Radyo ve Televizyon Tekniği

7/26/2019 Radyo ve Televizyon Teknii

1/152

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2557

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1527

RADYO VE TELEVZYON

TEKN

Yazarlar

Yrd.Do.Dr. Hseyin Seluk KIRAY (nite 1-4)

Yrd.Do.Dr. Emine zlem ATAMAN (nite 5, 6)Prof.Dr. Mehmet KESM (nite 7, 8)

Editr

Prof.Dr. Mehmet KESM

ANADOLU NVERSTES


2/152

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel KoordinatrDo.Dr. Mjgan Bozkaya

Genel Koordinatr YardmcsArfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn

retim TasarmclarProf.Dr. Erol Nezih Orhon

Dr. Kadriye Uzun

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldzr.Gr. Nilgn Salur

lme Deerlendirme SorumlusuUzm. Zeynep Nazztopu

Dil Yazm DanflmanOkt. Gnl Yksel

GrafikerlerUfuk nce

Ayflegl Dibek

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Radyo ve Televizyon Teknii

ISBN978-975-06-1226-8

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 4.000 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Haziran 2012


3/152

indekiler

nsz ............................................................................................................ vii

Ses, flitme ve Sesin Temel zellikleri.................................. 2GRfi .............................................................................................................. 3SES NASIL OLUfiUR? ..................................................................................... 3SESN FZKSEL TEMEL ZELLKLER......................................................... 4Frekans........................................................................................................... 4Dalga Boyu.................................................................................................... 5Genlik ............................................................................................................ 5

Desibel (dB) ............................................................................................ 6Sesin Hz ....................................................................................................... 6SES VE fiTME............................................................................................... 6

Kulan Yaps ............................................................................................... 7Orta Kulak ............................................................................................... 8 Kulak ................................................................................................... 8

flitmede Sesin Algsal Yn ......................................................................... 8SESN ALGISAL TEMEL ZELLKLER ......................................................... 8Frekans ve flitme .......................................................................................... 8

Dflk Frekanslar .................................................................................... 9Orta Frekanslar........................................................................................ 9

Yksek Frekanslar................................................................................... 9Frekans ve Ses Perdesi ................................................................................. 9

Doppler Etkisi ......................................................................................... 9Genlik ve Younluk...................................................................................... 10Ses Basn Seviyesi ve Ses fiiddeti ............................................................... 10Frekans ve Younluk.................................................................................... 11

Eflit Ses Younluu Prensibi................................................................... 12Maskeleme............................................................................................... 13

Akustik Faz akflmas ............................................................................ 14Sesin Rengi .................................................................................................... 15Ses Zarf ......................................................................................................... 16zet ............................................................................................................... 18Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 20Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 21Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 21

Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 21

Ses Sinyali ve Kayt.................................................................. 22GRfi .............................................................................................................. 23SESN ELEKTRK BM VE SES SNYAL .................................................. 23

ANALOG SES ................................................................................................. 24SAYISAL SES .................................................................................................. 24rnekleme Oran ve Bit Derinlii................................................................ 25

Dinamik Alan .......................................................................................... 26

Saysal Sesin Avantajlar ................................................................................ 26SNYAL KALTESN ETKLEYEN TEMEL UNSURLAR ................................ 26Frekans Tepkisi ............................................................................................. 27

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE


4/152

Grlt........................................................................................................... 27Yksek Ses Seviyesi ve Bozulma ................................................................. 28Optimum Sinyal Seviyesi .............................................................................. 28

Sinyalin Grltye Oran .............................................................................. 29MONO VE STEREO SES SNYAL ................................................................ 29SES KABLOLARI VE KONNEKTRLER........................................................ 30zet ............................................................................................................... 33Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 35Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 36


Mikrofonlar ve Ses Mikserleri................................................. 38GRfi .............................................................................................................. 39SES MONTRLER ....................................................................................... 39

Kalibrasyon.................................................................................................... 40MKROFONLAR............................................................................................. 41Mikrofonlarn alflma Prensipleri ................................................................ 42

Dinamik Mikrofonlar ............................................................................. 42fierit Mikrofonlar...................................................................................... 42Kondansatr Mikrofonlar........................................................................ 43Elektret Mikrofonlar ............................................................................... 44

Mikrofonlarn Ynel zellikleri.................................................................... 44Tek Ynl Mikrofonlar .......................................................................... 44ift Ynl Mikrofonlar .......................................................................... 45ok Ynl Mikrofonlar ......................................................................... 45

Deiflken Ynl Mikrofonlar ................................................................. 45Mikrofonlarn Ses Alma Kalitelerini Etkileyen Baz zellikler ................... 45

Frekans Tepkisi ....................................................................................... 45Ses fiiddeti ve Sinyal Seviyesi................................................................. 46Maksimum Ses Basn Seviyesi .............................................................. 46Hassasiyet ................................................................................................ 46

Yaknlk Etkisi ......................................................................................... 46Empedans ................................................................................................ 46

Kullanm Alanlarna ve Amalarna Gre Mikrofonlar................................ 47Mikrofonun Ses Kaynana Uzakl ............................................................ 47Faz ................................................................................................................. 47

Mikrofon Aksesuarlar ................................................................................... 48MKSERLER .................................................................................................... 48SES MKSERN OLUfiTURAN BLMLER .................................................. 49Girifl Blm ................................................................................................. 49Monitr Blm............................................................................................ 51kfl Blm................................................................................................. 51SES STDYOLARININ TEMEL YAPI VE fiLEVLER.................................... 52zet ............................................................................................................... 53Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 55Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 56


indek i leriv

3. NTE


5/152

Ses Kurgusunun Temel fllevleri............................................. 58GRfi .............................................................................................................. 59

SES KURGU TASARIMI ................................................................................. 60Ses Kurgu Tasarmn Temelleri .................................................................... 60ANALOG SES KURGU: BANT SSTEMLER .................................................. 61SAYISAL SES KURGU: DAW SSTEMLER .................................................... 63DAW Sistem Nedir? ....................................................................................... 63DAW SSTEMLERDE KURGU ....................................................................... 64Ses Dosyasna Uygulanabilen Temel fllemler............................................. 66Sinyal fllemciler ............................................................................................ 69zet ............................................................................................................... 71Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 73Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 74


Yerkreyi Saran Teknoloji: Radyo......................................... 76RADYONUN KEfiF HKAYES .................................................................... 77Radyo ncleri ............................................................................................. 77RADYO NASIL ALIfiIR? ............................................................................... 79Elektromanyetik Tayf ................................................................................... 79MODLASYON EfiTLER........................................................................... 80

AM ve FM Modlasyonlar .......................................................................... 80Elektromanyetik Dalgalarn Yaynm .......................................................... 80

AM ve FM Arasndaki Farkllklar ............................................................... 80

SAYISAL RADYO ......................................................................................... 82Saysal Radyo Yayncl ............................................................................. 82DAB Teknolojisi ve Sistemleri ...................................................................... 83DAB Teknolojisinin Getirdii Yenilikler ...................................................... 84zet................................................................................................................ 86Kendimizi Snayalm...................................................................................... 88Okuma Paras .............................................................................................. 89Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 91Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 91

Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 92Yararlanlan nternet Adresleri ..................................................................... 92

Stdyodan Evlere..................................................................... 94Radyo fiiiri 1936............................................................................................. 95RADYO VE YAYINLAR................................................................................. 95SES KAYNAKLARI OLARAK OKUMA VE KAYIT ORTAMLARI.................. 96Manyetik Okuma ve Kayt Sistemleri ......................................................... 96Saysal Okuma ve Kayt Sistemleri............................................................... 98RADYO STDYOLARI .................................................................................. 99Radyo Stdyosunda Akustik Ortam............................................................. 100

Yayn Stdyosu.............................................................................................. 102Mikrofonlar .................................................................................................... 103

Ses Masas...................................................................................................... 104Bilgisayarlar ................................................................................................... 105

indek i ler v

4. NTE

5. NTE

6. NTE


6/152

Yapm Stdyosu ............................................................................................ 105zet ............................................................................................................... 107Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 108

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 109Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 109Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 110

Televizyon Tekniinin Temel zellikleri.............................. 112GRfi .............................................................................................................. 113TELEVZYONDA RESMN OLUfiUMU......................................................... 113Sinemada Film Gsterimi.............................................................................. 113Televizyonda Resim Gsterimi..................................................................... 114

Gemeli Tarama (Interlaced Scanning) ................................................. 115SATIRLARIN ELEKTRK AKIMLARINA DNfiTRLMES....................... 117

TELEVZYONDA RENGN OLUfiUMU......................................................... 120Elektromanyetik Dalga Spektrumu ve Grlebilir Renkler ........................ 120Renk Tr (Renk Doyumu ve Renk Tonu)........................................... 123Renk Doyumu (Saturation)..................................................................... 123Renk Tonu (Renk Tonu) ........................................................................ 123

RENK DARES ZERNDE RENKLERN OLUfiTURULMASI....................... 124zet................................................................................................................ 128Kendimizi Snayalm...................................................................................... 129Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 130

Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar .............................................. 130Yararlanlan nternet Adresleri ..................................................................... 130

Televizyon Kameras............................................................... 132GRfi .............................................................................................................. 133TPL KAMERALAR..................................................................................... 133CCDL KAMERALAR ..................................................................................... 134CCD (Charge Coupled Device) Yk Balaflml Yar letkenler................. 134

eflitlerine Gre CCDler ........................................................................ 135Boyutlarna Gre CCDler....................................................................... 137

CCDL KAMERALAR ..................................................................................... 138Kamera Sinyal kfllar ................................................................................. 139EN-BOY ORANI FORMATLARI VE TELEVZYONDA FORMAT

DNfiTRM........................................................................................... 139RENK ISISI .................................................................................................... 142zet................................................................................................................ 144Kendimizi Snayalm...................................................................................... 145Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 146

Yararlanlan ve Baflvulabilecek Kaynaklar................................................... 146Yararlanlan nternet Adresleri ..................................................................... 146

indek i lervi

7. NTE

8. NTE


7/152

nszRadyo ve Televizyon Teknii zellikle gnmzde nemini korumakla bir-

likte, yaflantmzn ayrlmaz bir paras olmufltur. Yirminci yzyln sonlarna

doru saysal teknolojinin bafl dndrc bir hzla geliflmesi ile birlikte, radyo

ve televizyon yayncl da artk geleneksel yapsndan karak, tek ynl ileti-

flimden iki ynl iletiflime dnflmfltr. Bu durum etkileflimli yayncl da ka-

nlmaz klmaktadr.

Sizler iin hazrlanan bu kitabn ilk drt blmnde; Ses, flitme ve Sesin Te-

mel zellikleri, Ses Sinyali ve Kayt, Mikrofonlar ve Ses Mikserleri ve Ses Kur-

gusunun Temel fllevleri ele alnmfltr. lk drt nitenin alfllmas tamamland-

nda, temel ses bilgisi elde edilmifl olunacaktr.

Beflinci ve altnc nitelerde; Yerkreyi Saran Teknoloji: Radyo ve Stdyo-

dan Evlere niteleri yer almaktadr. Bu niteler tamamlandnda temel ses bilgi-si zerine, radyo yaynlarnn nasl yapld ve eflitleri eklenecektir.

Yedinci ve sekizinci nitelerde ise Televizyon Tekniinin Temel zellikleri

ve Televizyon Kameras anlatlmaktadr. Son iki nite televizyon grntlerinin

nasl oluflturulduunu aklamaktadr. Televizyon teknii ile ilgili yeni teknolojiler

ve uygulama alanlar ise Radyo-Televizyon Yayncl kitabnn ilgili nitelerinde

yer almaktadr.

Bu kitap ses, radyo ve televizyon teknii ile ilgili temel bilgileri iermektedir.

