mënyrë efektive burimet eshpërthimit të dhunës së fundit.

• Është esenciale që institucionet eKosovës, duke përfshirë institucionet e qev-erisë, parlamentin dhe organet e nivelitkomunal, të shënojnë progres në lejimin epjesëmarrjes së të gjitha komuniteteve dhenë përpilimin dhe implementimin epolitkave që mbrojnë plotësisht të drejtatR

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

72

dhe reflektojnë nevojat e të gjitha komu-niteteve39." Mbrojtja dhe promovimi i tëdrejtave njerëzore involvon të gjitha nivelet eqeverisë dhe duhet të jetë e pranishme tëgjitha institucioent publike, por posaçërishtnë institucionet e sektorit të drejtësisë dhesigurisë.

Përkundër numrit të pafundëm të sfidave qëballafaqohen me rritjen e pjesëmarrjes dhepërfaqësimit në Kosovë, ekzistojnë disashenja të progresit në sektorin e sigursë, qëduhet të inkurajohen. Kapaciteti i ndërtuargjatë pesë viteve të fundit, është themel përçdo vendim-marrje në këtë sektor, ështëpërgjegjësi e Kosovarëve.

Si dokument i gjallë, PISK do të shqyrtohetdhe revidohet në muajt e ardhshëm për tësiguruar se aksionet e implementuar nëafat të shkurtër do të maksimalizojnë pro-gresin drejt arritjes së standardeve. Përshembull, seksioni për kthimin dhe lirinë elëvizjes është duke iu nënshtruar disandryshimeve në dritën e ngjarjeve të Marsit,në mënyrë që të sigurohet që aksionet eplanifikuara të mund të përmbushin stan-dardet.

Ka mbetur vetëm edhe një vit deri në Korrik2005. Prandaj, në sektorin e drejtësisë dhesigurisë duhet të krijohet vëmendje ebashkërenditur për të ndërtuar përgjegjësitëe menaxhmentit dhe mbiqkyrjes civile, nëmënyrë që të përgatiten për një pako të rerealitetesh operacionale. Këtu ka gjasa tëpërfshihen:

• Redukime të dukshme në policinë eUNMIK-ut, si dhe në personelin ndërkom-bëtar në Departamentin e Drejtësisë, (shikotabelën 4.4).

• Transferimi i shumicës së operacioneveregjionale policore tek SHPK-ja, të shoqëru-ara me dorëzimin e funksioneve qendrorederi ka mesi i vitit 2006. Deri në këtë kohë,SHPK duhet të jetë bërë entitet plotësisht ivetëqëndrueshëm, i financuar nga Buxheti iKosovës.40"

• Zhvillimi i mëtejmë i Zyrës Ndërlidhësepër Siguri Publike, e krijuar në Janar 2004brenda Zyrës së Kryeministrit, duhet të rrisërrjedhën e informacioneve në çështjet qëkanë të bëjnë me rendin dhe ligjin.

Me përshpejtimin e përgjegjësive opera-cionale dhe politike, duhet t'i kushtohetvëmendje e veçantë angazhimit të civilëve(nga brenda dhe jashtë qeverisë) në mena-xhimin dhe mbikqyrjen e akterëve të drejtë-sisë dhe sigurisë. Korniza politike që balan-con interesat dhe pjesëmarrjen e akterëvetë ndryshëm në sektorin e drejtësisë dhe sig-urisë - duke përfshirë qeveritë lokale dhe atëqendrore, ekzekutivin, legjislaturën, mediatdhe shoqërinë civile - do të promovojë qël-limet e ndërlidhura të qeverisjesdemokratike dhe zhvillimit njerëzor.

Analiza e prezentuar në këtë kapitull kashkoqitur disa sfida kryesore për thellimindhe zgjerimin e qeverisjes demokratike nëKosovë; sidoqoftë, në këtë dokument nukjanë përfshirë shumë çështje tjera të rëndë-sishme. Kapitulli i Pestë fokusohet në"Shumicën e Heshtur" në kuptim të pjesë-marrjes; grupet e ndjeshme janë të lënajashtë procesit në masë të madhe. Në këtëlinjë, Kapitulli i gjashtë rekomandon refor-mat kryesore politike dhe institucionale përzgjerimin e pjesëmarrjes dhe përfaqësimittë qytetarëve dhe për fuqizimin e qeverisjessë mirë demokratike në Kosovë.

kapi

tulli

kat

ër -

Qev

eris

ja:s

a ës

htë

larg

nga

nje

rëzi

t?

73

Data

PërqindjaRritje/ZvogëlimDhjetor 2003Shtator 2003Qershor 2003 Mars 2003Tetor 2002Qershor 2002

Totali i SHPK-së

20% Increase5 7045 7695 2075 2475 2404 770

Totali iUNMIK-P

18% Decrease3 7353 7274 0674 3894 2744 524

TABELA 4.4: REDUKTIMET NË POLICINË EUNMIK-UT

Burimi: UNMIK Police Press Office

SHUMICA E HESHTUR KA

PIT

ULL

I 5

Pa marrë parasysh sesa të hapura ndajpjesëmarrjes janëstrukturat e qeveris-jes, apo sa përfaqë-suese mund të jenëgrupe të caktuarashoqërore lehtë dhepa qëllim mund tëlihen jashtë procesit tëvendim-marrjes dhepër pasojë edhe jashtëprocesit të zhvillimit

kapi

tulli

i pe

stë

- Sh

umic

a e

hesh

tur

75

Hyrje"Fuqia e një shoqërie mund të matet meatë se si i trajton anëtarët e vet më tëdobët…" - Mahatma Gandhi

Pjesëmarrësja dhe përfaqësimi kanë përqëllim fuqizimin e njerëzve që të kenë zëdomethënës në vendim-marrje dhe për tëkërkuar llogari nga liderët e tyre. Por, çkandodh me pjesëtarët më pak të fuqishëm tëshoqërisë, të cilët zakonisht kanë më pakkohë të ushtrojnë të drejtat e tyre politike nëbetejen e tyre për t'u përballur me jetën epërditshme? Që nga femrat e paarsimuaradhe rinia e papunë e deri tek minoritetet qëfrikësohen për (pa)sigurinë e tyre, dheinvalidët e të moshuarit të cilët kanë nevojëpër vëmendje të përditshme, Kosova ka njëpjesë bukur të madhe të grupeve 'tëndieshme' që në shoqërinë e saj janë tëmargjinalizuar. E kujt është përgjegjësia përtë siguruar që çështjet e tyre kritike, shpeshçështje këto për jetë a vdekje, janë të priori-tizuara në qeverinë e preokupuar me pre-sione të panumërta konkurruese në bazaditore.

Pa marrë parasysh se sa të hapura ndajpjesëmarrjes janë strukturat e qeverisjes,apo sa përfaqësuese mund të jenë grupe tëcaktuara shoqërore lehtë dhe pa qëllimmund të lihen jashtë procesit të vendim-marrjes dhe për pasojë edhe jashtë procesittë zhvillimit. Siç është vërejtur në disaRZHNJ, pothuajse secili vend (pavarësishtnese është i pasur apo i varfër) ka një apomë shumë grupe etnike që nuk përfiton nëmënyrë të plotë nga frytet e zhvillimit dhe qëniveli i tyre i zhvillimit njerëzor është shumëmë poshtë se mesatarja në nivel nacional1.Siç ilustron RZHNJ Regjionale e titulluar"Romët në Europën Qendrore dhe Lindore",grupet e margjinalizuara siç janë romët,kanë nevojë për vëmendje dhe politika tëvecanta për të lehtësuar kyçjen e tyre nëshoqëri2.

Ky kapitull përqëndron vëmendjen në disagrupe të ndjeshme, posaçërisht tek femrat,rinia e papunësuar, fermerët me kushteminimale për jetesë dhe minoritetet(posaçërisht RAE - romët, ashkalinjtë dheegjiptianët). Derisa pranon se kjo në asnjëmënyrë nuk është listë e gjatë e njerëzve të

margjinalizuar në Kosovë, ky kapitull do tëofrojë diskutim më të thellë për ato grupeqë në kapitullin e dytë janë konstatuar tëjenë në ekstremin e ulët të shkallës së zhvil-limit njerëzor. Poashtu do të përmenden dhegrupet tjera të margjinalizuara duke përf-shirë invalidët dhe njerëzit më çrregullimettraumatike në Kosovë, pesë vite pas për-fundimit të konfliktit.

Kur parimet demokratike të pjesëmarrjesdhe përfaqësimit ia dalin të sigurojnë zhvil-limin njerëzor, duhet të bëhet çdo përpjekjee mundshme që të ndihmohen edhe grupetmë të ndieshme. Zërat dhe ndikimi i tyre nëvendim-marrje lehtë mund të mos merretparasysh nese nuk ekziston përkrahja ngapromovuesit e drejtësisë sociale që mund tëflasin në mënyrë aktive dhe të lobojnë nëemrin e tyre. Në njëfarë mënyrë, agjendapër të eliminimin e pengesave të shumtame të cilat ballafaqohet Kosova, është mjaftkomplekse dhe e gjërë. Në anën tjetër,rrjetet për ndryshimin dhe disponuesh-mërinë e resurseve njerëzore, qoftë brendashoqërisë civile dhe qeverisë, janë impre-sionuese. Ndoshta shenja më inkurajueseështë kur individët e ndieshëm apo të stig-matizuar në kuptimin shoqëror aktivizojnëfuqinë dhe kreativitetin e tyre të brendshëmpër të udhëhequr zhvillimin e tyre dhe për tëpërmirësuar kushtet jetësore brenda komu-niteteve të tyre. Edhepse si proces është ingadalshëm dhe i mundimshëm, kjo saktë-sisht është sfida me të cilën ballafaqohenme mijëra Kosovarë dhe familje të tyre qëkërkojnë mundësi më të mira jetese dhebarazie para ligjit.

Femrat Sikurse në vende tjera të Europës Lindore,aranzhimet socialiste që "garantonin" barazigjinore dhe zakone tradicionale qëthirreshin në respektimin e femrave, i kanëdhënë hapësirë argumentit që Kosovës nuki duhen ligje, institucione apo zëdhënës tëposaçëm për femrat. Aranzhimet e reja,arsyetohej, vetëm se do t'i margjinalizoninfemrat si grup i posaçëm interesi dhe do t'i"getoizonte" brengat e tyre. Siç është treguarnë Figurën 5.1, kjo pikëpamje në Kosovënuk ka mbizotëruar dhe është arritur shumënë kuptim të kyçjes së femrave në rrjedhatshoqërore. Në të vërtetë, siç është diskutuar

në Kornizën 5.2., promovimi i barazisë gji-nore është bërë pjesë integrale e zhvillimitpolitik të Kosovës.

Varfëria e mundësivePërkundër këtyre arritjeve, ekziston njënumër i madh sfidash që duhet të tejkalo-hen për të siguruar se femrave Kosovare iuofrohen mundësi të barabarta. Kosovamund të përfitojë shumë nga angazhimiproaktiv i femrave në fushat e politikës, atosociale, të ekonomisë dhe ato kulturore.Sidoqoftë, shumë femra ballafaqohen mevarfëri në mundësi, jo vetëm në kuptim tëarsimimit siç shihet në Kapitullin 2, porpoashtu edhe në kuptim të roleve të para-caktuara të tyre shoqërore. Ky seksion anal-izon sfidat kryesore me të cilat ballafaqohenfemrat Kosovare në shtëpi dhe në tregun epunës.

Trajtimi i femrave në shtëpiShtëpia është vendi më i zakonshëm kumanifestohet pabarazia gjinore dhe Kosovanuk përbën përjashtim. Siç është vërejturtek Folbre3, "tranzicioni" në Europën Lindoreka krijuar në disekuilibër të punës sëpapaguar, në mes të meshkujve dhe fem-rave. Eliminimi i shërbimeve të ofruara papagesë nga shteti në të kaluarën (përku-jdesja shëndetësore, përkujdesi ndaj fëmi-jëve, etj.), të gjitha shpesh kanë rezultuar nëplotësimin e zbrazëtisë së krijuar dhe tanifemrave u mbetet të bartin barrën e tranzi-cionit. Në Kosovë, femrave iu caktohet sasinë rritje e punës, siç janë punët e shtëpisëdhe përkujdesi ndaj fëmijëve. Përveq kësaj,përkrahja e arsimimit të femrave nga famil-jet është e ulët apo mungon. Ngjashëm,pjesëmarrja në përmirësim e sipër në jetënpublike (në organizata qeveritare e jo-R

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

76

KORNIZA 5.1. KYÇJA E GJINIVE NË RRJEDHAT SHOQËROREKombet e Bashkuara e definojnë kyçjen e gjinive në rrjedhatshoqërore si "proces të vlerësimit të implikimeve për femrat dhemeshkujt në çfarëdo veprimi të planifikuar, duke përfshirë legjisla-cionin, programet apo politikat në të gjitha fushat dhe në të gjithanivelet. Është strategji që ka për qëllim bërjen e brengave tëmeshkujve dhe femrave dimension integral të dizajnimit, implemen-timit, monitorimit dhe vlerëzimit të politikave dhe prgrameve në tëgjitha sferat politike, ekonomike dhe shoqërore në mënyrë që sifemrat poashtu edhe meshkujt të përfitojnë në mënyrë të barabartëdhe që pabarazia të mos zëjë vend.

"Gender Mainstreaming in Practice: A Handbook" (UNDP:Regional Bureau for Europe and CIS)

Kyçja e gjinive në rrjedhat shoqërore në Kosovë është definuarnëpërmes të krijimi të mekanizmave institucionalë, ligjeve, zyrave,standardeve dhe aktiviteteve, qëllim i të të cilave është "fuqizimi ifemrave në Kosovë". Në këtë kuadër, Zyra për Qeverisje të Mirë, ecila është formuar në kuadër të Zyrës së Kryeministrit, është dukepunuar në një spektër politikash dhe strategjish:

• Krijimi i administratës dhe shërbimeve civile në nivelin lokaldhe qendror, të bazuar në standardet ndërkombëtare.

• Institucionalizimi i çështjeve gjinore dhe barazisë gjinore nëKosovë.

• Krijimi i politikës që promovon barazinë gjinore në adminis-tratën civile.

• Përmirësimi i rolit dhe shtytja e pozitës së femrës në procesetvendim-marrëse.

• Krijimi i një bashkëpunimi më të suksesshëm në mes të insti-tucioneve lokale dhe shoqërisë civile.Krijimi i një bashkëpunimi më të mirë në mes të gjitha hallkave tëzinxhirit që qeverisin në Kosovë, posaçërisht në qeverinë ekzekutivedhe atë ligjvënëse, ku si parim dhe themel është barazia gjinore dheroli i femrave1.

Në Kosovë deri më tani janë krijuar disa mekanizma institucionale,duke përfshirë:

• Konventa mbi eliminimin e të gjitha formave të diskriminimittë femrave (KEGFD) është pjesë e Kornizës Kushtetuese të Kosovës2.

• Zyra e UNMIK-ut për Çështje Gjinore.• Zyra e Qeverisjes së Mirë, të drejtave njerëzore, mundësive të

barabarta, në kuadër të Zyrës së Kryeministrit.• Komisioni për mundësi të barabarta dhe çështje gjinore pranë

Parlamentit të Kosovës• Grupi ndër-ministror i barazisë gjinore, brenda qeverisë së

Kosovës• 10 përfaqësues të ministrive në çështjet gjinore• 30 zyra komunale për çështje gjinore• 12 komisione për barazi gjinore të kuvendeve komunale • Zyra e Ombudspersonit• Ligji mbi Barazinë Gjinore• Ligji i Anti-diskriminimit.• Plani veprues për arritjen e barazisë gjinore.

Një sukses i rëndësishëm që është arritur në Kosovë është kërkesaqë së paku 30% e ulëseve parlamentare t'u takojnë femrave.

1 Marrur me leje nga raporti i IGK-së në konferencën "A jemi në drejtimin e duhur të fuqizimit të femrës në Kosovë," (në shtyp 2004). Prezentim nga Cyme Mahmutaj, Zyra Këshilluese përQeevrisje të Mirë, të drejta njerëzore, mundësi të barabarta dhe barazir gjinore, pranë Zyrës së Kryeminstrit.2 Konventa mbi eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit të femrave (KEGFD) : "Vendet që kanë ratifikuar KEGFD-në janë të përkushtuara për të realizuar barazinë ndërmjet femravedhe meshkujve nëpërmes të sigurimi të qasjes së barabartë dhe mundësive të barabarta në jetën politike dhe publike, si dhe në arsimim dhe punësim. Për më tepër, komisioni përgjegjës përmbikqyrjen dhe implementimin e KEGFD periodikisht lëshon rekomandime të cilat mund të udhërrëfejnë vendet për npër veprime konkrete për të eliminuar diskriminimin gjinor." In AstridaNeimanic dhe Arkadi Tortisyn, "Gender Thematic Guidance Note #2," UNDP Human Development Report Office/National Human Development Report Series, July 2003, 8.

qeveritare) dhe në ndërtimin e kapitalitshoqëror në këtë grup, nuk është gjërësishte promovuar. Realitetet shoqëroro-ekonomike, si këto që u përmendën, deku-rajojnë femrat Kosovare për të kërkuar stan-dard më të mirë të jetesës dhe për të ngrit-ur zërat për brengat e tyre të veçanta.

Preferenca për djemtëPozita e pafavorshme e femrave nëshoqërinë Kosovare është e ilustruar mirënga preferenca për të pasur fëmijëmeshkuj. Sipas Anketës Demografike tëShëndetit të Kosovës4, në të cilën respon-dentët janë pyetur rreth numrit të djemvedhe vajzave që dëshirojnë të kenë, ështëregjistruar preferencë e dalluar për djemtë.

Mesatarisht, femrat preferonin që të kenimë shumë djemë sesa vajza (22%), dhegratë e vjetra dëshironin të kenë më shumëfëmijë sesa ato të rejat.

kapi

tulli

i pe

stë

- Sh

umic

a e

hesh

tur

77

KORNIZA 5.2. NDRYSHIMI I REGJIMEVE GJINORE NË KOSOVË Dezintegrimi i socializmit shtetëror dhe përfundimi i Luftës së

Ftohtë ka bërë transformime të shumta në shoqëritë e EuropësLindore: ndryshime në sistemin politik; përpjekje për të zhvilluartregjet e hapura; shoqëri civile dhe media të lira; rikthim të pronës,bile edhe konflikt. Të gjitha këto ndryshime përshkruhen nga studi-ues të ndryshëm si "dhimbje të tranzicionit". Të gjitha procesettranzicionale janë të karakterizuara me përpjekje për të ristrukturu-ar institucionet shtetërore dhe ligjore dhe të ridefinojnë konceptet edrejtësisë dhe barazisë. Ridefinimi i roleve gjinore dhe lëvizjeve tëfemrave kanë pjesë integrale të këtyre transformimeve. Shpeshnëpërmes mjeteve të dhunshme, siç është dhuna seksuale e bërëgjatë konflikteve etnike në Jugosllavi, transformimet "gjinore" kaqenë thelbi i përpjekjeve për të krijuar legjitimitet dhe autoritet poli-tik për formacionet e reja politike (shtetet-komb, "demokracia", anë-tarësimi në NATO dhe BE, etj.).

Regjimi i mëparshëm socialist ka krijuar garancione dhembrojtje ligjore për të siguruar se femrat kanë të drejta të barabartanë punësim, çështje pronësore dhe në fusha tjera të ndryshme.Hapja e Universitetit të Prishtinës në vitin 1968 ka qenë ngjarjeshumë e rëndësishme jo vetëm për arsimimin në Kosovë si tërësi,por posaçërisht për arsimimin e femrave. Kushtetuta e Jugosllavisë,e vitit 1974 ka ofruar më shumë të drejta për femrat, në kohën kurarsimimi fillor u bë i detyrueshëm dhe shkallat e analfabetizmit patrënë dukshëm. Femrat me të madhe iu bashkuan radhëve të dok-torëve, juristëve, ekonomistëve, profesorëve të universitetit, etj.

Prapëseprapë, femrat vazhdonin të jenë përgjegjëse në rolet epunës tradicionale dhe paguheshin më pak sesa meshkujt.Kombinimi i barazive të parapara me ligj dhe roleve të detyruarashoqërore për femrat si amvise, nëna, dhe kujdestare, ka krijuar tëashtuquajturën "ngarkesë të dyfishtë". Për shembull, në Kosovëedhepse shkalla e arsimimit të femrave është rritur, shkalla e natal-itetit vazhdon të mbetet më e larta në vend.1

Një ndërrim i rëndësishëm ndodhi në vitet 1990 kur filloi dezintegri-mi i Jugosllavisë. Thirrjet për pluralizëm dhe formim të partive tëreja politike ka përkrahur një ambient të përshtatshëm për krijimine organizatave jo-qeveritare të femrave (p.sh. Motrat Qiriazi, Qendrapër Mbrojtjen e Fëmijës dhe Gruas) dhe qarqet politike të orientuarakah feminizmi filluan të shfaqen. Forumi i Gruas brenda LDK-së(Lidhja Demokratike e Kosovës) ishte një mjet i hershëm dhe irëndësishëm për organizimin dhe inkurajimin e grave shqiptare përtë marrur pjesë në jetën politike. Këto forume të ndryshme patënkrijuar një themel mbi të cilat më vonë u formuan organizata dherrjete tjera të grave, të cilat adresonin brengat nga më të ndryshmetë femrave në Kosovë (në vendet rurale dhe urbane, ndër femrat earsimuara dhe të paarsimuara, nënat, profesionistet, aktivistet, etj.).

Në të njëjtën kohë, diskurset fillestare nacionaliste me vetekanë ofruar forma të reja të dominimit, dhe shumë njerëz ato iquanin "kthimin në vlerat tradicionale". Të mobilizuar në të gjithamënyrat e vërejtura nga Yuval-Davis dhe Anthias, femrat u bënë"reprodukuesit" e kombit2. Ekistonte një presion i jashtëzakonshëmqë gratë shqiptare së pari duhet të luftojnë për pavarësinë e tyre dhemandej të brengosen për barazinë gjinore. Në periudhën e pasluftës,ky nuk është më qëllimi kryesor i aktivisteve për femra si dhe anë-tarëve të shoqërisë civile. Emancipimi i femrave shihet si proces fun-damental në zhvillimin politik.

Vërejtje: Shpesh nuk vlerësohet si duhet fakti se këto ndërrimepolitike kanë dhënë ridefinime të meshkujve dhe rolit të tyre nëshoqëri. Si për shqiptarët e poashtu edhe për serbët në Kosovë,konstruksionet e burrërisë mbi martirizmin, heroizmin dhe patri-otizmin kanë qenë dominante. Në mënyrë që IZHGJ të vendosjesnë qasjen të lidhur me pjesën tjetër të shoqërisë në kyçjen egjinive në rrjedhat shoqërore3, poashtu duhet të përfshihet edheanaliza sociale e roleve të paracaktuara të meshkujve.

1 Janet Reineck, "Seizing the Past Forging the Present: Changing Visions of Self and Nation Among the Kosova Albanians," in Anthropology of East Europe Revieë, Autumn 1993 (Special Issue:War Among the Yugoslavs).2 Nira Davis-Yuval dhe Floya Anthias, Eds., Women-Nation-State (New York: St. Martin's Press, 1989). Si reprodukues biologjikë të kolektiviteteve etnike; si reprodukues të kufijve të grupeveetnike/nacionale; si pjesëmarrëse qendrore në reprodukimin ideologjik të kolektivitetit dhe si përçues të kulturës së vet; si dallues të diferencës etnike/nacionale-si fokus dhe simbol nëdiskurset ideologjike të sjfrytëzuara në konstruktimin, reprodukimin dhe transformimin e kategorive etnike/nacionale; si pjesëmarrëse në betejat kombëtare, ekonomike, politik dhe ushtarake..3 Astrida Neimanic dhe Arkadi Tortisyn, "Gender Thematic Guidance Note #2," Zyra e raportit të zhvillimit njerëzor në UNDP/Seritë e raporteve kombëtare të zhvillimit njerëzor, Korrik 2003..

FIGURA 5.1 PREFERENCA PËR DJEMTË SI-PAS MOSHËS DHE VENDIT URBAN/RURAL

Burimi: SZK ADSHK 2004

Grup Moshat

Femrat në tregun e punësShumica e femrave të Kosovës (69%) nukmarrin pjesë në fuqinë e punës dhe, nërajonet rurale tre të katërtat e të gjitha fem-rave nuk marin pjesë në fuqinë formale tëpunës.

Siç shihet në Figurat 5.2, 5.3 dhe 5.4, anal-iza më e afërt e AZHNJ zbulon disa trendeshqetësuese të mundësive në dispozicionpër shumë femra në Kosovë. Siç është prit-ur ndoshta, përqindja e femrave që nukmarrin pjesë në fuqinë punëtore është më elartë në komunat me IZHNJ më të ulët, eedhe më e lartë ku papunësia epërgjithshme është më e madhe. Në komu-nat ku femrat janë më pak të arsimuara,pjesa e femrave që rrijnë në shtëpi poashtuështë e lartë

Përqindja e femrave të papunësuara që nëmënyrë aktive kërkojnë punë, ka gjasa tëbie dukshëm, kur ato mbërrijnë moshën 26vjeçare. Në këtë moshë, shumica e femravemartohen dhe dalin nga fuqia punëtore.

Ndarja gjinore e punësDuke shkoqitur të dhëna nga shifrat epërgjithshme, AZHNJ zbulon se mbi 85% tëfemrave që punojnë janë të punësuara nësektorin e shërbimeve, derisa vetëm 8%punojnë në industri dhe rreth 6% nëbujqësi. Anketa5 e vitit 2003 mbi Ndër-marrjet e Vogla dhe të Mesme (NVM-të) nëKosovë, ka gjetur se 23% e të punësuarëvenë këtë sektor janë femra dhe vetëm 6% tëNVM-ve janë pronë e femrave. Më pak se30% të juristëve, zyrtarëve të lartë dhemenaxherëve janë femra, dhe shifrat e njëj-ta qëndrojnë për postet profesionale dheteknike.

Rregulloret aktuale të zgjedhjeve detyrojnëtë arrihet kuota prej 30% për femrat. Përshkak të kësaj, 30% e deputetëve tëParlamentit të Kosovës janë femra.Edhepse 8 nga 19 kryesuesit e komisioneveparlamentare janë femra, vetëm një femëraktualisht është Ministre në qeveri dheasnjë femër nuk udhëheq ndonjë kuvendkomunal. Në postet e larta të qeverisëkomunale, femrat janë të mbinumëruaranga meshkujt. Prej totalit të 326 udhëhe-qësve të departamenteve komunale, vetëm22 janë femra dhe ky numër është i ndarënë dy pjesë të barabarta ndërmjet femraveshqiptare dhe serbe . Siç është diskutuar nëKapitullin 4, femrat poashtu mungojnëshumë në strukturat e udhëheqësisë brendapartive politike në nivelet qendrore dhelokale.

Siç është diskutuar më lartë, është bërëshumë në përmirësimin e pozaitës së fem-rave në shoqërinë Kosovare si dhe në pro-movimin e përfshirjes së tyre në jetën pub-like; megjithatë, mbeten shumë sfida qëduhet të zgjidhen. Në Kapitullin 6 janëparaqitur sugjerimet për reformat specifikenë këtë aspekt.

RiniaMeshkujt dhe femrat e reja në Kosovë (nënmoshën 25 vjeçare) përbëjnë 52% të pop-ullsisë dhe janë resurs i vlefshëm njerëzorpër t'u kapitalizuar në zhvillimin e ardhshëmtë Kosovës. Këtij grupi shoqëror duhet t'iofrohen mundësi që të vendosen në linjë tëbarabartë me homologët e tyre europianë,ose së paku të adresohen nivelet aktuale tëndjeshmërisëR

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

78

FIGURA 5.2 TË PAPUNËSUAR DHE NËKËRKIM TË PUNËS

Burimi: AZHNJ 2004 UNDP Kosovë

Grup Moshat

F5.3 PËRQINDJA E FEMRAVE JASHTËFUQISË PUNËTORE DHE ARSYET, SIPAS

MOSHËS

Burimi: AZHNJ 2004 UNDP Kosovë

PapunësiaRinia kosovare ballafaqohet me sfidashumë të mëdha, jo pak prej të cilavenënkuptojnë shkallën shumë të lartë tëpapunësisë; kjo shkallë është mbi 63% përtë rinjtë e moshës prej 15 deri në 24 vjeç.Sipas ESK-së7, 85% e të rinjve prej 15 deri19 vjeçar dhe të diplomuarve të gjeneratëssë fundit apo të atyre që kanë lënë shkollën,janë të papunë. Shifrat nga Departamenti iPunës dhe Punësimit8 tregojnë se në vitin2003, të rinjtë kanë vuajtur nga rritja më emadhe e papunësisë (14.6%). Shkalla epapunësisë tek femrat e reja është 74%,(shiko Figurën 5.2) derisa për meshkujt erinj është 56%. Duke marrur parasysh qërreth një e treta9 e popullsisë është nënmoshën 14 vjeçare, kriza e punësimit me tëcilën ballafaqohet gjenerata e ardhshme eKosovarëve është më shumë se alarmuese.

Sfidat në tregun e punësSfidat me të cilat ballafaqohen të rinjtë qëhyjnë në tregun e punës në Kosovë kërko-jnë vëmendje. Me rastin e hyrjes në fuqinëpunëtore, Kosovarët e rinj i bashkohen njëturmë të madhe njerëzish (rreth 580,00010)të cilët poashtu janë në kërkim të pjesëmar-rjes domethënëse në ekonomi. Për mëtepër, aftësitë e tyre janë të formësuara nganjë sistem arsimor i kualitetit të dyshuar.Andaj, shumica e tyre janë nën presion tëmarrin punë joformale, siç janë shitjet nërrugës dhe kështu me radhë. Sipas BankësBotërore11, mungesa e njohurive praktikedhe përvojës së punës, e kombinuar meaftësi të pakta, paraqesin barrierën kryesore

të punësimit për të diplomuarit dhe të rinjtëqë lëshojnë shkollat. Siç është diskutuar nëKapitullin 1, shkalla e regjistrimit në arsim-imin universitar në Kosovë ka rënë.Mungesa e zhvillimit në sektorin e arsimim-it ka nënkuptuar që nuk ka vende tëmjaftueshme në dispozicion për popullsinëe madhe të re. Një Raport i kohëve të fun-dit nga Riinvesti thekson nevojën urgjentepër reforma në këtë sektor, për të përgatiturnë mënyrë të duhur popullsinë e re tëKosovës për nevojat e tregut të punës nëshekullin 2112. Përndryshe, ka shumë gjasaqë shumë të rinj në Kosovë të mbesin tëpaaftë për një kohë të gjatë, të kenë niveletë ulëta pagash dhe, si rezultat, të rezikohenqë të bijnë në varfëri. Siç është elaboruar nëKapitullin 6, duhet të bëhen përpjekje tëveçanta për të krijuar mundësi dhe zgjedhjemë të mira për kët grup kryesor shoqëror.

Të varfërit ruralëSiç është vërejtur në Kapitullin 2, incidencae varfërisë është më e larta në vendetrurale, ku banon përafërsisht 60% e popul-latës. Tri herë më shumë njerëz jetojnë nëvarfëri ekstreme13 në vende rurale sesa nëvende urbane. Posaçërisht alarmues ështëfakti se përqindja e qytetarëve ruralë qëjetojnë me 1$ në ditë apo më pak është13% dhe përqindja e njerëzve që jetojnë paqasje në ujësjellës (48%) nuk tregon shenjatë përmirësimit.

Fermerët në mbijetesëMbi 57 % të ekonomive rurale familjareraportojnë se vetëprodhimi iu ofron pjesë tëkonsiderueshme të nevojave ushqimore përekonomitë e tyre familjare (shiko Tabelën5.1).

