Qua (S¿ h†cc cûa nhà Nho) LuÆn Ng» ñinh Khang Hoåt

ñinh Khang-HoåtM¶t nŠn giáo-døc cho con ngÜ©i

Qua Qua Qua Qua Qua LuÆn LuÆn LuÆn LuÆn LuÆn Ng»Ng»Ng»Ng»Ng»(S¿ h†cc cûa nhà Nho)(S¿ h†cc cûa nhà Nho)(S¿ h†cc cûa nhà Nho)(S¿ h†cc cûa nhà Nho)(S¿ h†cc cûa nhà Nho)

202

1 -

Qua

2

021

- Q

ua

202

1 -

Qua

2

021

- Q

ua

202

1 -

Qua

Lu

Æn

Lu

Æn

Lu

Æn

Lu

Æn

Lu

Æn

Ng»

Ng»

Ng»

Ng»

Ng»

ñi t

ìm m

¶t nŠ

n gi

áoñ

i tìm

m¶t

nŠn

giáo

ñi t

ìm m

¶t nŠ

n gi

áoñ

i tìm

m¶t

nŠn

giáo

ñi t

ìm m

¶t nŠ

n gi

áo d

øc Ü

Öng

lai.

døc

ÜÖng

lai.

døc

ÜÖng

lai.

døc

ÜÖng

lai.

døc

ÜÖng

lai.

ñin

h K

hang

Hoå

t ÑINH KHANG HOˆTTöï Duy Khang

Sinh quaùn: Ninh Bình, VN. * Nguyeân giaûng-vieân:

- Chính Trò taïi Trung Taâm Bieät Chính/XDNT (1964-1967, Vuõng Taøu) - Ban Cao Ñaúng Sö Phaïm Noâng - Laâm - Suùc (1971-1973) - Thanh Tra Nha Hoïc Vuï Noâng Laâm Suùc, Saøigon, (1971-1973). - Chöông trình GED thuoäc Ñaïi Hoïc Coäng Ñoàng Portland (PCC - 1994)

TAÙC PHAÅM ÑAÕ XUAÁT BAÛN:

- Vieät Söû Tröôøng Ca (1994).- Vaán Ñeà Vaên Hoùa Vieät (Vieát chung vôùi Hoaøi Nguyeân, 1994).- Tinh Hoa Söû Vieät, (1999).- Ñieåm Saùch “Phaät Giaùo & Quoác Ñaïo Vieät Nam”, 2002.- Con Ñöôøng Caùch Maïng Vieät - I, (2003).- Baøn veàø Thieân Chuùa Giaùo vaø Tam Giaùo, (2004).- Con Ñöôøng Caùch Maïng Vieät - II, 2006 (Vieát chung trong Nhoùm Nghieân Cöùu Vaên Hoùa Vieät).- Nhöõng Tính Toát & Xaáu cuûa Ngöôøi Vieät (vieát vôùi Ts. VoõQuí Haân, (2005).- Tìm Hieåu Kinh Dòch, (2007).- Hieåm Hoïa Xaâm Laêng & Ñoàng Hoùa cuûa Trung Quoác, (2008)- Hai Doøng Vaên Chöông Vieät: Baùc Hoïc & Bình Daân, (vieát chung vôùi Ts. VoõQuí Haân, (2009)- Teát (vieát chung vôùi Ñinh K. Thanh Haø, (2009).- Baûn Saéc Vieät Nam, (2010)- Thôøi Cuoäc VieätNam & Theá Giôùi (Vieát chung trong Nhoùm Nghieân-Cöùu Vaên Hoùa Vieät), 2010.- Ñaïo Soáng Vieät (Minh Trieát Vieät , (2011)-Vaán Ñeà Vaên-Hoïc Daân Gian (Vieát chung vôùi Nhoùm Nghieân Cöùu Vaên Hoùa Vieät), 2011.- Vaán Ñeà Vieät Ngöõ, vieát chung trong nhoùm Quan Taâm Vieät Ngöõ, (2013).- Neàn Trieát Hoïc VieätNam, 2013).- TÜÖng Quan Chûng T¶c v§i Ngôn Ng» (Vi‰t chung v§i nhóm quan tâm ViŒt Ng», (1916).-NŠn Tri‰t H†c ViŒt Nam (Tri‰t H†c T°ng ThÈ Lš ñông A (2017).