Kitabn hazrlanmas srasnda katklar olan tm alflanlara teflekkrlerimi suna-

rm. rencilerimize baflarlar diliyorum.

Editr

Prof.Dr. Mehmet Kesim

nsz vii


8/152

Bu niteyi tamamladktan sonra;Sesin oluflmasndaki temel koflullar aklayabilecek,Sesin fiziksel temel zelliklerini aklayabilecek,Sesi ve insann iflitme sisteminin nasl alfltn aklayabilecek,Sesin algsal zelliklerini sralayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

erik Haritas

Titreflim Frekans Ses Dalgas

flitme Ses Algs

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Radyo ve Televizyon

TekniiSes, flitme ve SesinTemel zellikleri

GRfi

SES NASIL OLUfiUR?

SESN FZKSEL TEMEL ZELLKLER

SES VE fiTME

SESN ALGISAL TEMEL ZELLKLER

1RADYO VE TELEVZYON TEKN


9/152

GRfiSes znel bir yapya sahiptir. Doada elle tutulamayan ve gzle grlemeyen du-

yusal, algsal, fiziksel bir g ve enerjidir. Gnlk yaflantmzda birok sese maruzkalrz. Ses bazen bir iletiflim arac olarak, bazen de bizi ynlendiren bir kod olarakkarflmza kar. Ses etrafmz saran ok ynl bir zellie sahiptir. Tanmadmz

ya da bizi rahatsz eden baz sesleri grlt olarak tanmlarz. Baz sesler ise hoflu-muza gider. Bazen de kendimize sessiz bir ortam ararz. Fakat tamamen sessiz birortamdan sz edemeyiz. Yafladmz dnyada tamamen sessiz bir yer yoktur.

Ses, radyo yapmlarnn en temel gesidir. Televizyon ve sinema yapmlarndaise ses, grntnn vazgeilmez bir unsurudur.

SES NASIL OLUfiUR?Gnlk yaflantmzda iflittiimiz seslerin her biri, bir ses kaynana aittir. Hibirnesne ya da cisim, herhangi bir etki olmadka kendi baflna ses retemez. nksesin oluflabilmesi ve kulaa kadar ulaflabilmesi iin temel koflul vardr:

Titreflim kayna Enerji kayna Ortam

rnein, keman gvdesine gerilmifl olan tellere keman yay (arfle) ile dokunul-duunda ya da bu teller el yardmyla ekilip brakldnda, fiziksel bir darbe uy-

gulanmfl olur. Bu mekaniksel etkileflim sonucunda keman telleri titreflmeye bafl-lar. Titreflimin oluflturduu basncn etkisiyle, tellerin etrafn saran nitrojen ve ok-sijen gibi hava moleklleri de titreflmeye bafllar. Bilardo toplarnn ya da misketle-rin birbirine arparak birbirini itmesi gibi, enerji bir moleklden dierine aktarlr.Bylelikle zincirleme bir reaksiyon bafllar. Hava molekllerinin bu etkileflimiyleses dalgalar oluflur. Ses dalgalar da hava iinde yaylarak kulak iinde basnolufltururlar.

Keman Telleri (Titreflim Kayna) Keman Yay (Enerji Kayna)Hava (Ortam)

Hava olmayan vakumlu bir ortamda ses oluflur mu?

Ses, flitme ve Sesin Temelzellikleri

SIRA SZDE

1


10/152

SESN FZKSEL TEMEL ZELLKLERHava molekllerini ve bu molekllerin hareketlerini plak gzle grmek ve ince-lemek mmkn deildir. Ses kaynandan yaylan titreflimin etkisiyle harekete ge-

en hava moleklleri, birbirlerini iterler. Hava moleklleri ses dalgalaryla birlikteyaylmazlar. Uygulanan basn etkisiyle, hava moleklleri bir an iin olduklar yer-den ayrlrlar ve tekrar eski konumlarna geri dnerler. Molekllerin ileri doru

yapt hareket, basncn ulaflt en tepe noktasdr. Basn azaldnda, molekl-ler birbirlerinden koparlar ve seyrekleflirler. Hava molekllerinin bu ileri ve gerihareketleri, aslnda keman telinin oluflturduu titreflimlerin bir benzeridir.

Hava molekllerinin etkileflimiyle oluflan ses dalgalarnn yaylm, durgun birsuya atlan tafln, su yzeyinde oluflturduu dalgalara benzetilebilir. Fakat su dalga-larnn yaylma flekli enlemesine (transverse waves), ses dalgalarnn yaylma flekliise birbirine paralel, ayn ynde ve boylamsaldr (longitudinal waves). Ses gibi boy-

lamsal dalgalar, havada bir yandan dier yana salnarak yaylrlar. Ses dalgas boy-lamsal olmasna karfln, grafiksel ifadeyi kolaylafltrabilmek iin sins dalgas flek-linde izilir (fiekil1.1). Bir saniyede oluflan titreflim says da sesin frekansn belirler.

FrekansSes dalgalar zaman ( t )iinde periyodik hareketler halinde yaylr. Her periyot, 1saniyede devrini tamamlamfl bir ses dalgasn ifade eder. Frekans 1950li yllara ka-dar, ngilizce konuflulan lkelerde c.p.s (cycles per second = 1/f)olarak ifade edi-lirdi. Fakat bu ifade biimi Alman fiziki Heinrich Hertz (1857-1894) tarafndan Hz(hertz)olarak deifltirilmifltir. Her titreflimin bir frekans vardr (fiekil 1.2). Titreflimne kadar fazla olursa, frekans da o kadar yksek olur. Saniyede 1 titreflim tamam-

landnda, bu titreflimin frekansna eflit olarak 1 Hz oluflur. Eer bir gitar teli sani-yede 100 kez titrefliyorsa, frekans da 100 Hz olur. Saniyedeki 1.000 kez titreflim,1kHzi ifade eder (kHz = kilohertz, 1kHz = 1.000 Hz).

4 Radyo ve Televizyon Teknii

Skflma (compression) Tepe(peak)

Seyrelme(rarefaction) Tepe(peak)

fiekil 1.1

Havamolekllerinintemsili hareketi veses dalgasnn

grafiksel ifadesi.

5 Hz (1 saniye/5 devir)

fiekil 1.2

Saniyede 1 titreflimtamamlandnda,bu titreflimin

frekansna eflitolarak 1 Hz oluflur.


11/152

Dalga BoyuHer frekansn birbirlerinden farkl uzunlukta dalga boylar vardr. Dalga boyu,devrini tamamlamfl bir ses dalgasnn yayld uzaklktr. Simgesel olarak Yunan

alfabesindeki (lamda) harfi ile gsterilir (fiekil 1.3).

Sesin frekans ile dalga boyu arasnda ters bir orant vardr. nk sesin frekansykseldike dalga boyu ksalr, frekans dfltke dalga boyu da uzar (fiekil 1.4 ve1.5). rnein, sesin frekans iki katna ktnda, dalga boyunun uzunluu da ya-rya iner.

GenlikHava gibi esnek ortamda bir cisim yeterli oranda titrefltiinde, bu cismi evreleyen

hava moleklleri de titreflmeye bafllar. ok fazla titreflim daha fazla basn olufltu-rur. Bylelikle basntan etkilenen molekllerin says da artar. Hareket halindeki

51. nite - Ses, flitme ve Sesin Temel zell ikler i

fiekil 1.3

Dalga boyu,devrinitamamlamfl bir sesdalgasnn

yayld uzaklktr.

fiekil 1.4


1 saniyede oluflmufl10 titreflim says(10 Hz).

fiekil 1.5


1 saniyede oluflmufl20titreflim says

(20 Hz).


12/152

molekllerin says dalga boyunun bykln etkiler. Dalga boyunun yksekli-i genlik (amplitude) olarak tanmlanr (fiekil 1.6). Genliin elektrik lm volt

ya da amper, fliddet lm de desibel olarak tanmlanr.

Desibel (dB)Temel olarak desibel, farkl seslerden oluflan iki ses arasndaki seviyeyi ya da ikielektrik g seviyesindeki deiflimi logaritmik oran ile ifade eden, bir mhendislikterimidir. Deci onda bir anlamna gelir. Bel ise Alexander Graham Bellin so-

yaddr. Desibel, Bel biriminin onda biridir (10 dB = 1 Bel). Ses basn seviyesi,sinyal seviyesi ve sinyal seviyesindeki btn deiflimler desibel (dB) ile llr.

Sesin HzSesin en temel zelliklerinden biri de sesin hzdr (velocity). Normal koflullarda(deniz seviyesinde ve 20 santigrat derecede) sesin havadaki hz yaklaflk olarak sa-niyede 343 (m/s) metredir. Sesin hz, ortamdaki molekllerin younluuna, sya

ve molekllerin birbirleriyle olan etkileflimlerine, arpma hzlarna baldr. Ortam-daki molekllerin younluu arttka, molekllerin birbiriyle olan etkileflimi de ar-tacandan, sesin yaylma hz da ykselir. Ses, sv ve kat ortamlarda daha hzl ya-

ylr. nk hava gibi gaz ortamlarda molekller arasndaki mesafe daha fazladr.

SES VE fiTMESes, fiziksel bir enerjidir ve farkl basn dalgalarnn kulakta oluflturduu duyum-dur. Dokunmak ve koklamak gibi ses de duyusal bir algdr. Ses dalgalar, koku gi-bi her yne yaylrlar. Sesin algs ve kalitesi kifliden kifliye farkllk gsterebilir. Ha-

va molekllerinin skflp seyrekleflmesiyle oluflan ses dalgalar, sesi oluflturmadaiki temel dnflme urarlar:

1. Kulak tarafndan alglanan mekanik enerjinin (titreflimin), elektrik enerjisineve kimyasal enerjiye dnflm.

Mekanik Enerji $Alc$ Elektrik Enerjisi


Genlik

Genlik

fiekil 1.6

Dalga boyununykseklii genlikolarak tanmlanr.


13/152

2. Beyne giden sinir sinyallerinin dnflm. Mekanik enerji konuflma, mzikya da grlt biimlerindeki ses olarak alglanr.

Elektrik Enerjisi $ Sinir Sistemi Yolu$ Beyin$ flitsel Alg

Kulak, flekil yapsyla (morfoloji) ve beyine bal nronlarla, karmaflk bir biyo-lojik yapya sahip organdr. flitsel mesajlar beyin aracl ile zmlenir.Eer beyinolmasayd, bu iflitsel mesajlar ses olarak bir anlam ifade etmezdi. Kulak biyolojisin-deki kk hasarlar, seslerin duyumunu da olduka nemli bir flekilde etkiler.

Kulan YapsKulak, grnfl olarak bafln dflnda yer alr (dfl kulak). Kulan dier bir uzantsda bafln iinde yer alan orta kulak ve beyne kadar balants bulunan i kulakblmdr. Dfl kulak (pinna, kulak kepesi), i kulak kadar karmaflk bir biyolo-jik yapda deildir. Dfl kulan ana grevi, bir huni gibi sesleri toplamaktr. Titre-

flen hava moleklleri, kulak kepesinden kulak zarna iletilir. Kulak zar, bir dar-bukann kasnana gerilmifl deriye benzetilebilir. Darbukaya uygulanan darbeler,kasnaa gerili olan deriyi titrefltirir. Titreflen hava moleklleri, darbukann akolan blmnden yksek younluk kazanarak dflar karlar. Kulak zarna ulaflankk titreflimler de kulak zarnda younluk kazanrlar. Bu sebepten, kulak zarn-daki bir hasar, seslerin alglanmasn olumsuz etkiler (fiekil 1.7).


fiekil 1.7

KulakKepesi

KulakZar Kulak

Salyangozu

flitmeSiniri

Beyin

flitmeAlan

ekiKemii

rsKemii

zengiKemii

OvalPencereflitme

Kanal

Orta Kulaktaki Kemikikler

Dfl Kulak Orta

Kulak

Kulak

Kulan yaps veiflitme sistemi.