Remitencat nga farefisi që jeton jashtëKosovës, të cilat vlerësohet të jenë përafër-sisht rreth 500 milionë euro për vit14, janëende mbështetje e rëndësishme ekonomikepër një numër të madh ekonomish ruralefamiljare shqiptare. Për shumë njerëzruralë, zhvillimi bujqësor do të ndihmonte ka

pitu

lli i

pest

ë-

Shum

ica

e he

shtu

r

79

FIGURA 5.4 PAPUNËSIA SIPAS GJINISËDHE MOSHËS

Burimi: AZHNJ 2004 UNDP Kosovë

Pa prodhim shtëpiakProdhim mesatarProdhim të konsiderueshëm

Rural (%)26.615.857.6

Urbane (%)80.37.4

12.2

Total (%)51.411.936.6

TABELA 5.1: PJESA E BUJQËSISËMBIJETUESE

Burimi: AZHNJ 2004 UNDP Kosovë

në redukimin nga varshmëria prej remiten-cave dhe në të njëjtën kohë do të ofronterrugë për të dalur nga varfëria. Sidoqoftë,aktualisht ekziston tendecë apo mundësi evogël për të dalur nga bujqësia mbijetuese,që është forma dominuese e aktivitetitbujqësor sot në Kosovë. Rreth 80% të fer-mave kanë përafërsisht prej 0,5 deri në 2,0hektarë15. Duke marrë parasysh sipërfaqekaq të vogël, qasja në kredi është ekufizuar; për më tepër, pronësia e tokësmbetet e paqartë për shumë njerëz. BankaBotërore poashtu ka vërejtur mungesë tëekspertizës teknike dhe shfrytëzim të dobëttë mjeteve moderne nga ana e fermerëve.Për shembull, prodhuesit e gjedheve ështëkonstatuar të kenë njohuri të kufizuar mbikërkesat për ushqim të kostos më të ulëtdhe për nevojat veterinare, duke rezultuarnë sasi shumë të vogla qumëshit të prodh-uar16.

Bujqësia "mbijetuese" është tregues dhepasojë e varfërisë. Në Kosovë, numri injerëzve që jetojnë në këtë nivel dhe së kën-dejmi janë jashtë procesit shoqëroro-ekonomik dhe politik, ka nevojë përvëmendje serioze. Derisa Korniza 5.3 ilus-tron përfitimet e kooperativave bujqësore,Kapitulli 6 ofron disa sugjerime të mëtejmepër të promovuar zhvillimin bujqësor dhezhvillimin e bazuar në rajone në Kosovë.

Minoritetet në KosovësEnti Statistikor i Kosovës (ESK) vlerëson se,prej popullsisë totale të 1.9 milionëve, 88%janë shqiptarë, 7% janë serbë, dhe 5% janë"të tjerë" (boshnjakë, romë, turq, ashkali,egjiptianë dhe goranë).

Dokumenti 'Standardet për Kosovën'parashtron situatën ideale të Kosovës mul-tietnike ku të gjithë njerëzve iu ofrohen të

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

80

"Prioritet i Kosovësduhet të jetë ndërtimii një shoqërie stabile,

civile e cila do tërespektonte të drejtat

dhe liritë njerëzore,pavarësisht nga

përkatësia etnike aporeligjioze e tyre" At Sava Janjic

KORNIZA 5.3. KAPITALI SHOQËROR DHE KOOPERATIVAT

Koncepti i 'kapitalit shoqëror' avokon krijimin e shoqërisë sëvlerës së shtuar në përgjigje të nevojave të shoqërisë, duke ndërtuarnjë model për zhvillimin e përvojës praktike të demokracisë e cilainkurajon pjesëmarrjen ekonomike dhe qytetare.

Kapitali shoqëror në esencë është i ndërtuar përmes kooperati-vave, shoqërive reciproke, asociacioneve dhe fondacioneve. Katërfushat e brendshme të zhvillimi të këtij kapitali janë: 1) ndërmar-rësia shoqërore, demokratike dhe pjesëmarrëse; 2) punësimi dhekohezioni/inkluzioni shoqëror; 3) zhvillimi lokal; dhe 4) mbrojtjareciproke shoqërore.

Kooperativat, me gjasë forma më e shpeshtë ligjore, është aso-ciacion e njerëzve të cilët vullnetarisht bashkohen për të avancuaraspiratat dhe nevojat e tyre të përbashkëta ekonomike, shoqëroredhe kulturore, nëpërmes të ndërmarrjeve me pronë të përbashkëtdhe të kontrolluara demokratikisht. Ato nuk janë të njëjta me ndër-marrjet socialiste apo kooperativat e kontrolluara nga shteti.

Në Evropë ekzistojnë shumë shembuj të kooperativave që janëbërë akterë të suksesshëm në ekoniminë e globalizuar të tregut. Nëshumicën e ekonomive tranzicionale (posaçërisht në EuropënLindore), kooperativat janë motori i zhvillimit bujqësor.

Kooperativat bujqësore thuhet të ofrojnë avantazhe të ndryshme, siçjanë:• Përmirësimi i fuqisë së imponimit të çmimit nga fermerët(furnizuesit dhe procesuesit e inputeve;• Lejimi i fermerëve që të shfrytëzojnë ekonomitë e shkallës,• Mundësimi i përmirësimeve në kualitet duke imponuar stan-darde strikte dhe kontroll kualiteti për të siguruar përmbushjen epritjeve të konsumatorëve, • Krijimin e vendeve të punës dhe ngritjen e të ardhurave të fer-merëve,

Pjesëmarrja e fermerëve në kooperativat bujqësore mund tëbëhet në shumë mënyra. Një shembull i suksesshëm në Kosovë ështëasociacioni i fermerëve 'Agroflora', i krijuar në Pejë në vitin 2002. Kyasociacion është i përbërë nga 45 fermerë të cilat janë prodhues tëqumështit. Me përkrahjen e një OJQ-je italiane, Agroflora ka krijuardhe pajisur një Qendër Mbledhëse, ku qumëshit procesohet dheshitet në fabrikat lokale të produkteve ushqimore. Kjo qendërmenaxhohet nga Agroflora, nëpërmes të Bordit të Drejtorëve.

Qumështi paguhet në bazë të kualitetit, kështu që fermerëtkanë tendencë për të përmirësuar kualitetin e produktit të tyre.

KORNIZA 5.4. TË DREJTAT E MINORITETEVESQë nga viti 19991 përfaqësuesit ndërkobëtarë dhe ata vendorë të IPVQ-së kanë promovuar parimet e të drejtave njerëzore të minoriteteve nëKosovë. Deri më tani janë ndërmarrë disa hapa në shumë fusha:

• Nga 120 ulëse në parlament, 20 janë të rezervuara për minoritet dhe 11 të tjera shtesë janë siguruar nga zgjedhjet, duke dhënë total-in prej 33 ulëseve parlamentare për minoritetet.

• Nga dhjetë ministri të kontrolluara nga IPVQ, dy janë siguruar për minoritetet, një për serbët (Ministria e Bujqësisë) dhe tjetra(Ministria e Shëndetësisë) për minoritetet tjera (sipas një marrëveshjeje të rotacionit në mes të turqve, boshnjakëve dhe RAE).

• Në zgjedhjet komunale nevojiten më pak vota për minoritete sesa për shqiptarë2

• Shërbimi Policor i Kosovës (SHPK) ka mbipërfaqësim të lehtë të minoriteteve në vete, shiko tabelën 5.2.1 OSBE dhe UNHCR, "The Tenth Assessment of the Situation of Ethnic Minorities in Kosovo," March 2003, mund të gjendet në Web faqen e UNMIK-ut.http://www.unmikonline.org/press/reports/MinorityAssessmentReport10ENG.pdf2 Shiko tabelën 3.2, Kapitullin 3 të këtij raporti.

drejtat dhe liritë e njëjta, dhe ku dominontoleranca kulturore dhe fetare. Siç ështëdiskutuar në Kornizën 5.4 dhe në Tabelën5.2, në Kosovë është bërë shumë që të sig-urohen të drejtat e të gjitha minoriteteve.Sidoqoftë, në nivel komuniteti, ende ekzis-ton ndarje e konsiderueshme në mes tëkomuniteteve.

Shumë vëmendje poashtu i është kushtuarmarrëdhënieve të polarizuara etnike dheshumë të politizuara ndërmjet shqiptarëvedhe serbëve të Kosovës17. Partitë politikeshqiptare dhe serbe nuk janë (sikurse defi-nohen nga Fred Cocozzelli18) të dalluaranga qëndrimi i tyre ndaj zhvillimit ekonomik,politik ose shoqëror, por dallohen për ngarolet e tyre në luftën shqiptaro-serbe dhe nëpolitikën etno-nacionaliste që nga interven-imi i NATO-së në vitin 1999. Derisa shpen-zohet sasi disproporcionale e kohës nëaspektet e tranzicionit, çështjet në thelb tëzhvillimit dhe të brengave të minoritetevetjera, siç janë: RAE, boshnjakët, turqit dhegoranët, duket të jenë të lëna anash. Sirezultat, gjasat për bashkëpunim, koekzis-tencë dhe pjesëmarrje efektive qytetare nëvendim-marrje nga të gjitha komunitetet,janë zvogëluar.

Ky seksion detajizon format e varfërimitbrenda dy komuniteteve minoritare nëKosovë, që janë jashtë kufijve të shoqërisëKosovare. E para është në relacion mekushtet e ashpra ekonomike që ndihen ngashumë pjesëtarë të komunitetit RAE, derisae dyta ka të bëjë me nivelin e lartë të frikësdhe pasigurisë që ndjehet nga shumica eserbëve Kosovarë.

Dokumenti 'Standardet për Kosovën'parashtron situatën ideale të Kosovës mul-tietnike ku të gjithë njerëzve iu ofrohen tëdrejtat dhe liritë e njëjta, dhe ku dominontoleranca kulturore dhe fetare. Siç është

diskutuar në Kornizën 5.4 dhe në Tabelën5.2, në Kosovë është bërë shumë që të sig-urohen të drejtat e të gjitha minoriteteve.Sidoqoftë, në nivel komuniteti, ende ekzis-ton ndarje e konsiderueshme në mes tëkomuniteteve.

Enti Statistikor i Kosovës (ESK) vlerëson se,prej popullsisë totale të 1.9 milionëve, 88%janë shqiptarë, 7% janë serbë, dhe 5% janë"të tjerë" (boshnjakë, romë, turq, ashkali,egjiptianë dhe goranë).

Komuniteti RAE dhe varfëria Komuniteti RAE si duket është më i margji-nalizuari në Kosovë. Përgjithësisht ata jeto-jnë në qyteza e qytete dhe popullojnë lagjetë ndara që quhen "Mahalla". Tradicional-isht të angazhuar në punë dore dhe së fun-dit duke bërë kryesisht punë joformale, nëkëtë komunitet nivelet e varfërisë njerëzorejanë ndër më të lartit (78% jetojnë me mëpak se 2$ për ditë). Komuniteti RAE poash-tu ka shkallë të lartë të papunësisë, 58%.

Shtatëdhjet e pesë përqind e rinisë sëkomuniteti RAE (prej 15 deri në 24 vjeç)janë të papunësuar, derisa 90% e femraveRAE në këtë grupmoshë janë të papunë-suara. Ata pjesëtarë të komunitetit RAE qëpunojnë, në përgjithësi kanë punë të profil-it të ultë: vetëm 8% e pjesëtarëve RAE qëpunojnë mbajnë poste legjislative dhemenaxheriale, derisa 11% kanë poste pro-fesionale dhe teknike. Asnjë femër RAE nukmban asnjërin lloj të këtyre pozitave. ka

pitu

lli i

pest

ë-

Shum

ica

e he

shtu

r

81

EtnicitetiShqiptarët e KosovësSerbët e KosovësMinoritetet tjeraTotali

Numri

4.387495325

5.207

Përqindjanë SHPK

84.29.56.2100

Përqindjanë popullsi

8875

100

TABELA 5.2 PËRBËRJA E SHËRBIMITPOLICOR TË KOSOVËS (QERSHOR 2003)

Burimi: faqja e internetit të ESK-së: http://www.sok-kosovo.org/

FIGURA 5.5 PAPUNËSIA TEK RAE SIPASMOSHËS DHE GJINISË

Burimi: AZHNJ 2004 UNDP Kosovë

Shansat për punësim të pjesëtarëve tëkomunitetit RAE janë të sfiduara nga profilirelativisht i ulët arsimor19 si dhe nga qasja evogël në resurset ekonomike. Shumë pakRAE mbarojnë universitetin dhe shumë prejtyre e ndërprejnë shkollimin qysh në nivelinfillor. Shkalla e analfabetit tek RAE ështëafër vlerës 17%, dhe pak përmbi 25% përfemrat RAE.

Krahasuar me komunitetet tjera, RAE kanëqasjen më të vogël në mjetet ekonomike,

duke përfshirë tokën dhe gjedhet (mbi 59përqind nuk kanë asnjërin)20, dhe shkallënmë të ultë të pronësisë së biznesit. Qasja etyre në telefona, kompjuterë, kanalizim dheshërbime tjera themelore janë në mënyrëtipike më të ulëtat ndër komunitetet etnikeKosovare. Mungesa e qasjes në shërbimedhe resurse produktive, i kufizon zgjedhjetdhe mundësitë e njerëzve në përmirësimine jetërave të tyre.

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

82

FIG. 5.6 TRENDI I PËRQINDJES SË RESPONDENTËVE QË NDJEHEN "TË SIGURTË" OSE"SHUMË TË SIGURTË" NË RRUGË.

Burimi: Instituti Riinvest: Raporti i Paralajmërimit të Herëshëm # 5, Shtator - Dhjetor, 2003. faqe 25

KORNIZA 5.5. BASHKËJETESA NË KOSOVËShpesh thuhet se tolerimi është gjithmonë marrëdhënie e

pabarazisë në të cilën grupet apo individët e toleruar janë të vendosurnë pozitë më të ulët. Për të toleruar dikënd tjetër është akt i fuqisë, tëjesh i toleruar është pranim i dobësisë.1

Pra, sa ka ecur shoqëria kosovare drejt bashkëjetesës? Sipas Walzer-it, bashkëjetesa kërkon aranzhim stabil politik dhe

moralisht legjitim. Në Kosovë paqja ende është e thyeshme dheevolvuar kryesisht nga mungesa e luftës. Koncepti i mungesës sëdhunës strukturore në shoqëri, "hapi pozitiv",2 nuk ekziston ende.Mungesa e resurseve shoqërore dhe ekonomike që detyrojnë pop-ullsinë që të luftojë për të mbijetuar, e plotësuar më mungesën e kul-turës politike, ka rënduar paqen e pasigurtë dhe të thyeshme.

Sidoqoftë, për të bashkëjetuar do të thotë të ndash vlerat e për-bashkëta dhe të ketë respekt reciprok, i cili në Kosovën pas vitit 1999ka ndodhur jo shpesh. Zhvillimi i vlerës së besimit ndërmjet grupevetë ndryshme duke mos u konfrontuar me të kaluarën mund të jetë idhimbshëm dhe të kërkojë shumë përkushtim; dhe, sidoqoftë, kyproces shpesh është më i suksesshmi në shërimin e viktimave dhesulmuesve dhe në sigurimin e pajtimit dhe të ardhmërisë më të mirëdhe më paqësore.

"Paqja pozitive" mund të arrihet vetëm duke formësuar qën-drimet në afat të gjatë përmes arsimimit, siç është aplikimi në shkollafillore i planprogrameve të edukatës qytetare dhe të të drejtave njerë-zore. Edukimi i tillë i rinisë është proces afatgjatë i cili duhet të kon-siderohet si përgjegjësi e të gjithë Kosovarëve të cilët dëshirojnë tëkenë një shoqëri paqësore ku qytetarët e saj të mund të kenë të drejtatë barabarta dhe respekt reciprok.

Konfrontimi me të kaluar është i nevojshëm për të krijuar tëvërtetën, drejtësinë dhe pajtimin me të tjerët dhe historinë..

Krijimi i një kulture të tillë paqësore është sfidë e madhe, jovetëm në Kosovë, por në të gjithë Ballkanin. Deri më tani janë bërëdisa akomodime pozitive dhe programet e bashkëjetesës, të inicuaranga disa OJQ ndërkombëtare dhe lokale, për të bashkuar komunitetetetnike. Edhe në ditët e sotme, në shumë rajone, ekzistonbashkëpunim në nivel të punës i cili është i ndërmjetësuar nga zyr-tarët e UNMIK-ut. Edhepse në shumicën e sektorëve ende nuk ështëkrijuar kontakti pa ndërmjetësim në mes të Prishtinës dhe Beogradit,Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale tani mban takime të rregull-ta me homologët e saj nga Beogradit. Në këtë nivel të posaçëm, zyr-tarët serbë punojnë drejtpërdrejtë me zyrtarët relevantë të IPVQ-së mendërmjetësim të paktë të personelit të UNMIK-ut. Rezultatet e tyre derimë tani kanë shënuar kthim në vendet e veta të 50 personave meaftësi të kufizuar.

Një projekt që ia vlen të përmnedet është qyteti i Gjilani, kuTrupat Mbrojtëse të Kosovës (TMK) kanë ndërtuar një qendër rome tëresurseve dhe kanë formuar ekip pune me serbët për të rikonstruktu-ar parkun e qytetit.3 Aktivitetet tjera përfshijnë bashkëpunimin në mestë Rrjetit të Grave Kosovare dhe Rrjetit të Grave të Serbisë 'Zora' nëorganizimin e një serie prej gjashtë punëtorive të titulluara'Menaxhimi i OJQ-ve në ambientin e ri ligjor'. Këto punëtori, të cilatkanë filluar në Shkurt 2004, do të vazhdojnë gjatë gjithë vitit; katërpunëtori do të organizohen në Kosovë dhe dy të tjera në Beograd. Njënumër projektesh kanë bashkuar të rinjtë nga Kosova dhe Serbia përtë folur dhe mësuar, për të hapur kanalet për paqe dhe duky synuarnë paqe, tolerancë dhe bashkëjetesë.

1 Michael Walzer, On Toleration, (New Haven: Yale University Press), 52.2 Johan Galtung, www.transend.org3 Ky raport (40pp., ISBN no. 1903818079) është publikuar në Janar 2002 nga Qendra për Studimin e Faljes dhe Pajtimit, dhe mund të merret nga: www.coventry-isl.org.uk/forgive/about/hoëard-doc.pdf apo të blehet në Coventry

Serbët e Kosovës dhe siguria Sipas OSBE-së dhe UNHCR-së,21 në Serbidhe Mal të Zi jeton një numër substancial22

i serbëve kosovarë , derisa ata që jetojnë nëKosovë janë kryesisht të vendsur nëMitrovicë, Leposaviq, dhe Zubin Potok.Pjesa tjetër jeton në Gjilan, Prishtinë, dheShtërpcë.

Siç ilustrojnë grafikissht ngjarjet e Marsit2004, rreziku për dhunë etnike mbetetshumë real. Derisa minoritetet 'tjera' kanëpërjetuar përmirësime substanciale23 nëkuptim të sigurisë dhe lirisë së lëvizjes, ser-bët kosovarë në mënyrë konsistente e ren-ditin sigurinë si një nga problemet më tëmëdha me të cilat ballafaqohet Kosova24.Siç mund të shihet në Figurën 5.9, gjatë vitittë fundit ndenja e pasigurisë ndër serbëtkosovarë është rritur.

Serbët kosovarë kanë indekse relativisht mëtë larta të zhvillimit njerëzor sesa komu-nitetet tjera. Sidoqoftë, të ardhurat e tyrekryesisht derivojnë nga pagat dhe pensionete marrura nga strukturat paralele të fian-ncuara nga qeveria e Serbisë dhe Malit tëZi25. Shumë pjesëtarë të këtij komuniteti va-zhdojnë të jetojnë në enklava të ruajturashumë, dhe kanë liri të kufizuar të lëvizjes.Kjo situatë vështirë se mund të konsiderohetsi e qëndrueshme dhe kualiteti i jetës përshumicën e tyre është i penguar nga kjondjenjë.

Siç është theksuar në Kornizën 5.5, nëKosovë janë bërë përpjekje të kon-siderueshme për të forcuar marrëdhëniemë të mira ndëretnike. Sidoqoftë, mbetetshumë për t'u bërë në mënyrë që të krijohenkushte që mundësojnë të gjitha komunitetetetnike që të angazhohen në mënyrë proak-tive në jetën politike, kulturore, shoqëroredhe ekonomike. Në këtë kuadër, reko-mandimet janë theksuar në Kapitullin 6.

Grupet tjera tëmargjinalizuaraNë Kosovën post-konfliktuale ekziston njënumër i konsiderueshëm i njerëzve që vua-jnë nga pasojat e konfliktit dhe (si pasojë)kanë barriera substanciale ndaj pjesëmar-rjes substanciale në jetën shoqërore dhe në

atë politike. Këto grupe shoqërore mund tëndahen në dy kategori të veçanta: ata qëvuajnë nga paaftësia fizike që, për disa,është pasojë direkte nga konflikti i armato-sur apo nga minat tokësore dhe ata që vua-jnë nga çrregullimi nga stresi post-trau-matik.

Njerëzit që jetojnë me aftësi tëkufizuaraNumri i saktë i njerëzve me aftësi tëkufizuara në Kosovë është i panjohur. SipasHandikos-it, organizatë lokale e kosovarëveme aftësi të kufizuara, ky numër është rreth40,000. Ky vlerësim është i bazuar në njësupozim shumë konzervativ që 3 deri në 5përqind të popullsisë së përgjithshme janënë një mënyrë apo në një tjetër me aftësi tëkufizuara. Handikos-i ka anketuar dhe iden-tifikuar përafërsisht 16,000 njerëz me aftësitë kufizuara26. Sipas Kornizës PolitikeGjithëpërfshirëse të Aftësive të Kufizuara tëvitit 2001 të Grupit Punues për Aftësitë eKufizuara ( i përbërë nga zyrat e qeverisë,OJQ-të ndërkombëtare dhe vendore),mund të ketë rreth 150,000 Kosovarë qëkanë aftësi të kufizuara. Kjo shifër në tëvërtetë përputhet me vlerësimet e OBSH-sëqë rreth 10% e popullsisë së Kosovës kaaftësi të kufizuara.

Së bashku më organizata tjera, Handikos-idhe një numër i madh OJQ-sh të voglakanë punuar në promovimin e të drejtave të

Nëse "psikologjiakolektive prob-lematike" e Kosovësnuk merret në përku-jdesje, ajo do tëparandalojë zhvillim-in e mëtejmëekonomik dheshoqëror. QendraKosovare përRehabilitimin eViktimave ngaTorturat (QKRVT),

kapi

tulli

i pe

stë

- Sh

umic

a e

hesh

tur

83

KORNIZA 5.6. QENDRA KOSOVARE PËRREHABILITIMIN E TË MBIJETUARVE TËTORTURËS (QKRMT)Në Tetor të vitit 1999, një ekip mjekësh që kanëpunuar në kampe refugjatësh në Shqipëri dhe tëpërkrahur nga Këshilli Ndërkombëtar iRehabilitimit të Viktimave të Torturës (KNRVT,kanë krijuar Qendrën Kosovare përRehabilitimin e të Mbijetuarve të Torturës(QKRMT).QKRMT është organizatë e pavarur joprofitabileme seli në Prishtinë. Kjo qendër ka shtatë qen-dra satelite në Skenderaj, Podujevë, Gjilan,Suharekë, Rahovec, Pejë dhe Deçan. Këto qendrasatelite janë ndërtuar në vende në të cilat kanëndodhur shkatërrimet dhe krimet më të rëndandaj njerëzimit.QKRMT ofron trajtim dhe rehabilitim urgjent përkosovarët e traumatizuar, si dhe trajnimet përdoktorë dhe mësues.

njerëzve me aftësi të kufizuara. Edhepsepërkrahja nga familja vazhdon të jetë emadhe dhe se ekziston skema pensionalepër njerëzit me aftësi të kufizuara (edhepsee kufizuar), në kushte praktike ekziston njëstigmatizim i madh i individëve me aftësi tëkufizuara si dhe mungesë e infrastrukturëssë përshtatshme për njerëzit me aftësi tëkufizuara. Si pasojë, personat me aftësi tëkufizuara përjetojnë probleme substancialenë kuptim të qasjes së tyre në shërbime,punësim dhe në pjesëmarrjen e tyre tëpërgjithshme në jetën shoqërore dhe poli-tike.

Konflikti dhe mirëqeniapsikologjike në KosovëNdikimi i drejtpërdrejtë i konfliktit dhe iprobleme psikologjike, të cilat hendikepojnëindividët që funksionojnë në shoqëri është i

dokumentuar fare mirë. Ky ndikimi ështëposaçërisht destruktiv në shoqëritë siKosova, shoqëri që përpiqet të krijojë paqedhe stabilitet.Siç është diskutuar në Kornizën 5.6, ngjar-jet e Marsit 2004, theksojnë faktin se nëKosovë, problemet psiko-sociale nuk kanëmarrë vëmendjen e duhur që meritojnë

Çregullimi nga stresipost-traumatikProblemet psiko-sociale zvogëlojnë gjasat evazhdimit të arsimimit, të gjetjes apo mba-jtjes së punës dhe ato rrisin gjasat e proble-meve kronike shëndetësore, ku të gjithajanë dimensione të zhvillimit njerëzor.

Problemi psikologjik më i shpeshtë dhe irëndë që del nga një konflikt është Çregulli-mi nga Stresi Post-traumatik (PTSD).

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

84

KORNIZA 5.7: PLAGËT E FRESKËTA: TRAZIRAT E MARSITPër një moment, skenat nga e kaluara u shfaqën përsëri. Ajo që filloi qetë dhe me solidaritet, kaloi në kthimmbrapa në kaos, shkatërrime, djegie dhe vdekje. Çka shkaktoi një eskalim të tillë të dhunës? Derisa shkaqetjanë të llojeve të ndryshme, një nga shkaqet kryesore është ndezja psikologjike që mbizotëron në jetënshoqërore, politike dhe ekonomike në Kosovë. Fatkeqësisht, për shumë njerëz, pesë vitet e kaluara nukkanë përmirësuar nivelin e tyre të mirëqenies, por në fakt kanë testuar durimin e popullsisë dhe kanë keqë-suar situatën tanimë të rënduar psikologjike.

Një nga shkaqet kryesore të eskalimit të dhunës nga protestat është rikujtimi i emocioneve të dëshpërimitnga lufta. Individët që kanë rënë në depresion mund të reagojnë në mënyra të ndryshme për t'u konfrontu-ar, shmangur apo luftuar gjendjen e tyre depresive. Simptomet kryesore të konstatuara në këtë vuajtje janë:trauma, depresioni, neuroza dhe, në raste të caktuara, edhe shpërthimi i psikozës. Kjo pjesë e popullsisëështë duke u munduar të kuptojë politikën dhe të përqafojë tolerancën, por e konfrontuar me emocionet eveta, vështirë se mund t'i kontrollon ato.

Një reaksion i mundshëm për të shprehur frustrimin, stresi dhe ankthin e akumular për pesë vite ishtedhuna e drejtuar ndaj komuniteteve tjera në Kosovë si dhe ndaj autoriteteve të UNMIK-ut dhe KFOR-it.

Ngjarjet e fundit në Kosovë vëjnë në pah psikologjinë e shqetësuar kolektive. Askush nuk mund të përmirë-sojë kushtet sociale dhe ekonomike pa synuar së pari të përmirësojë situatën kolektive psikologjike të pikël-limit të popullsisë. Është evidente se individë të ndryshëm vazhdojnë të manipulojnë një segment të caktuartë popullsisë për të përmbushur qëllimet dhe interesat e veta. Shpërthimet e shpeshta që burojnë nga fushapolitike vazhdimisht "gërrithin" plagët e freskëta të luftës.

Në aspektin profesional, psikosocial dhe të qeverisjes, duhet të bëhet çdo gjë që është e mundur që të ndih-mohet kjo kategori individësh. Organet më të larta duhet të angazhohen më shumë dhe të jenë më shumëpërgjegjës në të kuptuarit e nevojave të shoqërisë në përgjithësi dhe në veçanti të nevojave të atyre që kanepërfituar pak nga kjo liri, përveq humbjes së dinjitetit, qetësisë shpirtërore dhe familjarëve më të afërt..

Nga një artikulll i Qendrës Kosovare për Rehabilitimin e të Mbijetuarve të Torturës (QKRMT), botuar nëKohën Ditore, Mars 2004, i rishtypur me lejen e QKRVT

Simptomet e këtij çrregullimi përfshijnëripërjetimin e ndjenjave në lidhje me ngjar-jen (siç janë kujtimet e mbyllura në vete,mendimet dhe pamjet), shmangia në kup-tim të sjelljes (sikurse hipervigjilenca apoinformatat në lidhje me traumën). Pikëllimi,fajësia dhe zemërimi poashtu janë të asoci-uara me këtë çrregullim. PTSD zakonishtështë i shoqëruar me efekte tjera psiko-somatike (p.sh. depresioni, pagjumësia,kokëdhembjet). Për më keq, shfaqja e këtijçrregullimi mund të vonohet për disa vite.Ngjarjet që shkaktojnë PTSD-në janë: lufta,dhunimi, aksidentet e trafikut (për fëmijët),plaçkitjet e bankave dhe fatkeqësitë tjeranatyrore apo të shkaktuara nga njeriu.

Pas trazirave të 17-18 Marsit, QendraKosovare për Rehabilitimin e Viktimave ngaTorturat (QKRVT) ka pyetur për arsyet eeskalimit të dhunës. Ata drejtojnë gishtinkah prevalenca e PTSD-së në Kosovë, përtë cilën thonë se përfshin rreth 25% tënjerëzve, por përgjithësisht mbetet e padi-agnostifikuar dhe e patrajtuar.

Ankthi, depresioni dhe ndjenjat eurrejtjesNë vitet e fundit, Kosovarët kanë përjetuarseri të ngjarjeve të mëdha traumatike, dukepërfshirë zhvendosje masive27, dhunë dhehumbje të familjarëve të afërm apo miqve.

Ndoshta studimi më valid në këtë çështjeështë bërë në fund të vitit 1999 me anëtarët(mbi moshën 15 vjeçare) e më se 558ekonomive familjare shqiptare të Kosovës,duke arritur një total prej 1,358 pjesëmar-rësve28. Ky studim pat zbuluar se prevalencae lartë e problemeve psikologjike me 43% tërespondentëve që kanë përjetuar problemejospecifike psikiatrike. Simptomet somatikedhe ankthi i asociuar me traumat e luftësishin evidente, si dhe disfunksioni social apodepresioni. Një konstatim i rëndësishëm katë bëjë me ndjenjat e urrejtjes së motivuarnë baza etnike. Rreth 89% e meshkujve dhe90% e femrave kanë raportuar ndjenja tëurrejtjes, derisa gjysma e meshkujve dherreth 43% e femrave kanë raportuar ndjen-jë të fortë urrejtjeje ndaj serbëve.Konstatimet tjera relevante përfshijnëzvogëlimin linear në statusin e shëndetitmental dhe në funksionimin social si rezul-

tat i një numri të ngjarjeve traumatike tëpërjetuara. Njerëzit e zhvendosur brendavendit është konstatuar të jenë më tëndieshmit ndaj problemeve psikologjike dhedisfunksionit social29.

Një studim i ngjashëm është bërë edhe tekserbët e Kosovës. Rezultatet pasqyruanrezultatet e studimit të bërë tek shqiptarët,duke zbuluar kështu incidencë të lartë tësimptomeve somatike, ankthit, depresionitdhe disfunksionit social30.

Adresimi i problemeve të shëndetit mentaldhe funksionimit të dëmtuar social të gru-peve të ndieshme të Kosovës janë pika kri-tike në prëkrahjen e një ambienti stabil dheproduktiv. Sikurse sugjerojnë studimet,numri i madh i ndjenjave të urrejtjes dhedëshirës për hakmarrje, është alarmues.Edhe pse të dhënat e fundit nga anketat eSPH sugjerojnë se është shënuar një për-mirësim i kësaj situate 31, duhet të bëhet njëstudim i mirfilltë në mënyrë që të përcillenkëto çështje dhe të bëhet vlerësimi i progre-sit të arritur në katër vitet e fundit.