- Ng†n C© Vån Th¡ng (Tu TÜªng Lš ñông A Tuy‹n TÆp) 2018.- Làng ViŒt Nam (2019).- Nh»ng khúc m¡c vŠ LÎch sº và væn-hóa ViŒt. (2020).- Qua LuÆn Ng», Ç‹ tìm m¶t nŠn giáo døc tÜÖng -lai (2021)

BAÙO CHÍ:

* Chuû Nhieäm: - Nguyeät San LUOÁNG CAØY (1963) - Nguyeät San CHÍNH KHÍ (1984)

* Chuû Buùt: Nguyeät San DAÂN YÙ (1995)

ñi tìm ñi tìm ñi tìm ñi tìm ñi tìm M¶t nŠn Giáo Døc tÜÖng lai M¶t nŠn Giáo Døc tÜÖng lai M¶t nŠn Giáo Døc tÜÖng lai M¶t nŠn Giáo Døc tÜÖng lai M¶t nŠn Giáo Døc tÜÖng lai

& Nhu cÀu cäi ti‰n ViŒt ng» & Nhu cÀu cäi ti‰n ViŒt ng» & Nhu cÀu cäi ti‰n ViŒt ng» & Nhu cÀu cäi ti‰n ViŒt ng» & Nhu cÀu cäi ti‰n ViŒt ng»

20212021202120212021

ñinh Khang-HoåtM¶t nŠn giáo-døc cho con ngÜ©iM¶t nŠn giáo-døc cho con ngÜ©i ñinh Khang-Hoåt

Kính dâng thân phøKính dâng thân phøKính dâng thân phøKính dâng thân phøKính dâng thân phø ñinh Duy-Phiên, Ç‹ tÜªng ñinh Duy-Phiên, Ç‹ tÜªng ñinh Duy-Phiên, Ç‹ tÜªng ñinh Duy-Phiên, Ç‹ tÜªng ñinh Duy-Phiên, Ç‹ tÜªngnh§nh§nh§nh§nh§ công Ön Çã dåy cho con ch»công Ön Çã dåy cho con ch»công Ön Çã dåy cho con ch»công Ön Çã dåy cho con ch»công Ön Çã dåy cho con ch»

Nho trong nh»ng næm kháng Nho trong nh»ng næm kháng Nho trong nh»ng næm kháng Nho trong nh»ng næm kháng Nho trong nh»ng næm kháng chi‰n chÓng Pháp (1947-1952). chi‰n chÓng Pháp (1947-1952). chi‰n chÓng Pháp (1947-1952). chi‰n chÓng Pháp (1947-1952). chi‰n chÓng Pháp (1947-1952).

Hoa-kÿ, ngày 6 tháng 12 næm 3020Hoa-kÿ, ngày 6 tháng 12 næm 3020Hoa-kÿ, ngày 6 tháng 12 næm 3020Hoa-kÿ, ngày 6 tháng 12 næm 3020Hoa-kÿ, ngày 6 tháng 12 næm 3020 Con ñinh Khang-Hoåt. Con ñinh Khang-Hoåt. Con ñinh Khang-Hoåt. Con ñinh Khang-Hoåt. Con ñinh Khang-Hoåt.