Kaynak: Saab,

2007, s.27.


14/152

Orta KulakDfl kulak, orta kulaa kemikik ile baldr. Bu kemikikler; eki kemii(malleus), rs kemii (incus) ve zengi kemiidir (stapes). Bu kemikikler bir-

birleriyle balantldr ve titreflimleri kulak zarndan i kulaa iletirler. Daha sonrada mekaniksel titreflimler sinir sistemine iletilir. Kemikiklerin herhangi bir hasarauramasnda, iflitme kayb oluflabilir.

Kulak kulaa uzanan oval pencerenin bir ucu orta kulaktaki kemie, dier ucu da spi-ral flekilli ve kemiksi bir yapya sahip olan kulak salyangozuna (koklea) baldr.Kulak salyangozunun ii sv ile doludur ve i yzeyinde kk kl hcreleri var-dr. Hava moleklleri nce kulak zarn, daha sonra da orta kulaktaki kemikikle-ri titrefltirirler. Orta kulak da oval pencereyi titrefltirir. Oval penceredeki titreflimler,ii sv dolu olan kulak salyangozunu titrefltirir. Kulak salyangozundaki en ufak s-

v hareketi, kl hcreleri tarafndan alglanabilir. Kl hcrelerinin algs, bal olduk-lar sinir hcrelerini uyarr. Kl hcrelerinin hareketi ile sinir hcreleri etkileflimiindedirler. Bylelikle sesin ne kadar gl ve gr olduu alglanr.

flitmede Sesin Algsal YnBir kifli sesi iflittii zaman, ses kaynana doru bafln evirir. Ses kaynann y-n doru olarak nasl tahmin edilir? Herhangi bir grsel iflaret olmasa da ses kay-nann ynn belirlemek olduka ilgintir. Bu sorunun cevab, insann iflitmesisteminin yaps ile ilgilidir. Sesin, bir kiflinin sol tarafndan geldiini varsayalm.Doal olarak ses ilk olarak sol kulaa, daha sonra da sa kulaa ulaflacaktr. Budurum bir zaman gecikmesi oluflturur. Zaman gecikmesi beyin tarafndan alglanr

ve ses kaynann yn belirlenmifl olur. Eer ses kayna tam ortadaysa ve her ikikulaa eflit zaman aralnda ve eflit younlukta sesler ulaflyorsa, beyin bu kezgzler araclyla ses kaynan arayacaktr.

SESN ALGISAL TEMEL ZELLKLERTitreflen hava molekllerinin etkileflimi kulaa kadar ulafltnda, ses olarak algla-nr. Yksek ve dflk sesler titreflimin genliini etkiler. ok zayf titreflimler insankulana kadar ulaflabilir, fakat kulak bu seslerin tamamn alglamayabilir. Titre-flimler her ne kadar fiziksel bir etki sonucu kulaa kadar ulaflmfl olsa da insan ta-rafndan sesin alglanmasnda baz temel unsurlar vardr.

Frekans ve flitmensann ses iflitme frekans aral kiflinin yaflna, kulak salna ve seslerle olantecrbesine bal olarak deiflkenlik gsterir. nsan yafllandka yksek frekanslsesleri (tiz sesler) iflitmekte glk eker. Salkl bir insan kula ortalama 20 Hzile 20.000 Hz arasndaki sesleri iflitebilir (1.000 Hz = 1 kHz). nsan kula iin 20Hz altndaki sesler (infrasonic) ile 20 kHz stndeki sesler (ultrasonic) iflitme ala-nnn dflndadr. rnein, kpekler sesst sesleri iflitebilirler. Sesalt ve sesstses dalgalar da insan kulann iflitebildii sesler ile ayn yapdadr. flitemediimizbaz sesleri yalnzca bedenimizle alglarz. rnein bir rock konserinde hoparlr-lerden kan dflk frekansl seslerin (bas sesler) bazlarn iflitemesek de bedeni-mizde oluflturduu titreflimleri hissedebiliriz.

Sesli yapmlarda, iflitilebilir frekans araln ok iyi bilmek ve bu frekanslarnbirbiri ile olan dengesini ayarlayabilmek olduka nemlidir. rnein, bir radyo ya



15/152

da televizyon yapmnda, ses operatr kendi zevkine gre frekanslar ayarlarsa,bu sesler dinleyen kiflinin hofluna gitmeyebilir. Btn sesli yapmlarda, zel birama olmadka, sesler kendi doal yaps iinde kaydedilir ya da yaynlanr. fliti-

lebilinen ses frekans aral temelde gruba ayrlr. Bunlar; dflk, orta ve yk-sek frekanslardr.

Dflk FrekanslarDflk frekanslar bas frekansl sesler olarak da tanmlanr. 20 Hz ile 320 Hz ara-sndaki frekanslardr. Bas frekanslar, sese hem doygunluk katar hem de titreflim-lerle algsal olarak insan etkiler. Bir mzik parasnn ritmi insan harekete geire-bilir ya da bir filmin patlama sahnesinde, patlayan cismin oluflturduu titreflim, fil-mi izleyen kifliyi daha ok heyecanlandrabilir. Bas seslerin younluu ok fazlaolduunda, seste rahatsz edici patlamalara neden olur. Sesin dinlenme kalitesi bu-lanklaflr ve sesin anlafllmas zorlaflr.

Orta Frekanslar320 Hz ile 5.120 Hz arasndaki frekanslardr. Orta frekanslar sese younluk katar

ve dengelenmesi olduka nemli bir frekans araldr. zellikle insan sesinde or-ta frekanslar nemlidir. rnein, bir konuflmacnn ya da flark syleyen bir kiflininsesine canllk ve parlaklk kazandrr. Orta frekanslarn azl ses kalitesini dfl-rr. Fazla ykseltildiinde ise kulakta trmalayc bir etki oluflturur.

Yksek FrekanslarYksek frekanslar tiz ses olarak da tanmlanr. 5.120 Hz ile 20.000 Hz arasndakifrekanslar kapsar. Sese en fazla parlaklk kazandran frekanslardr. zellikle 6.000

Hz zerindeki frekanslarn seviyesi ok fazla ykseltilirse, seste kaliteyi bozan h-flrt ve czrtlara neden olur. Bu frekanslar gereinden fazla dflrlrse de sesinparlakl yok olur.

Frekans ve Ses PerdesiSes dalgalarnn frekansna bal olarak, sesin yksek ya da dflk frekansl olarakalglanmasdr. Sesin yksek ya da dflk frekansl alglanmas ses perdesi (pitch)olarak tanmlanr. Ses dalgalarnn frekans ykseldike, ses perdesi de ykselir,ses tizleflir. Ses dalgalarnn frekans azaldka, ses perdesi de dfler, bas ses olu-flur. rnein, bir gitarn tellerinden biri saniyede 110 kez titrefliyorsa ve dier telsaniyede 196 kez titrefliyorsa, 196 kez titreflen tel dierinden daha yksek frekan-

sa sahiptir. Ses perdesinin algs yalnzca ait olduu frekansa gre deil, ortamda-ki dier seslerin younluuna gre de deiflkenlik gsterebilir. nk ortamdakidier seslerin dflkl ya da ykseklii, bizim sese karfl olan algmz da etkiler.

Opera gibi mzikallerde, opera sanatlarnn seslerini nasl kullandklarna dikkat ediniz.

Doppler EtkisiHareketli bir ses kaynandan yaylan ses dalgalarnn, ses perdesinde oluflturdu-u algsal deiflimler olarak tanmlanabilir. Eer ses kayna hareketli bir obje ise,ses kaynandan yaylan ses dalgalar, hareket eden objenin hareket ynnde sk-flrlar. Skflan ses dalgalar yksek frekans olarak alglanr. Hareket eden objenin,

hareket ynnn gerisinde kalan ses dalgalarnn frekans da dflk olur. rnein,yannzdan motorlu bir ara getiinde, ara motorundan yaylan ses perdesinin


DfiNEL M


16/152

ykselerek ve alalarak deifltiini fark edersiniz. Ara yannzdan geerken sesperdesi daha yksek, sizden uzaklafltka ses perdesi daha dflk olarak alglana-caktr. nk hareket halindeki aracn motorundan yaylan ses dalgalar, aracn

hareket ynne doru birbirine daha fazla yaknlaflp, skflrlar. Bu nedenle, sabitduran bir kiflinin nnden geen arata, motor sesi ilk nce tiz, kifliden uzaklafltk-a da bas olarak iflitilir (fiekil 1.8).

Motorlu arala yaptnz yolculuklarda, yannzdan geen dier motorlu aralarn sesle-

rinde ne gibi deiflmeler algladnza dikkat ediniz.

Genlik ve YounlukSesin etkinlii ya da gcdr. Yksek genlik, yksek ses gcn ifade eder.Genliin znel etkisi, younluk olarak sesin grl ya da zayfldr. rneinfslt ile barmann ses fliddeti ayn deildir. Barmann ses fliddeti fsltdanok daha fazladr. Ses fliddetindeki bu deiflkenler sesin dinamik alan olarakifade edilir. Genlie bal olarak, ses basn seviyesindeki deiflimler desibel(dB) birimi ile llr.

Ses Basn Seviyesi ve Ses fiiddetiSes titreflimlerinden oluflan basncn, herhangi bir mesafede lmdr. Atmosfe-rik basntaki deiflimlerden dolay, akustik ses basn seviyesi (Sound PressureLevel) dB-SPL birimi ile llr. Yksek ses basn seviyesi, daha gl ses an-lamna gelir. nsan kula iflitme eflii olarak kabul edilen 0 dB-SPL seviyesinden,kulakta ar oluflumuna neden olan 140 dB-SPL seviyesine kadar genifl alanl biriflitme yeteneine sahiptir. Desibeldeki en yksek ses seviyesi ile en dflk ses se-

viyesi arasndaki bu deiflken alan dinamik alan olarak tanmlanr. Dinamik ala-nn younluk lm logaritmik bir skala ile yaplr. Eer lineer bir skala kullanl-sayd; lineer skalada 1 birimlik ekleme, 1 birimlik artfl gsterecekti. Fakat logarit-

mik bir skalada 1 birim, 10luk arpan olarak gsterilir. Bylece dinamik alann l-mleri daha kk saylarla ifade edilebilir. nsanlarn ses iflitme yetenei deifl-


DfiNEL M

fiekil 1.8

Ses kaynandanyaylan sesdalgalar, hareketeden nesneninhareket ynndesklaflrlar.


17/152

kenlik gsterebilir. Afladaki tabloda insan kulana etki eden ses basn seviyernekleri dB-SPL deerinde gsterilmifltir (Tablo 1.1).

Ses fliddeti hava molekllerine etki eden bir enerjidir. Ak havada ses kayna-ndan uzaklafltka, ses fliddetinin duyumunda azalma olur. Ses kayna ile arada-ki mesafe iki katna karldnda, ses fliddetindeki azalma 6 dB-SPL olarak alg-lanr. Ses kaynann olduu yerdeki ses fliddetinin gcyle, referans alnan uzak-lk arasndaki ses fliddetinin g hesab afladaki forml ile yaplabilir:

SPL2 = SPL1 - 20 x log (d2 d1)

d1: Referans alnan ses kaynann yeri (metre).d2: Ses fliddetinin hesaplanaca yer (metre)SPL1: d1 konumunda llen sesin fliddeti (dB-SPL)SPL2: d2 uzaklnda hesaplanan sesin fliddeti (dB-SPL)

Ses kaynana olan uzaklk 10 metre ve llen ses fliddeti 100 dB-SPL olsun. Bu

mesafeden iki kat uzaklaflldnda (20 metre), yeni ses fliddetinin deeri ka olur?

zm:

d1: 10 metre

d2: 20 metreSPL1: 100 dB-SPLSPL2: ?