Ky kapitull ka tentuar të vëjë thekse mbi sfi-dat me të cilat ballafaqohen grupet endieshme në Kosovë. Për ndryshim pozitivnë këtë kuadër janë të nevojshme rrjete qëkanë për qëllim ndryshime dhe më shumëresurse njerëzore, brenda shoqërisë civiledhe qeverisë. Kapitulli 6 rekomandon ndër-timin e aleancave në shoqërinë civile,media dhe sektorin privat për pjesëmarrjedhe përfaqësim më të lartë qytetar të gru-peve të ndieshme. Kapitulli 6 poashtu do tëelaborojë rëndësinë e eliminimit të barrier-ave ekonomike të cilat pengojnë ndërmar-rësinë lokale dhe krijimin e vendeve tëpunës.

kapi

tulli

i pe

stë

- Sh

umic

a e

hesh

tur

85

NGRITJA E QYTETARIT:PËRQAFIMI I TË DREJTAVE

DHE PËRGJEGJËSIVECH

AP

TE

R 6

Demokracia ështëshumë më e gjërë dhenënkupton shumë mëshumë se hedhja e njëvote në kuti, apo edhemë shumë se formimii një sistemi përfaqë-sues legjislativ,juridik, dhe ekzekutiv

kapi

tulli

i gj

asht

ë-

Ngr

itja

e qy

teta

rit:

Përq

afim

i i t

ë dr

ejta

ve d

he p

ërgj

egjë

sive

87

"Është e vërtetë se ndoshta kurrë nuk dotë krijojmë një shoqëri perfekte. Është evërtetë se ndoshta kurrë nuk do të mundtë anulojmë të gjitha padrejtësitë socialedhe ekonomike apo të ofrojmë mundësitë njejta për të gjithë. Por gjithsesi semund të marrim disa hapa praktike përta bërë shoqërinë tonë më të ndjeshmedhe më humane" - MMahbub ul Haq

Sfida kryesore e Kosovës sot është thellimidhe shtrirja më e gjërë e qeverisjesdemokratike në mënyrë që të përmirësohenkushtet e jetës dhe të zgjerohen mundësitëe njerëzve të zakonshëm. Në mënyrë që tëarrihet kjo, duhet të shpejtohet një pjesë-marrje etike civile, një pjesëmarrje e tillë qëdo t'i motivonte njerëzit që të përqafojnëdhe të mbrojnë të drejtat dhe përgjegjësitëe tyre përkitazi me komunitetet e tyre lokale.Së dyti duhet të bëhen politika dhe reformainstitucionale që të zgjerohen mundësitë eqytetarëve për pjesëmarrëje dhe përfaqësimnë mënyrë që të pasurohet zhvillimi njerëzorpër të gjithë kosovarët. Në fund, strategjia egjërë e implementimit që do të përfshinteqeverinë, shoqërinë civile, sektorin privatdhe komunitetin ndërkombëtar, duhet tëkrijohet dhe të propozojë reformën për qev-erisje më të fuqishme demokratike.

Së bashku këto reagime të përbashkëta përsituatën e tashme në Kosovë mund të ofro-jnë disa përgjegje në pyetjen: "Si mundenkosovarët të marrin më shumë përgjegjësinë çështjet e tyre dhe si mund të marrin njëhise më të madhe në qeverisjen e gjërave tëveta duke mbetur të ndjeshëm në statusin epazgjedhur politik të Kosovës?"

I. Ndërtimi i idevetë qytetarisëDemokracia është shumë më e gjërë dhenënkupton shumë më shumë se hedhja enjë vote në kuti, apo edhe më shumë seformimi i një sistemi përfaqësues legjislativ,juridik, dhe ekzekutiv. Siç është prezantuarnë RZHNJK 2004 demokracia kërkon edhepjesëmarrje dhe përfaqësim jo vetëm nëatë mënyrë që të "përfshijë" njerëzit por nëatë mënyrë që të pushtetëzojë ata që vetnjerëzit të mund të marrin vendime përçështjet që përfshijnë jetët e tyre. Njerëzitduhet të kenë rolin udhëheqës në mbajtjen

e liderëve përgjegjës për veprimet e tyre dhetë krijohen regulla inkluzive në institucionetdhe praktikat qeverisëse.

Duhet të bëhet një përpjekje e koncentruarnë mes të akterëve lokal dhe ndërkombë-tarë që të përforcohet nocioni i qytetarisëapo qytetarit me të drejtat dhe përgjegjësitëe të gjithë kosovarëve të mbledhura nëndjenjën se ata i përkasin një shoqërie. Kyveprim është zemra e përpjekjeve qëKosova të përgaditet për një të ardhme mëtë mirë. Përderisa statusi politik i Kosovësmbetet i pazgjedhur, populli i Kosovës duhettë inkurajohet që të kuptojë, promovojë dhetë mbrojë të drejtat e njeriut dhe liritë fun-damentale që janë themeli i qytetarisë.Vetëm atëherë kur femrat janë partnerë tëbarabartë me meshkujt si në sferën privateashtu edhe publike, kur politikat ekonomikedhe sociale janë në vijë me nevojat dheaspiratat e njerëzve dhe kur njerëzit janë tëlirë nga disktriminimi i bazuar në etni, racë,klasë, gjini apo në ndonjë formë tjetër,vetëm atëherë njerëzit mund të jetojnë medinjitet1. Kjo është esenca e qytetarisë mod-erne: ajo i definon njerëzit, i bashkon dhesiguron ata që të marrin përgjegjësi kolek-tive për jetën dhe veprimet e tyre. Pa lider-ship, sakrifica, dhe ndjenja individuale dhekolektive të përgjegjësisë, të drejtat dhe lir-itë e qytetarit do të humben.

Qytetarizmi gjithashtu përfshinë edhepërkushtimin e veçantë për zhvillimin e tërinjëve dhe fëmijëve. Në Kosovë të rinjtënën moshën 25 vjeçare përbëjnë mëshumë se gjysmën e popullatës, dhe pjesamë e madhe e tyre nuk kanë vende puneapo mundësi zhvillimi që do të garantonenjë jetë plot shpresë. Kjo gjendje ishte e për-shtatshme për organizatorët e dhunës dheshkatërrimit material të ngjarjeve të marsit.Një nga faktorët që kanë kontribuar nëveprimet e tyre të turpshme kanë qenëkanalet e kufizuara të komunikimit të mirë-fillt në mes të një pjese të rinisë të pakë-naqur dhe liderëve të tyre të zgjedhur nëmënyrë demokratike. Siç përshkruajnëanalizat e RZHNJK 2004, nevojat e gjener-atave të ardhshme dhe mundësitë e tyrepër zhvillim nuk kanë qenë të adresuara siçduhet në prioritetet e politikave të tashme.Adresimi i nevojave dhe aspiratave të të rin-jëve është një gjë shumë e rëndësishme që

ata të transformohen në qytetarë aktiv dhetë përgjegjëshëm të demokracisë së re tëKosovës.

Si përmbledhje qytetaria e mirë do të përf-shinte përqafimin e tolerancës dhe nocionine komunitetit, respektimin e vetës dhe tëtjerëve, veprimin e përbashkët me mirëbes-im pa marrë parasysh, fenë, etnicitetin apodallimet tjera. Qytetaria e mirë funksiononbrenda edhe jashtë kufinjëve të bërë nganjerëzit. Për të ndërtuar mirëkuptim dheshpërndarje të ideve të qytetarisë, rekoman-dohen këto katër veprime:

Veprimet e menjëherëshme:Të organizohet një fushatë mediale për tëdrejtat dhe detyrimet e kosovarëve: Fushatamund të koordinohet nga Institucionet ePërkohëshme të Vetqeverisjes (IPVQ), pordo të duhej të përmbante mbështetje dhebekim të liderëve të njohur të shoqërisëcivile, komuniteteve fetare, mediave dhebiznesit.

Vizita të sponzoruara të anëtarëve të kuven-deve komunale të komunave me shumicëserbe respektivisht shqiptare që të diskuto-jnë përgjegjësitë dhe të drejtat e njëri tjetrit:Pjesërisht si rezultat i ngjarjeve të 17 deri 19marsit, vizitat duhet të disenjohen që të pro-movojnë dialog të hapur dhe tëkuptueshëm për barierat dhe hapat konkretpër arritjen e bashkëjetesës paqësore dhendjenjës së përbashkët të komunitetit nëKosovë.

Veprimet afatgjate:Të fillohen mësimet e qytetarisë dhe qev-erisjes së mirë dhe demokratike në shkolla:Të përgatiten tekste shkollore dhe manualetë ndryshme në mënyrë që mësuesit t'imësojnë nxënësit për fuksionimin e institu-cioneve demokratike të Kosovës dherëndësinë e të drejtave të njeriut dheminoriteteve.

Të sponsorohen ndërrime të studentëve nëmes të komunave në veçanti në mes tëkomunave me shumicë shqiptare me atome shumicë serbe. Asgjë nuk mëson e asnuk promovon tolerancën më shumë sekomunikimi i ndërsjellë, në veçanti nëmesin e të rinjëve të cilët janë më të gat-

shëm të pranojnë diversitetin se sa të rritu-rit. Ngjashëm ndërrimet kulturore mund t'indihmojnë shoqërisë multi etnike të pro-movojnë respektin dhe mirëkuptimin nëmesin e grupeve sociale që mund të kenëkeqkuptim dhe injorancë për njëri tjetrin.

II. Reformat kyçe përzgjërimin e pjesëmarrjes dhepërfaqësimit për zhvillimnjerëzor në Kosovë

Siç është prezantuar në RZHNJK 2004,Kosova është ende në një fazë të historisësë vet që reflekton jostabilitet politik, socialdhe ekonomik. Nevojat e kosovarëve janëtë shumta dhe atyre ju nevojitet kujdesurgjent. Besimi në fuqinë e qeverisjesdemokratike për zhvillimin e talenteve biz-nesore dhe liderëve lokal për të dhënëpërgjegje në nevojat e Kosovarëve përzgjërimin e pjesëmarrjes dhe përfaqësimitduhet të mirren këto veprime. Edhe pseUNMIK-u dhe komuniteti ndërkombëtarëvazhdojnë të kenë një rol të rëndësishëm,Kosovarët duhet të jetë të kujdesshëm që tëmos adaptojnë pa menduar ndonjë modeltë veçantë të demokracisë. Çfarëdo refor-ma për promovimin e pjesëmarrjes dhe për-faqësimit duhet të udhëheqen nga një prin-cip bazë:

"A i pushtetëzon reforma kosovarët me tëvërtetë, a i ndihmon ata që të reagojnë nëmënyrë efektive ndaj nevojave të tyre dhe tëinkuadrohen plotësisht në tranzicionet eshumta në zhvillim"

Bazuar në këtë princip, reformat e prezan-tuara ndahen në dy kategori të veçanta:

i) Zgjerimi i pjesëmarrjes dhe për-faqësimit me transformim drejtë qeveris-jes së mirë demokratike

II) Ndërtimi i aleancave në mesin e shoqërisë civile, mediave dhe sektorit privat në mënyrë që të arrihet një pjesë-marrje dhe përfaqësim më i gjërë

Një pjesëmarrje dhe përfaqësim më i madhdo të ishte në vijë me politikën "StandardetR

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

88

Addressing the needsand aspirations of

young people is criti-cal to transforming

them into responsible,active citizens in

Kosovo's youngdemocracy

për Kosovën" dhe do të ndihmonte pjesë-marrësit dhe lidershipin kësaj politike (neveçanti IPVQ-në). Kështu shumë ngapropozimet e theksuara më lartë do tëzgjeronin fushën e veprimit të "Planit përImplementimin e Standardeve përKosovën" dhe do të ndihmonin në për-forcimin e qëllimit.

Zgjerimi i pjesëmarrjes dhe për-faqësimit nëpërmes trans-formimit të qeverisë:

Reformimi i sistemit elektoral për tabërë demokracinë më përfshirësedhe përgjegjëse:

Siç është artikuluar në kapitullin e katërt lid-hja në mes të partive politike dhe qytetarëveështë e dobët, platformat e partive janësipërfaqësore, dhe politikanët nuk janëduke u ndjerë përgjegjës kundrejtë një elek-torati të informuar. Gjatë viteve të

ardhshme nevojiten reforma të sistemitelektoral në mënyrë që të përmirësohet për-faqësimi gjeografik, të rritet përgjegjësiadirekte, të motivohen partitë që të kërkojnëpërkrahjen e grupeve specifike sociale, dhetë përmirësohet praktika dhe proceset bren-da nëpër parti. Këto brengosje kanë qenënë krye të agjendës së një koalicioni të gjërëtë shoqërisë civile dhe individëve nën titullin"Reforma 2004" (Shiko Kornizën 6.1).

Krijimi i zonave zgjedhore, një punë mjaft evështirë, duhet të mirret në konsideratë sinjë nga mënyrat e përmirësimit të për-faqësimit gjeografik. Secila zonë zgjedhoreduhet të pëmbajë një grup votuesish tëngjashëm, të jetë kompakte gjeografikishtdhe përfshijë komunitete të ngjashme dhenjë territor të përbashkët. Për një sistem tëtillë nevojiten shënime të reja të regjistrimittë popullatës. Zonat zgjedhore duhet tëjenë të mëdha e jo të vogla në mënyrë qëtë zmadhohet mundësia e zgjedhjes së fem-rave dhe grupeve minoritare.

Një pjesëmarrje dhepërfaqësim më imadh do të ishte nëvijë me politikën"Standardet përKosovën" dhe do tëndihmonte pjesëmar-rësit dhe lidershipin ekësaj politike (neveçanti IPVQ-në)

kapi

tulli

i gj

asht

ë-

Ngr

itja

e qy

teta

rit:

Përq

afim

i i t

ë dr

ejta

ve d

he p

ërgj

egjë

sive

89

KORNIZA 6.1: "Reforma 2004": NJË MODEL I RI PËR ANGAZHIM KONSTUKTIV TË QYTETARËVE "Reforma 2004" një koalicion i gjërë qytetarë ka avokuar për nevojën e listave të gjëra dhe të hapura zgjed-hore në shtatë njësi të ndryshme zgjedhore shumë anëtarëshe, në vend të një njësie të vetme zgjedhore,lista të mbyllura përfaqësimit proporcional. Puna e tyre përfaqëson një nivel të lartë të pjesëmarrjes pozitivenë një çështje që është qëndrore në procesin e demokratizimit. E përpiluar në një forum të qytetarëve nëshkurt të vitit 2004 inisiativa u nis nga disa reforma konkurente të zgjedhjeve, të udhëhequr nga Këshilli përMbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive të Njeriut (KLDMNJ), Instituti Kosovarë për Hulumtime dhe Zhvillim tëPolitikave dhe Forumi.

Pasi që u finalizua nga një grup punues nga dhjetë organizata civile Reforma 2004 u nis që të mbledhë nën-shkrime nga OJQ-të më të mëdha për të bërë reformat më të mëdha në sistemin zgjedhorë të Kosovës.Shumë shpejtë disa shumë rrjete qytetare ju bashkuan në përkrahje të ndryshimeve të propozuara në sis-temin zgjedhorë. Për të arriotur më shumë përkrahje publike, janë organizuar disa debate televizive,demonstrata publike dhe shumë letra janë dërguar në adtresa të liderëve lokal dhe ndërkombëtarë. Më shumë se 250 grupe të mëdha qytetarësh kanë përkrahur Reformën 2004, këtu janë përfshirë edheorganizata që kanë të bëjnë pak apo aspak me njëra tjetrën. Në të vërtetë kjo ishtë aleanca më e madhe eorganizatave të qytetarëve që janë mbledhur rreth një çështjeje. Edhe pse kjo inisiativë nuk ka arritur që tëndryshojë sistemin zgjedhorë për zgjedhjet e ardhme aho ka arritur që të bëjë një debat publik rreth njëçështjeje të caktuar, e cila më heret ishe e pasfiduar në publik.

Falë Reformës 2004 tashti në debat janë shumë çështje të rëndësishme publike siç është demokracia ebrendshme partiake, përgjegjësia e qeverisë, pëerfaqësimi gjeografik, kuotat e gjinisë dhe përfaqësimi iminoriteteve. Shumë qytetarë tashti ndjehen të pushtetëzuar që të sfidojnë partitë politike për zgjedhjet eardhme dhe të mendojnë më thellë dhe në mënyrë kritike para se të japin votën. Tutje një mekanizëm idemokracisë interne i avokuar nga Reforma 2004 është vendosur që të regullohen zgjedhjet. Nëpërmes për-vojës disa organizata civile kanë mësuar për teknikat e mira të lobimit sa shumë ndikim mund të kenëshumë organizata e sa një, dhe se bashkëopunimi i vazhueshëm i akterëve është i nevojshëm për të arriturnjë cak ambicioz.

Një reformë tjetër zgjedhore që mund tëketë rezultat pozitiv për pabarazi etnike dhegjinore është futja e "Vendeve plotësuese".Idea përfshin ndarjen proporcionale të njënumri të vendeve nga listat e mbyllura përtë promovuar përfaqësimin etnik dhe gji-norë. Kjo natyrisht do të balansohej mendarjen e vendeve me sistemin mazhoritarëtë përshkruar më lartë. Me fjalë të tjera"Vendet plotësuese" janë të disenjuara ngalistat e mbyllura që të kompenzojnë efektinmazhoritarë të alokuar nga përfaqësimigjeografik i listave të hapura.

Forcimi i funksioneve legjislative,përfaqësuese dhe mbikqyrëse tëKuvendit:Kuvendi i Kosovës është qendra edemokracisë së Kosovës dhe përbëhet nga120 vende që përfaqësojnë interesa dhekomunitete të ndryshme. Agjenda përsforcimin e e funksioneve bazë të Kuvendittë Kosovës dhe partive politike që ata për-faqësojnë duhet të përfshijë minimumin estrategjive në vazhdim:

• Të sigurohet supremacia e Kuvenditndaj ekzekutivit si legalisht ashtu edhe prak-tikisht, si burim kryesor dhe autoritetit legji-tim i demokracisë lokale për pjesët e përgje-gjësisë që i takojnë;

• Të përmirësohet zingjiri i vendim mar-rjes në partitë politike duke e shtuar "demo-kracinë e brendshme" (shembull: mbajtja ekongreseve të regullta dhe decentralizimi ipushtetit në degët lokale në zgjedhjet e reg-ullta të përfaqësuesve të partisë);

• Përmirësimi i transparencës së partivenëpërmes publikimit (nëpërmes web faqeveapo mediumeve të tjera) të platformave tëpartive politike, burimeve të të ardhuravedhe shpenzimeve (financat e partive duhettë auditohen dhe të jenë të hapura për pub-likun);

• Të rritet efektiviteti i komiteteve tëpartive për inicimin e legjislacionit të ri dheato të shërbejnë si vëzhgues të pjesësekzekutive të institucioneve;

• Të formohet një Qendër Hulumtuesee Kuvendit në mënyrë që anëtarët eKuvendit të kenë qasje në informata rele-vante dhe analiza në punën e tyre siligjvënës dhe mbikqyrës;

• Të bëhet regjistrimi i popullatës sa mëparë që është e mundur. Statistikat janëqenësore për zhvillimin e politikave dhevendim marrje të mirë. Për fat të keq Enti iStatistikës së Kosovës është e ballafaquarme shumë mungesa të shumta infrastruk-turore, pa regjistër të statistikave biznesore,dhe dështimi që të bëhet një regjistrim ibesueshëm popullatës që nga viti 1981 dhei bujqësisë që nga viti 1960 dhe i popullatësqë nga viti 1981.

Të rritet qasja në drejtësi dherespektim të të drejtave të njeriut,duke përfshirë edhe të drejtat eminoriteteveNuk është e mundur që të arrihet paqa paformimin e institucioneve demokratike tëmbikqyrura nga institucionet civile që janënë gjendje të sforcojnë sundimin e ligjit. Njësistem juridik i paanshëm dhe profesionalështë pjesë integrale e themeleve të këtyreinstitucioneve. Kjo është në veçanti e rëndë-sishme për shoqëritë multietnike pas kon-flikteve. Këto institucione mund të mbrojnëtë drejtat themelore të minoriteteve dhegrupeve të tjera të drejtat e të cilëve mundjenë të rezikuara.

Agjenda për rritjen e qasjes në gjyqësi dheruajtjen e të drejtave të njeriut është emadhe. Bashkësia ndërkombëtare eudhëhequr nga UNMIK-u ka shpenzuarresurse të mëdha për të hapur rrugë për tëkrijuar një sistem juridik modern. Megjithatëduhet të inicohet një debat i gjërë rrethvizionit ndërkombëtarë për strukturat eardhshme. Menjëherë duhet të krojohet njëbazë e shënimeve ku do të mblidhej i tërëlegjislacioni lokal dhe regulloret e UNMIK-ut; kjo bazë e shënimeve mund të përdoretpër ngritjen e vetëdijes në mesin e juristëve,prokurorëve dhe gjyqtarëve lokal dhendërkombëtarë për regullat juridike si dhedo të ndihmonte shoqërinë civile në njëluftë kundër korrupsionit.

Integriteti i shoqërisë demokratike mund tëkonsiderohet si reflektim i mënyrës se siqytetarët trajtojnë njëri tjetrin; kjo mund tëvlerësohet nga fakti se si sillen grupet efuqishme sociale (shpesh më të numërta)R

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

90

Nuk është e mundurqë të arrihet paqa pa

formimin e institu-cioneve demokratike

të mbikqyrura ngainstitucionet civile që

janë në gjendje tësforcojnë sundimin e

ligjit

me grupet më të dobëta sociale (më pak tënumërta)? Dhuna e marsit të vitit 2004 e kadëmtuar imazhin global të Kosovës.Ripërtrirja e përpjekjeve për mbrojtjen eminoriteteve është esenciale për mbijetimindhe thellimin e demokracisë (shih Kornizën6.2), duke filluar nga forcimi i sistemitjuridik dhe adoptimi i legjislaturës së re për

të drejtat e njeriut. Në këtë aspekt duhet tëmirret parasysh edhe formimi i një komi-sioni të pavarur për të drejtat e njeriut i për-bërë nga profesionistët e të drejtave të njeri-ut nga të gjitha komunitetet. Edhe psekomisioni i të drejtave të njeriut nuk do tëzëvendësonte rolin e judikaturës në dënimine krimeve, ky komision nëpërmes përdorim-it të suksesshmëm të mediave do të mundtë sjellte pushtetin moral në rastet të cilatinstitucionet e tjera publike nuk do tëarrinin ti adresonin në mënyrë adekuate.

Decentralizimi adekuat për për-mirësimin e pjesëmarrjes dhe për-mirësimin e shërbimeve:Kur decentralizimi bëhet në mënyrë adeku-ate nga qeveria qendrore në ate lokale,qytete, fshatëra atëherë ai mund të jetëmjeti më i mirë dhe më i rëndësishëm nërritjen e pjesëmarrjes së qytetarëve dhe për-parimit të zhvillimit njerëzor. Me decentraliz-imin e pushtetit, qasja e njerëzve nëvendimmarrje dhe efikasiteti i shërbimevepublike do të rritet. Pjesa më e madhe eshërbimeve publike momentalishtmenagjohet nga Prishtina, megjithate kashumë konfuzion në mes të Prishtinës dhekomunave rreth përgjegjësive. Për fat të keqdecentralizimi është bërë një çështje shumëe politizuar, dhe procesi është penguar ngatensionet ndëretnike.

Në Nëntor të vitit 2003, Misioni përDecentralizim në Kosovë i Këshillit tëEvropës ka bërë një raport të rëndësishëm"Reforma e Vetqeverisjes Lokale dheAdministrimit Publik në Kosovë"2. Pjesakryesore e propozimit për reforma ishtethirrja për formimin e 280 Njësive Nën-komunale (NJNK), në mënyrë që vendimmarrja të afrohet më shumë te qytetari(principi i përkrahjes) dhe ofrimi i shër-bimeve të decentralizuara administrativepër njerëzit nëpërmes një të katërtes sëNJNK (60 nga totali). Përderisa propozimiështë në vijë me propozimet demokratikeqë i avokon Këshilli i Evropës në Kartën përVetqeverisje Lokale, propozimi për reformimka ngritur pyetje siç janë linjat e përgjegjë-sive për ofrimin e shërbimeve publike.

Nëse kjo mbështetet nga kosovarët gjatëviteve të ardhshme procesi i decentralizimit

Me decentralizimin epushtetit, qasja enjerëzve në vendim-marrje dhe efikasitetii shërbimeve publikedo të rritet

kapi

tulli

i gj

asht

ë-

Ngr

itja

e qy

teta

rit:

Përq

afim

i i t

ë dr

ejta

ve d

he p

ërgj

egjë

sive

91

KORNIZA 6.2: MBROJTJA E TË DREJTAVE TËMINORITETEVE: NJË PJESË QENËSORE EDEMOKRACISËSi në shumë shoqëri multietnike dhe multikultur-ore (ku mund të përfshihen edhe SHBA-të, Spanjaapo India), Kosova duhet efektivisht të konfronto-het me "thembrën e Akilit" të demoracivemazhoritare: përjashtimi dhe margjinalizimi iminoriteteve. Të drejtat e njeriut janë mbrojtjendaj shkeljeve që njerëzit mund ti pësojnë. Tëdrejtat e pakicave i mbrojnë të drejtat e tyre prejvendimeve të shumicës. Kërcënimi tipik përfshinë:

• Përjashtimi nga pjesëmarrja - manipulimi me tëdrejta politike dhe media për të rritur fuqinë eshumicës në politikë.• Tejkalimi i sundimit të ligjit - largimi nga sundi-mi i ligjit në kohët e stresit të madh, shpesh dukei sulmuar minoritet që perceptohen si jolojalë. Nëvlerësimin e të drejtave të minoriteteve në Kosovëndemokratike, janë dy çështje relevante. Cilat tëdrejta për mbrojtjen e tyre janë në KornizënKushtetuese dhe trupin e ligjeve në Kosovë? Sa imbron këto të drejta në praktikë sistemi politik?• Opresioni - vendosja e barierave të tilla siç ështëndalimi i përdorimit të gjuhës dhe kulturave tëminoriteteve• Varfërimi - veprimet e shumicës që më tutje tëpasurojë vetën në dëm të minoriteteve, nëpërmespër shembull zhvendosjes së tyre nga vendet epasura.

Dhuna kundër minoriteteve mbetet edhe më tutjenjë çështje serioze. Edhe me mbrojtjen ngaKorrniza Kushtetuese, policia e KFOR-i dhe sistemigjyqësorë minoritetet në Kosovë ballafaqohen mekërcënime të mëdha, siç është ilustruar nëmënyrë dramatike më 17 dhe 18 mars të këtij viti.Dështimi i integrimit të minoriteteve mund të dër-gojë në shkelje më të mëdha të të drejtave të njeri-ut e deri te lufta. Demokracia e Kosovës duhet tëbëhet më përfshirëse (legalisht dhe praktikisht),duke e përqafuar idenë se pushteti duhet tëshpërndahet më shumë.

Burimi RZHNJK 2004 Ekipi i Raportit dhe UNDP, RZHNJ2000, (Oxford: Oxford University Press, 2002), 60

do të duhej të niset nga përgatitjet eaktiviteteve, inter alia:

• Bërja e një analize të mirëfilltë finan-ciare të çmimit të decentralizimit dhebenificioneve nga reforma;

• Rishikimi i përparësive dhe krahasimitçmim benificion për krijimin e "qendraveshërbimore rajonale" që do të përmbush-nin shërbimet publike në mes të qendrësdhe nivelit komunal;

• Definimi i roleve dhe përgjegjësivepër njësitet komunale dhe nënkomunaleviza-vi me qendrën bazuar në përparësitëkrahasimtare me rezultatet dhe mundësinëe kyçjes së qytetarëve në vendim marrje nëfushën e shërbimeve publike

• Artikulimi i mekanizmave për trupatqeverisëse të komunave që të arrihet njëautonomi më e gjërë dhe të ipen fuqi tak-sambledhëse për to në mënyrë që komu-nat të mbledhin së paku 30 për qind tëshpenzimeve të tyre, dhe

• Formimi i bazave të shënimeve tëcilat do të mbanin informatat në nivelkomunal, (për shembull, për shënimetpronësore, shënimet e ndara të regjistrimittë popullatës, rezultatet e projekteve lokalezhvillimore)

Për fat të mirë disa nga këto hapa tashmëjanë duke u marrë parasyshë në formën enjë projektligji të ri në vetqeverisjen lokale.Pjesëmarrja aktive e qeytetarëve nëpërkomuna do të jetë qenësore në formulimine legjislacionit që e qartëson dhe forconautoritetin e funksioneve publike në qeveris-jen komunale në Kosovë.

Sigurimi i mbikqyrjes civilembi sektorin e sigurisë:Edhe pse KFOR-i dhe UNMIK-u ende rez-ervojnë autroritetin mbi çështjet e ndjeshmetë sigurisë së brendshme dhe të jashtme,tashti duhet të mirren hapat e parë për tësiguruar bazat e mbikqyrjes civile për tëgjitha instutucionet e ardhshme të sigurisë.Për shembull, edhe anëtarët e Kuvendit eedhe zyrtarët e Zyrës së Kryeministrit duhettë kenë trajnim në politikat e sigurisë dhe sitë vlerësojnë çështjet buxhetore në sektorine sigurisë në vijë me vlerësimin e nivelit tëpërgjegjësive në këtë sektor në të ardhmen.Kjo do të ndihmojë që trupat e ardhme të

sigurisë të mbahen në balans dhe të sig-urohet efikasiteti dhe profesinalizmi maksi-mal i tyre në kryerjen e punëve publike.

Duke pasur parasysh përgjegjësitë e SHPK-së që do t'i merr gjatë 12 deri 14 muajve tëardhshëm, kujdes i veçantë duhet t'i ipetpërgatitjes së IPQV-së në menagjimin etyre. Kësaj duhet shtuar konsultime të reg-ullta dhe thelbësore me komunitetin rrethçështjeve të sigurisë dhe punës së policisë.Momentalisht kontaktet strukturale në mestë policisë dhe komunitetit janë minimale,siç edhe ka dëshmuar një anketrë mbipunën e policisë. "Ka një interes të madh të njerëzve - siç kaedhe në mesin e policëve të SHPK-së - përtë formuar një forum gjithpërfshirës dhemekanizma të tjerë për përmirësimin e shër-bimit policor nëpërmes informimit të komu-nitetit dhe dhënies së informatave"3. Ky rastduhet të shfrytëzohet.

Të rriten përpjekjet e zgjërimit të kapa-citeteve në fushat prioritare të IPVQ-së,nëpërmes metodave që ulin varësinë e tyrenga agjencitë ndërkombëtare dhe këshill-tarët e tyre. Përveç transferimit të dijeniveteknike, një kujdes i veçantë duhet t'i kush-tohet edhe zhvillimit të lidershipit që inkura-jon iniciativa, sfidë-kërkuese, përqafim tëndryshimeve, dhe menagjment të bazuarnë rezultat. Ndërtimi i kapaciteteve lokaledo të përfitonte shumë në veçanti nga njëburrim i madh i njerëzve të diasporësKosovare që jeton në Evropën Perëndimoredhe Amerikën Veriore.

Ndërtimi i aleancave në mes tëshoqërisë civile mediave dhesektorit privat për një pjesëmar-rje më të madhe të qytetarëve:

Zgjërimi i aktivizimit civil në tëgjitha sferat e jetës kosovare: Siç është artikuluar në faqet e para të RZH-NJK 2004, ngritja e qytetarit pjesëmarrjadhe përfaqësimi në qeverisjen Kosovarenuk do të jetë i mundur pa formimin e njënumri të madh të akterëve joqeveritarë dhecivil që hyjnë nën ombrellën e termit"shoqëri civile". Përparësia e shqërisë civiledo të shërbejë si kontrollori më i rreptë iR

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

92

Përparësia e shqërisëcivile do të shërbejë sikontrollori më i rrep-të i keqpërdorimit të

pushtetit dhe krijimittë propozimeve për tëthelluar demokracinë

keqpërdorimit të pushtetit dhe krijimit tëpropozimeve për të thelluar demokracinë(shih Kornizën 6.1). Siç është diskutuar nëkapitullin e pestë agjenda e shoqërisë civilenë Kosovë është e gjërë, dy çështje merito-jnë vërejtje thelbësore, nëpërmes politikave,avokimit dhe veprimeve direkte:

• Promovimi i barazisë gjinore në punëdhe shtëpi. Raportet e Zhvillimit Njerëzor nëtërë botën kanë treguar se niveli i zhvillimitnjerëzor (i cili pjesërisht matet edhe ngaIZHNJ) në komunitet përnmirësohet kurfemrat kanë më shumë shanse përpunësim. Promovimi i mundësive të femravesi anëtare kreative dhe produktive tëshoqërisë do të shërbente si shkak për zhvil-lim në Kosovë. Politikat dhe mekanizmat endryshme institucionale nuk do të mund tandryshojnë këtë nëse nuk ndryshohet diskri-minimi tradicional i femrës. Për shembullpuna pa pagesë e femrës në shtëpi shpeshi bënë aftësitë e saja produktive të paduk-shme. Politikat publike që kanë për qëllimpërmirësimin e statusit të femrave nëKosovë duhet të jenë në vijë me nevojat eposaçme të Kosovës dhe të krijojnë mëshumë përgjegjësi për të gjithë anëtarët eshoqërisë. Megjithate, nëse dëshirohet tëarrihet sukses në këtë shkollimi nëpërmeslëvizjeve qytetare duhet të përmirësohet dhetë jetë bartës i procesit të ndryshimit.Aranzhmanet e ndryshme për pushtetëzimtë femrës siç është pushimi i lindjes përmeshkuj, veprime afirmative në praktika tëpunësimit, shërbime të siguerisë tëndjeshme ndaj gjinisë dhe planprogram tëndjeshëm të gjinisë në shkolla, duhet tëkenë hapësirë të veçantë në programet eshoqërisë civile.

