RADOMMIĘDZY WOJNAMI

RADOMRenata Metzger

Opowieść o życiu miasta1918–1939MIĘDZY WOJNAMI

© Copyright by Księży Młyn Dom Wydawniczy, Łódź 2012

ISBN 978-83-7729-090-3

KSIĘŻY MŁYN Dom Wydawniczy Michał Koliński 90-345 Łódź, ul. Księży Młyn 14tel./faks 42 632 78 61, 42 630 71 17, tel. 602 34 98 02infolinia: 604 600 800 (codziennie 8-22, także sms), gg. 4147954www.km.com.pl; e-mail: biuro@km.com.pl

Łódź–Radom rok: 2015 2014 2013 2012 ostatniaWydanie I rzut: 9 8 7 6 5 4 3 2 1 liczba

Do książki dołączone są bezpłatne dodatki: – płyta DVD z filmem pokazującym przedwojenny Radom (ze zbiorów Yad Vashem; montaż: Tomasz Celi, muzyka: Andrzej Przybylski, Ośrodek Kultury i Sztuki „Resursa Obywatelska”)– reprint mapy Radomia z 1939 roku (ze zbiorów Miejskiej Biblioteki Publicznej w Radomiu, Radomska Biblioteka Cyfrowa)

Redakcja i korekta:Aneta Wieczorek

Projekt okładki, opracowanie graficzne, łamanie:Wojciech Miatkowski

Koncepcja serii:Michał Koliński

Książki wydawane przez Księży Młyn Dom Wydawniczy mają na celu ukazanie piękna, tradycji oraz historii miast i regionów

naszego kraju. Poprzez nasze publikacje pragniemy utrwalać i rozbudzać zamiłowanie mieszkańców swymi „małymi ojczyznami”.

Księży Młyn Dom Wydawniczy – czołowy wydawca książek regionalnych i komunikacyjnych zaprasza do współpracy Autorów

mających pomysły na książki związane z miastami, regionami oraz tematami komunikacyjno-transportowymi. Prosimy także

o kontakt osoby posiadające zdjęcia, jak i różnego rodzaju pamiątki nawiązujące do interesujących nas tematów.

Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone. Wszelkiego rodzaju reprodukowanie, powielanie (łącznie z kserokopiowaniem), przenoszenie na inne nośniki bez pisemnej zgody Wydawcy jest traktowane jako naruszenie praw autorskich, łącznie z konsekwencjami prze-widzianymi w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. nr 24 z 23.02.1994 r., poz. 83).Nazwy handlowe występujące w niniejszej publikacji są znakami towarowymi lub nazwami zastrzeżonymi odpowiednich firm. Podane zostały w celach informacyjnych.Autor i Wydawca dołożyli wszelkich starań, by zapewnić najwyższą jakość książce, jednakże nie mogą być odpowiedzialni za jakiekolwiek szkody wynikające z wykorzystania informacji w niej zawartych.Autor i Wydawca dołożyli wszelkich starań, by dotrzeć do wszystkich właścicieli i dysponen-tów praw autorskich do ilustracji zamieszczonych w książce. Osoby, których nie udało nam się ustalić, prosimy o kontakt z Wydawnictwem.