SPL2 = 100 - 20 x log (20 10)SPL2 = 100 - 20x log (2)SPL2 = 100 - 20 x 0.3SPL2 = 100 - 6SPL2 = 94 dB-SPL olur.

Frekans ve YounlukFrekans ve genlik birbirinden bamsz deildir. Ses frekansndaki deiflimler, ses

younluunun algsn da etkiler. Ses genliindeki deiflimler de ses perdesindeki


dB-SPL Kulaa Etki

150 ve zeri Sarlk

140 Ar Eflii

120 Yldrm

100 Metro

80 Akustik Gitar

60 Normal Konuflma

40 Fslt

20 Oturma Odas

0 flitme Eflii

Tablo 1.1nsan kulana etkieden ses basnseviyeleri (dB - SPL)

R N E K


18/152

algy etkiler. Younluk, znel bir etkidir ve kiflinin sesle olan deneyimlerine ba-l olarak deiflkenlik gsterir.nsanlar ses younluunun lsn, bir nceki ve bir sonraki seslere gre tanm-

larlar. flitilen bir ses, bir nceki sesten ya daha grdr ya da daha yumuflaktr. Yo-unluk, farkl ses seviyelerinde eflit olarak alglanamaz.

Eflit Ses Younluu Prensibinsan kula, iflitilebilir btn seslere ayn oranda tepki vermez. Bu durum eflit ol-mayan ses younluu prensibi yerine, eflit ses younluu prensibi olarak tanm-lanr. nsan kulann 3 kHz civarndaki ses younluu ile dflk frekanslardaki ses

younluunu ayn dzeyde alglayabilmesi iin, dflk frekans seviyesinin 70 dBkadar ykselmesi gerekmektedir. Dflk frekanslara gre de insan kula, 10 kHz

ve zerindeki frekanslara karfl daha duyarldr (fiekil 1.9).

Ses younluunun znel etkisiyle, llebilir seviyesi ayn deildir. Fakat 1 kHzses frekansnda her desibel, bir fon biriminde eflit ses younluundadr. Alglana-bilen ses younluunun ls fon birimi ile llr ve eflit younluk seviyesin-deki eflykselti erileri fon ile gsterilir. Gnmzde mhendisler fon birimi yeri-ne dB(A) birimini kullanrlar (fiekil 1.10).


KulanVerdiiTepki(dB)

Frekans (Hz)

+10

0

-10

-20

-30

20 50 100 200 500 1k 2k 5k 10k 20k

fiekil 1.9

nsan kulannseslere karfl tepkigrafii.


19/152

rnein evlerimizde kullandmz mzik sistemlerinin ses fliddeti, canl bir

konserin ses fliddetinden daha dflktr. Canl konserlerin ses fliddeti yaklaflk ola-rak 100 dB-SPL seviyesindedir. Evlerimizdeki mzik sistemlerinin ses fliddeti ise,70-75 dB-SPL arasndadr. 100 dB-SPL fliddetindeki sese gre eflit ses younluunusalayabilmek iin, 70 dB-SPL fliddetindeki seste bas ve tiz sesler artrmak gerekir.Bu nedenle ayn mzik, her iki ses fliddet seviyesinde, farkl frekans younluklarile iflitilir.

MaskelemeAyn anda iflitilen fakat farkl frekanslara sahip baz sesler, frekans ve younluk et-kileflimlerine bal olarak birbirlerini rterler, baskn hale gelirler. Baz seslerin, or-tamdaki dier seslerin varlklar yznden alglanamamas maskeleme olarak ta-

nmlanr. Genellikle grltl sesler, kendisinden daha hafif olan sesleri; dflkperdeli sesler ise, kendisinden daha yksek perdeli sesleri maskeler.

rnein gnlk yaflantmzda birok ses trafiine maruz kalrz. Evde olsak bi-le, dflardan gelen sesler ou zaman farknda olmadan bizi etkiler. Gndz din-lediimiz mziin ses fliddeti ile gece dinlediimiz ayn mziin ses fliddeti farkl-dr. Geceleri mzik dinlerken, genelde ses seviyesini azaltmak zorunda kalrz.nk gndz ile gece arasnda, bizi dflardan etkileyen seslerin younluklar ay-n deildir. 100 Hz ile 1.000 Hz frekansna sahip iki ayr sesten, 1.000 Hzlik ses 100Hzden daha fazla alglanr. Fakat 100 Hzlik sesin fliddeti, 1.000 Hzlik sesin gen-lik boyuna kadar ykseltilirse, 1.000 Hzlik sesi iflitmek olduka gleflir.


fiekil 1.10

20 k20 50 100 200 500 1000 2000 5000 10 k

Frekans (Hz)

Se

sBasn

Seviyesi(dB-

SPL)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

120

130Younluk Seviyesi (Fon)

flitme Eflii

Fletcher-Munsonerileri.


20/152

Akustik Faz akflmaski ya da daha fazla ses dalgas arasnda zaman iliflkisi olarak faz bilefleni vardr.Faz, bir ses dalgasnn dier bir ses dalgas ya da dalgalaryla olan iliflkisi ve zaman

iindeki konumudur. Faz derece birimi ile ifade edilir ve tam bir evrim 360 de-recedir (fiekil 1.11a).

rnein, ayn frekansa ve ayn genlie sahip iki ses dalgas st ste akflabilir.Bunun etkisi olarak da, ses dalgasnn genlii ykselir ve daha gl bir ses flidde-ti iflitilir (fiekil 1.11b).

Eer bu ses dalgalarnn fazlar birbirine 180 derece ters olarak akflrsa, sesfliddetinde azalma ya da sessizlik olur. Fakat ou zaman ses dalgalar farkl seskaynaklarndan, farkl zamanlarda ve farkl dalga boylarnda yayldklar iin fazla-rn ters rtflmesi ok ender karfllafllan bir durumdur (fiekil 1.11c).


270

360

1800

90

fiekil 1.11a

Faz grafii.

=

fiekil 1.11b

Faz akflmas.


21/152

Sesin RengiSes dalgas basit bir izimle gsterilmek istendiinde, sins dalgas fleklinde izilir.Sins dalgas, saf bir tondur. Harmonikleri olmayan tek bir frekanstr. Fakat sesle-rin ou farkl frekanslardan oluflan karmaflk bir yapya sahiptir (fiekil 1.12).

Sesler ayn perdeye, younlua ve sreye sahip olsalar da her sesin temel ve har-monik frekanslarn bilefliminden oluflan, kendine zg bir yaps vardr. Sesler ara-sndaki bu farkllk, onlarn ton niteliklerini ya da ton renklerini oluflturur ve sesinrengi ya da sesin tns (timbre) olarak tanmlanr. Ayn younluk ve perdeye sahipiki farkl sesi ayrt etmede, duyusal alg yetenei salar.

rnein bir gitar telinin kard ses 262 Hz olabilir. Bu ses piyanoda orta Cfrekansna karfllk gelir. Fakat her iki enstrman ayn anda alyor olsa da bu ikienstrmann kard sesler birbirinden ayrt edilebilir. nk bu sesler, saf bir to-na sahip olan sins dalgas gibi deildir ve baflka frekanslar da ierir. Ses perdesi

ve ses younluu tek boyutludur. Ses renginin ise ok boyutlu bir yaps vardr.rnein, frekans ile ses perdesi, younluk ile de ses basn seviyesi arasndaki ilifl-kiyi gsterebilen bir izelge yaplabilir. Fakat farkl seslerin ait olduklar renklerikarfllafltrabilen ya da gsterebilen bir izelge flu anda yaplamyor. Buna ramenharmonikler ve sesin bafllangtaki kfl (attack) biimi, ses renklerini nesnel birbiimde karfllafltrmada yardmc olabilir. Ses rengini etkileyen dier bir faktr desesin flekli ya da ses zarfdr (envelope).


fiekil 1.11c

=

Ters faz akflmas.

fiekil 1.12

Karmaflkfrekanslara sahipses dalgas rnei.


22/152

Ses ZarfSesleri alglamamzda ses zarfnn da etkileyici bir rol vardr. Her sesin bir bafllan-g (attack), kalfl (sustain) ve dflfl (decay) zaman vardr. Sesin bafllang zama-

n, sesin kfl zaman olarak da tanmlanr. rnein bir piyanonun ses zarf ileobuann ses zarf birbirinden farkldr (fiekil 1.13a ve 1.13b).

Her iki ses dalgas ayn frekansta olduu halde, farkl ses zarflar olufltururlar.Keman teline parmak ile uygulanan darbede sesin kfl arfleye gre daha hzl, ka-lfl zaman daha ksa ve dflfl zaman da daha keskin olur. Ses younluunun za-man iinde urad bu deiflimler, ses zarf olarak ifade edilir.


k

fl(attack)

Kalfl (sustain)

Dflfl(decay)

fiekil 1.13a

Piyano sesine aitses zarf rnei.

kfl(att

ack)

Kalfl (sustain)

Dflfl(d

ecay)

fiekil 1.13b

Obua sesine ait seszarf rnei.


23/152

Ses dalgasnn bafllangcndan sonraki kalfl sresi zaman ifade eder ve kfltansonra sona erer. Ses dalgasnn kalfl sresi ve younluu deiflken olabilir. Bazseslerin kfltan sonraki kalfl sresi uzun olabilir. Baz seslerin kalfl sresi ise an-

lk olabilir. Son evre ise, ses dalgasnn dflfldr. Bazen ses kurgusu esnasndabaz sesler tersten oynatlmak istenebilir. Byle bir etki sonucunda ses tamamentersine dner. Sesin kfl zaman ile dflfl zaman yer deifltirir ve ok deiflik sesefektleri oluflturulabilir.



24/152


Sesin oluflmasndaki temel koflullar aklamak.

Sesin oluflabilmesi iin, ilk olarak bir ses kayna-

na ihtiya vardr. Fakat hibir nesne ya da ci-

sim, herhangi bir etki olmadka kendi baflna

ses retemez. kinci koflul ise, bu ses kaynana

etki edecek bir kuvvet gereklidir. Bir cisme fizik-

sel bir etkide bulunulduunda, cisim titreflmeye

bafllar. nc koflul da titreflen cismin enerjisi-

ni yayacak olan ortamdr. rnein cisimden ya-

ylan enerji, cismin etrafn saran hava molekl-

lerini harekete geirir. Titreflen hava moleklleri

de ses dalgalarn olufltururlar.

Sesin fiziksel temel zelliklerini aklamak.

Sesin fiziksel temel zellikleri; frekans, dalga bo-

yu, genlik ve sesin hzdr.

Frekans: Ses dalgalar zaman iinde periyodik

hareketler halinde yaylr. Her periyot, 1 saniye-

de devrini tamamlamfl bir ses dalgasn ifade

eder. Her titreflimin bir frekans vardr. Titreflim

ne kadar hzl olursa, frekans da o kadar yksek

olur. Saniyede 1 titreflim tamamladnda, bu tit-

reflimin frekansna eflit olarak 1 Hz (hertz) olu-flur. Eer bir gitar teli saniyede 100 kez titrefliyor-

sa, frekans da 100 Hz olur. Saniyedeki 1.000 kez

titreflim, 1kHzi ifade eder (kHz = kilohertz, 1kHz

= 1.000 Hz).