• Përmirësimi i marrëdhënieve etnike.Marrëdhëniet e këqia etnike janë një ngabarierat kryesore të pjesëmarrjes dhe për-faqësimit aktiv. Është shumë vështirrë tëimagjinohet çfardo përparimi në këtë drej-tim pa kontribuim të të gjithë akterëve civilnë Kosovë dhe rajon. Përkrahja e qartë e"Standardeve për Kosovën" mund të ndih-mojë shumë në krijimin e një shoqërie funk-sionale multietnike. Në këtë drejtim një hapi madh përpara do të ishte krijimi i një"kujtese kolektive" pranimi i veprave të këqianë të dy anët dhe vlerësim i lartë i atyre qëishin kundër dhunës. Gjithsecili do të duhej

të insistohej në normat e të drejtave të njeri-ut dhe trajtimit të barabartë para ligjit.

Përveç bashkëpunimit dhe mirëkuptimitndëretnik liderët serb dhe shqiptarë si atanga shoqëria civile si ata politikë duhet tëjenë më shumë të dukshëm dhe të rrisinpraninë e tyre në media dhe kontaktet mepopullatë lokale. Kjo do të promovontenocionin e bashkëjetesës paqësore, shpërn-darjen e institucioneve paralele, dhe inkura-jimin e kthimit të sigurtë të refugjatëve dhetë të zhvendosurve, sidomos në kontekstin e"Standardeve për Kosovën".

Në veçanti shqiptarët duhet të ndërmarrinveprime të shpejta që të sigurojnë kthimin esigurtë të popullatës serbe dhe rome që kaikur nga Kosova pas hyrjes së NATO-s.Vendimi i IPVQ-së që të rindërtojë shtëpitëdhe ndërtesat religjioze të shkatërruaragjatë dhunës së 17 dhe 18 marsit do tëgjenerojë një momentum mbi të cilin duhettë ndërtohet edhe më tutje duke përfshirëkëtu mbledhjen e donacioneve vullnetarenga shoqëria civile. Në përmbledhje shqëriacivile duhet të dyfishojë përpjekjet e veta qëta përkrahin principin e përfaqësimit mul-tietnik dhe pjesëmarrjes së vërtetë në tëgjitha institucionet e Kosovës.

• Ndihma psikologjike. Në mënyrë qënjerëzit të marrin pjesë në vendim-marrjedhe në mënyrë që të zgjërohen mundësitë etyre zhvillimore atëherë ata duhet të kenëshëndet të mirë fizik dhe psikik. Megjithatëincidenca e madhe e problemeve psiko-sociale e regjistruar në Kosovë - që datonnga konflikti i viteve të nëntëdhjeta - pengonkontribuimin e tyre normal në shoqëri. Përvlerësimin e çregullimeve Post Traumatikedhe traumave të tjera që kanë lidhje mekëtë shoqëria civile me mundësitë e trajn-imin relevant duhet të bëjë një anketë tëvlerësojë situatën dhe të jepë ndihmë aty kuduhet. Siç është diskutuar në kapitullin pesëdhe ilustruar nga ngjarjet e 17 dhe 18 mar-sit, ndjenja e urrejtjes së thellë në mes tëgrupeve etnike pajtimin dhe paqe-bërjen evendosin në një rrezik serioz. Zhvillimi iardhshëm varet në restaurimin e një popul-late të shëndoshë -- në trup dhe kokë - qëështë e gatshme të tejkalojë hidhërimin dhe ka

pitu

lli i

gjas

htë

- N

gritj

a e

qyte

tari

t:Pë

rqaf

imi i

të

drej

tave

dhe

për

gjeg

jësi

ve

93

dhëmbjen e të kaluarës dhe ngadalë të fillo-jë bashkëpunimin në mes të komuniteteveqë më parë janë parë si kërrcënim dhearmik.

Promovimi i mediumeve të liradhe të pavarura Kosova pas konfliktit të viteve të nëntëdhje-ta doli me tri gazeta të përditshme dhe pandonjë radio apo televizion. Mediumi i parëi ri i pasluftës i krijuar nga UNMIK-u nëambijentin e ri ishte transmetuesi publikRadio Televizioni i Kosovës (RTK). Në vitin2000 u krijua Kohavisioni (KTV) dhe TV 21. Sot në Kosovë funksionojnë gjashtë gazetatë përditshme, tre televizione nacionale,dhe shumë radio dhe televizione lokale.Edhepse kualiteti i raportimit të lajmeveështë përmirësuar shumë në pak vjet, krizae 17 - 19 marsit tregon për shumë sfida tëcilat duhet të tejkalohen që të sigurohetbesimi i njerëzve në mediume si ofrues tëpavarur dhe të vlefshëm të informacioneve(shih Kornizën 6.3).

Mediumet funksionale janë një nga shtyllat edemokracisë, pushtetëzimi i qytetarëvenëpërmes informacioneve në mënyrë që atatë marrin vendime në bazë të informacion-eve dhe të mbajnë liderët e fuqishëmpërgjegjës. Një qasje tradicionale në mediado të kuptonte rolin e tyre për të informuar,edukuar dhe argëtuar4. Në anën tjetër

"Gazetaria e Paqës", thotë se roli i medium-eve është të nxisë paqën e jo vetëm të infor-mojë5. Qasja e Gazetarisë së Paqës thotë qëgjatë raportimit nga një konflikt gazetari nukduhet ta portretizojë ate si dy palë që luftojnëpër një cak. Gazetari duhet të tentojë të gjejëarsyet prapa konfliktit dhe ku qëndrojnënjerëzit në marrëdhënie me konfliktin. Dukee analizuar me kujdes dy apo më shumëpalët e konfliktit në grupe shumë më të voglaatëherë, ndjekja e shumë caqeve bëhet eqartë dhe krijon një potencial për shumërezultate të ndryshme6. Në Kosovë ku ten-sionet etnike mbesin të larta, një qasje si"Gazetaria e Paqës" do të mund të sforconteprocesin e ndërtimit të paqës dhe ndërtimine një pajtueshmërie më të gjërë që do tëmund të sjellte benefite dhe mjete konstruk-tive për shoqërinë.

Thyerja e barierave ekonomike qëe pengojnë biznesin lokal dhe kri-jimin e vendeve të reja të punës Duke pasur parasysh nevojën që komuniteti ibiznesit të bëhet krijuesi kryesor i pasurive tëreja dhe mundësive të punësimit në Kosovë,qeveria duhet të krijojë një strategji pjesë-marrëse që do të përfshinte:

• Qasje më të madhe në mjete përbiznismenët e rinjë (për shembull mundësi-mi i përdorimit të tokës si garant, sforcimi itë drejtave të kreditorit, dhe sigurimi i mëshumë burimeve financiare jo bankare, siçjanë sindikatat kreditore, kooperativat kredi-tore dhe kursyese dhe skemat e përbashkë-ta garantuese);

• Rritja e qasjes në aftësi komerciale dhezhvillimore (për shembull krijimi i zyrevelokale për këshillim të biznesit, reforma rele-vante të shkollimit duke përfshirë edhehapat e nevojshëm për përfshirjen e vajzavenë shkollim dytësor dhe të lartë);

• Politikë e reformuar fiskale (për shem-bull ndryshimi i politikës tatimore siç ështëulja e tatimit në investime kapitale dhelëndë të parë që ndihmojnë në rritjen emundësisë për konkurim të prodhuesve ven-dorë dhe të stimulohen investimet e mëtut-jeshme);

• Revitalizimi i privatizimit nëpërmespërkrahjes së vazhdueshme ndërkombëtaredhe ndryshimit të nevojshëm të procedu-rave;R

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

94

KORNIZA 6.3: MEDIAT E KOSOVËS GJATË KRIZËS SË MARSIT 2004 Ngjarjet e 17-19 marsit paraqesin krizën e parë serioze të cilët mediumetKosovare duhej ta mbulonin.1 Në një raport të bërë nga OSBE-ja mediat trans-metuese e në veçanti transmetruesi publik Radio Televizioni i Kosovës (RTK) janëkritikuar rreptë për mënyrën e raportimit. Në raport thuhet se sektori trans-metues "ka treguar nivel të papranueshëm të emocioneve, animit, pakujdesisëdhe patriotizëm të kotë" gjatë raportimit të tyre. Raporti gjithashtu ka thënë sepo mos të kish ndodhur raportimi i "shkujdesur dhe senzacional", ngjarjet emarsit nuk do të arrinin një nivel të tillë apo ndoshta nuk do të ndodhnin.Mediumet e shkruara janë vlerësuar më të balansuara dhe konstruktive.

RTK-ja në një seri të deklaratave dhe raporteve e ka mohuar kritikën e OSBE-sëdhe Komisionerit të Përkohëshëm për Media (KPM),2 një debat që mund të vlerë-sohet si më i madhi që nga përfundimi i konfliktit për sa i përket mediumeve.

RTK-ja3 nuk e ka pranuar raportin e KPM-së si të balansuar, por menagjmenti iRTK-së ka pranuar se ka pasur disa "raste të gabimeve profesionale" të cilat atado të punojnë t'i tejkalojnë.

1 OSBE, 2004 "Roli i Mediave në ngjarjet e Marsit 2004 në Kosovë"2 RTK, 2004, 'Vlerësimet editoriale për mbulimin e ngjarjeve tw marsit, Deklaratat e gazetarëve mbi mbuliminngjarjeve të marsit , "A ka shkelur RTK-ja nenin 2.2 të kodit të sjelljes për mediat elektronike të KPM-së'3 http://www.rtklive.com/site/perne/dokumentet/index.php

Mediumet funksion-ale janë një nga

shtyllat edemokracisë,

pushtetëzimi i qyte-tarëve nëpërmes

informacioneve nëmënyrë që ata të

marrin vendime nëbazë të informacion-

eve dhe të mbajnëliderët e fuqishëm

përgjegjës

• Promovimi i eksportit (për shembullnegocimi i marrëveshjeve të reja tëtregëtisë së lirë nëprmes Paktit tëStabilitetit dhe adresimi i tarifave tëdëmshme dhe ngarkesave arbitrare qëkufizojnë mundësinë e mallërave kosovaretë futen në tregjet globale); dhe

• Koncentrimi i vëmendjes përgjatë kri-jimit të vendeve të punës për të rinjtë, pasigjatë pesë vjetëve të ardhme rreth 200mijë njerëz do të arrijnë moshën 16vjeçare (për çdo vit në treg të punës do tëjenë rreth 30 mijë punëkërkues të rinjë)7.

E rëndësisë së njejtë është nevoja e zgjërim-it të zhvillimit agrikulturor. Rreth 35 për qindtë importit të Kosovës momentalisht është epërbërë nga ushqimi8. Investimet në agro-kulturë duhet të shpërndahen në tërëKosovën në mënyrë që të përfshihen pro-dukte me vlerë të shtuar primare, të proce-suara dhe gjysmë të procesuara. Veprimetspecifike që duhet të bëhen përfshijnë:

• Ofrimi i shtytësve për fermerë që të modernizojnë dhe të përmirësojnë prodhimin dhe operacionet e veta• Adoptimi i politikave të caktuara dhe një korrinize të integruar legjislative për zhvillim rural, këtu duhet përfshirë edhe programet e disenjuara për Zhvillim të Zonave të Caktuara që përqafojnë nevojën për vendosjen e prioritetit në zhvillim shoqërorë (këtu duhet përfshi edhe rolin e organizatave jo qeveritare dhe mediave), zhvillimin ekonomik (përfshi këtu edhe përkrahjen e biznesit të vogël), dhe qeverisjen lokale demokratike (ndërtimin e institucion-eve);• Adresimi i efekteve të taksave të importit dhe masave të tjera fiskale në importimin e lëndës së parë në agrokul-turë dhe investime të tjera kapitale; dhe • Shpejtësimi i krijimit të programeve të reja kredituese në mënyrë që fermerët të kenë qasje në kapital afatshkurtër investues, që në vete përfshinë regjistrimin dhe gjetjen e pronarëve të tokave.

III. Promovimi i strategjisëpër përforcimin e qeverisjesdemokratikeEdhepse shpërhapja e ideve të mira tëqytetarizmit dhe dizenjimi i reformave insti-tucionale dhe të politikave janë hapa tërëndësishëm, ndikimi është i kufizuar nësenjë numër i madh i kosovarëve nuk do tëpërqafonte këto ide dhe nuk do të sig-uronte implementimin e plotë të tyre.Mobilizimi i qytetarëve dhe organizataveme ndikim që të pranojnë ndryshimin mevullnetin e tyre dhe të pajtohen që të bëjnëpresion në mënyrë paqësore, kurrë nukështë i lehtë. Për Kosovën tranzicioni kom-pleks në një sistem modern dhedemokratik ka dhe do të vazhdojë të hasënë shumë pengesa dhe kundërshtarë tëndryshimeve. Por njerëzit përparimtarëpërkrahës të pjesëmarrjes dhe përfaqësim-it më të madh në qeverisje, ku të gjithëqytetarët konsiderohen të njejtë para ligjitnuk duhet të ndalen. Në të kundërten, përtë qenë efektiv, këta liderë të ndryshimitpozitiv duhet të bashkojnë të gjithë akterëtqë përkrahin reformat që të këshillojnëagjenden e tyre të përbashkët demokratikenë një mënyrë të guximshme dhe strate-gjike. Elenmentet e veçanta të njëstrategjie të gjërë të implementimit tëreformave që kanë për qëllim për-mirësimin e qeverisjes demokratike duhettë përmbajnë:

Anketimi i mendimeve të njerëzve dheshpërndarja e informatave dhe analizavetë sakta: Informacioni është pushtet, kësh-tu është themelore që para secilit programtë bëhet një analizë e thukët e gjendjes.Anketimet e qytetarëve mund të shërbejnësi instrument i mirë për të vlerësuar sinjerëzit e afektuar e shikojnë një çështje tëveçantë, dhe si mund të reagojnë ata nëpërpjekjet për të bërë ndryshime.

Të nxjerren mësime nga reformat e ngja-jshme në rajon dhe më gjërë. Përveç dijespër kontekstin lokal, leksione të ndryshmemund të nxjerren nga projektet dhe inisia-tivat e ngjajshme në botë. Duke pasurparasyshë historinë dhe traditat kulturorepak a shumëtë ngjajshme me vendet erajonit përvoja e tyre do të jetë shumë evlershme. ka

pitu

lli i

gjas

htë

- N

gritj

a e

qyte

tari

t:Pë

rqaf

imi i

të

drej

tave

dhe

për

gjeg

jësi

ve

95

Të ndërtohet një aleancë përparimtare nëmes të individëve dhe grupeve në qeveri,shoqëri civile, media, sektor privat dhebashkësi ndërkombëtare. Reformatorët esuksesshëm duhet që haptasi dhe nëmënyrë agresive të diskutojnë me njerëzitdhe akterët e fuqishëm social, arsyesh-mërinë, krakteristikat dhe pasojat e refor-mës së propozuar. Si agjentë themelorë tëndryshimit, qytetarët e thjeshtë duhet tëpërfshihen në të gjitha pjesët e reformësprogramit dhe të kërkohet edhe pronësimbi reformat.

Përgaditja e resurseve të nevojshme finan-ciare, politike dhe teknike për të zbatuarreformën. Edhepse disa reforma të poli-tikave dhe institucioneve janë nën kujdesine dikujt, është e rëndësisë së veçantë tësigurohen burrimet e caktuara - financia-re, politike dhe teknike - që do të nevojitenpër zbatim të suksesshëm. Si shtesë, sig-urimi i përhapjes së reformave, sigurimi irekuizitave dhe burimeve para adoptimitdo të sigurojë mos paraqitjen e mangësiveqë mund të dalin në shumë projkete qëkanë vullnet të mirë por kanë dështuar përshkak të mungesës së lidershipit të nevo-jshëm për arritjen e caqeve të caktuara.

Përgaditja e përgjigjes ndaj kundër-shtarëve dhe të tjerëve që rezistojnëndryshimin: Kundërshtinmi i reformaveështë një kafshatë e lehtë për ata që përfi-tojnë nga status kuotë dhe jetojnë nga kor-rupsioni dhe joefiçienca. Për të kundërsh-tuar sulmet e pashmangshme, rezultatipozitiv i reformave duhet të shpallet sa mëheret që është e mundur në mënyrë që tëzvogëlohet ndikimi i kundërshtarëve.Njëkohësisht, grupet e ndjeshme të efek-tuara nga reformat (për shembull punë-torët e liruar nga punë nga Ndërmarjet ePronësisë Shoqërore) duhet të kenë kujdestë veçantë dhe programe ritrajnuese nëmënyrë që të zbutet reforma drejtë siste-meve të reja ekonomike dhe politike.

Shpejtësia e reformave të bëhet në njëritëm të duhur. Caktimi i ritmit të duhur nëreformim është një nga elementet kyçedhe vendosëse në rezultatin final të refor-mave. Kjo është në veçanti e dukshme nëproceset e liberalizimit ekonomik dhe poli-tik ku vendim marrësit janë të sfiduar ndër-sa grupet e prekshme janë të varura nga

sistemi i kaluar. Në të gjitha fazat e njëprocesi reformues kompleks, duhet të sig-urohet se a ka mjaft përkrahje politike përtë vazhduar.

Monitorimi dhe vlerësimi i procesit nëmënyrë të regullt dhe mësimi nga mbetjetprapa. Nga rezultati i një inisiative refor-muese, të bëhen disa indikatorë kredibilkualitativ dhe kuantitativ. Këto instrumentetë përdoren për monitorimin dhevlerësimin në intervale të shpeshta dhe tëpublikohet secili rezultat i arritur, pa marrëparasyshë sa i vogël është ai. Në një botëideale vlerësuesit e jashtëm duhet të fto-hen dhe të vlerësojnë rezultatin e tërë-sishëm të reformës.

Në mënyrë të vazhdueshme të rindërtohendhe të forcohen aleancat në mënyrë qëzbatimi i reformës të vazhdojë. Përparimidrejtë një sërë reformash kurrë nuk duhettë mirret si i sigurtë. Kjo në veçanti është evlefshme për reformat demokratike për tëcilat duhen vite të tëra për tu vendosurplotësisht, por mund të jenë shumë tëndjeshme nga veprimet e befasishme tëelementeve autoritarë të shoqërisë të cilatmund të jenë në kontrollë të forcave të sig-urisë. Aleancat e akterëve përparimtarë nëqeveri, shoqëri civile, media dhe në sek-torin privat duhet që vazhdimisht të ushqe-hen dhe të forcohen.

Ndoshta më shumë se gjithshka tjetër, njëgrup i përkushtuar i liderëve përfaqësues,me një vizion të përbashkët afatgjatë qëmund të artikulojë porosinë në mënyrëefektive njerëzve, është mjeti më i mirë përarritjen e ndryshimeve përparimtare nëKosovë. Një lidership i aftë dhe ikujdeshëm që shikon në të ardhmen dheka mundësi të pushtetëzimit të akterëve tëtjerë dhe është i ndjeshëm ndaj komu-niteteve të rezikuara është thelbësorë përarritjen e reformave institucionale dhepolitike të theksuara në RZHNJK 2004.Prej politikanëve dhe punëtorëve të sektoritpublik deri te gazetarët, biznismenët orga-nizatat e qytetarëve, liderët e guximshëmdhe të menqur që me guxim mbrojnë vler-at dhe principet demokratike të pjesëmar-rjes dhe përfaqësimit, të gjithë së bashkudo të transformojnë Kosovën duke krijuarbashkime të fuqishme dhe të qën-drueshme të ndryshimit.R

apor

ti i Z

hvill

imit

Nje

rëzo

r -

koso

va 2

004

96

hum

an d

evel

opm

ent

repo

rt -

koso

vo 2

004

97

Kapitulli i Parë1. Sakiko Fukuda-Parr dhe A.K. Shiva Kumar, Eds., Readings in HumanDevelopment, Human Development Report Office, United Nations DevelopmentProgramme (UNDP) New York. (New Delhi: Oxford University Press, 2003), xxi.2. Robert Piper, Përfaqësues i Përhershëm i UNDP-së, Komente në Konferencëne RZHNJK, Prishtinë, Dhjetor 2003.3. RZHNJ , UNDP website, http://hdr.undp.org/aboutus/nhdr/default.cfm4. Pasi trupat e NATO-së hynë në Kosovë më 1999, Enti i Statistikave tëKosovës (ESK) rifilloi punën në Prishtinë dhe gjashtë qendra rajonale5. Noel Malcolm, Kosova: Një Histori e Shkurtër. (Londër: Macmillan, 1998), 6. RZHNJK 2002, United Nations Population Fund (UNFPA)/InternationalOrganization for Migration (IOM) vlerësimet fq. 104, 1,614,548 deri 1,919,948,përderisa vlerësimet e Bankës Botërore dallojnë prej 1,778,377 deri 1,958,034. 7. RZHNJK 2002, 18-19 (Korniza 1.2). Përshkrimi i gjendjes së statistikave tëKosovës mund të gjindet në websitein e ESK-së: www.sok-Kosovo.org. Një bur-rim tjetër i shënimeve të besueshme është Organizata për Siguri dheBashkëpunim në Evropë (OSCE).http://www.osce.org/kosovo/elections/archive/2002/index.php3. 8. Save the Children-Kosovo Assistance Program (KAP) dhe the Swiss Agencyfor Development and Cooperation ka bashkëfinancuar Anketën e ZhvillimitNjerëzorë (AZHNJ), përderisa ESK-ja, UNFPA dhe (UNICEF) kanë qenë të përf-shirë në diskutimet fillestare. Megjithate ESK-ja, UNFPA dhe UNICEF kanë vazh-duar me anketën Kosovare demografike dhe shëndetësore. Pyetësori për këtëanketë ka shërbyer si bazë për pyetjet e AZHNJ.9. Përjashtimi i vetëm ishte GDP-ja për kokë banori, statistikë e ofruar ngaFMN-ja.10. Më 2003, Autoriteti Qendror Fiskal (AQF) është inkorporuar në strukturën eMinistrisë së Ekonomisë dhe Financav (MEF). 11. Banka Botërore, "Kosovo Poverty Survey," Dhjetor 2001. Reporti ështëbazuar në Living Standard and Measurement Survey që ka mbledhur shënimenga 2,880 familje.12. Sa për krahasim GDP e kalkuluar nga FMN-ja është përdorur për IVNJ2002 dhe IVNJ 200313. Sa për të mbajtur vlerësimet nga baza e njejtë, IZHNJ për 2001 ështërikalkuluar sipas shifrave të GDP-së nga FMN-ja. Kështu që kjo është endryshme nga shifra e RZHNJK 2002 që është kalkuluar nga të dhënat e AQF-së.14. Indeksi i Mbarvajtjes së Mësimit është i komponuar nga analfabetizmi te tërriturit (15 e më të vjetër) dhe shkallës së regjistrimit në shkollat fillore dhe tëmesme15. Shifrat e përdorura në RZHNJK 2002 janë të bazuara në periudhën parakonfliktit, kështu që kompatibiliteti i këtyre shifrave duhet të interpretohet mekujdes.16. Ekrem Beqiri, Riinvest Institute, 2004.17. ESK, "Anketa Demografike dhe Shëndetësore, 2003", Mars 2004. Shifra tëngjajshme janë regjistruar nga ESK: 68.6 vjet (66.6 për meshkuj dhe 70.5 përfemra).18. Sipas ESK-së vdekshmëria gjatë vitit 1999 ka qenë 13 për 1000 përderisamë 2003 ka qenë 7 për 1000. 19. Popullata e Kosovës është një ndër më të rejat në Evropë, me 52% nënmoshën 25 vjeçare dhe 30% nën moshën 15, siç është kalkuluar nga AZHNJ2003.20. ESK, "Statistikat Sociale: Skollimi i Lartë në Kosovë 2003" Prill 2004.21. Kosova Education Center, "Disa aspekte të efikasitetit në Kosovë," Nëntorë2002, 224.22. United Nations, 'Capacity Building for Poverty Eradication: Analysis andLessons from Evaluations of UN System Support To Countries Efforts,' 2002.23. Varfëria ekstreme definohet si çmimi i 2,100 kalorive për ditë për të rritur.Për më shumë detaje shikoni Aneksin 224. Qeveria e Kosovës, Ministria e Punës dhe çështjeve Sociale, Drejtorati iPunës, "Puna dhe punësimi 2003 Raporti Vjetor," Prill 2004 (draft). Sipas këtijraporti të papunë janë 42.9% të fuqisë punëtore.25. AZHNJ 2003 e klasifikon dikend si të papunë nëse personi është në mes tëmoshës 15 dhe 65 vjeçare që nuk ka punuar gjatë muajit të kaluar, ka qenë igatshëm për punë dhe ka kërkuar punë.26. Papunësia është vazhdimisht duke u thekësuar si problem nga respondentëte anketave të Raportit të Paralajmërimit të Herëshëm.27. Riinvest Institute, "Raporti i Paralajmërimit të Herëshëm # 4", Maj-Gusht2003.28. Index Kosova BBSS Gallup International, "Anketa për Korrupsionin: Raportipër rezultatet kryesore," Prill 2004.29. Astrida Neimanis dhe Arkadi Tortisyn, "Gender Thematic Guidance Note#2," UNDP Human Development Report Office/National Human DevelopmentReport Series, July 2003, 14.30. Agjencitë e OKB-së në Kosovë, "Ku do të jemi më 2015?", Mars 2004

Kapitulli i dytë1. Zyra e UNDP-së për raportim të zhvillim njerëzor, "HDR Toolkit,"http://hdr.undp.org/nhdr/toolkit/default.html 2. Territori i Kosovës është 10,908 kilometra katrorë.3. Kur janë analizuar pakot e të të dhënave nga AZHNJ në relacion me raportinnë mes të të ardhurave për kokë banori dhe demografinë e ekonomisë famil-jare, është gjetur korelacion negativ në mes të të ardhurave për kokë banori dhe

madhësisë së ekonomisë familjare, numrit të fëmijëve dhe numrit të të varurve. 4. Raporti i varshmërisë është raporti në mes të madhësisë së familjes dhe num-rit të njerëzve që gjenerojnë të ardhura. 5. Dëmi gjatë konfliktit sipaas raportimit nga OSBE - Profilet e Komunave, qëështë në dispozicion në faqen e internetit, http://www.osce.org/kosovo/docu-ments/reports/municipal_profiles. 6. Shiko Kornizën 1.4, "Çka është indeksi i varfërisë njerëzore (IVN-1 dhe IVN-2)?"7. Këtu pabarazia është matur me anë të koeficientit të Gini-t, një tregues qëmat pabarëzinë në shpërndarjen e të të ardhurave. Numrin është në intervali 0dhe 1, ku 0 përshkruan shoqërinë e barazisë perfekte të të ardhurave (d.m.th.secili fiton të ardhurat e njëjta) dhe 1 përshkruan shoqërinë e pabarazisë perfek-te (d.m.th. një person ka të gjitha të ardhurat, derisa të gjithë të tjerët nuk fito-jnë asgjë).8. Ky trend mund të shihet nese krahasohet shkalla e pjesëmarrjes së femravenë fuqinë punëtore në tri komunat e para dhe tri të fundit, sipas renditjes së var-fërisë së IVN-2. 9. Raporti i Zhvillimit Njerëzor i Bullgarisë (2001)10. Variacioni është matur sipas devijimit standard (DS) - matje e distribuimitapo shpërndarjes përreth mesatares. Në distribuim normal, 68% e rasteve bijnëbrenda një DS të mesatares dhe 95% të rasteve biejnë breda dy DS. Për shem-bull, në një distribuim normal, duke caktuar moshën mesatare të jetë 45 dhedevijimin standard prej 10, 95% të rasteve të do të biejnë brenda 25 dhe 65. 11. DS për të ardhura për kokë banori është 0.4, për jetëgjatësi është 0.48 dhepër arsimim është 0.0212. Hulumtim demografik dhe shëndetësor i Kosovës, (2004), ESK, faqe 2413. Të dhënat nga Hulumtim demografik dhe shëndetësor i Kosovës, të dis-agreguara sipas regjioneve në pajtueshmëri me kodet thirrëse të rrjetit tokësortë telefonisë; komunat brenda këtyre regjioneve janë: Gjakovë: Deçan, Gjakovëdhe Rahoveci; Gjilani: Gjilan, Kamenicë dhe Vitia; Mitrovica: Mitrovicë,Leposaviqi, Skenderaj, Vushtrri, Zubin Potok dhe Zveçani; Peja: Istog, Klinë dhePejë; Prizreni: Dragash, Prizren, Suharekë, Malishevë; Prishtinë: Gllogovc, FushëKosovë, Lipjan, Novobërdë, Obiliq, Podujevë dhe Prishtinë; Ferizaji: Kaçanik,Shtime, Shtërpcë dhe Ferizaj.