SPIS treścIOd autorki .................................................................. 6 Ku Niepodległej ......................................................... 7Władze miejskie ........................................................ 10Czerwony Radom ...................................................... 14Życie religijne ............................................................ 17Planowanie przestrzenne ......................................... 20Architektura ............................................................... 22Mieszkania ................................................................. 24Przemysł ..................................................................... 26Rzemiosło ................................................................... 30Elektryczność ............................................................. 32Gaz ............................................................................. 34Wymiar sprawiedliwości ........................................... 35Policja ......................................................................... 37Wojsko ........................................................................ 40Poczta, telegraf, telefon ............................................ 42Straż pożarna ............................................................ 45Służba zdrowia .......................................................... 46Higiena ....................................................................... 49Szpitale ...................................................................... 51Apteki .......................................................................... 53Komunikacja miejska ................................................ 54Kolej ............................................................................ 56Motoryzacja ............................................................... 58Lotniska ...................................................................... 60Przedszkola ................................................................ 62Szkoły ......................................................................... 64Biblioteki .................................................................... 68Literatura .................................................................... 70Sztuka ......................................................................... 72Muzeum ...................................................................... 75Muzyka ....................................................................... 77Prasa ........................................................................... 79Radio .......................................................................... 82Kino ............................................................................. 84Teatr ............................................................................ 87Dobroczynność .......................................................... 90Finanse ....................................................................... 92Praca i bezrobocie .................................................... 95Wynagrodzenia i ceny .............................................. 97Hotele ......................................................................... 99Jedzenie ...................................................................... 100Restauracje ................................................................ 102Cukiernie, kawiarnie ................................................. 105Używki ........................................................................ 107Czas wolny i wypoczynek ......................................... 110Urlopy ......................................................................... 112Świetlice i domy kultury ............................................ 115Parki ............................................................................ 117Pomniki ....................................................................... 119Sport ........................................................................... 121Koniec epoki ............................................................... 124Bibliografia ................................................................ 126

Od AutOrkIWciąż jest wiele do zrobienia, ale inni mogą się od nas uczyć – donosiły międzywojen-ne lokalne gazety. Może i było w tym sporo przesady, ale i sporo prawdy. Radomianie byli naprawdę przywiązani do swojej małej Ojczyzny, dumni z niej i gotowi do pracy na rzecz jej rozwoju. W dwudziestoleciu międzywojennym w Radomiu powstawały nowe zakłady przemysłowe, ulice, obiekty użyteczności publicznej – to właśnie wtedy m.in. założono kanalizację, wybudowano wodociągi, gazownię i rzeźnię miejską. Ak-tywnie działały partie i społeczne organizacje, tych ostatnich było w mieście ponad 250! W mieście zlokalizowane były siedziby wielu instytucji o zasięgu ponadregio-nalnym, takich jak Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych, Sąd Okręgowy, Dyrek-cja Lasów Państwowych, a do szkół średnich zjeżdżała po naukę młodzież z bliższej i dalszej okolicy. Działało kilka kin, odbywały się przedstawienia teatralne i koncerty nie tylko miejscowych muzyków, ale i uznanych polskich sław. Jednak najbardziej rozsławił Radom Stanisław Wierzbicki. Do jego restauracji, szeroko znanej w Polsce, a nawet za granicą, ściągało najlepsze towarzystwo. To w niej Charles de Gaulle za-jadał się zrazami zawijanymi z kaszą, a prezydent Ignacy Mościcki odbierał lekcje, jak używać cytryny…Lata 1918–1939 to jeden z najlepszych okresów w dziejach miasta. Aby nie odszedł w zapomnienie, co roku w drugi weekend września Ośrodek Kultury i Sztuki „Resursa Obywatelska” proponuje fascynującą podróż w czasie – festyn historyczny „Uliczka Tradycji”. Wszystkich, którzy chcieliby poczuć niezapomniany klimat Radomia z cza-sów II Rzeczypospolitej Polskiej, zapraszam do udziału w nim. A książka ta będzie świetnym jego uzupełnieniem i przewodnikiem po dawnym mieście.

6

Ku Niepodległej

7

Pierwsi AustriAcy w rAdomiu, 1914 r.

Radomscy ochotnicy szykują się do Legionów, sieRpień 1915 R.