Dalga Boyu: Her frekansn bir dalga boyu vardr

ve birbirlerinden farkl uzunluktadrlar. Dalga

boyu, devrini tamamlamfl bir ses dalgasnn ya-

yld uzaklktr. Simgesel olarak Yunan alfabe-

sindeki (lamda) harfi ile gsterilir. Sesin fre-

kans ile dalga boyu arasnda ters bir orant var-

dr. Sesin frekans ykseldike dalga boyu ksa-lr, frekans dfltke dalga boyu da uzar.

Genlik: Hava gibi esnek ortamda bir cisim ye-

terli oranda titrefltiinde, bu cismi evreleyen ha-

va moleklleri de titreflmeye bafllar. ok fazla tit-

reflim daha fazla basn oluflturur. Bylelikle ba-

sntan etkilenen molekllerin says da artar. Ha-

reket halindeki molekllerin says dalga boyu-

nun bykln etkiler. Dalga boyunun yk-

seklii genlik (amplitude) olarak tanmlanr.

Sesin Hz: Sesin en temel zelliklerinden biri

de sesin hzdr (velocity). Sesin hz, ortamdakimolekllerin younluuna, sya ve bu molekl-

lerin birbirleriyle olan etkileflimlerine, arpma

hzlarna baldr. Ortamdaki molekllerin yo-unluu arttka, molekllerin birbiriyle olan et-

kileflimi de artacandan sesin yaylma hz da

ykselir. Hava gibi gaz ortamlarda molekller

birbirinden uzak olduu iin, ses dalgalar kat

ortamlara gre daha yavafl yaylr.

Sesi ve insann iflitme sisteminin nasl alfltn

aklamak.

Ses, fiziksel bir enerjidir ve farkl basn dalgala-

rnn kulakta oluflturduu duyumdur. Dokunmak

ve koklamak gibi ses de duyusal bir algdr veher kifliye gre farkllk gsterebilir.

Ses dalgalar, koku gibi her yne yaylrlar. Hava

molekllerinin skflp seyrekleflmesiyle oluflan

ses dalgalar, sesi oluflturmada iki temel dnfl-

me urarlar:

1. Kulak tarafndan alglanan mekanik enerjinin

(titreflimin), elektrik enerjisine ve kimyasal ener-

jiye dnflm.

2. Beyne giden sinir sinyallerinin dnflm. Me-

kanik enerji konuflma, mzik ya da grlt bi-

imlerindeki ses olarak alglanr.Kulan dfl blm ses titreflimlerini toplar ve

iflitme kanalndan orta kulaa ulafltrr. Orta ku-

laktaki kemikikler (eki kemii, rs kemii ve

zengi kemii), kulak zarndan gelen titreflimleri

i kulaa iletirler. Ses titreflimleri elektrik uyarla-

rna dnflr ve iflitme sinirleriyle beyne gnde-

rilirler. Beyin bu uyarlar ses olarak alglar.

Sesin algsal zelliklerini sralamak.

Sesin algsal temel zellikleri; frekans ve iflitme,

genlik ve younluk, frekans ve younluk, sesin

rengi ve ses zarfdr.

Frekans ve flitme: nsann ses iflitme frekans ara-

l kiflinin yaflna, kulak salna ve seslerle olan

tecrbesine bal olarak deiflkenlik gsterir. n-

san yafllandka yksek frekansl sesleri (tiz ses-

ler) iflitmekte glk eker. Salkl bir insan ku-

la ortalama 20 Hz ile 20.000 Hz arasndaki ses-

leri iflitebilir (1.000 Hz = 1 kHz). nsan kula iin

20 Hz altndaki sesler (infrasonic) ile 20 kHz s-

tndeki sesler (ultrasonic) iflitme alannn dfln-

dadr. rnein kpekler sesst sesleri iflitebilirler.

zet

1

A M A

2

A M A

3

A M A

4

A M A


25/152


Sesalt ve sesst ses dalgalar da insan kulann

iflitebildii sesler ile ayn yapdadr. flitemedii-

miz baz sesleri yalnzca bedenimizle alglarz.

Dflk Frekanslar: Dflk frekanslar bas fre-

kansl sesler olarak da tanmlanr. 20 Hz ile 320

Hz arasndaki frekanslardr. Bas frekanslar, sese

hem doygunluk katar hem de titreflimlerle algsal

olarak insan etkiler. Bas seslerin younluu ok

fazla olduunda, seste rahatsz edici patlamalara

neden olur. Sesin dinlenme kalitesi bulanklaflr

ve sesin anlafllmas zorlaflr.

Orta Frekanslar: 320 Hz ile 5.120 Hz arasnda-

ki frekanslardr. Orta frekanslar sese younluk

katar ve dengelenmesi olduka nemli bir fre-

kans araldr. Orta frekanslarn azl ses kalite-sini dflrr. Fazla ykseltildiinde ise kulakta

trmalayc bir etki oluflturur.

Yksek Frekanslar: Yksek frekans tiz ses

olarak da tanmlanr. 5.120 Hz ile 20.000 Hz ara-

sndaki frekanslar kapsar. Sese en fazla parlak-

lk kazandran frekanslardr. zellikle 6.000 Hz

zerindeki frekanslarn seviyesi ok fazla yksel-

tilirse, seste kaliteyi bozan hflrt ve czrtlara ne-

den olur. Bu frekanslar gereinden fazla dflr-

lrse de sesin parlakl yok olur.

Frekans ve Ses Perdesi: Ses dalgalarnn fre-kansna bal olarak, sesin yksek ya da dflk

frekansl olarak alglanmasdr. Sesin yksek ya

da dflk frekansl alglanmas ses perdesi

(pitch) olarak tanmlanr. Ses dalgalarnn frekan-

s ykseldike, ses perdesi de ykselir, ses tizle-

flir. Ses dalgalarnn frekans azaldka, ses per-

desi de dfler, bas ses oluflur.

Genlik ve Younluk: Sesin etkinlii ya da g-

cdr. Yksek genlik, yksek ses gcn ifade

eder. Genliin znel etkisi, younluk olarak se-

sin grl ya da zayfldr. Ses fliddetindekideiflkenler sesin dinamik alan olarak ifade

edilir. Genlik desibel ile llr.

Frekans ve Younluk: Ses frekansndaki dei-

flimler, ses younluunun algsn da etkiler. Ses

genliindeki deiflimler de ses perdesindeki al-

gy etkiler. Younluk, znel bir etkidir ve kifli-

nin sesle olan deneyimlerine bal olarak deifl-

kenlik gsterir. nsanlar ses younluunun l-

sn, bir nceki ve bir sonraki seslere gre

tanmlarlar.

Sesin Rengi: Sesler ayn perdeye, younlua ve

sreye sahip olsalar da her sesin temel ve har-

monik frekanslarn bilefliminden oluflan, kendi-

ne zg bir yaps vardr. Sesler arasndaki bu

farkllk, onlarn ton niteliklerini ya da ton renk-

lerini oluflturur ve ses rengi ya da ses tns (tim-

bre) olarak tanmlanr. Ayn younluk ve perde-

ye sahip iki farkl sesi ayrt etmede, duyusal alg

yetenei salar.

Ses Zarf: Sesleri alglamamzda ses zarfnn da

etkileyici bir rol vardr. Her sesin bir bafllang

(attack), kalfl (sustain) ve dflfl (decay) zaman

vardr. Sesin bafllang zaman, sesin kfl zama-

n olarak da tanmlanr. Ses dalgasnn bafllang-

cndan sonraki kalfl sresi zaman ifade eder vekfltan sonra sona erer. Ses dalgasnn kalfl s-

resi ve younluu deiflken olabilir. Baz seslerin

kfltan sonraki kalfl sresi uzun olabilir. Baz

seslerin kalfl sresi ise anlk olabilir. Son evre ise

ses dalgasnn dflfldr.


26/152


1. Hava olan bir ortamda, sesin oluflumu iin ilk olarakafladakilerden hangisi gereklidir?

a. Enerji Kayna

b. Ortam

c. Alc

d. Titreflim Kayna

e. Genlik

2. Ses dalgalar havada ne flekilde yaylr?a. Enlemesine

b. Boylamsal

c. apraz

d. Aflaya doru

e. Yukarya doru

3. Hava molekllerinin ses dalgalaryla olan iliflkisiyleilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur?

a. Hava moleklleri, ses dalgalaryla birlikte yayl-

maz.

b. Hava moleklleri, ses dalgalaryla birlikte yaylr.

c. Hava moleklleri, ses dalgalarnn tersine yaylr.

d. Hava moleklleri, ses dalgalaryla aprazlama

yaylr.

e. Hava moleklleri, ses dalgalarndan bamszolarak yaylr.

4. Frekans nedir?a. Frekans, sesin genliidir.

b. Frekans, sesin younluudur.

c. Frekans, saniyede tamamlanan titreflim saysdr.

d. Frekans, sesin fliddet lmdr.

e. Frekans, dalga boyunun tanmdr.

5. Ses dalgalarnn hz afladakilerden hangisine gre

deiflmez?a. Yayldklar ortamdaki molekllerin sklna

b. Sesin rengine

c. Molekllerin birbiriyle olan etkileflimine

d. Havann ssna

e. Molekllerin arpma hzlarna

6. Kulak araclyla bir ses kaynann yerini tespit et-mekte, iflitme sisteminin en ok hangi zelliinden ya-

rarlanlr?

a. Hava molekllerinin kulak zarnda younluk ka-

zanmasndan

b. Beynin, her iki kulaa ulaflan seslerin eriflim s-

relerini ve fliddetlerini deerlendirmesinden

c. Dfl kulan orta kulaa kemikik ile bal ol-

masndan

d. Kulak salyangozunun sv dolu yapsndan

e. Kl hcrelerinin hareketlerinden

7. Ses nedir?a. Ses, hava molekllerinin arpma hzlardr.

b. Ses, ses dalgalarnn uzunluudur.

c. Ses, hava molekllerinin titreflimidir.

d. Ses, frekans oluflumudur.

e. Ses, farkl basn dalgalarnn kulakta oluflturdu-

u duyumdur.

8. Salkl bir insan kula hangi frekans aralklarniflitebilir?

a. 5 Hz - 50 kHz

b. 10 Hz - 100 kHzc. 15 Hz - 25 kHz

d. 20 Hz - 20 kHz

e. 20 Hz - 25 kHz

9. Ses perdesi nedir?a. Ses perdesi, ses dalgasnn zaman iindeki hz-

dr.

b. Ses perdesi, sesin yksek ya da dflk frekansl

olarak alglanmasdr.

c. Ses perdesi, sesin yksek ya da dflk fliddetli

olarak alglanmasdr.d. Ses perdesi, sesin younluudur.

e. Ses perdesi, farkl ses fliddetlerinin birbirine ora-

ndr.

10. Ses basn seviyesi l birimi afladakilerden han-gisidir?

a. 1/f

b. Frekans

c. dB-SPL

d. Hertz

e. kHz

Kendimizi Snayalm


27/152


1. d Yantnz yanlfl ise, Ses Nasl Oluflur? konusu-

nu tekrar gzden geiriniz.2. b Yantnz yanlfl ise, Sesin Temel Fiziksel zel-

likleri konusunu tekrar gzden geiriniz.

3. a Yantnz yanlfl ise, Sesin Temel Fiziksel zel-

likleri konusunu tekrar gzden geiriniz.

4. c Yantnz yanlfl ise, Sesin Temel Fiziksel zel-

likleri - Frekans konusunu tekrar gzden gei-

riniz.

5. b Yantnz yanlfl ise, Sesin Temel Fiziksel zel-

likleri - Sesin Hz konusunu tekrar gzden ge-

iriniz.

6. b Yantnz yanlfl ise, Ses ve flitme - flitmedeSesin Algsal Yn konusunu tekrar gzden

geiriniz.