Kapitulli i tretë1. Raport i Policisë së UNMIK-ut, 31 Mars 20042. UNDP, Human Development Report 2003, (Oxford: Oxford University Press,2003), 1.3. Philippe C. Schmitter dhe Terry Lynn Karl, "Çka është dhe çka nuk ështëdemokracia," Journal of Democracy 2, 1991, (Volumi 2: Botimi 3), 75-884. UNDP, Human Development Report 2002, (Oxford: Oxford University Press,2002), 69-71.5. Jeffrey Z. Rubin, Dean G. Pruitt, Sung Hee Kim, Social Conflict: Escalation,Stalemate, and Settlement (New York: McGraw-Hill, 1994)6. Banka Botërore, "World Bank Governance Indicators Dataset," Maj 2002,gjendet në faqen e Bankës Botërore në internet,http://www.worldbank.org/wbi/governance/governancedata2001.htm, and WorldBank, World7. Monty G. Marshall dhe Keith Jaggers, "Political Regime Characteristics andTransitions, 1800-2000," Prill 2002, gjendet në faqen e Polity IV Project,http://www.bsos.umd.edu/cidcm/inscr/polity/index.htm.8. UNDP, Raporti i zhvillimit njrëzor 2002. (Oxford: Oxford University Press,2002), 57-58.9. UNDP, Raporti i zhvillimit njrëzor 2000, (Oxford: Oxford University Press,2000), 5610. UNDP, Raporti i zhvillimit njrëzor 2002, (Oxford: Oxford University Press,2002), 60.11. Mahbub ul Haq, Human Development in South Asia 1999: The Crisis ofGovernance, (Islamabad: Oxford University Press, 1999), 2912. Instituti Riinvest, Kosovo Early Ëarning Report Series (September 2002 toMay 2004).13. UNDP, Human Development Report 1993, (Oxford: Oxford University Press,1993), 4.14. PISG-UNMIK, "Kosovo Standards Implementation Plan," 31 March 2004, 215. Ibid, 316. UNDP Bulgaria, Human Development Report for Bulgaria 2001, (Sofia:UNDP, 2001), 19

Kapitulli i katërt1. Qeveria e koalicionit e formuar në Shkurt 2002 përbëhet nga LidhjaDemokratike e Kosovës (LDK), Partia Demokratike të Kosovës (PDK), Aleancapër Ardhmërinë e Kosovës (AAK), dhe partitë minoritare në Shkurt 2002. Mëshumë detaje mund të gjeni në faqen e internetit të Kryeministrit, http://ëëë.pm-ksgov.net.2. Grupi ndërkombëtar i krizave, "Kolapsi në Kosovë," Mars 2003.3. Informatat për zgjedhjet janë në dispozicion në faqen e internetit të OSBE-së,http://www.osce.org/kosovo/elections.4. Trendet e anketave të opinionit nga Sistemi i Vërejtjes së hershme, përParlamentin e Kosovës dhe UNMIK-u5. Instituti Riinvest, "Kosovo Early Warning Report # 5," Janar 20036. Walter Bagehot, Sociolog Anglez, 1826- 18777. Sipas metodës së Sainte-Lague numrin e votave për çdo parti pjesëtohet me

FUTNOTAT

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

98

një seri të numrave tek (1,3,5,7,etj), dhe kështu ulëset iu alokohen partive memë së shumti vota, deri tek numri total i ulëseve që janë në dispozicion. Kjometodë poashtu mund të modifikohet ë për shembull me anë të zëvendësimit tëpjesëtuesit të parë me 1.4, i cili në konstitunca të vogla ka efektin e prioritizimittë proporcionalitetit për partitë e mëdha ndaj partive më të vogla, në alokimin edisa ulëseve të para. Shiko poashtuhttp://www.yourencyclopedia.net/Highest_averages_method.html8. Kjo kuotë e gjinisë ende është çështje kontraverze ndër meshkuj dhe femra nëKosovë. Posaçërisht, Pro-të dhe kontra-t e sistemit me lista të mbyllura janë endetemë e nxehtë debati në organizata të grave dhe shoqërinë civile në Kosovë9. Malazogu dhe Dugolli, "Reformimi i sistemin elektoral në Kosovë" KIPRED2003, 7.10. Për përmbledhje të kësaj literature, shiko Joseph V. Montville, Ed., Conflictand Peacemaking in Multiethnic Societies (Lexington: Lexington Books, 1990).11. Matjet e IVN-212. Pasi që për funksionimin e demokracisë dhe zhvillimi është e nevojshme njëmasë jostabiliteti13. Thomas Carothers, "Aiding Democracy Abroad: the learning curve,"Carnegie Endowment for International Peace, 200314. Bernard Zeneli dhe Leon Malazogu, vërejtjet në konferencën e RZHNJ,Prishtinë, Dhjetor 200315. Election information available from OSCE ëebsite, http://www.osce.org/koso-vo/elections16. OSBE, "Bojkoti në nivelin komunal," Maj 2003, në (http://www.osce.org/koso-vo/documents/reports/)17. Blerim Reka, "UNMIK-u si qeverisje ndërkombëtare në Kosovën e pasluftës:Intervenimi i NATO-s, Administrata e KB dhe Aspiratatat Kosovare," Logosa,200318. Marrëveshja mbi Presidentin dhe Kryeministrin e Kosovës. Prishtinë, 28Shkurt 2002.19. Ky seksion është nxjerrë nga një numër intervistash me akterët kryesorë nëprocesin e vendim-marrjes qendrore, nga analiza e materialeve relevante dhevëzhgimeve të autorëve20. Shiko poashtu seksioni mbi sistemin elektoral në këtë kapitull21. "Korniza Kushtetuese për Vetëqeverisjen e Përkohshme," 15 Maj 2001,Seksioni 9.3.16, në faqen e internetit të UNMIK-ut,http://www.unmikonline.org/constframework.htm.22. Ky është një program tetë-pikës i cili përfshin: Konsolidimin e strukturavedemokratike të Kosovës; Rritjen e transparencës dhe efikasitetit të administratës;Përmirësimin e standardeve arsimore për të gjithë banorët Kosovës;Përmirësimin e kualitetit shëndetësor të të gjithë banorëve të Kosovës;Promovimin e zhvillimi ekonomik dhe bashkëpunimi ndërkombëtar ekonomik;Rritjen e punësimit; Krijimin e sigurimi pensional dhe asistencës sociale për gru-pet e ndieshme; Integrimin e të gjitha komuniteteve etnike në shoqërinëKosovare. Ky prgram është adoptuar nga Kuvendi në Maj 2002. Më shumëdetaje të këtij programi mund të gjenden në faqen e internetit të Kryeministrithttp://ëëë.pm-ksgov.net23. Me përjashtim të disa konsultantëve të një agjencie ndërkombëtare24. Siç është pranuarn nga një prej personave të inrevistuar pjesëmarrës nëdraftin e Rregullores, këto kufizime janë bërë me qëllimin e vetëm që të paran-dalohet që Kryeministri të bëhet shumë i fuqishëmëë. 25. Tanimë janë ndërmarrë disa veprime për përmirësimin e kësaj situate, dukepërfshirë krijimin e postit të Sekretarit të Qeverisë26. Departamenti për zhvillim ndërkombëtar i Britanisë së Madhe (DFID) ështëduke asistuar zyrën e kryeministrit për të forcuar funksionet e saja politike dheplanifikuese.27. Jo të gjitha ministritë e përcjellin aranzhimin e pajtuar të strukturave të tyrenbrenda departamentit, divizioneve, seksioneve dhe njësive, dhe ende nuk kandonjë akt ligjor i cili rregullon organizimin dhe paraqitjen e konsistencës struk-turore.28. UNDP, Kosovo Mosaic, 2003, 3.29. UNDP, Raporti i zhvillimit njerëzor 1992 (Oxford: Oxford University Press,1992).30. UNDP. Mozaiku i Kosovës, 2003. 31. UNDP, Raporti i zhvillimit njerëzor 1993 (Oxford: Oxford University Press,1993).32. Konsultimet me organizatat e shoqërisë civile dhe përfaqësuesit e OJQ-sërinore "Hapi i Ri," Mars 2003. 33. Raporti i Sekretarit të Përgjithshëm të Këshillit të Sigurimit, 26 Janar 200434. UNDP, Raporti i Zhvillimit Njerëzor 2002, (Oxford: Oxford University Press,2002), 87.35. UNDP Kosovë, "Light Blue" Anketë mbi perceptimet publike për SigurinëPublike dhe Punën e Policisë në Kosovë, Maj 200436. PISK 31 Mars 2004, fq.2.37. KSIP March 31 2004, p.3.38. KSIP March 31 2004, p.3.39. KSIP March 31 2004, p.3.40. THE KOSOVO GENERAL GOVERNMENT 2003 BUDGET, p. 143

Kapitulli i pestë1. UNDP, Human Development Report 1993, (Oxford: Oxford University Press,1993), and UNDP, Human Development Report 2000, (Oxford: OxfordUniversity Press, 2000).2. UNDP, "The Roma in Central and Eastern Europe: Avoiding the dependency trap," ‘02.3. Nancy Folbre, "Care and the Global Economy," background paper for UNDP

Human Development Report 1999, in Sakiko Fukuda-Parr and A.K. ShivaKumar, Eds., Readings in Human Development, Human Development ReportOffice, UNDP Neë York. (Neë Delhi: Oxford University Press, 2003)4. ESK, "Hulumtimi Demografik dhe Shëndetësor i Kosovës 2003," Mars 2004.5. I. Hoti, Instituti Riinvest, "Tregu i Punës dhe Papunësia në Kosovë," dhe I.Havolli, "Raporti vjetor për NVM-të," 2002 (të papublikuara).6. Nga këto, vetëm dy janë Shefe të Ekzekutiviti, një femër serbe në Shtërpcëdhe një femër shqiptare në Obiliq, deirsa dy femra të tjera kryesojnë departa-mentet komunale të financave dhe ekonomisë. 18 poste tjera gjenden brendaDepartamentit të Shëndetësisë dhe Mirëqenies Sociale, Departamentit tëUrbanizmit dhe Shërbimeve Publike, Departamentit të Arsimit, Kulturës, Rinisëdhe Sporteve, një në bujqësi, dy në administratë dhe një në Podujevë që ështëUshtruese e Detyrës së Drejtorit të Drejtoratit për Marrëdhnëie me Publik dheDemokratizim. Këto të dhëna janë të kalkuluara nga shifrat e ProfileveKomunale (OSBE), mund të gjenden në faqen e internet të OSBE-sëhttp://www.osce.org/kosovo/documents/reports/municipal_profiles/7. ESK, "Hulumtimi Demografik dhe Shëndetësor i Kosovës 2003," Mars 2004.8. Qeveria e Kosovës, Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale, "Raporti vjetormbi Punën dhe Punësimin - 2003," Prill 2004 (draft). 9. ESK, "Hulumtimi Demografik dhe Shëndetësor i Kosovës 2003," March 2004.10. Bazuar në shifrat e AZHNJ të UNDP për papunësi dhe në madhësinë evlerësuar prej 1.9 milion11. Banka Botërore, "Memorandumi Ekonomik i Kosovës," 200412. Institute Riinvest, "Arsimimi dhe Zhvillimi Ekonomik i Kosovës" 200413. Sipas matjes së bërë nga Indeksi i Varfërisë Njerëzore 114. Banka Botërore, "Memorandumi Ekonomik i Kosovës" 2004 . Vlerësimi iBankës Botërore është që remitenca kapin vlerën prej 300 Euross për person përvit.15. Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural, "Libri i Kosovës," 2003, 2816. Banka Botërore, "Memorandumi Ekonomik i Kosovës" 200417. Anketat e njëpasnjëshme të opinionit zbulojnë polarizimin e opinioneve nënjë numër çështjesh në Kosovë. 18. Fred Cocozzelli. "Partitë Politike në Kosovë", 2003. GSC Quarterly 11 (Dimër 2004)19. The average member of this community has just 6 years of schooling, andonly 30% continue to secondary education.20. Shiko tabelën A.8, "Përqindja e njerëzve me qasje në të mirat e kënaqshmetë që zgjasin dhe në resurset produktive ekonomike", në Aneksin III21. OSBE dhe (UNHCR), "Vlerësimi i dhjetë i Situatës së minoriteteve etnike nëKosovë" Mars 2003, gjendet në faqen e internetit të UNMIK-ut,http://www.unmikonline.org/press/reports/MinorityAssessmentReport10ENG.pdf22. Shifrat dallojnë substancialisht varësisht nga burimi.23. OSBE dhe (UNHCR), "Vlerësimi i dhjetë i Situatës së minoriteteve etnike nëKosovë" Mars 200324. Early Warning System Opinion Poll Data25. OSBE, "Strukturat Paralele në Kosovë," Tetor 200326. Qasja politike për personat me aftësi të kufizuara. Seri të dokumenteve infor-muese "Promovimi dhe përfshirja e personave me aftësi të kufizuara nëregjistrimin civil dhe në zgjedhjet komunale në Kosovë," Studim i rastit tëKosovës (Volume I, Paper 2), Shtator 200027. Sergei Vinogradov, "Të dhënat dhe shifrat plotsojnë vakumin statistikor tëKosovës," UNMIK Direct, 9 Tetor, 2000, 1-25. Sipas këtij vlerësimi të bërë pas kon-fliktit, 1.4 milion njerëz kanë qenë të zhvendosur nga shtëpitë e tyre gjatë viteve1998-1999; 800.000 nga ta ishin të zhvendosur jashtë Kosovës për një periudhë mëshumë se njëmujore, derisa pjesa e mbetur ishin të zhvendosur brenda Kosovës. Kjodo të thotë se mbi 60% e popullsisë ka përjetuar zhvendosje.28. L. B. Cardonzo., A. Vergara, F. Agani, dhe C. A. Gotëay, "Shëndeti Mental,Funksionimi Shoqëror dhe Qëndrimi i shqiptarëve të Kosovës pas luftës nëKosovë," Artikull i Asociacionet Mjekësor Amerikan, 2 Gusht, 2000.29. Sipas këtij vlerësimi të bërë pas konfliktit, 1.4 milion njerëz kanë qenë tëzhvendosur nga shtëpitë e tyre gjatë viteve 1998-1999; 800.000 nga ta ishin tëzhvendosur jashtë Kosovës për një periudhë më shumë se njëmujore, derisapjesa e mbetur ishin të zhvendosur brenda Kosovës. Kjo do të thotë se mbi 60%e popullsisë ka përjetuar zhvendosje.30. P. Saloma, P. Spiegel, M. Van Dyke, L. Phelps, and C. Ëilkinson, "ShëndetiMental dhe Statusi Nutritiv i popullsisë së rritur serbe në Kosovë," Artikull iAsociacionet Mjekësor Amerikan, 2 Gusht, 2000.31. Përqindja e njerëzve të cilët pajtohen të kthehen dhe e atyre që do tëbashkëpunonin me RPH # 6.

Kapitulli i gjashtë1. UNDP, Human Development Report 2002, (Oxford: Oxford University Press,2002), 51.2. Këshilli i Evropës Decentralisation Mission in Kosovo, "Reforma e VetqeverisjesLokale dhe Administrimit Publik në Kosovë : Final Recommendation", November17, 2003 (shih: http://www.coe.int/T/E/Com/Files/Themes/kosovo/20031117_Rec.asp).3.UNDP Kosovë, "E Kaltërt e Hapur" Percepcioni Publik i Sigurisë dhe Policisë nëKosovë, 20044.http://www.bbc.co.uk/info/purpose/5.Lynch, McGoldrick What A Peace Journalist Would Try To Do, www.mediachannel.org6. Lynch, McGoldrick What A Peace Journalist Would Try To Do, www.mediachannel.org7.UNMIK European Union Pillar, "Kosovo Outlook 2004", Paper to the WorkingLevel Steering Group, Washington, DC (25 April 2004), 10.8.Ministria e Tregëtisë dhe Industrisë dhe shtylla e Unionit Evropian në UNMIK,Grupi Punues për Politikën Tregëtare "Politika Tregëtare për Kosovën, 2004"(Draft, April 82004), tabela 2 fq.8.

hum

an d

evel

opm

ent

repo

rt -

koso

vo 2

004

99

• Boueck, Francoise. "The Structure and Dynamics of Intra-Party Politics in Europe." Perspectives on European Politics andSociety. Volume 3: Issue 3, 2002. • Bowler, Shaun, David J. Lanoue and Paul Savoie. "Electoral Systems, Party Competition, and Strength of Partisan Attachment:Evidence from Three Countries." The Journal of Politics. Volume 56: Issue 4, November 1994.• Cardonzo, L. B., A. Vergara, F Agani,. dhe C. A. Gotway. "Shëndeti Mental, Funksionimi Shoqëror dhe Qëndrimet eShqiptarëve të Kosovës pas Luftës në Kosovë." Journal of the American Medical Association. 2 Gusht, 2000.• Carothers, Thomas. "Aiding Democracy Abroad: the learning curve." Carnegie Endowment for International Peace. 2003.• Cocozzelli, Fred. "Partitë Politike në Kosovë 2003." GSC Quarterly. Dimër 2004.• Misioni i Këshillit të Europës për Decentralizim, "Reforma e Vetëqeverisjes lokale dhe administratës Publike në Kosovë:Rekomandimi Final", 17 Nëntor, 2003.• Davis-Yuval, Nira, and Floya Anthias, Eds. Women-Nation-State. New York: St. Martin's Press, 1989. • Farrell, David M., and Gallagher, Michael. "British voters and their criteria for evaluating electoral systems." British Journal ofPolitics and International Relations. Volume 1: Number 3, October 1999.• Fukuda-Parr, Sakiko, and Kumar, A.K. Shiva Eds. Readings in Human Development. Human Development Report Office,UNDP New York. New Delhi: Oxford University Press, 2003.• Qeveria e Kosovës. "Buxheti i Përgjithshëm i Qeverisë së Kosovës, 2003."• Qeveria e Kosovës, Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural. "Libri i gjelbër i Kosovës". 2003.• Qeveria e Kosovës, Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale, Departamenti i Punës dhe Punësimit. "Raporti Vjetor i Punës dhePunësimit 2003." Prill 2004 (draft).• Harrop, M., and Miller, W.L. "Elections and Voters: A Comparative Introduction." Basingstoke: Macmillan, 1987.• Havolli, I. "Annual SME Report." 2002 (unpublished).• Hoti, I., Instituti Riinvest. "Tregu i Punës dhe Papunësia në Kosovë." • Huntington, Samuel P. "How Countries Democratize." Political Science Quarterly. Winter 1991-1992. • Grupi Ndërkombëtar i Krizave, "Kolapsi në Kosovë," Mars 2003.• Grupi Ndërkombëtar i Krizave. "Kosova: Zgjedhjet që shënuan kthesë." Nëntor 2001.• Ishimaya, John T. "Transitional Electoral Systems in Post-Communist Eastern Europe." Political Science Quarterly. Volume 112:Number 1, 1997.• Qendra e Kosovës për Arsimim. "Disa aspekte të efikasitetit të arsimimit në Kosovë." Nëntor 2002.• Krasniqi, Vjollca. "Faktorët e lënies së shkollës nga vajzat," Iniciativa e Grave Kosovare• Lake, David A. and Donald Rothchild. " Containing Fear: The Origins and Management of Ethnic Conflict." InternationalSecurity. Volume 21: Issue 2, 1996.• Lynch, McGoldrick What A Peace Journalist Would Try To Do, www.mediachannel.org• Leon Malazogu dhe Ilir Dugolli. "Reformimii i Sistemit Elektoral në Kosovë." Instituti Kosovar për Hulumtim dhe Zhvillim Politik.2003.• Malcom, Noel. Kosova: Një histori e shkurtër. London: Macmillan, 1998.• Maliqi, Shkelzen. "Lëvizja Shqiptare në Kosovë." In David Dyker and Ivan Vejvoda, Eds. Yugoslavia and After: A Study ofFragmentation, Despair and Rebirth. New York: Longman, 1996.• Montville, Joseph V., Ed. Conflict and Peacemaking in Multiethnic Societies. Lexington: Lexington Books, 1990.• Neimanic, Astrida, and Arkadi Tortisyn. "Gender Thematic Guidance Note #2." UNDP Human Development ReportOffice/National Human Development Report Series. July 2003. • Organizata për siguri dhe bashkëpunim në Europë. "Strukturat Paralele në Kosovë." Tetor 2003.• Organizata për siguri dhe bashkëpunim në Europë dhe Komesariati i Lartë për refugjatë i Kombeve të Bashkuara. "Vlerësimi idhjetë i situatës së minoriteteve etnike në Kosovë." Mars 2003.• Organizata për siguri dhe bashkëpunim në Europë, http://www.osce.org/kosovo.• Organizata për siguri dhe bashkëpunim në Europë "Roli i mediave në ngjarjet e Marsit 2004 në Kosovë" 2004.• Qasja Politike për personat me aftësi të kufizuara. Seri të letrave informuese "Promovimi i përfshirjes së personave me aftësi tëkufizuara në regjistrimin civil dhe në zgjedhjet komunale në Kosovë," Studimi i rastit të Kosovës. Vëllimi I: Dokumenti 2, Shtator2000.• Polity IV. 2002. "Political Regime Characteristics and Transitions, 1800-2000."[http://www.bsos.umd.edu/cidcm/inscr/polity/index.htm]. April 2002.• Piper, Robert. Përfaqësuesi rezident i Kosovës i UNDP. Komentet në konferencën e RZHNJ. Prishtinë, Dhjetor 2003.• Ueb-faqja e Kryeministrit të Kosovës, http://www.pm-ksgov.net.• Institucionet e Përkohshme të Vetëqeverisjes dhe Misioni i Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë."Plani i Implementimit të Standardeve në Kosovë." 31 Mars 2004.• Rao, Nirmala, in R. Jowell and C. Airey, Eds. British Social Attitudes: the 1984 Report. Aldershot: Bower 1984.• Rao, Nirmala. "Representation in Local Politics: a Reconsideration and some New Evidence." Political Studies. 1998. • Reineck, Janet. "Seizing the Past Forging the Present: Changing Visions of Self and Nation Among the Kosova Albanians." InAnthropology of East Europe Review. Autumn 1993 (Special Issue: War Among the Yugoslavs).• Reka, Blerim. "UNMIK-u si qeverisje ndërkombëtare në Kosovën e Pasluftës: Intervenimi i NATO-s, Adiministrata e KB-ve dheAspiratat e Kosovarëve." Logosa. 2003.• Instituti Riinvest. "Zhvillimi Arsimor dhe Ekonomik i Kosovës." 2004.• Instituti Riinvest. Seritë e "Raportit Kosovar të Paralajmërimit të Hershëm". Shtator 2002 deri në Maj 2004.

BIBLIOGRAFIA

• Radio Televizioni i Kosovës, 'Vlerësime të redaktimit të mbulimit medial të ngjarjeve të Marsit, "A e ka shkelur RadioTelevizioni i Kosovës Nenin 2.2 të KPM të Kodit të Mirësjelljes?' 2004• Rubin, Jeffrey Z., Dean G. Pruitt, and Sung Hee Kim. Social Conflict: Escalation, Stalemate, and Settlement. New York:McGraw-Hill, 1994.• Saloma, P. dhe P. Spiegel, M. Van Dyke, L. Phelps, dhe C. Wilkinson. "Kosova: Laborator i dhimbshëm i studimit të viktimavetë luftës." Psychiatric News. 2000. • Schmitter, Philippe C., and Terry Lynn Karl. "What Democracy Is…and Is Not." Journal of Democracy. Volume 2: Issue 3,1991.• Sievers, S. S. "The Enactment of 'Tradition': Albanian Constructions of Identity, Violence and Power in Times of Crisis." InBettina E. Schmidt and Ingo W. Schroder, Eds. Anthropology of Violence and Conflict. London: Routledge, 2001.• Zyra e Statistikës së Kosovës. "Anketa Demografike dhe Shëndetësore e Kosovës, 2003." Mars 2004.• ZSK,"Kualiteti i statistikave zyrtare në Kosovë." Maj 2004.• Zyra e Statistikës së Kosovës. "Statistikat shoqërore: Arsimimi i Lartë në Kosovë 2003." Prill 2004.• Taisier, Ali, and Robert Matthews, Eds. Civil Wars in Africa: Roots and Resolution. Montreal: McGill-Queens University Press,1999.• Grupi Punues për politikën e tregtisë, Qeveria e Kosovës, Ministria e Tregtisë dhe Industrisë dhe Shtylla e Bashkimit Europiannë UNMIK, "Politika e Tregtisë së Kosovës, 2004" (Draft, Prill 82004), Grafiku 2 fq.8• United Nations. "Capacity Building for Poverty Eradication: Analysis and Lessons from Evaluations of UN System Support ToCountries Efforts." 2002.• ul Haq, Mahbub. Human Development in South Asia 1999: The Crisis of Governance. Islamabad: Oxford University Press,1999.• United Nations Development Programme. Human Development Report 1992. Oxford: Oxford University Press, 1992.• United Nations Development Programme. Human Development Report 1993. Oxford: Oxford University Press, 1993.• United Nations Development Programme. Human Development Report 2000. Oxford: Oxford University Press, 2000.• United Nations Development Programme. Human Development Report 2002. Oxford: Oxford University Press, 2002.• United Nations Development Programme. Human Development Report 2003. Oxford: Oxford University Press, 2003.• United Nations Development Programme. Human Development Report 2004. Oxford: Oxford University Press, 2004.• United Nations Development Programme. "The Roma in Central and Eastern Europe: Avoiding the dependency trap." 2002.• United Nations Development Programme website, www.undp.org.• United Nations Development Programme Bulgaria. "Human Development Report for Bulgaria 2001". Sofia: UNDP, 2001.• United Nations Development Programme, Human Development Report Office. "Human Development Report Toolkit." 2004.• Programi i Kombeve të Bashkuara për zhvillim në Kosovë, "Mozaiku i Kosovës: Percepcionet e Qeverisë Lokale dheShërbimet Publike në Kosovë", 2003. • UNDP Kosovo, "Light Blue" Percepcionet publike për sigurinë dhe Punën e Pilicisë në Kosovë, 2004• Programi i Kombeve të Bashkuara për zhvillim në Kosovë. "Raporti i Zhvillimit Njerëzor në Kosovë 2002". 2002.• Misioni i Administratës së Përkohshme të KB në Kosovë. "Korniza Kushtetuese e Vetëqeverisjes së Përkohshme." 15 Maj2001.• Misioni i Administratës së Përkohshme të KB në Kosovë. "Kosovo Standards Implementation Plan." 31 March 2004.• Misioni i Administratës së Përkohshme të KB në Kosovë. Kumtesat e policisë. 31 Mars 2004.• United Nations Interim Administration Mission in Kosovo website, www.unmikonline.org.• Shtylla e Bashkimit Europian në UNMIK, "Pamja e Kosovës 2004", Dokument për Grupin Udhëheqës te Nivelit të Punës,Washington, DC (25 Prill 2004), 10.• Vinogradov, Sergei. "Të dhënat dhe shifrat plotësojnë vakumin statistikor të Kosovës," (Data and numbers that fill in the statis-tical vacuum of Kosovo). UNMIK Direct. 9 October 2000.• Welch, Susan, and Donley T. Studlar. "Multi-Member Districts and the Representation of Women: Evidence from Britain andthe United States." Journal of Politics. Volume 52: Issue 2, May 1990.• Wolff, Stefan. "The Ethnopolitical Dynamics of Elections." ECMI Working Paper #17. Setpember 2003.• Walzer, Michael. On Toleration. New Haven: Yale University Press, 1997.• Banka Botërore. "Memorandumi Ekonomik i Kosovës." 2004.• Banka Botërore. "Hulumtimi i Varfërisë në Kosovë." Dhjetor 2001.• Banka Botërore. "Pakoja 2001 e të dhënave të treguesve të Qeverisjes." Maj 2002.• Zeneli Bernard dhe Malazogu Leon. Vërejtjet në konferencën e RZHNJ. Prishtinë, Dhjetor 2003.

Rap

orti

i Zhv

illim

it N

jerë

zor

-ko

sova

200

4

100

ANEKSETAneksi I: Metodologjia e Anketës së UNDP-së për Zhvillimin Njerëzor

Aneksi II: Detajet teknikeAneksi III: Treguesit e Zhvillimit Njerëzor

Aneksi IV: Emrat e personave që kanë marrë pjesë në konsultimet për RZHNJAneksi V: Kosova në shikim të parë

103

AZHNJ është bërë nga Indeks Kosova, partner me BBSSGallup International dhe ka përfshirë 6,000 ekonomifamiljare dhe 39,000 individë në 30 komuna.

Mostra është nxjerrë sipas përkatësisë etnike dhe dimen-zionit urban/rural të popullatës.

Qëllimi i anketës • Të mblidhen informata dhe të kuptohet drejtë zhvillimi njerëzor në Kosovë në përgjithësi dhe në nivel komunal

• Të matet situata e tashme dhe të mblidhen infor-mata të krahasueshme nga secila komunë sa i për-ket Indeksave të Zhvillimit Njerëzor sipas referencave të UNDP-së.

MetodologjiaNga 4 deri më 13 tetor 2003, Indeks Kosova partner meBBSS Gallup International, ka bërë një anketë tëekonomive familjare të shqiptarëve dhe serbëve tëKosovës. Anketa është bërë përmes dy sub-mostrave tëndryshme, të dyjat të implementuara sipas metodologjisësë njejtë, ku janë dizenjuar ndryshime të vogla në mënyrëqë mostra t'i përshtatet kushteve të sjelljes dhe ambientittë ndryshëm të të dy komuniteteve etnike kryesore tëpopullatës së Kosovës sot. Madhësia e sub-mostrës shqip-tarë plus ka qenë 4800 ekonomi familjare, të ndara në55 për qind rurale dhe 45 për qind urbane. Numri i sub-mostrës serbë plus ka qenë 1200 ekonomi familjare.Procedura e mostrës ka qenë metoda shumë-shkallëshee rastit.

Intervistat kanë qenë ballë-për-ballë me laps e letër nështëpinë e respondentit.

Procedura e zgjedhjes ka qenë metoda shumë-shkallëshee rastit:

Faza e parë - Popullata është ndarë në mënyrë propor-cionale për sa i përket vendbanimit urban/rural dhekarakteristikave etnike të popullatës. (Pasi anketa e kon-sideron stratën e komunave si primare, aspekti rajonalështë konsideruar në mënyrë të kushtëzuar, në mënyrë qëtë arrihen mesatarisht 200 ekonomi familjare përkomunë. Në komunat ku një pjesë relevante e popullatës(25 për qind e më shumë) është përbërë nga ndonjë gruptjetër etnik, ajo sub-mostër është ndarë tutje në propor-cione që të lejohen analizat për segmente.)

Faza e dytë - Përzgjedhja e ekonomisë familjare sipasmetodës së 'ecjes së rastit'. (Madhësia e pikënisjes kaqenë 8 familje pa marrë parasyshë vendbanimin e tyre,apo 25 pikënisje për komunë. Secila pikënisje ka pasurpikën fillestare/një ndërtesë e njohur publike, e zgjedhursipas principit të rastit. Në zonat urbane përzgjedhja e

familjeve është bërë çdo e katërta adresë në anën emajtë të rrugës. Në ndërtesat me deri katër kate, kriteri iselektimit ka qenë çdo e pesta banesë, duke i numëruarnga e para në të majtë në hyrje. Në ndërtesat me mbipesë kate përzgjedhja është bërë çdo e dhjeta banesëduke i numëruar në mënyrën e njejtë. Në zonat ruralepërzgjedhja është bërë çdo e katërta ndërtesë e banuarnë të dy anët e rrugës. Në banimet e dendura kompakterurale përzgjedha është bërë si në ato urbane.

Faza e tretë - Intervista me ekonomi familjare që mbled-hë informacione për ambijentin e jetesës dhe pasurinëfamiljare, është bërë me kreun familjar, përderisashënimet indivuduale janë mbledhur nga secili anëtar ifamiljes.

Faza e katërt - Zëvendësimi pas tri tentimeve (vizita eparë dhe dy tentime tjera), nëse familja nuk ka qenë egatshme gjatë punës në teren apo nëse ka refuzuar që tëmarrë pjesë në anketë.

Anketa është bërë në teren nga 215 intervistues nga tëcilët 158 shqiptarë dhe 57 serbë, 10 mbikqyrës rajonalnga të cilët 7 shqiptarë dhe 3 serbë dhe dy menagjer tëterrenit, një për secilën sub-mostër. Dymbëdhjetë futës tëshënimeve kanë kryer futjen e shënimeve, përderisa dyDP menagjerë, një projekt menagjer dhe një menagjerhulumtimesh kanë validuar shënimet.

Instrumenti i hulumtimit Një pyetësor i integruar me seksionet: i) përmbjtja e fami-jes, ii) anëtarët që mungojnë dhe kontribuesit, iii)motraliteti dhe migracioni, iv) analfabetizmi dhe arsimi-mi, v) statusi punues dhe punësimi, vi) shtëpia dhe statusimaterial i familjes dhe vii) lindshmëria (shiko draft pyetë-sorin në Appendiksin I).Kohëzgjatja e intervistimit përafërsisht 30 deri 35 minuta

Madhësia e mostrës 6,000 ekonomi familjare efektive (mesatarisht nga 200për komunë)

Popullata e anketuar është e ndarë në dy nën grupe dhesi kriterium është marrë gjuha më e përdorur zakonishtnë jetën e përditshme:

• Nëngrupi i popullatës shqiptarë plus - 4800 ekono-mi familjare efektive (600 pikënisje; numri i llogaritur i respondentëve individual - përafërsisht 33,000persona)

• Nëngrupi i popullatës serbë plus - 1200 ekonomi familjare efektive (150 pikënisje; numri i llogaritur i respondentëve individual - përafërsisht 4,800 persona)

ANEKSI I: METODOLOGJIA E ANKETËS SËUNDP-SË PËR ZHVILLIMIN NJERËZOR

104

I. Llogaritja e IZHNJKy ilustrim i llogaritjes së IZHNJ-së është bërë duke shfry-tëzuar të dhënat e komunës së Prizrenit

Rezultati i secilit segment është i shprehur si vlerë në mes të 0dhe 1 duke e aplikuar formulën e përgjithshme në vijim:Indeksi i Dimensionit = (vlera e vërtetë - vlera minimale)/(vlera maksimale - vlera minimale)

1. Llogaritja e indeksit të jetëgjatësisëIndeksi i jetëgjatësisë mat arritjen relative të një vendi të cak-tuar të jetëgjatësisë që nga momenti i lindjes. Për Prizrenin,me jetëgjatësi prej 71,003 vite, sipas Anketa e ZhvillimitNjerëzor 2003, indeksi i jetëgjatësisë është 0.767.Indeksi i jetëgjatësisë =(71.003 - 25)/( 85 - 25)= 0.767

2. Llogaritja e indeksit të arsimimitIndeksi i arsimimit mat arritjen relative të një vendi të caktuarnë arsimim të të rriturve dhe në bruto regjistrimin e kombin-uar fillor, të mesëm dhe të shkallës së lartë.Së pari, llogariten indeksi për arsimimim të të rriturve dhe ai ibruto regjistrimit të kombinuar. Mandej, këto dy indekse kom-binohen për të krijuar indeksin e arsimimit me dy të tretat emasës që i jepen arsimimit të të rriturve dhe më një të tretëne masës që i jepet bruto regjistrimit të kombinuar.Prizrenin, me shkallën e arsimimit të të rriturve 92.889% dheme proporcion të bruto regjistrimit të kombinuar prej87.249% , indeksi i arsimimit është 0.910.Indeksi i arsimimit të të rriturve =(92.889- 0)/(100-0)= 0.92889;Indeksi i bruto regjistrimit = ( 87.249- 0)/(100-0)= 0.87249;Indeksi i arsimimit = 2/3 (indeksi i arsimimit të të rriturve) +1/3 (indeksi i bruto regjistrimit) = 2/3 (0.92889) + 1/3(0.87249) = 0.910.

3. Llogaritja e indeksit të GDP-sëIndeksi i GDP-së krijohet duke përdorur GDP-në e përshtaturpër kokë banori (PPP US$). Në IZHNJ të ardhurat shërbejnësi surrogat për të gjitha dimensionet e zhvillimit njerëzor porqë nuk reflektohen në jetë të gjatë e të shëndoshë dhe në njo-huri. Të ardhurat përshtaten për shkak se arritja e një niveli tërespektueshëm nuk kërkon të ardhura të pakufishme. Si rrjed-hojë, përdoret logaritmi i të të ardhurave.Për Prizren, me të ardhura për kokë banori prej 897.59,indeksi i GDP-së është 0.366.Indeksi i GDP-së =(log (897.59) - log (100))/( log (40,000) -log (100))= 0.366

Mandej, IZHNJ llogaritet si mesatare e thjeshtë e indekseve tëdimensioneve.