Lata I wojny światowej były dla miasta i jego obywateli niezwykle ciężkie. Kilkakrotnie zmieniały się władze

okupacyjne. Już w końcu sierpnia 1914 roku Rosjan, przez lata władających mia-stem, zastąpili Niemcy. Ich rządy jednak trwały zaledwie kilka dni. Traktowali oni miasto jako terytorium wroga i dlatego wycofując się, bez najmniejszych skru-pułów, ogołocili wszystkie magazyny żywnościowe. Kolejna zmiana władzy – w lipcu 1915 roku rejon zajęła armia austro-węgierska – powiększyła chaos. Radomski przemysł, dotąd ściśle powią-zany z rosyjskimi rynkami surowcowymi i rynkami zbytu, prawie zamarł. W podob-nej sytuacji znalazły się zakłady rzemieśl-nicze. Rosły trudności aprowizacyjne. Mimo ciężkich warunków codziennego życia radomianie nie zapominali jednak o najważniejszym – wolnej Polsce. Niedłu-go po objęciu władzy przez Austriaków pierwszy pluton ochotników wymasze-rował z Radomia do Legionów Polskich dowodzonych przez Józefa Piłsudskiego, a wkrótce potem zaczęto tworzyć polskie szkolnictwo podstawowego i średniego szczebla, nad czym czuwała Komisja Szkolna Ziemi Radomskiej. Społeczeń-stwo radomskie skorzystało też z możli-wości wyłonienia delegatów w wyborach

szpitaL Legionowy, Radom, gRudzień 1916 R.

Rady Miejskiej. Zasiedli w niej przedsta-wiciele Narodowej Demokracji (ende-cja), Narodowego Związku Robotnicze-go (NZR) i organizacji żydowskich. Rada od początku silnie akcentowała swoje niepodległościowe dążenia. Aktywni byli działacze Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) Wyzwolenie. W mieście istniały również silne, oczywiście zakonspirowa-

ne, struktury Polskiej Organizacji Wojsko-wej (POW) wyczekującej odpowiedniego momentu, by podjąć akcję zbrojną prze-ciwko okupantom. Na początku 1918 roku na czele POW stanął członek PPS pod-porucznik Józef Marjański, który przewi-dując rychłą klęskę okupantów, jeszcze energiczniej zaczął rozwijać organizację. Nocą z 31 października na 1 listopada w domu członka NZR i adwokata Jana

k u n i e p o d l e g ł e j

Wigury, mieszczącym się u zbiegu ulic Szerokiej i Długiej (dziś ul. Piłsudskiego, róg ul. Traugutta), spotkali się przedsta-wiciele PPS współpracującej z NZR oraz Sądu Okręgowego i samorządu miejskie-go. W trakcie spotkania wyłoniono tzw. Komitet Pięciu w składzie: Stanisław Kel-les-Krauz, Roman Szczawiński i Aleksy Rżewski z PPS oraz Jan Wigura (NZR) i bezpartyjny działacz niepodległościo-wy, ówczesny wiceprezydent Radomia Wacław Dębowski. Komitet powierzył dowództwo wojskowe w mieście Marjań-skiemu i zlecił mu rozbrojenie miejsco-wego garnizonu austriackiego. Działa-nie to było w pewien sposób zamachem stanu. Rada Regencyjna, sprawująca władzę w Królestwie Polskim od września 1917 roku, zalecała, aby rządy w mieście przejął najstarszy rangą, obecny w nim w tym momencie, oficer polski. Tyle że powołana przez cesarzy niemieckiego i austriackiego Rada odbierana była jako twór podporządkowany okupantom i skompromitowany współpracą z nimi. Dlatego w nastawionym bardzo niepodle-głościowo i zdominowanym przez wpływy lewicowej PPS Radomiu zlekceważono jej zalecenia, tym bardziej że wówczas zdecydowaną większość w Radzie miała prawicowa Narodowa Demokracja. 1 listo-pada rozbrojono Austriaków, a 2 listopada Komitet Pięciu proklamował powstanie w Radomiu niepodległej władzy polskiej. Jedynym ustępstwem na rzecz Rady było to, że Komitet Pięciu wyznaczył na komi-sarza rządu, czyli komisarza cywilnego, wskazanego przez nią człowieka – inży-niera Zygmunta Słomińskiego. Radom stał się wolnym miastem. Natych-miast ze wszystkich gmachów państwo-wych zdjęto emblematy obcych mocarstw. Radomianie przejęli również kierownic-two w kluczowych zakładach: w elektrow-ni, na kolei, w magazynach żywnościo-