7. e Yantnz yanlfl ise, Ses ve flitme konusunu

tekrar gzden geiriniz.

8. d Yantnz yanlfl ise, Sesin Algsal Temel zel-

likleri - Frekans ve flitme konusunu tekrar gz-

den geiriniz.

9. b Yantnz yanlfl ise, Sesin Algsal Temel zel-

likleri - Frekans ve Ses Perdesi konusunu tek-

rar gzden geiriniz.

10. c Yantnz yanlfl ise, Sesin Algsal Temel zel-likleri - Ses Basn Seviyesi ve Ses fiiddeti ko-

nusunu tekrar gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1

Hava olmayan vakumlu bir ortamda, etkileflimde bulu-

nacak hava moleklleri olmayacandan dolay, ses

oluflmaz.

Alten, Stanley R (2005). Audio in Media. Wadsworth.

Seventh Edition. USA.Barlett, Bruce. Barlett, J. (2009). Practical Recording

Techniques.Focal Press. USA.

Ergl, Reha Recep (1998). Ses. Anadolu niversitesi

Eitim Salk ve Bilimsel Arafltrma alflmalar Vakf.

Yayn No: 133. Eskiflehir.

Hausman, Carl ve Dierleri (2000). Modern Radio

Production: Producing, Programming, and

Performance. 5th Edition. Wadsworth. USA.

Holman, Tomlinson (2005). Sound for Digital Video.

Focal Press. USA.

Lyver, Des (1999). Basics of Video Sound.Focal Press.Great Britain.

Moylan, William (2002). The Art of Recording.Focal

Press. USA.

Nisbett, Alec (2003). The Sound Studio.Focal Press.

Great Britain.

nen, Ufuk (2007). Ses Kayt ve Mzik Teknolojileri.

itlembik Yaynlar. stanbul.

Rose, Jay (2003). Producing Great Sound for Digital

Video. Second Edition.CMP Books. USA.

Saab, Carl Y. (2007). Seeing, Hearing, and Smelling

the World. Infobase Publishing. USA.Self, Douglas ve Dierleri (2009). Audio Engineering:

Know It All.Elsevier Inc. USA.

Shyles, Leonard (2007). The Art of Video Production.

Sage Publications. USA.

Talbot-Smith, Michael (2002). Sound Engineering

Explained. Focal Press. Great Britain.

Trk Dil Kurumu, Gncel Trke Szlk ve Yazm

Klavuzu. Srm 1.0.

Zettle, Herbert (2009). Television Production

Handbook. Tenth Edition. Wadsworth. USA.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar Yararlanlan ve BaflvurulabilecekKaynaklar


28/152

Bu niteyi tamamladktan sonra;Ses sinyalinin oluflumunu aklayabilecek,

Analog ses sinyali ile saysal ses sinyali arasndaki farkllklar saptayabilecek,Ses sinyal kalitesini etkileyen temel unsurlar aklayabilecek,Mono ve stereo sesin etkilerini aklayabilecek,Ses sinyalinin aktarlmasnda ne tr konnektr ve kablolarn kullanldnaklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

erik Haritas

Ses Sinyali Analog/Saysal Ses

Mono/Stereo Ses Dengeli/Dengesiz Balant

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Radyo ve Televizyon

TekniiSes Sinyali ve Kayt

GRfi

SESN ELEKTRK BM VE SESSNYAL

ANALOG SES

SAYISAL SES

SNYAL KALTESN ETKLEYENTEMEL UNSURLAR

MONO VE STEREO SES SNYAL

SES KABLOLARI VEKONNEKTRLER

2RADYO VE TELEVZYON TEKN


29/152

Ses Sinyali ve Kayt

GRfiHer taraf seslerle dolu akustik bir dnyada yaflyoruz. Sesi iflitmede ve alglamada

kulak ve beyin tarafndan uygulanan karmaflk ifllemlerin farknda olmayz. Fakat

sesi bant ya da disk gibi bir ortam zerine kaydetmek istediimizde, kullanaca-

mz btn ses cihazlarna kendimiz karar vermek zorundayz. Seimler doru ya-

plmadnda kt sonularla karfllaflrz. rnein, gnlk yaflantmzda kiflisel ses

kayt cihazlarn kullanarak, herhangi bir sesi kaydetmek istediimiz olmufltur. o-

unlukla sonutan memnun kalmayz. nk her ses cihaznn sesi alma ve kay-

detmede teknik snrllklar vardr. Ses kaytlarnda kullanlan cihazlar ne kadar

profesyonel olursa olsun, bu cihazlarn teknik zellikleri ok iyi bilinmediinde,

kaliteli bir kayt yapmak da zorlaflr. Btn ses kaytlarndaki temel ama; kulaniflitebildii ses kalitesine en yakn biimde sesleri alabilmektir. nk sonuta re-

ferans olarak gvenebileceimiz tek ara, kulamzdr.

Gnmzde ses kayt teknolojisi olduka ilerlemifltir. Eskiden kullanlan han-

tal cihazlarn yerini hafif, kk, taflnabilir ve ses kayt kalitesi daha yksek ci-

hazlar almfltr. Radyo, televizyon ve sinema yapmlarnda ses kayt teknikleri te-

melde ayn, uygulama alanlarnda farkllk gsterir. rnein video kameralarda,

ses ile grnt bant ya da disk gibi ayn ortam zerine beraber kaydedilebilir. Fa-

kat film kameras kullanlan yapmlarda, ses grntden bamsz olarak, ayr bir

ses kayt cihazna kaydedilir. Radyo yapmlarnda ise baz programlarn ses kayt-

lar daha sonra yaynlanmak zere nceden yaplr. Bu nitede akustik ses ener-

jisinin ses sinyaline nasl dnflt, ses sinyal eflitlerinin neler olduu, ses sin-yalinin aktarlmasnda kullanlan konnektr ve kablolar ile ilgili temel bilgiler ze-

rinde durulacaktr.

SESN ELEKTRK BM VE SES SNYALKulamza ulaflan btn sesler akustik enerjidir. Sesin bant ya da disk gibi bir or-

tama kaydedilebilmesi iin akustik enerjinin elektrik enerjisine evrilmesi gerek-

mektedir. Bu enerji dnflm mikrofonlar araclyla yaplr. Mikrofonlar, farkl

hava basn deiflkenlerine sahip olan ses dalgalarn ses sinyali olarak tanmla-

nan, deiflken deerli voltajlara dnfltrr. Bylece akustik enerji, elektrik enerji-

sine evrilmifl olur. Voltaj, hava molekllerinin hareketine benzetilebilir. Hava mo-

lekllerinin skflmasyla ses dalgalarnn genlii ykselir. Elektron says arttka da


30/152

voltaj ykselir. Voltaj volt ile llr ve 1800 ylnda pili keflfeden talyan fiziki

Alessandro Voltann soyad ile anlr.Ses kayt teknolojilerinde ses sinyali analog (rneksel) ve saysal (dijital) ol-

mak zere iki farkl yntem ile ifllenir, bir ortam zerine depolanr ya da kaydedilir.

ANALOG SESAnalog; z nitelikleri ayn olmayan, fakat hareket ve deiflimlerinin fiziksel srek-lilii birbiriyle efl zellikler gsteren madde, olay ve sz gibi durumlarn benzeflme-

siolarak tanmlanabilir. Titreflen gitar tellerinin hava molekllerini fiziksel olaraketkilemesi ya da bir arabann hzna bal olarak, hz gsterge ibresinin de efl de-erde hareket etmesi rneksel etkileflime rnek olarak gsterilebilir. Doada iflitti-imiz btn sesler de analogdur.

Ses dalgalarnn dorudan bir temsilinin kayt ortamna aktarlmas, analog seskayddr. ounlukla evlerde kullanlan kasetalar cihazlar ile profesyonel ses ka-

ytlarnda kullanlan makara bant sistemler, analog bant kayt tekniklerine rnekolarak gsterebilir. Analog ses kaydedici ve okuyucu cihazlarda temel olarak; bantsilici kafa, kaydedici kafa ve okuyucu kafa bulunur. Bant ile kafalar fiziksel temashalindedir. Ses band demir oksit ya da krom oksit gibi paracklarla kapl polyes-ter bir flerittir. Analog ses kaydnda, orijinal sesin dalga biimi rneklenir ve sessinyali olarak kopyalanr. Elektriksel ses sinyalinin frekans ve genliindeki dei-flimler, orijinal akustik ses dalgalaryla uyum iindedir. Elektrik sinyalleri, kaydedi-ci kafa aracl ile manyetik sinyallere evrilerek bant zerine ifllenir. Kaydedilenses dinlenirken, bant zerine manyetik iflaretler halinde kaydedilen ses bilgisi, tek-rar elektrik sinyallerine evrilir.

Analog ses kaydna dier bir rnek de plaklardr. Hava basncndaki deiflimler

plak zerine manyetik olarak deil, titreflimlerin oluflturduu fiziksel izler olarakifllenir. Plak zerine bir byte ile bakldnda, saysz entikler gzlemlenebilir.Plak zerine fiziksel izler olarak kaydedilmifl ses dalgalar, zel bir ine aracly-la mekaniksel olarak okunur. nedeki titreflimler, manyetik bir alan iindeki bo-bine aktarlr ve ses sinyalini oluflturan voltaj deerlerine dnflr. Bylece ses dal-galar yeniden tanmlanr.

Analog ses kaytlarnda, ses cihazlarndan kaynaklanan elektronik grltler yada bant ve plak gibi ortamlarn fiziksel temaslarndan kaynaklanan grltler olu-flabilir. Bu grltler, ses sinyalinin kalitesini de olumsuz olarak etkiler. Gnmz-de analog ses kayt ve okuma cihazlarnn yerini, saysal ses cihazlar hzl bir fle-kilde almaya bafllamfltr. Saysal kaytta ses bilgileri, bant ya da disk gibi ortamlar

zerine saysal biimde kaydedilir ve okunur.

SAYISAL SESSaysal ses teknolojisi gnlk yaflantmzda olduka fazla yer almaya bafllamfltr.Kullandmz cep telefonlarndan MP3 alarlara kadar hep saysal teknolojiden ya-rarlanlr. Saysal ses bilgisinin ifllenip kaydedilmesi analog sesten farkldr. Analogses bilgisi elektrik iflaretlerine evrilirken, akustik ses dalgalarnn dorudan birtemsili kayt ortamna aktarlr. Akustik ses dalgalar ile analog ses sinyali arasnda-ki birebir kesintisiz rnekleme, saysal ses sinyalinde basamaklar halinde yaplr.Ses dalgalar sreklilii olmayan basamakl verilere dnfltrlr. Bu saysal veri-ler 1 ve 0lardan oluflan ikili say biimlerinde elektriksel iflaretler olarak kodlanr.