4. Llogaritja e IZHNJ-sëPosa të llogariten indekset e dimensioneve, përcaktimi iIZHNJ-së është i thjeshtë. Është mesatare e thjeshtë e triindekseve të dimensioneve.

HDI = 1/3 (indeksi i jetëgjatësisë) + 1/3 (indeksi i arsimimit)+ 1/3 (indeksi i GDP-së) = 1/3 (0.767) + 1/3 (0.910) + 1/3(0.366) = 0.681

II. Llogaritja e IVNJ-1

1. Matja e deprivimit nga standardii jetesës së mirëPër të matur deprivimin nga standardi i jetesës së mirë për-doret një mesatare e pa matur e dy indekseve.Mesatarja e pamatur e deprivimit nga standardi i jetesës sëmirë = 1/2 (popullsi pa qasje të qëndrueshme në burim tëpërmirësuar uji) + 1/2 (fëmijë nën peshën e moshës).Pasi që nuk ka informata në dispozicion për fëmijët me peshëtë vogël si në nivel kombëtar e poashtu edhe në nivel komu-nal, shkalla e mortalitetit të fëmijëve - që është gjetur të jetënë dispozicion vetëm në nivelin kombëtar - është përdorur sëbashku me përqindjen e njerëzve pa qasje në shërbime shën-detësore siç është shprehur me distancë prej më shumë se 5km nga njësia më e afërt e shërbimit shëndetësor. Modeli i llogaritjes: Komuna e PodujevësPopullsi me qasje të qëndrueshme në burim të përmirësuar uji= 37.647 %;Shkalla e mortalitetit të fëmijëve = 3.5%;% e njerëzve që iu duhet të udhëtojnë më shumë se 5 Km përtë arritur njësinë më të afërt shëndetësore = 6.993;Mesatarja e matur e deprivimit nga standardi i jetesës së mirë= 1/3 (37.647) + 1/3 (3.5) +1/3(6.993) = 16.047%.

2. Llogaritja e IVN-1 Formula për llogaritjen e IVN-1 është si vijon::

HPI-1 = [1/3 (P1A +P2 A + P3A )]1/ A

Ku:P1 = Probabiliteti për mosmbijetesën e moshës 40 vjeçare(që nga lindja) (shumëzuar me 100);P2 = Shkalla e analfabetizmit të të rriturve;P3 = Mesatarja e pamatur e popullsisë pa qasje të qën-drueshme në burim të përmirësuar të ujit, mortalitet të fëmi-jëve dhe qasje në shërbimet shëndetësore. A = 3;Model llogaritjeje: PodujevëP1 = 5.736%;P2 = 10.645%;P3 = 16.047%;HPI-1 = [1/3 (5.7363+ 10.6453+16.0473)]1/3 =12.259.

III. Llogaritja e IVN-2Formula për llogaritjen e IVN-2 është si vijon:IVN-2 = [1/4 (P1A +P2 A + P3 A + P4A )]1/ A

Ku:P1 = Probabiliteti për mosmbijetesën e moshës 60 vjeçare(që nga lindja) (shumëzuar me 100) P2 = Të rriturit të cilëve iu mungon aftësia e shkrim-leximit P3 = Popullsia e linjës së varfërisë nën dy dollarë për personpër ditë,P4 = Shkalla e papunësisë.A = 3.

Model i llogaritjes: PrishtinaP1 = 10.530%;

ANEKSI II: DETAJET TEKNIKE

105

P2 = 4.311%;P3 = 29.807%;P4 = 30.263%;IVN-2 = [1/4 (10.533+ 4.3113+ 29.8073+30.2633)]1/3 =

24.022%.

Pse A = 3 në llogarinë IVN-1 dhe IVN-2 Vlera e A-së ka ndikim të rëndësishëm në vlerën e IVN. NeseA = 1, IVN është mesatarja e dimensioneve të veta. Me rrit-jen e A-së, më shumë hapësirë i jepet dimensionit në të cilinka më së shumti deprivim. Kështu, me rritjen e A-së drejtinfinitit, IVN do të tentojë të shkojë kah vlera e dimensionit nëtë cilin deprivimi është më i larti (për Republikën QendroreAfrikane, shembullii përdorur për llogaritjen e IVN-1, do tëishte 55%, i barabartë me probabilitetin e mosmbijetesës sëmoshës 40 vjeçare që nga lindja.

Në këtë raport, si në çdo raport të zhvillimit njerëzor, vlera 3shfrytëzohet për t'i dhënë rëndësi shtesë por jo gjithëpërf-shirëse fushave të deprivimit më akut. Për analizë të detajizuartë formulimit matematikor të IZHNJ, shikoni Sudhir Ananddhe Amartya Sen's "Concepts of Human Development andPoverty: A Multidimensional Perspective" dhe detajet teknikenë Raportin e Zhvillimit Njerëzor 1997.

IV. Llogaritja e IZHGJKy ilustrim i llogaritjes së IZHGJ ka shfrytëzuar të dhënat ngakomuna e Vitisë.

1. Llogaritja e indeksit të jetëgjatësisë të shpërn-darë në mënyrë të barabartëHapi i parë është llogaritja e indekseve të ndarë për arritjet emeshkujve dhe femrave në jetë, duke përdorur formulën epërgjithshme për indekset e dimensioneve.

FEMRA: Jetëgjatësia: 70.20 years Indeksi i jetëgjatësisë = (70.20- 27.5)/( 87.5 - 27.5) = 0.712 MESHKUJ:Jetëgjatësia: në vite68.54Indeksi i jetëgjatësisë = (68.54- 22.5)/( 82.5 - 22.5)= 0.767.

Më tutje, indekset e femrave dhe meshkujve janë të kombin-uar për të krijuar indeksin e jetëgjatësisë të shpërndarë nëmënyrë të barabartë, duke përdorur formulën e përgjithshëmpër indekset e shpërndara në mënyrë të barabartë.

FEMRA Pjesa e popullsisë: 0.481Indeksi i jetëgjatësisë: 0.712 MESHKUJPjesa e popullsisë: 0.519Indeksi i jetëgjatësisë: 0.767

Indeksi i jetëgjatësisë i shpërndarë në mënyrë të barabartë ={[0.481 (0.712-1)] + [0.519 (0.767-1)]}-1 = 0.740.

2. Llogaritja e indeksit të arsimimit i shpërndarë nëmënyrë të barabartëSë pari, indekset e shkallës së arsimimit të të rriturve dhe pro-porcion bruto i regjistrimit të kombinuar fillor, të mesëm dhe

të lartë llogariten ndarasi për femrat dhe meshkujt. Llogaritjae këtyre indekseve është e thjeshtë, pasi që treguesit e për-dorur tanimë janë të normalizuar në mes të 0 dhe 100.

FEMRA Shkalla e arsimimit të të rriturve: 90.68% Indeksi i arsimimit të të rriturve: 0.9068 Proporcioni i regjistrimit të kombinuar: 92.04% Indeksi i regjistrimit bruto: 0.9204 MESHKUJShkalla e arsimimit të të rriturve 93.33%Indeksi i arsimimit të të rriturve: 0.9333Prop. i regjistr. të kombinuar: 89.76%Indeksi i regjistrimit bruto: 0.8968

Së dyti, indeksi i arsimimit, i cili i jep dy të tretat e rëndësisëindeksit të arsimimit të të rriturve dhe një të tretën indeksit tëregjistrimit bruto, llogaritet ndarasi për femrat dhe meshkujt.Indeksi i arsimimit = 2/3 (indeksi i arsimimit të të rriturve) +1/3 (indeksi i regjistrimit bruto)Indeksi i arsimimit të femrave = 2/3 (0.9068) + 1/3 (0.9204)= 0.911Indeksi i arsimimit të meshkujve = 2/3 (0.9333) + 1/3(0.8976) = 0.921Së fundi, indekset e arsimimit të femrave dhe meshkujvekombniohen për të krijuar indeksin e arsimimit të shpërndarënë mënyrë të barabartë.

FEMRA Pjesa e popullsisë: 0.481 Indeksi i arsimimit: 0.911 MESHKUJPjesa e popullsisë: 0.519Indeksi i arsimimit: 0.921

Indeksi i arsimimit i shpërndarë në mënyrë të barabartë ={[0.481 (0.911-1)] + [0.519 (0.921-1)]}-1 = 0.917

3. Llogaritja e indeksit të të ardhurave i shpërn-darë në mënyrë të barabartëSë pari, të ardhurat e femrave dhe të meshkujve janë të vlerë-suara. Mandej, indeksi i të ardhurave llogaritet për secilëngjini. Sai përket IZHNJ-së, të ardhurat përshtaten duke për-dorur logaritmin e të ardhurave të vlerësuara si të fituara:

Indeksi i të ardhurave = log (vlera e vërtetë) - log (vlera min-imale)/(log (vlera maksimale) - log (vlera minimale))

FEMRA Të ardhurat e fituara të vlerësuara: 601.84 Indeksi i të ardhurave =log (601.84) - log (100)/- log (100)/

(log (40,000) - log (100) )= 0.300 MESHKUJTë ardhurat e fituara të vlerësuara: 2168.07Indeksi i të ardhurave = log (2168.07)

(log (40,000) - log (100))= 0.531

Së dyti, indekset e të ardhurave të femrave dhe meshkujvekombinohen për të krijuar indeksin e të ardhurave të shpërn-darë në mënyrë të barabartë:

FEMRAPjesa e popullsisë: 0. 481 Indeksi i të ardhurave: 0.300 MESHKUJPjesa e popullsisë: 0. 519Indeksi i të ardhurave: 0.531

Indeksi i të ardhurave i shpërndarë në mënyrë të barabartë ={[0.481 (0.300-1)] + [0.519 (0.531-1)]}-1 = 0.382

4. Llogaritja e IZHGJllogaritja e IZHGJ-së është e thjeshtë. Është vetëm mesatarjae pamatur e tre indekseve të komponenteve: indeksi i jetëg-jatësisë i shpërndarë në mënyrë të barabartë, indeksi iarsimimit i shpërndarë në mënyrë të barabartë dhe indeksi i tëardhurave i shpërndarë në mënyrë të barabartë.GDI = 1/3 (indeksi i jetëgjatësisë) + 1/3 (indeksi i arsimimit)+ 1/3 (indeksi i të ardhurave)= 1/3 (0.740) + 1/3 (0.917) + 1/3 (0.382) = 0.679.

Pse E = 2 në llogaritjen e IZHGJ-sëVlera E është madhësia e dënimit për pabarazisë gjinore. Samë e madhe të jetë vlera, aq më shumë shoqëria është edënuar që ka pabarazi. Nese E = 0, pabarazia nuk dënohet(në këtë rast IZHGJ do të duhej të ketë vlerën e njëjtë sikurseIZHGJ). Me rritjen e E-së drejt infinitit, më shumë rëndësi ijepet grupi që ka arritur më pak.

Vlera 2 shfrytëzohet për të llogaritur IZHGJ (sikurse që shfry-tëzohet për MPGJ). Kjo vlerë vendos dënim të moderuar nëpabarazi gjinore në kuptim të arritjes.

V. Llogaritja e MPGJKy ilustrim i llogaritjes së MPGJ shfrytëzon të dhënat ngakomuna e Pejës.

1. Llogaritja e EDEP për përfaqësim në parlamentEDEP për përfaqësim në parlament mat pushtetëzimin relativtë femrave në kuptim të pjesëmarrjes së tyre politike. EDEPllogaritet deuk shfrytëzuar pjesët e femrave dhe meshkujve tëpopullsisë dhe pjesët e përqindjes së femrës dhe meshkujve tëulëse në Parlament sipas formulës së përgjithshme.

FEMRA Pjesa e popullsisë: 0.495 Pjesa e Parlamentit:26.83% MESHKUJPjesa e popullsisë: 0.505Pjesa e Parlamentit: 73.17%

EDEP për përfaqësim në parlament = {[0.495 (26.83-1)] +[0.505 (73.17-1)]}-1 =39.39Mandej ky EDEP fillestar indeksohet në vlerë ideale prej 50%.EDEP i indeksuar për përfaqësim në parlament = 39.39/50=0.789.

2. Llogaritja e EDEP për pjesëmarrje në ekonomiDuke shfrytëzuar formulën e përgjithshme, EDEP llogaritet përpjesët e përqindjes së femrave dhe meshkujve në legjislatorë,zyrtarë të lartë dhe menaxherë dhe pjesët e përqindjes së fem-rave dhe meshkujve në poste profesionale dhe teknike.

Mesatarja e thjeshtë e të dy matjeve jep EDEP për pjesëmar-rje ekonomike.FEMRA Pjesa e popullsisë: 0.495 *Pjesa e përqindjes së posteve si legjislatore, zyrtare të lartadhe menaxhere: 21.2% *Pjesa e përqindjes së posteve profesionale dhe teknike:35.2% MESHKUJPjesa e popullsisë: 0.505Pjesa e përqindjes së posteve si legjislatore, zyrtare të lartadhe menaxhere: 78.8%Pjesa e përqindjes së posteve profesionale dhe teknike: 64.8%

EDEP për postet si legjislatore, zyrtare të larta dhe menaxhere= {[0.495 (21.2-1)] + [0.505 (78.8-1)]}-1 = 33.599.

IEDEP e indeksuara për postet si legjislatore, zyrtarë të lartëdhe menaxherë = 33.599/50= 0.672EDEP për postet profesionale dhe teknike = {[0.495 (35.2-1)]+ [0.505 (64.8-1)]}-1= 45.73EDEP e indeksuara për postet profesionale dhe teknike=48.80/50= 0.915.

Të dy EDEP-të e indeksuara janë me mesatare për të krijuarEDEP për pjesëmarrje në ekonomi:EDEP për pjesëmarrje në ekonomi =(0.672 +.915)/2=0.793.

3. Llogaritja e EDEP për të ardhura Të ardhurat e fituara (PPP US$) është e vlerësuar ndarasi përfemra dhe meshkuj dhe mandej indeksohet në pozita të qël-limshme në lidhje me IZHNJ dhe IZHGJ. Sidoqoftë, për MBGJindeksi i të ardhurave është i bazuar në vlera të papërshtatu-ra, e jo në logaritmin e të ardhurave të fituara të vlerësuara.(Për detaje në vlerësimin e të ardhurave të fituara për meshkujdhe femra, shikoni shtesën e këtij detaji teknik).

FEMRA: Pjesa e popullsisë: 0.495Të ardhurat e fituara të vlerësuara : 1066.17Indeksi i të ardhurave =(1066.17-100)/(40000-100) = 0.024

MESHKUJ:Pjesa e popullsisë: 0.505Të ardhurat e fituara të vlerësuara : 2706.13Indeksi i të ardhurave =(2706.13-100)/(40000-100) = 0.065

Indekset e femrave dhe meshkujve mandej kombinohen për tëkrijuar indeks të shpërndarë në mënyrë të barabartë:EDEP për të ardhura = {[0.495 (0.024-1)] + [0.505 (0.065-1)]}-1

= 0.071.

4. Llogaritja e MPGJPosa EDEP të llogaritet për të tri dimensionet e MBGJ, për-caktimi i MPGJ është i thjeshtë. Është mesatare e thjeshtë etre indekseve të EDEP.MBGJ =(0.789 + 0.793 + 0.071)/3= 0.551.

106

IV. Masat e varfërisë:Linjat e varfërisëLinjat e varfërisë definojnë standardet e konsumimit që duhettë arrihen që një person të mos përcaktohet si i varfër. Linjat evarfërisë mund të jenë absolute, relative apo subjektive.Ekziston literaturë e shumtë rreth varfërisë, e cila ka shqyrtuarmeritat e matjeve absolute dhe relative. Linja absolute e var-fërisë do të klasifikojë dy njerëz me të njëjtin nivel konsumimisi të varfër apo jo të varfër, pa marrë parasysh kohën apovendin. Qasja e zakonshme është definimi i linjës absolute tëvarfërisë (bazuar në konceptin e kostos për nevojat themelore)në kuptim të kostos së parashikuar të shportës së ushqimit ecila arrin marrjen e energjisë së caktuar dhe e cila është kon-sistente me sjelljen konsumuese të të varfërve. Kjo njihet silinjë e varfërisë ushqimore, e cila mandej zmadhohet melejesën për shpenzime në të mira jo-ushqimore. Agregati i konsumimit të ekonomive familjare është matur nëkuptim të rezultimit ekuivalent për të rritur dhe të konsumimitekuivalent për të rritur. Vlerësimi i ekonomive të shkallës aposhkallëve të ekuivalencës në Kosovë ka dhënë vlera ekstremepër shkak të bashkëbanimit të familjeve në të njëjtin objekt.Përbërja e ekonomisë familjare dhe madhësia e saj në Kosovëjanë rezultate të përkohshme që rrjedhin nga ngjarjet pas kon-fliktit siç është zhvendosja e brendshme, shkatërrimi i shtëpivedhe kthimi i refugjatëve prej jashtë vendit. Për t'i shmangurefektet e ketij kushti të përkohshëm në vlerësimin e mirëqe-nies, studimi ka konvertuar numrin e të rriturve (A) dhe fëmi-jëve nën moshën 15 vjeçare (C) në numër ekuivalentë të tërriturve (EA) duke përdorur parametër të ekonomisë sëshkallës (M=0.75) dhe shprehjen në vazhdim: EA = (A + MC )M. Konsumimi i pjesëtuar me numrin e ekuivalentëve të tërriturve ka rezultuar në konsumimin për ekuivalent të të rrituritë përdorur këtu, duke përdorur shkallëzimin e sugjeruar ngaDeaton dhe Zaidi (1999) për të mbajtur ekonominë familjare"tipike" në nivelin e njëjtë monetar të mirëqenies si konsumimpër kokë banori.

Linja e varfërisë ushqimore (linja e varfërisë ekstreme). PasVlerësimit të Varfërisë në Kosovë (2001) nga Banka Botërore,e bazuar në hulumtimin LSMS të Kosovës në 2001, linja e var-fërisë ushqimore ishte kostoja e shportës ushqimore e cilapërmban 2,100 kalori për një të rritur. Vlerësimi është ilustru-ar në tabelën e mëposhtme. Për secilin artikull ushqimor(kolona 1) marrja e kalorisë për ekuivalent të të rriturit (kolona2) është vlerësuar nga të dhënat duke rezultuar në strukturëne marrjes së kalorive të paraqitur në kolonën 3. Struktura emarrjes së kalorive ndryshon në statuse socio-ekonomike, pasiqë ekonomitë më të pasura familjare preferojnë mishërat e jokarbohidratet. Këto vlerësime korrespondojnë me strukturën ekonsumimit të kalorive për ekonomitë familjare në mes 30 dhe50 promilave të popullsisë të renditur sipas masës PEC.Strukturat alternative të marrjes së kalorive nuk i kanëndryshuar rezultatet dukshëm. Vendosja e konsumimit 2,100të marrjes së kalorive për të rritur për ditë, Tabela paraqetnevojat për kalori nga secili artikull (kolona 4). Mandej, dukepërdorur përmbajtjen e kalorive të treguar në USDA (2000)dhe çmimet për kilogram (apo litër) të vlerësuara më herët, nekemi marrur koston për kalori (kolona 5) për secilin artikull. Nëfund, kostoja e nevojave për kalori (kolona 6) është vlerësuarduke përdorur nivelin Kosovar të kostos për kalori dhe shumae këtyre vlerave monetare ëështë kostoja e shportës që ofron

2,100 kalori për të rritur për ditë. Linja ushqimore e vlerësuar(LU) është 1.8529 DM për të rritur për ditë, që është ekuiva-lent me 0.813 US$. Konsumimi i ekonomisë familjare përekuivalent të të rriturit është më i vogël, atëherë LVU është ekonsideruar si varfëri ekstreme.

Kemi përdorur vlerësimet e Bankës Botërore të linjës së var-fërisë ekstreme të vitit 2001 dhe e kemi freskuar atë në vitin2003 duke përdorur IÇK-në. Linja e varfërisë është =27.93Euro për të rritur për muaj.

Linja e varfërisë së plotë (linja e varfërisë kombëtare): ):Sidoqoftë, ekonomitë familjare kanë nevojë për resurse tjerapër të mbajtur të qëndrueshme kushtet e tyre të jetesës siçështë: nxehja, transporti dhe shërbimet tjera. Në mënyrë që tëkrijohet një hapësirë për shpenzime në artikuj tjerë të domos-doshëm, është vlerësuar një lejesë shtesë për artikujt jo-ushqi-morë për ato ekonomi familjare konsumimi i të cilave ështëafër linjës së varfërisë ekstreme. Për këto ekonomi familjare,shpenzimet ushqimore përbëjnë 53.97% të shpenzimevetotale. Kemi përshtatur linjën e varfërisë ekstreme duke epjesëtar me pjesën e ushqimit (xf) duke gjeneruar kështuLinjën e Varfërisë Absolute (PL):PL = FL/ xf = DM 1.8529/0.5397 = DM 3.498 ekuivalent meUS$ 1.5.Ekonomitë familjare, konsumimi i të cilave për ekuivalent tërrituri është nën PL, konsiderohen të jenë në varfëri.

Kemi përdorur vlerësimet e Bankës Botërore të llinjës së var-fërisë ekstreme të vitit 2001 dhe e kemi freskuar atë në vitin2003 duke përdorur IÇK. Linja e varfërisë është =57.39 Europër të rritur për muaj.

Linjat ndërkombëtare të varfërisë: : Në mënyrë që të krahaso-hen nivelet e varfërisë në vende të ndryshme në zhvillim, orga-nizatat ndërkombëtare sikurse Banka Botërore, Kombet eBashkuara përdorin kuotën prej 1$ për person për ditë si linjëtë varfërisë ekstreme dhe 2$ për person për ditë si linjë të var-fërisë, ku dollari amerikan vlerësohet në paritetin e fuqisëblerëse. Pasi që për Kosovën nuk ka paritet të fuqisë blerëse,kemi përdorur shkallën e këmbimit në treg që ka mbizotëruarnë Nëntor 2003, ( Euro=1.18 $).

Kështu, një Dollar për ditë për person=1/1.18 euro për personpër ditë: 25.6 Euro për person për muaj. Poashtu, dy dollarënë ditë për personn=2/1.18 euro për person për ditë: 51.2Euro për person për muaj.

Matjet e VarfërisëËshtë bërë praktikë standarde që në krahasimet e varfërisë tëpërdoret klasi i matjeve të dekompozueshme të varfërisë tëFoster-Greer-Thorbecke:

pα = 1/nΣ[(z-yi) /z]α (2)

ku yi tregon të ardhurat apo shpenzimet e n- individitë të var-fër, z është linja e varfërisë, q është numri i individëve kon-sumimi apo shpenzimi i të cilëve është më i ulët se linja e var-fërisë, dhe n është madhësia e popullsisë, α = 0, 1 apo 2varet se cila matje e vaarfërisë është përdorur. Këtu përfshihen

107

108

Mish derriVezëPeshkHudërSpecTrangullDomateLakraPerime tjeraRrushMollaPortokallPemë tjera Ushqim të konzervuarPicklesMarmeladëPije të lehtaBirrëShlivovicëUshqim i shpejtëYeastBiskotaMëlmesaÇajKafeMisc. other food expensesMielVaj luledielliSheqerPatateMjaltëQepë

Gjithsejt

0.01740.02470.00280.00580.039

0.00410.01420.00980.00110.01970.01690.00420.00310.00030.00290.01140.029

0.00310.00220.0020.01

0.01840

0.00010.0001

00.44690.18650.21440.02410.00130.0033

1.7957

1.00%1.40%0.20%0.30%2.20%0.20%0.80%0.50%0.10%1.10%0.90%0.20%0.20%0.00%0.20%0.60%1.60%0.20%0.10%0.10%0.60%1.00%0.00%0.00%0.00%0.00%

24.90%10.40%11.90%1.30%0.10%0.20%

100.00%

20.3228.93.336.84

45.564.81

16.6511.48

1.323

19.84.953.590.393.3913.3

33.973.582.572.29

11.7221.52

-0.080.1

-522.66218.06250.7328.171.573.9

2,100

0.0025070.0024120.0022090.0019360.0032730.0056850.0038830.0030230.0028260.0018070.0017380.0047690.0027610.0068240.0015490.0015040.00267

0.0029550.0022760.0018170.0023540.000993

00.44430.4906

00.00010.00020.00030.00120.00330.0033

0.0510.06970.00730.01320.14910.02740.06470.03470.00370.04160.03440.02360.00990.00270.0053

0.020.09070.01060.00590.00420.02760.0214

0.0350.051

0.07150.04230.06570.03240.00520.0128

1.8529

Artikulli

BukaMaize, other cerealPasta dhe orizFasuleButter and other fatQumështJogurtCurdDjath i freskëtBaby FormulaMutton/lamb/goatBeef/BuffaloChicken and other Poultry

Marrja e kalorive përekuivalent të të rrituri

0.210.06520.0328

0.030.0470.150.010.000.02

0.00430.00270.035

0.0727

Konsumimi ikalorive

0.123.60%1.80%

0.022.60%

0.080.000.00

0.90%0.20%0.20%1.90%4.00%

Nevojat përkalori

250.3976.2638.3435.6354.94

172.246.544.16

18.885.073.18

40.8984.97

Kostoja përkalori

0.0002630.0003550.0005410.0017110.0006570.0016710.0026730.0028440.0027560.0031780.0029930.0026170.001249

Kostoja mini-male e shportës

0.06590.02710.02070.061

0.03610.28780.01750.01180.052

0.01610.00950.107

0.1061

tre indekse: numrimi i banorëve, zbrazëtia e varfërisë dhetreguesit e gjendjes së keqe të varfërisë

Indeksi i numrimit të banorëve (P0) është masë e prevalencëssë varfërisë. Ajo e tregon përqindjen e ekonomive familjare tëvarfëra, sipas definimit nga linja e varfërisë, si proporcion i pop-ullsisë së përgjithshme. Sidoqoftë, kjo matje është epandieshme ndaj shpërndarjes së të varfërve nën linjën e var-fërisë. Kjo kapet nga dy treguesit në vijim, P1 dhe P2. Indeksii zbrazëtisë së varfërisë (P1), është masë për thellësinë e var-fërisë dhe tregon zbrazëtinë në mes të niveleve të vlerësuara tëshpenzimeve të ekonomive familjare dhe linjës së varfërisë.Duke supozuar shënjestrim ideal, indeksi i zbrazëtisë së varfërisëtregon shumën e resurseve (transfereve) të neojshme për t'i ven-dosur në linjën e varfërisë të gjitha ekonomitë familjare që janënë varfëri.Indeksi i gjendjes së keqe të varfërisë (P2) matshkallën e pabarazisë në shpërndarje nën linjën e varfërisë dhei jap rëndësi më të madhe ekonomive familjare që gjenden nëfund të shpërndarjes së të ardhurave (shpenzimeve).

Për të ilustruar këtë, le të supozojmë se si rezultat i ndryshimittë politikës , 10 përqind e të ardhurave është rishpërndarë prejekonomive të varfëra familjare, të ardhurat e të cilave i renditinato në 30 përqind nën linjën e varfërisë në ekonomitë familjare,të ardhurat e të cilave i renditin ato 50 përqind më poshtë lin-jës së varfërisë. Indeksi i numërimit të banorëve në këtë rastnuk do të ndryshonte, pasi që madhësia e rishpërndarjes nuk iofron ekonomisë familjare që të hyp më lart deri tek linja e var-fërisë. Indeksi i zbrazëtisë së varfërisë poashtu nuk do tëndryshonte, pasi që shpërndarja ka ndodhur në nivelet që janënën linjën e varfërisë. Efekti i kësaj politike të shpërndarjes dotë kapet nga indeksi P2, pasi që pozita e ekonomive familare tënivelit më të ulët në këtë shpërndarje do të përmirësohej.

VII. Konstruktimi i Indeksit të Kapitalit Social

Indeksi i Kapitalit SocialMesatarja e rezultateve të ndryshme të pyetjeve numër q55,q56 dhe q 57. Rezultatet e sugjeruara janë:

109

Nga anketa e ekonomive familjare, vlera më e madhe e këtij indeksi ishte 10 dhe minimumi është zero, ne e kemi standardizuarkëtë indeks sikurse të gjithë treguesit tjerë të zhvillimit njerëzor duke zbritur vlerën minimale dhe duke e pjesëtuar atë me interval(vlerën maksimale-vlerën minimale) dhe duke e shumëzuar me 100. Prandaj, indeksi është në interval prej zero deri në 100.

Q55Shumica e NjerëzveDisa nga njerëzitPak njerëzAskushRefuzoi / Nuk e diQ56Kë do ta ftonit në një ceremoni familjare si ditëlindja, martesa, etj.?A mund të merrni para hua nese situata është me të vërtetë e vështire?A mund të mbërshteteni në dikënd kur të vie puna tek siguria juaj personale?Me kë mund të bëni diçka për të mirën e të tërë lagjes tuaj,Njerëzit që mund tí angazhoni për kauzën politike për të cilën mendoni se ja vlen?Q57Incidentet, sikurse ndeshjet automobilistike apo të ngjashmeIniciativat e qeverisë suaj lokale që janë implementuar në rrethinën tuajProjektet e OJQ_ve që janë duke u bërë në rrethinën tuajAksioni i inicuar nga partia apo lideri politikRezultati maksimal

pikë11000

pikë1 për po dhe 0 ndryshe1 për po dhe 0 ndryshe1 për po dhe 0 ndryshe1 për po dhe 0 ndryshe1 për po dhe 0 ndryshe

scores 1 për po dhe 0 ndryshe1 për po dhe 0 ndryshe1 për po dhe 0 ndryshe1 për po dhe 0 ndryshe

11

110

ANEKSI III: TREGUESIT E ZHVILLIMIT NJERËZORTABLE A1: HUMAN DEVELOPMENT INDEX AND ITS COMPONENTS

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëMesatarja

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Jetëgjatësiaprej lindjes*

70.9670.6870.7669.3470.6869.2370.9971.0069.6970.8769.3770.8971.1470.9871.0571.0070.0771.0468.6370.8670.7068.1071.0765.2865.3861.6565.9464.0864.1562.4168.86

70.5970.9269.7470.98

68.1071.00

Shkalla earsimimit të të

rriturve (15+) %95.7098.3397.8597.5793.0296.3792.7695.4295.4093.8992.0597.1892.6595.4392.0792.9093.9093.5696.7394.0790.2594.4689.3694.6494.4695.5294.7895.8292.0894.3494.22

94.1297.4783.4193.07

93.9594.55

Shkalla e kombin-uar e regjistrimit

në shkolla (%)90.7393.5592.3193.1093.3391.0685.4288.7585.8087.2390.8791.8992.4789.7181.7287.2593.3886.2691.5985.0686.8483.9485.6885.5185.4687.5492.9289.4086.9686.9688.52

88.9191.1360.4688.20

87.2790.14

Të ardhuratpër kokë ba-nori në Euro

1585.641180.181225.391214.081162.091209.691283.251085.671282.021190.591348.12919.79

1062.681006.001149.04897.59819.45859.19731.48722.14807.81919.18755.17955.40899.50

1135.50631.80623.18723.94736.73

1053.23

1051.141282.43396.69865.55

915.341221.19

Indeksi iJetëgjatësisë

0.7660.7610.7630.7390.7610.7370.7670.7670.7450.7650.7400.7650.7690.7660.7680.7670.7510.7670.7270.7640.7620.7180.7680.6710.6720.6110.6820.6510.6530.6230.731

0.7600.7650.7460.766

0.7180.767

Indeksi iArsimimit

0.9400.9670.96

0.9610.9310.9460.9030.9320.9220.9170.9170.9540.9260.9350.8860.91

0.9370.9110.95

0.9110.8910.91

0.8810.9160.9150.9290.9420.9370.9040.9190.923

0.9240.9540.7580.914

0.7580.914

Indeksi i tëArdhurave

0.4610.4120.4180.4170.4090.4160.4260.3980.4260.4130.4340.3700.3940.3850.4070.3660.3510.3590.3320.3300.3490.3700.3370.3770.3670.4060.3080.3050.3300.3330.393

0.3930.4260.2300.360

0.3700.418

Indeksi i Zhvilli-mit Njerëzor

(IZHNJ)0.7230.7140.7140.7060.7010.7000.6990.6990.6980.6980.6970.6960.6960.6960.6870.6810.6800.6790.6700.6680.6670.6660.6620.6550.6510.6480.6440.6310.6290.6250.682

0.6920.7150.5780.680

0.6150.700

Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2004.* Treguesit e jetëgjatësisë janë të bazuar në shkallën e vdekshmërisë, që janë në dispozicion vetëm në nivel kombëtar. Në mënyrë që të disagregohen në nivele komunale dhe etnike, nekemi arritur një numër të përafërt të vdekjeve në secilën komunë dhe grup etnik, duke shumëzuar shkallën e vlerësuar të vdekshmërisë në secilën grupmoshë me numrin përkatës tëpopullsisë, pesha e perdorur është përqindja e popullsisë pa qasje në shërbimet shëndetësore.