Qua s¿ h†c cûa nhà Nho Qua s¿ h†c cûa nhà Nho Qua s¿ h†c cûa nhà Nho Qua s¿ h†c cûa nhà Nho Qua s¿ h†c cûa nhà Nho Ç‹ tìm Ç‹ tìm Ç‹ tìm Ç‹ tìm Ç‹ tìm

M¶t nŠn giáo-døc M¶t nŠn giáo-døc M¶t nŠn giáo-døc M¶t nŠn giáo-døc M¶t nŠn giáo-døc tÜÖng-lai tÜÖng-lai tÜÖng-lai tÜÖng-lai tÜÖng-lai

& Nhu-cÀu cäi ti‰n ViŒt ng» & Nhu-cÀu cäi ti‰n ViŒt ng» & Nhu-cÀu cäi ti‰n ViŒt ng» & Nhu-cÀu cäi ti‰n ViŒt ng» & Nhu-cÀu cäi ti‰n ViŒt ng» .

2021 2021 2021 2021 2021


CHÐ÷NG II: ñi tìm m¶t nŠn giáo-døc tÜÖng-lai ..105

VÃn-ÇŠ giáo-døc . . . . . . . . . . . . . . . .. .107II-1/ VÃn nån . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107II-2/ DÎnh nghïa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...108II-3/ Møc-Çích cûa giáo-døc . . . . . . . . . . . 110II-4/ Y‰u-chÌ cûa giáo-døc . . . . . . . . . . . . . .110II-5/ Chu-trình giáo-døc . . . . . . . . . . . . . . .112II-6/Chính-sách giáo-døc . . . . . . . . . . . . . . .112II-7/ BÓn khoa-møc cæn-bän . . . . . . . . . . . .114II-8/ Håch-tâm cûa giáo-døc . . . . . . . . . . . .114II-9/ N¶i-dung ki‰n-thi‰t giáo-døc . . . . . . . 116II-10/Mô-phåm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117II-11/Cách h†c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119II-12/ HŒ -thÓng giáo-døc . . . . . . . . . . . . .120II-13/ HŒ-thÓng h†c ÇÜ©ng . . . . . . . . . . ....121II-14/ Sinh-hoåt giáo-døc . . . . . . . . . . . . . 122II-15/Nh»ng tai-håi cûa nŠn giáo-døc thi‰u tâm ÇÙc . . . . . . . . . . . . . . . . . .123

A- Các nòi giÓng bÎ linh-låc . . . . ...126B- Các b¶-låc bï áp-bÙc . . . . . . . . . 108C- HÆu-quä các cu¶c chi‰n ác-sát.....130D- Kinh-t‰ bóc-l¶t. . . . . . . . . . . . ...133E- Các ch‰ Ç¶ gây phân cách loài ngÜ©i . . . . . . . . . . . . . . . . . ..134

II-16/ Hình tÜ®ng sÓng cá nhân và dât¶c.....141

CHÐ÷NG III/ Ti‰ng ViŒt và nhu-cÀu tu-chÌnh . ...157III / Ch» ViŒt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157III-1/ Giai-Çoån th©i B¡c thu¶c:. . . . . . . . .157

A- MÅu væn MÜ©ng . . . . . . . . . . . . .163B- MÅu væn ViŒt . . . . . . . . . . . . . . .163

III-2/ Ch» Nho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165.III-3/ Ch» Nôm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169III-4/ Giai-Çoån ch» quÓc ng» ... . . . . . . . .172

II III

. . .

III-5/ Nhu-cÀu cÃp thi‰t tu-chÌnh ti‰ng ViŒt mgày nay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183III-6/ Cäi-ti‰n ViŒt ng» . . . . . . . . . . . . . . .191III-7/ Ý-ki‰n cûa 9 sº-gia và nhà nghiên-cÙu

v‰ nguÒn-gÓc ch» ViŒt . . . . . .. . . . 197

CHÐ÷NG IV: M¶t nŠn-täng giáo-døc kiŒn-khang - hoàn thiŒn - nhân bän- ti‰n-b¶

cho tÜÖng lai . . . . . . . ..215IV/ XuÃt-l¶ cho ViŒt Nam . . . . . . . . . . . ..217IV-1/ Tìm vŠ Çåo sÓng ViŒt . . . . . . . . . . . .217IV-2/ ñ¥c-thái ti‰ng ViŒt . . . . . . . . . . . . . .225