Akustik ses dalgalarnn saysal ses sinyali halinde kodlanabilmesi iin baz ifllem-cilere gereksinim vardr. Bu ifllemciler sinyal dnfltrc olarak tanmlanan



31/152

elektronik devrelerdir. Analog ses ADC evirici sayesinde saysal veriye dnflt-rlr (Analog to Digital Converter - Analogdan Saysala evirici). Saysal olarakkaydedilmifl ses verisi tekrar dinlenmek istendiinde, DAC evirici saysal veriyi

tekrar analog ses bilgisine dnfltrr (Digital to Analog Converter - SaysaldanAnaloa evirici). rnein bir CD ortamna kaydedilmifl ses dinlenmek istendiin-de, cihaz iindeki DAC evirici sayesinde analog sesler yeniden tanmlanr (fiekil2.1). MP3 alar ve bilgisayarlar gibi saysal cihazlarda da bu tr ses sinyal ifllemci-leri bulunur. ADC ve DAC eviricilerin kalitesi ses sinyal kalitesini de dorudan et-kiler. Analog ses sinyali ADC evirici araclyla saysal ses sinyaline dnfltrlr-ken iki temel ifllemden sz edilebilir: rnekleme oran ve bit derinlii.

rnekleme Oran ve Bit DerinliiEvlerimizde kullandmz televizyonlardan fotoraf kameralarna kadar her trlsaysal cihazda rakamsal ifadeler nem kazanmfltr. rnein, saysal bir fotorafkameras satn almak istediimizde grnt znrlne de dikkat ederiz; g-rnt znrln belirten rakamsal bilgi deeri artka, kamerann grntyifllemedeki kalitesi de artar. Saysal seste de znrlk deerleri nemlidir. Say-sal sinyalin ifllenmesinde baz temel ifllemlerden yararlanlr. Bunlar; saysal sinya-le uygulanacak rnekleme oran ve bit derinliidir. Basit olarak; rnekleme oran,1 saniyede ses sinyalinden alnan rnekleme saysn belirler ve frekans birimi ile

tanmlanr (Hertz). Bit derinlii ise, her bir rnekleme iin tanmlanan bit says-n ifade eder (fiekil 2.2).

252. nite - Ses Sinyali ve Kayt

fiekil 2.1

Analog Ses

Kayna

Analog Seskfl

SaysalAnalogevirici(DAC)

011

010

001

010

001

010

001

011

SaysalCihaz

AnalogSaysalevirici(ADC)

Analog-saysal(ADC) ve saysal-analog (DAC)

evrim ifllemi.

fiekil 2.2

zaman (t)rnekleme Oran (Hz)

BitDerinlii 11

10

01

00

Bit derinlii vernekleme oranrnei.


32/152

Bit, ngilizcede ikili basamak anlamna gelen binary digit kelimelerinin k-

saltlmfldr. Saysal veriyi oluflturan en temel birimdir. 1 bitlik deer ancak 2 ola-

slk retebilir: 0 ve 1 (2n). 4 bitlik bir deer ise 16 olaslk retebilir: 0000, 0001,

0111 1000. 16 bitlik deerin de 65.536 olaslk retebilecei dflnldnde,bu miktar saysal veri iin olduka yksek bir deerdir (216). rnein bir mzik

marketten satn aldmz mzik CDlerin ses kalitesi 16 bit, 44.1 kHzdir. Bu sa-

ylar, mzik CDsinin saniyede 16 bit ile 44.100 kere rneklendiini tanmlar.

Dinamik AlanBit derinlii ayn zamanda da dinamik alan etkiler. Dinamik alan, en yksek sin-

yal seviyesi ile en dflk sinyal seviyesi arasnda kalan alandr ve dB birimi ile

ifade edilir. Her 1 bit deeri, dinamik alanda 6 dB deerinde artfla ya da aza-

lfla neden olur. Teorik olarak 16 bit deerindeki znrln dinamik alan 96

dBdir (16 bit x 6 dB = 96). Baz profesyonel saysal ses sistemleri 24 bit deerine

sahiptir. 24 bit deerine sahip bir saysal ses cihaznn dinamik alan da 144 dBdir.Fakat baz ses sistemlerindeki filtrelerden dolay, dinamik alan deerleri daha d-

flk olabilir. rneksel ses sistemlerinin kalitesine bal olarak, bantlarn ve plakla-

rn sahip olduklar dinamik alan, CDlerin dinamik alanndan daha kk olabilir.

Saysal Sesin AvantajlarAnalog ve saysal olmak zere iki eflit ses kayt format vardr. Analog ses ile sa-

ysal ses arasndaki kalite fark, baz mzik severler ile mhendisler arasnda yllar-

ca tartfllmfltr. Bugn bile analog ses kalitesinin daha iyi olduunu savunanlar

vardr. Her ne kadar ses ile uraflan kifliler arasnda baz eliflkiler olsa da gn-

mzde saysal ses teknolojisi radyo, televizyon ve sinema alanlarnda olduka yay-gnlaflmfltr. Saysal ses formatnn, analog ses formatna gre baz stn zellikle-

ri vardr. Bu zellikler flu flekilde sralanabilir:

Daha genifl dinamik alan

ndirgenmifl grlt

Hatasz kopyalama ve oaltma

Hata dzeltebilme

Zaman bilgisini kaydedebilme

Veriye ulaflmda hzllk

Maliyet dflkl

Cihazlarn daha hafif ve kk olmas

Uzun mrllk ve arflivleme kolayl

SNYAL KALTESN ETKLEYEN TEMEL UNSURLARSes cihazlarnda, ses sinyal kalitesine etki edebilecek temel unsurlar flu flekilde

sralanabilir:

Frekans Tepkisi

Grlt

Yksek Ses Seviyesi ve Bozulma

Optimum Sinyal Seviyesi

Sinyalin Grltye Oran



33/152

Frekans TepkisiKaliteli bir ses kayd yapabilmek iin kullanlan ses cihazlarnn sese karfl olanfrekans tepkileri olduka nemlidir. nk ses kaytlarndaki temel ama; kula-

n iflitebildii sesleri olduu gibi ve ayn kalitede kaydedebilmektir. zelliklemzik gibi ses kaytlar yeniden retilip dinlendiinde, baz ses frekans alglar-nn dflk ya da yksek olmasyla karfllafllr. Doal bir biimde kaydedilen se-sin frekanslar, dinleyicinin alg biimini etkilemek amacyla, kayt sonras yeni-den ayarlanabilir. Fakat bu tr zel amalarla kaydedilmifl ses frekanslarn kali-teli bir biimde deifltirebilmek iin doal sesin en iyi bir biimde kaydedilmifl ol-mas gerekmektedir.

Ses kaytlarnda kullanlan her cihazn, ses sinyaline karfl frekans tepkisi farkllkgsterebilir. Ses cihazlarnn ses sinyaline olan frekans tepkilerini anlayabilmek iinbaz grafiklerden yararlanlr. Ses frekans tepki grafikleri, zellikle profesyonel ses ci-hazlarnn teknik zelliklerini gsteren broflr ya da kitapklarnda yer alr. Bu tr

grafiklerde ses seviyeleri dB, frekans ise Hz ile ifade edilir (fiekil 2.3a ve 2.3b).

Ses frekans tepki grafiinde yatay izgi dz olarak gsterilirse, bu ses cihaz, sessinyalinin btn frekans seviyelerine karfl eflit tepki verir ve sesin tonuna etkide bu-lunmaz. Birok ses cihaz, 20 Hz ile 20 kHz arasndaki ses frekanslarna karfl dz birfrekans tepkisi veremez. Bu ses cihazlar eflit seviyeye sahip ses sinyalini yenidenretebilmek iin snrl bir dz frekans aralna sahiptirler. Fakat zellikle baz diya-log kaytlarnda, konuflma esnasnda nefesin mikrofona arparak ses patlamalarnaneden olmasndan dolay, dflk frekansa sahip olan bas sesler indirgenmek istene-

bilir. Bu gibi durumlarda, dflk frekanslara karfl tepkisi az olan mikrofonlar tercihedilebilir. Ses sinyalinin karakteristiini belirleyen dier bir etken de grltdr.

GrltSes sinyalinde grlt; ses kaytlar esnasnda, ortamda istenmeyen dier seslerinses kaydn olumsuz etkilemesi deildir. Ses sinyalinde grlt; ses kaydnda kul-lanlan ses cihazlarndan oluflabilecek, elektronik grltlerdir. Her ses cihaz birmiktar grlt retir. Ses kayt seviyesi yksek tutularak bu grltler maskelene-bilir. rnein klasik mzikte ses seviyesi bazen ok dflktr. Ses seviyesinin okdflk olduu durumlarda ses sinyalindeki grlt daha belirgin olarak iflitilir. Fa-kat grlty bastrmak iin, ses kayt seviyesi olmas gereken seviyeden fazla

yksek tutulursa, ani seviye ykselmelerinde ses sinyalinde bozulmalar oluflabilir.


fiekil 2.3a-2.3b

+20

+10

0dB

-10

-20

20

Hz

50

Hz

100Hz

200Hz

500Hz

1K

Hz

2K

Hz

5K

Hz

10

Hz

20

Hz

+20

+10

0dB

-10

-20

20

Hz

50

Hz

100Hz

200Hz

500Hz

1K

Hz

2K

Hz

5K

Hz

10

Hz

20

Hz

(a) Dz Olmayan Frekans Tepki Grafii (b) Dz Frekans Tepki Grafii


34/152

Yksek Ses Seviyesi ve BozulmaSes kaytlarnda, ses kayt seviyesinin olmas gerekenden yksek tutulmas duru-munda, ses sinyalinde aflr yklenmeden kaynaklanan bozulmalar oluflur. Sesteki

bu tip bozulmalar, ses sinyalinin genliindeki krplmalardan (clippings) kaynakla-nr. Bylece ses sinyalinin genlik yaps bozulur ve ses seviyesinde aflr yklenme-den kaynaklanan grltler oluflur. Ses kaytlarnda her zaman, ses kayt cihazlar-nn zelliklerine bal olarak, ses kayt seviyesi optimum bir seviyede korunmal-dr. Ses seviyesindeki ani ykselmeleri mmkn olduunca engellemek iin; kaytncesi ses provalar yaplabilir, kompresr gibi ses seviye snrlayc ifllemciler kul-lanlabilir ya da ses seviye ayarlar otomatik olarak cihaz tarafndan ayarlanr. Pro-fesyonel ses kaytlarnda, zorunlu olmadka ses kayt ayarlar otomatik olarak ya-plmaz. nk aflr yksek ses seviyelerinde, seviye snrlayc ifllemciler devreyegirer ve ses kalitesinde bozulmalar oluflabilir. Ses seviyesi dflk olduunda ya dasessizlik olduunda ise, ses seviyesi cihaz tarafndan artrlr ve dflk seviyeli di-

er sesler iflitilir hale gelir. Bu gibi olumsuz sebeplerden dolay, ses ayarlar mm-kn olduunca el kontrol araclyla operatr tarafndan yaplr.

Optimum Sinyal SeviyesiSes kaytlarnda, ses sinyal seviyesi dikkatli gzlemlenmeli ve ayarlanmaldr. Seskayt cihazlarnn zelliklerine bal olarak, her ses cihaznn kendine ait bir opti-mum ses sinyal seviyesi vardr (fiekil 2.4).

Yukardaki flekilde bir ses cihazndaki ses sinyal seviye aral gsterilmekte-dir. fiekilde gsterilen en alt seviye, ses cihaznn grlt seviyesidir. Bant ya daCD gibi bir ortam zerine, ses sinyali olmadan sessizlik kaydedilse bile bu grl-t her zaman var olacaktr. Optimum alflma seviyesi ile grlt seviyesi arasn-daki alan, bir ses kaydnda kullanlabilecek en gvenli alandr. Ses sinyalinin te-pe noktas optimum seviye izgisinde korunabildii srece, ses sinyalinde her-hangi bir bozulma oluflmaz. Genellikle sesler, mmkn olan en st seviyede kay-dedilmek istenir. Fakat sesin bozulma seviyesi ile optimum alflma seviyesi ara-snda kalan alanda, ses sinyal seviyesini kontrol edebilmek gtr. ngilizcedeheadroom olarak da tanmlanan ve optimum alflma seviyesi ile ses bozulma

seviyesi arasnda kalan alan, ani ses ykselmelerine karfl korunmas gereken ses


fiekil 2.4

Optimum ses sinyalseviyesi rnei


35/152

tepe boflluudur. nk ses sinyali bozulma snrn afltnda, sinyalde telafisi im-kansz olabilen bozulmalar oluflacaktr.