111

TABELA A 2. INDEKSI I VARFËRISË NJERËZORE_1 DHE KOMPONENTET E TIJ

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëMesatarja

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Përqindja e njerëzvë qëpritet të vdesin para

moshës 40 vjeçare**5.735.735.746.405.746.615.735.736.405.746.635.745.745.735.745.096.175.746.615.725.847.045.748.568.55

10.918.139.419.44

10.686.79

6.185.736.625.76

8.333.73

Shkalla e analfa-betizmit tek të rrit-

urit (15+), %4.311.672.152.436.983.637.244.584.606.117.952.827.354.577.937.106.106.443.275.939.755.54

10.645.365.544.485.234.187.925.665.78

5.882.53

16.606.932

6.055.45

Përiqndja e njerëzveqë nuk kanë qasje në

ujësjellës9.91

10.5311.4710.206.56

54.6039.5556.6069.8924.2346.0510.2216.6731.6515.5813.6214.368.89

47.0622.7618.6455.7537.659.22

38.5753.0921.1347.8993.4669.2327.41

29.2820.9425.242.424

48.126.08

Shkalla e vdek-shmërisë së

foshnjeve, %*3.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.53.5

3.53.53.53.5

3.53.5

Qendra më e afërshëndetsore është

më larg se 5 km %0.415.816.93

10.380.00

11.267.727.54

10.220.00

10.990.710.006.367.977.079.584.38

11.635.908.52

12.756.99

18.6218.5027.8117.1622.2021.7727.168.125

8.952.180.264.18

14.230.69

Përiqndja e popullsisënën Indeksin e stan-

dardit të mirë të jetesës 4.606.617.308.033.35

23.1216.9222.5527.879.24

20.184.816.72

13.849.028.069.155.59

20.7310.7210.2224.0016.0510.4520.1928.1313.9324.5339.5833.3012.96

13.918.879.673.36

21.953.42

Indeksi i VarfërisëNjerëzore 1

(IVN-1)4.965.445.816.425.74

16.1812.1815.7619.437.38

14.434.756.679.937.806.977.425.94

14.558.169.01

16.8512.268.62

14.4419.9010.4117.3527.6023.389.66

10.146.70

12.435.72

15.594.39

*Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2004, pëveq Vdekshmëisë së fëmijëve që është nxerrë nga statistikat e OBSH-së në Kosovë.**Treguesit e përqindjes së njerëzve që pritet të vdesin para moshës 40 vjeçare janë të bazuar në shkallën e vdekshmërisë që janë në dispozicion vetëm në nivelin kombëtar. Në mënyrëqë të disagregohen në nivele komunale dhe etnike, ne kemi arritur një numër të përafërt të vdekjeve në secilën komunë dhe grup etnik, duke shumëzuar shkallën e vlerësuar të vdeksh-mërisë në secilën grupmoshë me numrin përkatës të popullsisë, Pesha perdorur është përqindja e popullsisë pa qasje në shërbimet shëndetësore.

112

TABELA A3. INDEKSI I VARFËRISË NJERËZORE 2 DHE KOMPONENTET E TIJ

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotali

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Përqindja e njerëzve qëpritet të vdesin paramoshës 60 vjeçare*

10.5310.6310.4612.4510.5613.0210.4310.4112.2810.3612.6210.4310.3710.4710.306.80

11.8510.3712.9410.5210.6314.4410.3518.8018.8125.2517.3320.7520.6126.2113.40

11.6810.5912.7010.74

18.264.21

Shkalla e anal-fabetizmit tek të

rriturit (15+), 4.311.672.152.436.983.637.244.594.606.117.952.827.364.577.947.106.106.443.275.939.755.54

10.655.365.544.485.234.187.925.665.78

5.882.53

16.606.93

6.055.45

Përqindja e njerëzve qëjetojnë me 2 $ në ditë

29.816.66

22.9328.7037.9046.1448.1640.4342.9443.3848.2049.2541.5234.8150.6859.1156.4054.2364.7128.1369.5758.8751.9270.8536.9346.9163.8957.2464.8142.6347.65

48.6826.4679.0957.72

49.2245.79

Shkalla e papunë-sisë (15-64), %

30.2621.1522.8127.2635.5941.9054.9348.9141.8946.3152.3951.6247.6934.9042.2635.0042.9549.1064.0664.7228.3967.2055.1756.8558.2367.3945.2849.2137.9243.7044.42

45.8530.1858.3242.96

48.6239.97

Indeksi i VarfërisëNjerëzore-2

(IVN-2)24.0213.9918.4422.5529.3435.1741.1635.8533.8135.7240.1240.1135.6727.8037.2839.6940.2441.1851.1741.9244.8950.3542.6551.5039.9347.3844.7742.8943.7935.5136.74

37.6522.7755.9340.87

39.1834.21

Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2003*Treguesit e përqindjes së njerëzve që pritet të vdesin para moshës 60 vjeçare janë të bazuar në shkallën e vdekshmërisë që janë në dispozicion vetëm në nivelin kombëtar. Në mënyrë qëtë disagregohen në nivele komunale dhe etnike, ne kemi arritur një numër të përafërt të vdekjeve në secilën komunë dhe grup etnik, duke shumëzuar shkallën e vlerësuar të vdeksh-mërisë në secilën grupmoshë me numrin përkatës të popullsisë, pesha e perdorur është përqindja e popullsisë pa qasje në shërbimet shëndetësore.

113

TABELA A 4. DIFERENCA NË MES TË MESHKUJVE DHE FEMRAVE

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotali

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Meshkuj70.1270.0070.0268.5769.7768.1270.2170.3368.7470.1568.5470.2670.2570.1870.3370.2969.0570.3467.6070.0969.7967.0370.4363.6664.0259.9464.6162.1662.5760.0067.82

69.8170.1669.0570.12

67.0070.23

Femra71.8871.3971.5370.0471.7370.6571.8271.7170.7571.7270.2071.6372.1171.8

71.7771.8271.1271.8069.7671.8171.7469.1371.7866.8766.7163.4967.1566.0165.7565.2569.97

71.4471.7570.4271.88

69.2371.87

Meshkuj98.02

100.00100.0098.7396.3597.2797.7297.7797.7598.3293.3399.0696.1498.1997.0495.8297.9798.0098.3797.5894.4197.5495.4597.7398.1498.0298.2497.7595.36

100.0097.28

97.1498.9592.1499.18

97.0397.54

Femra93.4096.6796.0496.4988.5295.4088.3893.1693.2189.4790.6895.3089.3592.8887.6490.2789.9689.2295.0890.8386.6291.4783.7592.1990.8592.9691.5394.4489.0692.3191.32

91.2396.0074.8988.62

90.9791.74

Meshkuj92.9592.8690.4893.3392.0089.0988.6288.4887.2689.1789.7692.2392.2290.9181.1987.6692.6587.1494.0086.1890.7588.8086.1591.4087.0484.7793.6090.9190.1890.9189.50

89.9191.1468.6084.62

88.7190.54

Femra87.79

100.0094.4492.8690.4893.5581.9089.6184.5785.9692.0491.4392.3788.1682.4086.8894.1885.4889.4784.0682.9478.8684.8780.9983.9389.9392.0887.1082.9681.8287.41

87.8091.1252.9490.72

85.6989.7

Meshkuj11.2711.9611.9411.0210.5410.5310.1810.699.91

10.259.97

11.2210.0710.8910.359.41

10.9010.6110.7410.888.569.819.79

10.1610.7910.4410.409.789.019.29

10.40

10.3811.148.049.96

1010.88

Femra9.64

10.9710.169.958.778.947.809.157.527.698.479.938.109.078.457.618.698.408.558.016.717.787.217.108.308.048.388.046.937.458.42

8.3210.075.697.60

7.948.99

Meshkuj75.3079.5269.4673.9177.9674.5374.5273.8075.1777.3579.5776.1276.5076.8176.3975.2476.3074.6973.9273.6673.1172.3375.7378.0779.8170.0974.5775.8176.4575.7875.42

75.5172.8080.2579.60

74.3976.64

Femra39.6053.1951.3852.4629.6030.6325.7435.0919.1345.3127.6242.7547.2938.8826.5719.4026.2232.6023.0028.8320.8034.5925.4517.4333.0528.4815.5422.9913.3631.8130.91

29.5548.4722.4523.81

25.5437.19

Meshkuj169.92184.77145.07112.16136.19106.5786.34

121.03256.00150.03180.67207.21106.81225.51131.48202.11130.6484.41

117.88231.2394.78

104.8291.6487.33

117.3958.88

104.61104.1060.16

107.52135.92

136.26138.2493.68

140.31

112.3162.66

Femra55.89

160.00106.2071.9658.4125.2123.8033.56

103.9032.0450.15

142.2933.5688.8543.9894.8618.9228.1547.39

102.8212.8921.2614.1119.9724.1618.6318.0021.234.78

60.5742.23

36.4691.7428.1339.10

31.5953.46

*Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2004Shkalla e pjesëmarrjes në fuqinë punëtore është kalkuluar si përqindje e njerëzve në fuqinë punëtore e pjesëtuar me popullsinë totale të moshës 15-64 vjeçare.

Jetëgjatësia nëlindje

Shkalla e arsimimittek të rriturit, %

Shkalla neto e kom-binuar e regjistrimit,%

Mesatarja e vitevetë shkollimit

Pjesëmarrja nëfuqinë punëtore, %

Të ardhurat e fitu-ara për muaj (Euro)

114

TABELA A 5. RAPORTI MASHKULL - FEMËR (MESHKUJ=100)

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotali

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Jetëgjatësia nëlindje

102.51101.98102.17102.15102.81103.72102.29101.95102.93102.23102.42101.95102.64102.31102.05102.18103.00102.08103.19102.45102.80103.13101.91105.05104.20105.92103.93106.19105.08108.75103.16

102.35102.26101.98102.50

103.32102.34

Shkalla earsimimit të të

rriturve, %95.2896.6796.0497.7391.8898.0790.4495.2995.3591.0097.1696.2092.9394.5990.3294.2091.8391.0496.6693.0891.7493.7787.7394.3492.5894.8493.1796.6293.3992.3193.88

93.9297.0281.2889.36

93.7594.05

Shkalla neto ekombiuar e

regjistrimit, %94.45

107.69104.3999.4998.34

105.0092.42

101.2796.9296.41

102.5399.13

100.1696.97

101.5099.11

101.6598.1095.1897.5491.3988.8198.5288.6196.43

106.0998.3895.8191.9990.0097.66

97.6599.9777.17

107.22

96.6099.07

Pjesëmarrja nëfuqinë punëtore,

%52.5966.8973.9770.9737.9641.1134.5447.5625.4458.5734.7156.1661.8250.6134.7825.7834.3643.6531.1239.1428.4547.8233.6122.3341.4140.6420.8430.3317.4741.9840.98

39.1466.5827.9729.91

34.3348.53

Mesatarja eviteve të

shkollimit85.5691.7785.1290.3283.1484.9076.5685.5875.9174.9584.9788.5180.4883.2881.6080.9379.6679.2279.5773.6278.4579.2973.6069.9176.9477.0280.6082.2076.9480.1680.99

80.1990.4570.8476.32

79.3882.65

Të ardhuratmujore të

fituara32.8986.5973.2164.1542.8923.6527.5727.7340.5921.3627.7668.6731.4239.4033.4546.9314.4833.3440.2044.4713.5920.2915.4022.8720.5831.6417.2020.397.94

56.3331.07

26.7666.3630.0227.87

28.1332.86

Kalkuluar nga tabela A 4

115

TABELA A6. INDEKSI I ZHVILLIMIT GJINOR DHE KOMPONENTET E TIJ

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotal

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Meshkuj0.7940.7920.7920.7680.7880.7600.7950.7970.7710.7940.7670.7960.7960.7950.7970.7970.7760.7970.7520.7930.7880.7420.7990.6860.6920.6240.7020.6610.6680.6250.755

0.7880.7940.7760.794

0.7420.795

Femra0.7400.7310.7340.7090.7370.7190.7390.7370.7210.7370.7120.7360.7440.7380.7380.7390.7270.7380.7040.7380.7370.6940.7380.6560.6530.6000.6610.6420.6370.6290.708

0.7320.7370.7150.740

0.6950.740

0.7660.7610.7610.7380.7630.7400.7660.7650.7430.7640.7400.7650.7690.7660.7670.7660.7510.7660.7270.7640.7610.7170.7660.6690.6720.6120.6810.6520.6520.6270.731

0.7590.7650.7450.761

0.7180.766

Meshkuj0.9630.9760.9680.9690.9490.9450.9470.9470.9430.9530.9210.9680.9480.9580.9180.9310.9620.9440.9690.9380.9320.9460.9240.9560.9440.9360.9670.9550.9360.9700.947

0.9470.9630.8430.943

0.9430.952

Femra0.9150.9780.9550.9530.8920.9480.8620.9200.9030.8830.9110.9400.9040.9130.8590.8910.9140.8800.9320.8860.8540.8730.8410.8850.8850.9200.9170.9200.8700.8880.900

0.9010.9440.6760.893

0.8920.911

0.9390.9770.9620.9610.9210.9470.9020.9330.9210.9160.9170.9540.9260.9350.8880.9100.9370.9100.9500.9100.8900.9090.8790.9150.9140.9280.9410.9380.9020.9290.923

0.9230.9540.7520.913

0.9170.931

Meshkuj0.5030.5170.4770.4340.4660.4250.3900.4470.5720.4820.5130.5360.4260.5500.4600.5320.4590.3860.4420.5550.4060.4230.4000.3920.4420.3260.4220.4210.3300.4270.466

0.4660.4690.4040.471

0.4340.496

Femra0.3180.4930.4250.3600.3250.1850.1750.2330.4210.2250.3000.4740.2330.3950.2780.4060.1370.2030.2900.4190.0730.1560.0880.1460.1780.1340.1290.156

00.3310.271

0.2460.4000.2030.258

0.2220.310

0.3900.5050.4490.3940.3870.2590.2410.3040.4800.3050.3820.5030.3010.4610.3470.4580.2100.2650.3490.4760.1200.2300.1420.2030.2520.1900.1960.233

00.3750.342

0.3220.4320.2720.318

0.2940.381

0.6980.7480.7240.6970.6900.6480.6370.6670.7150.6620.6790.7410.6650.7200.6670.7110.6330.6470.6750.7170.5900.6190.5960.5960.6120.5760.6060.6070.5180.6440.665

0.6680.7170.5900.664

0.6430.692

Kalkuluar nga tabela A 4

Indeksi i jetëgjatë-sisë që nga lindja

Indeksi i jetëgjatë-sisës i shpërndarë nëmënyrë të barabartë

Indeksi iArsimimit

Indeksi i arsimimit ishpërndarë në

mënyrë të barabartë

Indeksi i të ardhu-rave të fituara

Indeksi i ishpërndarë në

mënyrë tëbarabartë

Indeksi iZhvillimitGjinor

(IZHGJ)

116

TABLE A7: INDEKSI I PUSHTETËZIMIT TË GJINISË DHE MATJET

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotal

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Meshkuj70.5975.9776.4770.5982.3568.2977.4270.9773.1770.9774.1980.4978.0573.1775.9773.1777.4280.9583.8764.5274.1970.9768.2975.9776.1983.8774.1971.4370.9782.3575.97

Femra29.4124.0323.5329.4117.6531.7122.5829.0326.8329.0325.8119.5121.9526.8324.0326.8322.5819.0516.1335.4825.8129.0331.7124.0323.8116.1325.8128.5729.0317.6524.03

Indeksi0.8340.7330.7140.8340.6030.8710.6980.8170.7620.8200.7810.63

0.6880.7890.7330.7730.6970.6090.5350.9090.7520.8290.8570.6930.7210.5400.7630.8320.8280.5970.728

Meshkuj0.7570.6110.6110.6340.7990.8780.86

0.8650.8641.0000.9130.7070.7420.7880.8420.9490.9270.8230.8460.8930.9630.8290.8280.9090.9050.8100.9070.9051.0000.8690.833

0.8640.6481.0000.847

0.8540.820

Femra0.2430.3890.3890.3660.2010.1220.1400.1350.136

00.0870.2930.2580.2120.1580.0510.0730.1770.1540.1070.0370.1710.1720.0910.0950.1900.0930.095

00.1310.167

0.1360.352

00.153

0.1460.180

Indeksi0.7390.9520.9480.9310.6640.4340.4800.4600.449

00.3280.8300.7680.6720.5340.1890.2700.5760.5140.3750.1380.5720.5600.3050.3410.6150.3350.358

00.4700.555

0.4680.914

00.464

0.4970.587

Meshkuj0.7120.7050.6960.6670.8030.7540.7670.6440.8810.7710.8970.6160.8110.6480.8330.8420.8980.8170.8460.6390.9230.8460.8500.9710.8670.9060.9250.8330.8461.0000.766

0.7820.681

10.833

0.8170.723

0.7820.8930.8950.9110.6600.5910.5970.6860.4240.3510.3540.8890.6920.7930.5460.3540.3180.5830.5140.6450.2060.5490.5300.2050.3990.4770.3050.4650.2620.2350.635

0.5740.892

00.484

0.5470.692

Numri i ulësevenë kuvend, %

Përqindja e zyrtarëve legjisla-tive, të lartë dhe menaxherëve

Meshkuj0.0490.0530.0410.0310.0380.0300.0230.0340.0740.0430.0520.0600.0300.0650.0370.0580.0370.0230.0330.0670.0260.0290.0250.0240.0330.0150.0290.0290.0160.0300.038

0.0380.0390.0260.040

0.0310.046

Femra0.0140.0460.0290.0190.0150.0050.0050.0080.0290.0070.0130.0400.0080.0240.0110.0260.0030.0060.0120.0280.0010.0040.0020.0040.0050.0030.0030.004

00.0160.010

0.0080.0250.0060.009

0.0070.014

Indeksi0.0440.0980.0680.0480.0440.0180.0150.0240.0810.0240.0410.0960.0240.0710.0330.0710.0120.0190.0340.0790.0050.0140.0060.0110.0160.0100.0100.014

00.0420.032

0.0280.0610.0200.027

0.0230.042

Të ardhurat e fituara

Femra0.2880.2950.3040.3330.1970.2460.2330.3560.1190.2290.1030.3840.1890.3520.1670.1580.1020.1830.1540.3610.0770.1540.1500.0290.1330.0940.0750.1670.154

00.234

0.2180.319

00.167

0.1830.277

Indeksi0.8240.8350.8410.8920.6550.7480.7140.9110.3980.7030.38

0.9470.6160.9150.5580.52

0.3650.5900.5140.9160.2750.5260.5000.1040.4580.3390.2750.5720.524

00.715

0.6800.871

00.503

0.5970.796

Përqindja e posteveprofesionale dhe teknike

Indeksi ipjesëmarrjesekonomike

0.5530.5750.5590.5980.4360.4930.4370.5090.4220.3990.3920.5390.4680.5510.4380.3990.3420.4040.3610.5440.3210.4640.4640.3030.3790.3420.3600.4370.3630.2910.465

Indeksi ipushtetëzimit

të gjinisë(IPGJ)

*Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2004, përveq "ndarjes së ulëseve në parlament " të cilat i kemi derivuar nga bazat e shënimeve të komunave të OSBE-së.

117

TABELA A8. PËRQINDJA E NJERËZVE QË KANË QASJE NË TË MIRAT THEMELORE, MALLËRAT E QËNDRUESHMEDHE RESURSET PRODUKTIVE EKONOMIKE.

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotal

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Burim i sigurtë iujit të pijes

90.0989.4788.5289.8093.4445.4060.4543.4030.1175.7753.9589.7883.3368.3584.4286.3885.6491.1152.9477.2481.3744.2562.3590.7861.4346.9178.8752.116.54

30.7772.59

70.7279.0674.7797.58

51.8893.92

Kanalizim përujërat e zeza

89.1288.4684.4867.2263.4949.1749.8931.2069.0180.2253.1083.3180.0964.6484.1977.3970.1467.3454.0964.4946.7855.5055.8475.9055.0054.0464.3738.9024.4746.2566.76

65.8872.0061.1288.37

48.4489.09

Qasje nërrymë

elektrike99.7299.35

100.0099.7698.0999.1498.3999.4799.4596.9898.5898.8496.6098.9496.1099.3698.3699.3398.6499.69

100.0097.3199.1199.5698.33

100.0098.6898.9098.27

100.0098.76

98.7798.9498.3197.63

98.5998.95

Televizorë

93.4698.0695.2495.0599.3796.8097.2192.6196.6298.2691.9493.6097.2197.2896.4797.6597.4497.8193.7396.9996.3293.6891.1192.1296.2690.9197.5697.8096.5383.7595.45

95.7893.2689.6095.72

94.6496.42

Përqindja eekonomive familjareqë nuk kanë mjete

ekonomike *24.2912.0630.2513.056.13

18.509.50

12.026.50

18.586.82

40.7720.0723.3824.0021.0014.5020.139.50

10.559.509.50

14.0717.5017.0012.0023.503.505.50

13.0418.84

18.0915.3159.7230.90

7.0930.94

Kompjuter dhetelefon

17.017.05

15.0914.621.918.422.154.371.593.94

10.649.085.404.754.804.616.044.042.365.280.921.174.310.993.131.703.86

000

6.02

5.928.86

05.10

1.7911.19

* Përqindja e ekonomive familjare që nuk kanë biznes, shitore, patundshmëri për qiradhënie, tokë, gjedhe apo makineri prodhuese.

Kompjuter

21.837.69

15.0915.335.71

14.458.907.167.667.42

15.6013.466.938.347.526.219.779.767.729.224.514.459.104.496.887.145.89

11.012.226.179.92

10.0910.791.177.59

5.8414.91

118

TABELA A9. SHKALLA E ARSIMIMIT, SHKALLA E REGJISTRIMIT DHE MESATARJA E VITEVE TË SHKOLLIMITPROFILI ARSIMOR

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotali

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Shkalla earsimimit, %

95.6998.3397.8597.5793.0296.3792.7695.4195.4093.8992.0597.1892.6595.4392.0692.9093.9093.5696.7394.0790.2594.4689.3594.6494.4695.5294.7795.8292.0894.3494.22

94.1297.4783.4193.07

93.9594.55

Fillor94.44

100.0092.0096.61

100.0095.4494.3098.0395.9894.0098.1896.4098.0395.0889.7195.9997.8091.9598.0194.0195.9696.9192.7696.0394.0393.9298.4796.1296.1993.3395.44

95.9493.9775.6595.54

95.7794.98

Të mesëm84.2790.9192.8685.7184.2184.6267.4773.5066.3976.1975.0083.0480.2581.0062.4262.5083.3375.0080.8369.8970.0059.7772.1260.3272.0976.6485.2675.0064.7775.0075.20

75.3786.1929.8271.43

70.8480.96

Kombinuar90.7393.5592.3193.1093.3391.0685.4288.7585.8087.2390.8791.8992.4789.7181.7287.2593.3886.2691.5985.0686.8483.9485.6885.5185.4587.5492.9289.4086.9686.9688.52

88.9091.1360.4788.20

87.2790.14

Mesatarja eviteve të

shkollimit10.4611.4710.9810.479.729.778.969.928.638.949.25

10.589.069.969.378.479.799.509.669.407.588.788.458.469.539.269.378.907.928.429.40

9.3310.616.898.61

8.969.91

Raporti nxënës -mësues, %*

20.6211.9117.6112.6912.2329.5420.2719.7119.8014.5122.5118.1220.7119.7823.2221.5219.9613.8422.3620.2923.2421.5718.8923.6615.8019.9018.8319.4020.587.48

20.47

Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2004* Kalkuluar nga Baza e Shënimeve të Komunave

S h k a l l a e r e g j i s t r i m i t , %

119

TABELA A10. SHKALLA E ARSIMIMIT, SHKALLA E REGJISTRIMIT DHE MESATARJA E VITEVE TË SHKOLLIMIT,SIPAS GJINISË

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotali

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Meshkuj98.02

100.00100.0098.7396.3597.2797.7297.7797.7598.3293.3399.0696.1498.1997.0495.8297.9798.0098.3797.5894.4197.5495.4597.7398.1498.0298.2497.7595.36

100.0097.28

97.1498.9592.1499.18

97.0397.54

Femra93.4096.6796.0496.4988.5295.4088.3893.1693.2189.4790.6895.3089.3592.8887.6490.2789.9689.2295.0890.8386.6291.4783.7592.1990.8592.9691.5394.4489.0692.3191.32

91.2396.0074.8988.62

90.9791.74

Shkalla e arsimimit, %

Meshkuj11.2711.9611.9411.0210.5410.5310.1810.699.91

10.259.97

11.2210.0710.8910.359.41

10.9010.6110.7410.888.569.819.79

10.1610.7910.4410.409.789.019.29

10.40

10.3811.148.049.96

10.0010.88

Femra9.64

10.9710.169.958.778.947.809.157.527.698.479.938.109.078.457.618.698.408.558.016.717.787.217.108.308.048.388.046.937.458.42

8.3210.075.697.60

7.948.99

Mesatarja e vitevetë shkollimit

Meshkuj92.9592.8690.4893.3392.0089.0988.6288.4887.2689.1789.7692.2392.2290.9181.1987.6692.6587.1494.0086.1890.7588.8086.1591.4087.0484.7793.6090.9190.1890.9189.50

89.9191.1468.6084.62

88.7190.54

Femra87.79

100.0094.4492.8690.4893.5581.9089.6184.5785.9692.0491.4392.3788.1682.4086.8894.1885.4889.4784.0682.9478.8684.8780.9983.9389.9392.0887.1082.9681.8287.41

87.8091.1252.9490.72

85.6989.70

Kombinuar

Meshkuj94.84

100.0093.3393.94

100.0094.6395.2499.0497.0996.0597.5994.3596.5394.8386.4997.5

96.5392.8697.0093.5195.7696.5190.6795.5997.0689.4798.6196.6795.69

100.0094.92

95.3493.0681.6792.86

95.6194.03

Femra93.88

100.0090.00

100.00100.0096.3293.2496.9795.8791.7898.7897.98

100.0095.3694.2794.7599.2293.1899.0094.4496.1997.3794.8196.4390.9197.7398.3195.3596.8485.7196.00

96.5994.7969.0997.14

95.9495.98

FillorMeshkuj

89.2075.0080.0091.6783.3382.5474.3670.4968.5275.5675.0088.5780.6085.2566.2559.8083.3381.4886.2773.9179.6371.7977.7880.0068.4276.7986.7979.3177.08

100.0078.76

79.0687.7638.4668.18

75.2483.38

Femra79.56

100.00100.0081.2575.0088.7562.7976.7964.1875.0075.0073.8180.0074.0358.4464.7583.6166.6776.8165.9661.5450.0066.6747.3773.9176.9282.9368.4251.2260.0071.53

71.4884.8222.5874.07

66.1378.39

Të mesëmS h k a l l a e r e g j i s t r i m i t , %

*Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2004

120

TABELA A11. PËRQINDJA E NJERËZVE 15 VJEÇAR E PËRMBI, SIPAS ARSIMIMIT

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotali

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

MashkujFemra

Paarsimim

0.750.831.100.931.650.350.510.460.122.150.850.553.480.592.271.040.430.530.441.080.860.550.900.180.970.271.180.290.69

00.96

0.821.505.490.94

0.970.95

0.571.35

Më pak seshkollë fillore

(1-3 vite)1.570.831.652.802.482.082.042.291.932.732.130.961.231.523.412.441.381.851.021.547.022.032.981.950.971.602.072.051.914.002.07

1.902.36

10.021.88

2.251.88

1.602.57

Më pak seshkollë fillore

(4-7 vite)8.383.335.497.45

11.169.38

15.799.5117.9

14.6312.208.79

11.3310.449.23

14.158.40

11.908.15

10.8015.9015.2913.1116.169.06

13.859.45

17.3014.2118.0011.37

11.507.89

19.3315.95

12.989.46

7.5215.25

Shkollëfillore

17.149.17

12.6414.6020.6627.1528.5222.7937.3627.6929.0820.0533.2426.0230.7543.2124.5523.8133.3331.3343.1234.0732.1045.4725.8928.3633.9732.8449.2238.0029.34

30.8213.6237.9534.71

33.7024.14

20.7737.95

Më pak se shkollëtë mesme (9-10

vite)7.195.003.855.904.137.927.476.648.717.325.675.7

7.037.336.616.898.715.828.157.569.318.666.964.447.129.196.794.696.59

10.007.10

7.345.415.256.94

7.207.01

8.006.22

Shkollë tëmesme(11-12)50.8265.8359.8956.5247.5244.7933.4549.7225.1537.1640.5749.3133.5140.2237.9324.4549.1047.3541.3435.1918.6331.8636.4424.6950.1637.9540.3336.6523.4026.0039.30

37.8756.8720.5330.59

36.0443.15

48.2130.31

Shkollëtë Lartë

10.7411.6712.098.70

10.747.36

10.537.227.747.467.38

12.097.37

13.148.386.326.387.146.11

11.574.306.636.335.685.187.595.615.573.644.008.22

8.1510.001.437.88

5.9110.94

10.995.42

Universitete më lart

3.413.333.303.111.650.971.701.371.090.862.132.542.800.731.421.501.061.591.460.930.860.921.181.420.651.200.590.590.35

01.65

1.602.36

01.13

0.942.47

2.330.94

Gjithsejt

100100100100100100100100100100100100100100100100100100100100100100100100100100100100100100100

100100100100

100100

100100

*Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2004

121

TABELA A12. PJESËMARRJA NË FUQI PUNËTORE DHE PAPUNËSIA (POPULLSI E MOSHËS 15 DERI 64 VJEÇARE)

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotali

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Meshkuj75.3079.5269.4673.9177.9674.5374.5273.8075.1777.3579.5776.1276.5076.8176.3975.2476.3074.6973.9273.6673.1172.3375.7378.0779.8170.0974.5775.8176.4575.7875.42

75.5172.8080.2579.60

74.3976.64

Femra39.6053.1951.3852.4629.6030.6325.7435.0919.1345.3127.6242.7547.2938.8826.5719.4026.2232.6023.0028.8320.8034.5925.4517.4333.0528.4815.5422.9913.3631.8130.91

29.5548.4722.4523.81

25.5437.19

Gjithsejt57.0466.6159.9162.9455.0453.0049.5954.3344.4060.7854.4059.0561.0057.6550.2045.6650.9153.3548.0750.5344.9753.1049.1544.0955.5249.1543.8949.6843.4255.1552.47

51.7860.7150.6047.31

49.5455.96

Meshkuj25.6721.8920.0120.1435.6933.9052.7241.0038.9433.8447.4351.4128.8327.6039.6430.6539.3240.8761.0160.6018.3957.5348.3749.8148.5563.1140.7544.6630.8138.6938.47

39.3128.0752.4733.47

42.6233.48

Femra38.6220.0026.2036.8435.2962.1461.0665.3351.4366.2067.5951.9774.6849.0649.0650.0053.2367.4373.5574.6058.5986.6773.2381.5879.8777.7865.3864.5575.0057.1858.06

61.5333.3978.1566.05

65.5052.11

Gjithsejt30.2621.1522.8127.2635.5941.9054.9348.9141.8946.3152.3951.6247.6934.9042.2635.0042.9549.1064.0664.7228.3967.2055.1756.8558.2367.3945.2849.2137.9243.7044.42

45.8530.1858.3242.95

48.6239.97

Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2004

PROFILI I FUQISË PUNËTORE

Shkal la e p jesëmar r jes , % Shka l la e Papunës i së , %

122

TABELA A13. PJESA E PËRQINDJES SË MENAXHERËVE DHE PROFESIONISTËVE NË FUQINË PUNËTORE

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotali

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Meshkuj15.0718.1315.3616.9714.7315.3829.0520.399.18

10.4312.0722.058.26

11.6619.2817.2117.8426.477.48

21.0110.6624.1113.7914.9310.7314.0519.029.27

16.795.95

15.32

15.2316.878.97

15.97

11.8119.00

Femra10.6117.5012.8216.6710.789.43

15.9111.285.88

05.7115.7

11.578.64

11.114.445.17

23.076.259.382.44

31.8214.7114.296.45

13.3314.815.13

03.47

10.35

9.0615.08

013.72

9.4310.87

Gjithsejt13.6717.8814.2616.8613.7214.2926.0418.388.537.90

11.0019.728.92

10.8617.2715.0015.1325.797.26

18.549.47

25.1513.9414.8610.1013.9118.538.61

15.705.44

14.18

13.9416.197.90

15.58

11.3916.74

% e femrave ndajmeshkujve

45.4565.9376.3558.7834.4222.6529.7328.2724.6432.0520.1158.1824.8436.3232.5320.9327.2324.7221.7726.8916.8015.6019.5410.4517.5124.7913.1719.026.93

25.9329.74

26.4760.8513.5420.96

21.3838.49

Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2004*Në stafin legjislativ dhe menaxherial përfshihen: pronar biznesi, menaxher firme, nëpunës e ulët dhe i lartë.** Stafi profesional dhe teknik përfshin: udhëheqës i punëtorëve, teknik, dhe punëtor me aftësi të larta

Stafi legjislativ dhe menaxherial (% në fuqinë punëtore)*

Meshkuj31.0847.2541.4139.4332.5820.9415.5418.9725.1241.0220.1130.2739.7415.709.04

14.8820.6635.0722.4519.339.84

15.6019.5424.6351.4123.9718.0524.394.01

24.3523.41

21.9136.7713.2626.1

22.3224.59

Femra27.6630.0023.6733.5323.2430.1915.9137.0113.7338.0711.4332.4437.3123.465.56

13.338.62

31.7718.7540.634.88

18.1817.657.14

45.1610.0011.1125.6410.53

024.05

23.0828.3

025.05

23.4024.43

Gjithsejt30.0140.4033.7337.2430.1822.6515.6322.9422.8740.3018.6631.0739.2517.768.18

14.6218.0834.4121.7923.849.12

15.9519.2322.9750.4821.1917.2424.594.44

19.3423.55

22.1533.5711.6825.91

22.5124.55

% e femrave ndajmeshkujve

40.4541.8643.6450.0024.5632.6530.4355.1613.4629.7511.4362.3523.3354.2920.0018.7511.3622.3918.1856.528.33

18.1817.653.03

15.3810.348.11

20.0018.18

030.56

27.8846.83

020.12

22.4238.23

Stafi profesional dhe teknik (% në fuqinë punëtore)**

123

TABELA A14. SHKALLA E PAPUNËSISË SIPAS STATUSIT TË ARSIMIMIT, NË PËRQINDJE.