zniszczone podczas i wojny światowej waRsztaty koLejowe w Radomiu

ŻołnieRze szwadRonu Radomskiego

8

9

k u n i e p o d l e g ł e j

Republika RadomskaJako dzień odzyskania przez Polskę niepodległości przyjmujemy 11 listopada. Wte-dy to Józef Piłsudski przejął od Rady Regencyjnej dowództwo nad wojskiem. Tym-czasem Radom był wolny już od 2 listopada, a miastem rządził tzw. Komitet Pięciu, niezależny od jakiegokolwiek innego w tym czasie ośrodka władzy. Polecił on pod-porucznikowi Michałowi Tadeuszowi Osińskiemu „Brzękowi” utworzenie nowych, polskich oddziałów wojskowych. Tak zrodził się Szwadron Radomski. Lokalny charakter władzy akcentowało np. wywieszenie 2 listopada na gmachu przy ulicy Lubelskiej (obecnie ul. Żeromskiego, gmach Urzędu Miejskiego), gdzie przez lata niewoli urzędował najpierw rosyjski gubernator, a potem austriacki ge-nerał, obok flagi polskiej i robotniczej czerwonej także herbu Radomia. 9 listopada Radom podporządkował się Tymczasowemu Rządowi Ludowemu Republiki Pol-skiej w Lublinie. Wierność Republice Polskiej i Rządowi Tymczasowemu radomia-nie, w tym formowany Szwadron Radomski, ślubowali na placu Konstytucji 3 Maja. Zdaniem miejscowych historyków te kilka dni samodzielnej władzy zasługuje na miano Republiki Radomskiej. Wcześniej niż w całym kraju odzyskaną wolność upamiętniają „dąb wolności”, po-sadzony jakiś czas potem przed Resursą Obywatelską, i znajdujący się pod nim głaz z wyrytą datą: 2 XI 1918 rok.

komitet pięciu ogłasza pRzejęcie władzy w Radomiu

wych. Pierwsze dni wolności były bardzo pracowite. Słomiński wydał wiele pole-ceń, m.in. nakazał karanie spekulantów podbijających ceny żywności (wciąż były bowiem trudności z aprowizacją), zorga-nizowanie milicji i złożenie przez cywi-lów broni w ciągu 24 godzin. W tym czasie z 6 na 7 listopada w Lubli-nie, w opozycji do Rady Regencyjnej, ufor-mował się Tymczasowy Rząd Ludowy Re-publiki Polskiej i to jemu radomski Komitet Pięciu postanowił się podporządkować. Na komisarza rządowego w Radomiu Tymczasowy Rząd wyznaczył Aleksego Rżewskiego, ten zaś mianował Słomiń-skiego starostą. Wojsko nadal podlegało Marjańskiemu. Jak donosiła ówczesna prasa, Już przed południem tłum zapełnił plac, balko-ny, nawet dachy okolicznych kamienic. Około godz. 1 wmaszerowały oddziały wojska, kawalerji i milicji ludowej. Sztan-dary narodowe bratają się z czerwone-mi sztandarami, symbolizując połączenie idei narodu z ideą ludowładztwa. Rotę przysięgi powtarzał najpierw komendant Marjański, a za nim wojsko i radomianie. Następnego dnia przybył do Warszawy Józef Piłsudski, a 11 listopada władzę przekazała mu zarówno Rada Regencyj-na, jak i Tymczasowy Rząd Ludowy.

józef maRjański, dowódca okRęgu wojskowego Radom

pRzejęcie władzy w Radomiu pRzez komitet pięciu