Saysal ses seviye deerleri, genellikle negatif ( - ) desibel deerleri ile ifade

edilir. 0 dB ses sinyalinin ulaflabilecei en st seviye deeridir. nk saysal sesseviyesinde 0 dB asla afllmamaldr. Ses sinyalindeki ortalama seviye deeri okyksekse, znrln bit deerleri 0 dB zerini tanmlayamayacandan, sessinyalinin tepe noktalarnda baz krplmalar oluflur. Bu durumda ses sinyalindebozulmalar oluflur. Ses seviyesindeki ani ykselmeleri engellemek iin, ortalamases seviyesi dflrlmelidir. rnein DAW (Digital Audio Workstation), DAT (Di-gital Audio Tape) ve MD (Mini Disc) gibi saysal ses kayt cihazlarnda ya da say-sal video kameralarda 0 dBFS (dB Full Scale) ses kayt seviyesindeki en st snr-dr. Saysal ses kayt cihazlarnda Avrupa standartlar olarak -18 dBFS optimumses kayt seviyesidir. Ses sinyalinin ulaflabilecei tepe noktas da -9 ile -6 dBFSaralnda alflldnda, ses sinyalinde oluflabilecek bozulmalar nemli lde en-

gellenmifl olur.

Sinyalin Grltye Oranrnein, kalabalk ve grltl bir ortamda arkadafllarnz ile konuflmaya alfl-

yorsunuz. Ortamdaki grltden dolay sesinizi ykseltmek, belki de bararakkonuflmak zorunda kalabilirsiniz. Eer ortamdaki grlt azalrsa, siz de daha nor-mal bir ses seviyesi ile konuflabilirsiniz. Bylece konuflmalarnz temiz ve net birbiimde alglanr.

Ses cihazlarnda sinyal seviyesi ile grlt seviyesi arasnda da yukardaki r-nee benzer bir iliflki vardr. Sinyal seviyesi ile grlt seviyesi arasndaki farkdB birimi ile ifade edilir. ngilizcede Signal-to-Noise Ratio olarak ya da S/N

ksaltmasyla gsterilir. Ses cihazlarnda S/N kalitesi flu flekilde olabilir: 60 dB orta kalite 70 dB iyi kalite 80 dB ve st ok iyi kaliteBu deerlerden de anlafllabilecei gibi, ses sinyal seviyesi ile ses cihaznn g-

rlt seviyesi arasndaki fark ya da oran ne kadar yksek olursa, ses sinyal kalite-si de o kadar iyi olmaktadr.

MONO VE STEREO SES SNYALSesler bir ya da birden fazla mikrofon kullanlarak kaydedilebilir. Mikrofon says,ses kaynaklarnn miktarna ve kullanlmak istenen kayt tekniine (mono/stereo)

gre deiflkenlik gsterir. Mono kayt iki farkl yntem ile yaplabilir: Ses kaynak says ne olursa olsun, btn sesler tek bir mono mikrofon ile

kaydedilebilir. Byle bir kayt tekniinde sesler arasndaki denge ve ses se-viye kalitesi ounlukla iyi olmayacaktr.

Birden fazla mikrofon kullanlabilir. Mikrofonlardan gelen sinyaller geneldebir ses mikserinde toplanr. Btn sesler birlefltirilir ve tek bir sinyal halindemikser kfl ya da kfllarna gnderilir.

Mono kanal says bir ya da birden fazla olabilir. rnein mzik sistemlerin-deki hoparlr says, o mzik sisteminin her zaman stereo ses retecei anlam-na gelmez. nk her hoparlrden ayn ses iflitiliyorsa, bu ses mono bir kayttr.Mono kaytlarda btn sesler tek bir kanalda toplanr ve bu sesler iflitsel algda

yn duygusu yaratmaz. Profesyonel ses kaytlarnda mikrofonlardan gelen herbir ses, ses mikserinde mono kanallara ayr ayr girilir. Bu sesler mono ama iin



36/152

tek bir ses kanalnda da birlefltirilebilir, stereo etki iin sol ve sa kanallarada datlabilir.

Stereo kayt iin mikrofon kullanmnda eflitli teknikler uygulanabilir. Stereo

kayt tekniindeki ama, daha zengin bir ses boyutu yaratabilmektir. nk stere-o sesler dinleyiciye yn duygusu verir. rnein mzik dinlerken baz enstrman-larn sesleri sa kulamzdan, bazlarnn sesleri sol kulamzdan, bazlar da heriki kulamzdan iflitilirler. Bizler bu flekilde enstrmanlarn sahnedeki yerleflimle-rini tayin edebiliriz. Ayn zamanda da ses boyutu bakmndan daha doygun birmzik dinleriz.

Stereo ses kayt tekniklerinde de ounlukla mono mikrofonlar kullanlr. Herbir mikrofon, ses mikserinde ayr bir ses kanalna balanr. Bu sesler stereo etki ya-ratabilmek iin sa, sol ya da her iki kanaldan iflitilecek flekilde birlefltirilir. Stereokaytta da ses kanal says ka olursa olsun, sonuta bu sesler kendi aralarnda bir-lefltirilir ve iki kanala indirgenerek toplanr. Mono ses tek ya da iki kanal olabilir.

Fakat stereo seste olduu gibi, sesler arasnda bir yn ve boyut kavramndan szedilemez. Gnmzdeki ses sistemlerinde surround (evresel) ses etkisi verebi-len kayt teknolojileri de kullanlmaktadr. Stereo ve surround ses sistemleri dfln-da, mono ses sistemlerinin herhangi bir ses kanalndaki bozukluk, ses bilgisinineksikliine etkide bulunmaz.

SES KABLOLARI VE KONNEKTRLERSes ya da grnt cihazlarnn birbirleri arasndaki iletiflim, eflitli kablo ve kon-nektrler aracl ile yaplr. Kablo ve konnektrlerin yanlfl kullanlmas sonucun-da, ses ya da grnt sinyallerinde problemler oluflur.

Analog ses cihazlarnda kullanlan bafllca iki eflit balant tr vardr: dengeli

balant (balanced) ve dengesiz balant (unbalanced). Dengeli balantda kulla-nlan ses kablolarnda, birbirinden yaltlmfl iki adet tel iletken ve bu iletkenlerinzerine sarl halde metal bir folyo ya da rg tel bulunur. Folyo ya da rg tel, fla-se grevini grr. Dengeli kablo araclyla taflnan ses sinyali, herhangi bir elek-

tronik parazitten nlenmifl olur. Dengesiz balantda kullanlan kablolarda, yaltl-mfl bir adet tel iletken ve bir adet flase bulunur (fiekil 2.5a ve 2.5b). Fakat denge-siz kablolar, elektronik parazitlerden kolay etkilenirler. Dengesiz balantlarda, g-rltlerden etkilenmeden kullanlabilecek kablolarn uzunluklar 1,5 metre kadarolabilir. Dengeli kablolarda ise bu mesafe 200 metreye kadar kabilir.

Dengeli ses balantlar genellikle dflk empedansl (low-Z) ses cihazlaryla,dengesiz ses balantlar da yksek empedansl (high-Z) ses cihazlaryla kullanlr.

Analog ses sinyalinin aktarlmasnda kullanlan dengeli konnektrlerin ve kablola-rn ulu olmas, taflnan ses sinyalinin stereo olduu anlamna gelmez. Temiz bir


(a) ulu (dengeli) Ses Kablosu (b) ki ulu (dengesiz) Ses Kablosu

fiekil 2.5a- 2.5b

Dengeli ve dengesizses kablo rnekleri.


37/152

ses sinyali aktarm yapabilmek iin dengeli balant tr tercih edilir. Saysal sessistemlerinde fiber-optik kablolar da kullanlr.

XLR konnektr: Profesyonel ses sistem-lerinde genellikle dengeli konnektrler kulla-nlr. En yaygn olarak XLR ya da Canonolarak tanmlanan dengeli konnektrler ilebalantlar yaplr. XLR konnektrler birbirle-rine kilitli bir mekanizma ile balanrlar vekullanmlar daha gvenlidir. XLR konnektr-ler, dengeli balant yaplabilmesi uludur-lar. Konnektrler difli konnektr ve erkekkonnektr olarak ikiye ayrlr. XLR konnek-tre sahip bir ses cihaznn zerindeki difli kon-

nektr cihaza yaplacak ses sinyal giriflini, erkek konnektr de cihazdan alnacakses sinyal kfln belirtir. rnein profesyonel mikrofonlarn ses sinyal kflndaerkek tip XLR konnektr bulunur. XLR konnektrler AES saysal sinyallerin ba-lantlarnda da kullanlrlar. Analog ses sinyali XLR konnektr ile mono olarak ta-flnr. Fakat AES saysal ses sinyali stereo olarak taflnr (fiekil 2.6).

6.5mm jak: Dier bir konnektr tr deeskiden telefon santrallerinde kullanlan 1/4

ya da 6.5mm phone jack olarak tanmlanankonnektrlerdir. Bu tip konnektrler kulaklk

ve hoparlr gibi birok ses cihazlarnda mev-

cuttur. Phone jack konnektrler, balant tr-lerinden dolay TRS (Tip Ring Sleeve) yada TS (Tip Sleeve) konnektrler olarak datanmlanrlar. TRS konnektrler adet ba-lant ucuna sahiptirler. Dengeli mono ses sin-

yalinde ya da dengesiz stereo ses sinyalinde kul-lanlrlar. TS konnektrler ise dengesiz mono ses sinyalinde kullanlr (fiekil 2.7).

3.5mm mini jak: 6.5mm phone jack konnektrlerin kk yapda olanlar-dr. Daha ok amatr tketiciye ynelik, profesyonel olmayan ses cihazlarndakullanlr. rnein evlerde kullanlan ses/mzik sistemlerindeki kulaklk, mikrofon

ya da bilgisayarlardaki ses kartlarnn girifl/kfllarnda bulunur. Fakat baz profes-yonel ses cihazlarnn kulaklk girifllerinde de 3.5mm phone jack kullanlr. o-unlukla dengesiz ses balantlarna sahiptirler.

RCA/Phone jak: Dengesiz, iki ulu kon-nektr tipidir. RCA konnektrler daha ok CD,

VCD, DVD ve kasetalar gibi cihazlarn ses gi-rifl/kfllarnda kullanlrlar. Bu tr konnektr-ler srekli takp karlmaya uygun deildirler.RCA konnektrler S/PDIF saysal ses sinyal-lerinde de kullanlrlar (fiekil 2.8).


fiekil 2.6

XLR konnektr.

fiekil 2.7

TS-TRS konnektr.

fiekil 2.8

RCA konnektr.


38/152

Toslink: Fiber-optik kablo ile birliktekullanlrlar. CD alar, DAT (Digital Audi-o Tape) ve MD (Mini Disc) gibi saysal ses

cihazlarnda kullanlr. Ses sinyali mono,stereo ya da ADAT sistemlerde 8 kanalolarak taflnabilir (fiekil 2.9).

Profesyonel sistemlerde analog ses sin-yalleri mono olarak iletilir. Stereo ses sin-yalleri ise iki ayr mono kablo ile taflnr.Yaygn olarak XLR tip dengeli konnektr

ve dengeli ses kablolar, ses sinyalinin sorunsuz taflnabilmesi iin tercih edilir. Fa-kat baz durumlarda, dengeli balantdan dengesiz balantya geifl yapmak zo-runda kalnr. rnein, XLR tip ses sinyal kfll bir ses kaynandan, TS tip ses sin-

yal girifli olan bir ses kayt cihazna balant yaplmak istenebilir. Bu gibi durum-

larda, dengeli balantdan dengesiz balantya d

Documents

Radyo ve Televizyon Tekniği