Emri/Kodi i Komunës sëbanimit aktual në Kosovë

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotali

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Fillor

44.6640

37.5038.4642.3058.5167.9267.46

5063.9565.3575.7463.0947.8361.62

4055.2962.15

7575.4729.7882.7268.9173.1179.5288.2443.4356.3548.0650.6657.83

58.1346.3161.4458.38

59.8854.50

Më pak se imesëm

(9-10 vite)24.79

025200

28.5745.4531.1338.7147.9733.3366.4360.4

38.8945.4536.3657.89

10092.8666.6733.3366.67

5075

72.7385.7145.4553.8533.3337.8946.41

47.4121.6755.4542.81

47.7744.65

I mesëm(11-12)

33.422.0424.1527.8937.2540.6458.7349.5

38.1641.0452.0454.0241.6934.1938.7633.0743.7747.5567.0371.4326.6

65.0754.9551.9454.9466.9750.4148.8225.9

39.0143.98

46.0932.3547.8939.5

46.7641.13

Gjimnaz

00

58.4320

54.6012.50

03025

26.944060

42.4511.1118.18

025

52.5333.3371.43

2020

41.6754.55

062.5033.33

7566.67

027.66

28.276.7110060

34.7323.65

Shkollë e lartë

16.3211.639.2612.1

22.3517.2425.8624.6420.3416.22

2522.6612.4

20.9312.5016.6718.1827.8619.6132.916.67

2015.9111.1138.8921.3115.7914.896.67

23.1118.64

19.1412.8

23.0625.47

17.6019.33

Gjithsejt

30.3921.1522.5626.9835.3341.5655.0648.5240.8846.2751.9551.5247.8934.5642.2234.6143.0148.2763.6964.6128.2466.8054.5956.8958.1866.8945.1349.3137.3143.0644.19

45.5930.1959.2843.51

48.4539.66

Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2004

PROFILI I PAPUNËSISË

Universitetdhe më

lart3.30

2017.6525.77

014.298.33

000

21.4314.1920.32

016.67

014.2910.3027.27

016.6728.5711.1133.3333.3337.50

200

33.330

11.24

10.8014.43

00

16.968.65

124

TABELA A15. SHKALLA E PAPUNËSISË SIPAS MOSHËS DHE GJINISË

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotali

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Meshkuj34.8465.3144.4865.9970.5649.4572.7354.4451.3255.5765.4370.2745.3239.5348.9841.6759.3048.7683.7884.0935.2182.4269.8964.4479.6582.8965.3372.7644.3255.0856.14

56.5146.9867.5657.64

61.2548.15

Femra47.1445.4575.0080.9567.3070.5973.1782.8070.4578.0980.0082.7675.5863.2781.0874.0765.4578.3684.2191.1174.1493.6786.6797.5091.1891.8069.7083.0285.7175.0074.3

74.6162.6890.7790.54

79.768.86

Gjithsejt40.4159.1558.1172.2369.6957.0472.8867.2458.3367.8769.8375.6960.8348.1562.7951.7261.7061.3283.9386.4752.7187.6576.47

8083.9886.8666.6776.7259.1263.5163.45

63.8853.1

75.3967.57

67.8857.66

Meshkuj27.5814.0627.6219.3930.9628.0447.5

38.4440.2234.2853.1060.6232.8229.3334.4436.7038.6452.7963.7960.5314.4761.1140.0064.7948.3966.9643.2741.1821.2346.4739.59

40.5725.9154.1633.62

42.4936.38

Femra45.1120.9330.0047.3741.1167.9264.8669.8051.8578.9774.4262.2982.7055.1059.2669.5752.6367.7374.3687.1847.8381.1371.0578.9575.4776.9264.7167.7472.2260.0564.62

69.3531.4684.8167.83

67.1662.40

Gjithsejt34.5616.8228.7133.1633.7941.2552.9949.8442.8653.5558.9761.2757.4239.5240.1742.4242.8657.9066.4569.5722.2268.5348.8767.7858.2270.1248.5547.3726.8349.0847.81

49.7628.3258.8847.06

49.8145.82

Meshkuj20.1710.396.805.75

20.9120.0046.0832.5824.5321.4829.8938.3118.0219.1032.9113.9829.9127.2246.7446.4311.3036.8935.2937.3819.0547.1329.0027.6831.0929.7426.29

26.9020.9732.3024.29

28.9223.32

Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2004

Mosha 15-24 vite Mosha 25-34 vite

Meshkuj22.564.65

14.2918.6225.4440.9144.4443.4946.1541.6636.0038.3829.8420.6949.1235.4230.0033.9834.4844.4416.2247.9246.8840.9129.6352.8326.8743.0634.8823.5635.41

36.4926.1543.8324.77

39.7430.97

Femra27.385.004.46

23.9412.5041.67

056.7428.57

040.0013.2352.0243.7511.76

00

20.7825.0040.0033.33

100.000

66.6733.33

100.00100.0033.33

016.7226.52

29.5911.53

063.63

35.9221.07

Gjithsejt23.454.769.92

20.4723.5741.0340.6845.7344.4437.4636.6731.2833.1225.6840.5432.0827.2733.2533.8744.0718.6052.8342.8642.5529.8254.5527.9442.6734.0922.1534.07

35.6321.4738.4736.58

39.3129.12

Mosha 50-64 vite

Femra24.8515.3816.3315.1512.9841.6750.0026.8125.9345.6645.0029.9665.1728.8916.0025.7140.0057.2052.3845.9516.6775.0060.8742.8666.6735.0050.0021.7425.0043.7236.07

37.8128.2053.0039.92

44.0031.60

Gjithsejt21.6312.6811.139.56

18.7124.5646.9731.2324.8129.5432.7135.3434.3322.3928.8517.1931.6936.2447.7946.2811.8145.0440.7438.0231.5844.8630.9126.6730.7132.8328.87

29.5623.8936.2527.24

31.8726.02

Mosha 35-49 vite

125

TABELA A16. TREGUESIT E TË ARDHURAVE DHE SHPENZIMET & TË ARDHURAT MESATARE MUJORE, NË EUROPROFILI I SHPËRNDARJES SË TË ARDHURAVE

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotali

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Të ardhurat efituara nga

meshkujt, Euro169.92184.77145.07112.16136.19106.5786.34

121.03256.00150.03180.67207.21106.81225.51131.48202.11130.6484.41

117.88231.2394.78

104.8291.6487.33

117.3958.88

104.61104.160.16

107.52135.92

136.26138.2493.68

140.31

112.30162.66

Të ardhurat efituara nga fem-

rat, Euro55.89

160106.271.9658.4125.2123.8

33.56103.9032.0450.15

142.2933.5688.8543.9894.8618.9228.1547.39

102.8212.8921.2614.1119.9724.1618.6318.0021.234.78

60.5742.23

36.4691.7428.1339.10

31.5953.46

Raportifemra -

meshkuj32.8986.5973.2164.1542.8923.6527.5727.7340.5921.3627.7668.6731.4239.4033.4546.9314.4833.3440.2044.4713.5920.2915.4022.8720.5831.6417.2020.397.94

56.3331.07

26.7666.3630.0227.87

28.1332.86

Shpenzimetpër kokë

banori88.21

135.5088.5887.9981.0865.8961.5384.7672.1075.6563.5175.0969.2983.2962.1360.9263.4855.8755.6878.3551.6655.5564.5849.4376.0472.5749.2654.5748.9666.7269.03

67.8192.1641.1656.42

65.0573.92

Shpenzimet përekuivalent të të

rriturve87.00

122.8378.6580.4876.3869.2364.5386.8079.9474.8567.9271.5869.7384.2763.9566.5568.0757.3461.0680.8655.6159.7168.9451.2678.9076.5250.9459.3057.4768.1371.55

71.2484.1544.1454.98

68.8374.75

Shpenzimipër ekono-

mi familjare481.91562.42335.15378.13410.61464.85425.47533.27596.96427.06470.95370.53408.94505.97389.23469.96478.35361.58451.30519.31382.82416.64481.29317.07517.86528.29342.33424.31477.84406.81450.27

466.77396.93296.63289.22

459.30440.88

Të ardhuratpër kokë

banori132.1498.35

102.12101.1796.84

100.81106.9490.47

106.8499.22

112.3476.6588.5683.8395.7574.8068.2971.6060.9660.1867.3276.6062.9379.6274.9694.6352.6551.9360.3361.3987.77

87.59106.8733.0672.13

76.28101.77

Të ardhuratpër ekono-

mi familjare721.92408.22386.34434.77490.41711.20739.47569.24884.60560.07833.00378.23522.67509.25599.90577.08514.55463.41494.06398.87498.83574.49468.98510.74510.47688.87365.92403.77588.81374.33572.49

602.97460.29238.26369.78

538.61606.95

Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2004

Të ardhuratpër ekuivalent

të të rriturve130.3389.1690.6692.5491.23

105.92112.1692.66

118.4698.16

120.1373.0789.1284.8298.5781.7173.2273.4866.8462.1072.4682.3367.1882.5877.7799.7854.4556.4370.8162.6990.98

92.0397.5835.4570.29

80.71102.91

126

TABELA A17. SHKALLA E VARFËRISË, (PËRQINDJA)

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotali

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Popullata me njëdollari në ditë për

person*8.080.611.304.192.348.93

10.2010.0612.027.15

11.9519.8911.623.60

13.5719.0521.4317.8320.110.45

12.3519.7313.9625.105.95

14.2916.3315.5013.529.54

12.96

12.873.94

36.7016.82

10.6915.14

Popullata me dydollarëve në ditë

për person*29.816.66

22.9328.737.9

46.1448.1640.4342.9343.3848.2049.2541.5234.8150.6859.1156.4054.2364.7128.1369.5758.8751.9270.8536.9346.9163.8857.2364.8142.6347.65

48.6826.4679.0957.72

49.2245.79

Linjës së var-fërisë ekstreme

7.891.212.657.423.806.87

11.149.56

10.937.89

10.6522.2810.885.24

14.4519.1219.4418.8019.681.36

10.8618.9314.0926.506.90

15.1817.9915.4310.668.33

12.71

12.625.91

37.3519.60

10.8414.98

Linjës së var-fërisë kombëtare

34.489.44

34.7939.2243.9946.4950.9841.8839.6750.4847.6654.8747.4735.9554.5160.8657.6060.0465.3928.8972.2061.0052.3973.1935.1052.5470.2259.9462.9144.2550.35

50.4936.9780.9467.61

51.7648.70

*Kursi i këmbimit Euro=1.18 US$Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2004

127

TABELA A18. ZBRAZËTIA NË VARFËRI DHE GJENDJA E KEQE E TREGUESVE TË VARFËRISË (NË PËRQINDJE)

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotali

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Një dollarnë ditë për

person2.140.610.180.920.341.341.912.182.682.533.227.133.170.845.406.434.215.725.240.042.685.954.528.481.205.263.414.042.663.453.62

3.441.35

16.597.52

2.874.52

Dy dollarënë ditë për

person'9.581.294.668.208.98

12.9715.9912.0514.1912.3315.6519.6314.718.89

19.2223.5521.2021.5524.955.67

21.8123.4318.1828.1110.1517.0522.7320.1821.2515.1716.46

16.627.32

38.2825.06

16.2816.70

Linja e var-fërisë ekstreme

kombëtare2.430.660.501.850.691.412.032.132.402.943.507.863.371.045.896.213.986.065.040.212.725.194.219.041.344.893.743.751.953.703.70

3.461.88

16.758.25

2.854.73

Linja evarfërisë

kombëtare11.412.189.35

12.8813.4313.8217.1213.4813.9615.2116.7023.1016.5410.4021.4823.7121.8523.5325.196.74

22.3624.2118.5830.2611.4417.9925.8621.0918.4216.3617.77

17.6510.8839.3229.18

17.1018.61

Një dollarnë ditë për

person1.240.610.040.490.080.360.510.760.961.301.403.751.400.383.522.951.512.612.00

00.912.572.283.990.372.71

1.1671.640.991.961.69

1.520.78

10.334.19

1.252.22

Dy dollarënë ditë për

person'4.750.751.583.503.265.296.995.626.775.517.32

11.317.253.71

10.3612.4910.5111.3712.421.669.22

12.369.26

15.344.349.12

10.549.809.357.438.12

8.073.25

24.2813.97

7.578.79

Linja e var-fërisë ekstreme

kombëtare1.360.620.160.760.160.390.560.680.861.481.604.061.510.453.782.751.542.771.910.040.872.122.004.170.462.551.261.38

0. 802.071.71

1.511.00

10.354.48

1.222.30

*Kursi i këmbimit Euro=1.18 US$Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2004

Z b r a z ë t i a n ë v a r f ë r i G j e n d j a e k e q e e v a r f ë r i s ë

Linja evarfërisë

kombëtare5.681.073.435.765.185.757.606.186.656.877.97

13.168.064.43

11.5912.4211.0412.3612.482.159.56

12.479.45

16.684.989.45

12.2310.047.528.138.75

8.564.95

24.8316.24

7.929.76

128

TABELA A19. TREGUESIT E SHPËNDARJES SË TË ARDHURAVE (NË PËRQINDJE)

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotali

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Pjesa e të ardhu-rave të 5% të më

të varfërve0.821.271.531.291.431.621.280.891.050.971.030.601.201.050.490.660.991.091.181.791.440.920.740.891.430.621.521.111.560.521.00

0.961.02

00.89

1.080.65

Pjesa e të ardhu-rave të 20% tëmë të varfërve

6.608.437.266.997.558.087.945.996.647.057.334.356.667.286.565.726.416.906.849.628.896.516.616.017.505.548.687.838.987.256.81

6.627.113.804.67

7.165.61

Pjesa e të ardhu-rave të 40% të më

të varfërve18.3622.9722.6419.8019.5220.9820.4117.1517.1817.2319.7313.9519.8219.8117.9416.1416.6918.9217.7823.2722.1517.5417.5617.5420.1116.2521.7420.1823.3019.5718.51

17.8219.0416.2917.32

19.3316.25

Pjesa e të ardhu-rave të 20% tëmë të pasurve

42.1235.1438.3441.0441.9239.1939.6249.0842.2645.5840.5949.0143.3242.9141.8349.5147.1639.9546.6336.3341.4243.1843.2245.8335.8048.8138.4940.2536.4736.4443.39

44.4240.9948.6245.91

42.5043.38

Pjesa e të ard-hurave të 5% të

më të pasurve16.5311.1113.7917.6220.5314.0315.0726.0018.7218.0415.5322.8317.8717.2114.5524.9122.5513.7421.5112.5717.6018.3113.9319.8416.0528.0813.2916.6312.6713.0218.30

19.2914.8422.9219.83

18.6019.34

Proporcioni I të ardhuravetë20% të më të pasurve

ndaj 20% të më të varfërve 6.384.175.285.875.554.854.998.196.366.465.54

11.276.505.896.388.667.355.796.823.784.666.646.547.624.778.824.445.144.065.036.37

6.715.77

12.819.83

5.947.73

Koeficientii Gini-t

35.0126.7028.4833.6235.2730.4731.5041.6135.6536.3732.9844.1235.1634.9635.3842.1540.2133.7939.0026.3730.9536.5236.1838.2631.7242.3529.4532.4727.1531.9835.93

37.1133.6042.4539.73

35.0739.60

Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2004

129

TABELA A20. PJESËT E TË ARDHURAVE SIPAS BURIMEVE TË NDRYSHME TË TË ARDHURAVE (PËRQINDJE)

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotali

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Pagat/Rrogat35.8670.0351.0851.3350.1625.7622.0724.3219.0235.9320.5447.4633.2340.4418.2427.9428.4934.0526.1629.4318.7120.6229.2016.3727.6

20.6741.3935.3915.6332.9529.85

27.8648.0726.4627.59

25.9833.32

Kompenzimi në kesh aponë të mira dhe pensioneve

dhe ndihmës sociale*5.22

11.8523.6617.4716.323.213.318.034.817.833.83

11.545.702.975.514.703.73

10.168.087.655.814.425.859.205.316.116.588.054.45

10.715.99

4.6516.7015.217.98

7.284.81

Profitet ngabiznesi dhe

qiraja26.003.087.996.918.96

11.487.46

14.5013.6910.9310.9914.364.89

18.8822.0011.4115.3713.618.04

14.0037.167.08

14.696.768.841.426.60

16.8920.299.63

14.94

15.818.618.06

10.95

11.9017.77

Paratë ehuazuara**

10.210.661.636.88

11.9827.259.48

22.4318.8322.6643.084.13

18.857.537.61

19.018.67

16.1531.1113.4010.9829.7822.9642.9521.2727.9517.998.86

18.2624.6617.21

18.277.17

14.7722.62

17.2917.17

Dërgesat, ndihma nga fare-fisi/miqtë, përfshirë kom-

penzimet pasmartesore5.000.421.350.790.81

13.6654.297.62

16.369.298.888.32

18.9620.4823.2110.8816.1411.3815.0723.6615.6726.199.779.32

10.7110.3714.087.24

24.074.44

13.66

15.101.16

20.869.88

16.9710.65

Shpenzimet ngakursimet dhe

pronat e shitura10.311.904.56

12.380.951.95

07.75

12.153.964.501.591.09

015.3310.769.503.993.340.742.2

3.423.087.15

17.1931.160.690.277.506.787.13

6.5812.320.657.53

9.115.31

Burimetjera

7.3912.069.734.23

10.8216.693.39

15.3515.139.418.1712.6

17.289.698.11

15.2918.1110.688.20

11.119.478.49

14.458.259.092.32

12.6823.309.80

10.8311.21

11.735.98

13.9913.45

11.4810.97

Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2004*Pensionet dhe ndihma social pos atyre të Kosovës përfshin edhe pensionet dhe ndihmën sociale nga Serbia dhe Mali I Zi dhe nga vendet tjera.**Paratë e huazuara nuk pëerfshijnë vetëm kreditë nga bankat por edhe huamarjen nga individë (fmiljarë, shokë/shoqe, etj)

130

TABELA A21. TREGUESIT DEMOGRAFIK

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotal

ShqiptarëSerbëRAETjerë

RuralUrban

Madhësia mesa-tare e familjes

(amvisnisë)5.464.153.784.305.067.066.926.298.285.647.414.935.906.076.277.727.546.478.116.637.417.507.456.426.817.286.957.689.765.966.52

6.884.307.195.12

7.055.96

Numrimesatar i

fëmijve1.531.010.801.100.832.302.282.003.071.702.481.231.891.792.082.872.541.972.792.012.762.562.412.092.042.281.912.804.041.932.08

2.260.972.501.43

2.321.84

Numri mesa-tar i meshku-

jve të rritur1.761.481.211.401.952.322.051.932.201.652.321.661.721.931.802.062.302.072.482.081.982.222.231.672.162.292.262.312.541.941.97

2.061.482.181.36

2.141.80

Numri mesa-tar i femrave

të rritura1.831.361.301.431.742.192.141.962.621.812.201.741.922.001.942.282.312.092.512.102.292.302.432.132.252.352.472.282.761.682.08

2.181.442.171.73

2.191.96

Numrimesatar i tëmoshuarve

0.330.310.470.360.540.260.450.390.400.480.410.310.380.350.460.510.390.340.330.440.390.430.390.530.370.370.320.290.430.410.39

0.370.410.340.6

0.410.36

Shkalla evarësisë

51.9146.4550.6751.4736.9956.6065.0461.2171.9663.1163.7445.1662.2854.5667.9677.7663.6355.5062.5958.7273.5466.3060.1569.0454.6057.0747.2567.5184.3264.9261.04

62.2547.4065.3165.77

63.1158.59

Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2004

131

TABELA A22. STATISTIKAT PËR INDEKSIN E PJESËMARRJES DHE KAPITALIT SOCIAL (NË PËRQINDJE)

PrishtinëZubin PotokZveçanLeposaviqShtërpcëFerizajIstogLipjanSuharekëKamenicëVitiMitrovicëGjilanPejëGjakovëPrizrenVushtrriFushë KosovëGllogovcDeçanRahovecKlinëPodujevëDragashObiliqSkenderajKaçanikShtimeMalishevëNovobërdëTotal

ShqiptarëSerbëRAETjerë

Rural Urban

Projektet eimplementu-

ara të qev-erive lokale

0.300

2.300.203.00

00.401.502.101.10

00

0.300.500.700.402.901.40

00

1.000.401.401.400.400.40

00.80

01.300.70

0.601.000.400.70

0.500.90

Nr. i njerëzvë qëkanë marrur

pjesë në disku-time publike

4.200

1.900.406.00

13.904.407.10

15.706.506.603.405.809.006.707.201.605.007.101.503.203.706.705.00

15.3013.307.709.006.00

10.306.70

7.502.000.400.30

8.904.00

Nr. i njerëzvë qëkanë marrur

pjesë në iniciati-va qytetare

7.904.102.301.100.90

10.003.700.509.805.20

10.304.101.807.205.705.403.005.50

19.903.103.805.008.805.10

18.107.402.80

11.408.709.006.40

7.102.000.602.20

8.503.90

Nr. i njerëzvëqë kanë nën-shkruar peti-

cione5.002.303.804.103.90

13.705.201.10

10.907.10

10.505.202.101.005.605.804.408.309.501.604.905.303.802.40

11.009.80

10.807.80

19.602.606.10

6.901.900.406.10

6.505.70

Pjesëmarrjatotale në cilën-do prej këtyre

pesë aktiviteteve 19.206.40

11.107.30

15.0038.4013.7011.3039.8023.7027.9016.6010.4021.2019.8020.1013.0020.7037.009.70

15.0017.7022.6014.8045.2033.2024.3029.6036.0025.7021.60

23.908.901.80

11.00

25.8016.60

Pjesëmarrja mesa-tare në cilëndoprej këtyre pesë

aktiviteteve3.841.282.221.463.007.682.742.267.964.745.583.322.084.243.964.022.604.147.401.943.003.544.522.969.046.644.865.927.205.144.32

4.781.780.362.20

5.163.32

Nr. i njerëzvë qëkanë marrur

pjesë në protes-ta publike

29.500

8.409.30

21.3017.706.009.309.50

20.0031.8014.7024.5011.3020.8018.0026.9030.1072.4010.006.10

10.2024.508.50

38.2061.1017.809.80

35.7012.8021.80

23.3015.203.206.40

21.2022.50

Indeksi ikapitalit

shoqëror54.2657.3455.5659.0756.8670.2066.4572.8866.6563.5667.9561.2265.0369.3550.4562.1567.2050.9770.7563.5263.8072.1554.7760.3069.3072.7072.7564.3071.4567.6062.91

64.0659.2549.8752.89

66.5359.18

Kalkuluar nga Anketa e Zhvillimit Njerëzor, 2004

Projektet eimplementu-

ara tëOJQ-ve1.80

00.801.501.200.80

01.101.303.800.503.900.403.501.101.301.100.500.503.502.103.301.900.900.402.303.000.601.702.501.70

1.802.00

01.70

1.402.10

132

Nga KomunatShaban Halimi, Halim Shemsedini, Sabidin Çufta, Hilmi Dauti, Mehmed Hamza,Bexhet Xheladini, Ishmen Baldzi, Meleq Ymeri, Irfan Ibrahim, Zeni Krasniqi,Shefik Fejza, Sahit Krasniqi, Gafurr Ilazi, Dugagjin Etemi, Ahmet Hamzaj,Xhevdet Ramolli, Jahja Emini, Zejnullah Sadiku, Burim Berisha, Albert French,Bajram Zogiani, Maliq Berisha, Branislav Risti}, Jakup Dumoni, Idriz Idrizi, EnverMuja, Bob Symonds, Avdyl Krasniqi, Hamdi Qorri, Rrustem Qorri, IbrahimHajdari, Alush Istogu, Islam Thaçi, Nexhmije Kallaba, Sabri Morina, Naim Canaj,Nebojša Keni}, Mitko Kotoski, Xhevat Leci, Halit Gashi, Eqrem Haziri, ShaipBytyqi, Isak Gashi, Fatime Mustafa, Shaban Syla, Muhamet Rrustemi, IsufMarevci, Isni Kilaj, Sylejman Gashi, Haki Krasniqi, Sanie Kelmendi, NiveditaHaran, Minna Jarvenpaa, Svetomir An|elkovi}, Marko Radulovi}, Petar Radi},Ninoslav \eri}, Lionel De Zousa, Drita Hashani, Ejup Hashani, Kemail Hashani,Sami Bërbatovci, Rasim Fejza, Elheme Sokoli, Naser Kajtazi, Rizah Gashi, BajramGashi, Shefqet Maloku, Bedri Berisha, Kadrie Ajvazi, Ibrahim Kryeziu, NahitElshani, Myrvet Durguti, Dervish Thaçi, Sadri Rashati, Avdullah Kryeziu, AliHoxha, Habibe Haxhimustafa, Radica Jani~evi}, Jaroslav Kozak, Predrag\or|evi}, Naim Ismajli, Ekrem Reçica, Lalit Agalawata, Ahmet Latifi, HajruzLoshi, Jahir Bejta, Nazif Goxhuli, Abdyl Ymeri, Murat Musliu, Abedin Geci, NasufShabani, Beqir Beqiri, Hazir Lushtaku Mehmet Berisha, Bob Charmbury, AgimZenelaj, Sylejman Sipa, Minir Zekolli, Halil Morina, Salih Bytyçi, Bexhet Kuçi,Naim Gashi, Halit Elshani, Bashkim Berisha, Malush Berisha, Sadri Emërllahu,Besë Bejtullahu, Raif Fetiu, Habibe Bytyçi, Fay Woolley, Halil Musliu, Ahmet Arifi,Sokol Haliti, Hamid Elyassi, Svetlana Stasi}, Sujata Saunik, Svetlana Pencheva,Jelena Radenkovi}, Tomislav ]. �ivkovi}, Slaviša Markovi}, Sne�ana Orlovi},Jelena Radomirovi}, Nadica Hristov, Saurabh Bhandari, Dharam Pal, RameshAbhishek, Julien Bibeau, Ramesh L. Shrestha, Hamid Reza Elyassi, BojanTodosijevi}, Gaelle de Charentenay, Nivedita Haran, Charles Messier, MyberaMustafa, Esat Hafez, Ibrahim Murat, Michael Verling.

Nga shoqëria civile, mediat, Qeveria Qendrore dheOrganizatat NdërkombëtareArtor Sejfija, Luan Shllaku, Enver Hasani, Sevdije Ahmeti, Behxhet Shala, AnaMari Repi}, Igballe Rogova, Judith Schumacher, Dafne Duzcvic, Jane SchulerRepp, Magdalena Tomczynska, Adem Demaçi, Lutfi Haziri, Rifat Blakaj, , RamushTahiri, Habit Hajredini, Baki Svirca, Milutin Raji~evi}, Besim Beqaj, Arben Cami,Blerim Burjani, Flora Brovina, Blerim Latifi, Ibrahim Makolli, Ardian Arifaj, BekimHasani, Ilire Zajmi, Fatmire Tërdevci, Dukagjin Gorani, Jeta Xharra, JolyonNaegele, Nand Shani, Alexander Kolev, Petraq Milo, Skender Kolgeci, , MuratMusliu, Enver Bajrami, Nevahir Hazeri, Enver Ulaj, Refki Reshitaj, Ardianë Pajaziti,Afrim Demiri, Rexhep Krasniqi, Filiz Pasoma, Leonora Fejza, Ibrahim Rexhepi,Behar Zogiani, Birol Urcan, Fazli Deliu, Jill White, Lavinia Gasperini, Lars BjarneJensen, Naser Krasniqi, Rifat Blaku, Flaka Surroi.

ANEKSI IV: EMRAT E PERSONAVE QË KANËMARRUR PJESË NË KONSULTIMET PËR RZHNJ

133

Sipërfaqe: 10,908 kilometra katrorë

Popullsia: Popullsia e përgjithshme që banon në Kosovë vlerësohettë jetë 1,900,000 (60% në vendet rurale dhe 40% në vendeturbane), derisa rreth 350,000 deri 400,000 Kosovarë jetojnëjashtë vendit.

Komunat: Kosova ka 30 komuna me nivele tëndryshme zhvillimi; të ardhurat për kokë banorinë komunat më të pasura janë tri herë më tëmëdha se në komunat më të varfëra.

Gjuha: Gjuha angleze është gjuha zyrtare e qeveris-jes, të gjitha dokumentet e hartuara në Anglisht janëtë përkthyera në gjuhët vendore. Gjuha shqipe dhe ajoserbe poashtu janë gjuhë zyrtare në gjithë Kosovën,derisa gjuha boshnjake dhe ajo turke janë gjuhë zyrtare nëdisa komuna.

Religjionet: Musliman, Ortodoks, dhe Katolik.

Forma e Qeverisë: Kosova është e qeverisuar nga UNMIK-u, sipasRezolutës 1244 të Këshillit të Sigurimit të KB-ve, e adoptuar paspërfundimit të konfliktit në vitin 1999. UNMIK-u qeverisë në bashkëpunim me insti-tucionet vendore të përbëra nga Parlamenti i Kosovës, Qeveria dhe Presidenca.

IZHNJ: Me IZHNJ prej 0.734, Kosova renditet në ekstremin e ulët të nivelit mesatartë spektrit të zhvillimit njerëzor.

Nivelet e varfërisë: Pak mbi 47% e popullsisë jeton në varfëri, derisa 13% jetojnë nëvarfëri ekstreme.

Jetëgjatësia që prej lindjes: 68.8 vite (67.8 për meshkuj dhe 69.9 për femra).

Shkalla e analfabetizmit: 6% (3% për meshkuj dhe 9% për femra).

Kompjuterë: 10% e ekonomive familjare kanë kompjuterë (6% në vendet rurale dhe15% në vendet urbane).

Treguesit ekonomik: GDP 1,640 milion Euro, GNP 1,973 milion Euro, GDP përkokë banori 848 Euro, .

Papunësia dhe fuqia punëtore: Sipas AZHNJ të UNDP (2004), shkalla e papunë-sisë është 44 % (39 % ndër meshkuj dhe 58 % ndër femra), pjesëmarrja në fuqinëpunëtore është 52 % (75 % për meshkuj dhe 31% femra).

Valuta: Valuta zyrtare është Euro, por transaksionet mund të bëhen në çfarëdovalute të pajtuar nga palët.

ANEKSI V: KOSOVA NË SHIKIM TË PARË

134