* Khái quát . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225* DÍ h†c nhÜng khó sº-døng . . . . . .225*ñÖn âm hay Ça âm . . . . . . . . . . . ..225*ñ¥c-thái: . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 226

IV-3/ NÜ§cNÜ§cNÜ§cNÜ§cNÜ§c, nguyên-lš Çã tåo nên tÜ-tÜªng và n‰p sÓng Ç¥c-thù cûa dân ViŒt . . . 237

Tóm k‰t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..258Phø-løc: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..265

Sách trichd-Ån và tham-khäo . . . . . . . . . . .267Tham-khäo sách ngoåi ng» . . . . . . . . . . . . 268

*

IV I

Møc løc

Thay l©i t¿a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .VCHÐ÷NG I : Cái h†c nhà Nho . . . . . . . . . . . . . . . . 1

I-1/ LÜ®c-sº Kh°ng Tº . . . . . . . . . .. . . .. . ..3A- Thân-th‰ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3B- S¿-nghiŒp .. . . . . . . . . . . . . . . . . . .5

I-2/ T°ng-quan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9I-3/ Ý-nghïa cûa Nho h†c . . . . . . . . . . . . . . 11I-4/ Cách h†c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..11

1- H†c làm ngÜ©i con hi‰u thäo . . . . 212- H†c làm ngÜ©i công-dân tÓt . . . . ..303- H†c làm ngÜ©i quân-tº (quan låi)..344- H†c làm vua . . . . . . . . . . . . . . . . .405- H†c làm thày dåy . . . . . . . . . . . . .46

I-5/ PhÜÖng-cách h†c-tÆp . . . . . . . . . . . . . ..49TrÜ©ng h†c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49ChÜÖng-trình h†c . . . . . . . . . . . . . . .61

I-6/ Hai th¿c-th‹ ViŒt - TÀu tåi Trung Nguyên . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65I-7/ ñÎnh giá tÜ-tÜªng cûa Kh°ng Tº và Nho h†c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72I-8/ Bäng ÇÓi-chi‰u hai nŠn væn-hóa nông nghiŒp v§i du-møc . . . . . . . . . . . . . . ..74I-9/ Væn-hóa ViŒt khác v§i væn-hóa TÀu . . ..77I-10/Nh»ng Çi‹m cÀn tu-b° cho n¶i-dung cûa LuÆn-ng» dùng trong viŒc h†c cûa nhà Nho. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..83I-11/Nh»ng phi‰n-diŒn và nhÆp-nh¢ng gi»a chính nho v§i ngøy nho.. . . . . . . ..89

. . .

Ng¿a HÒ Çem l¡p ÇÀu rÒng. Ng¿a không ra ng¿a, rÒng không ra rÒng! Du-møc khóac áo nhà nông, Khác gì vë cú tô lông phÜ®ng-hoàng!

Duy Khang.


“Xuaát loä cho daân-toäc, quoác-gia, xaõ-hoäi...” Nhö theá, ta thaáynhöõng beá-taéc cuûa xaõ-hoäi seõ laø “xuaát lo ä”cho moät xaõ-hoäithaêng tieán hôn.

“Lòch-söû cuoäc caùch maïng 1789 ôû theá-kyû 18 taïi Phaùpñuû baét-ñaàu naûy maàm töø nhöõng theá-kyû tröôùc vôùi caùc nhaø tötöôûng, caùc trieát-gia nhö Diderot, Montesquieu, J. J.Rousseau,... Nhöõng cuoäc caûi-toå vöôn leân ñoù phaûi laø tieántrình tö-töôûng quan-nieäm cuûa ngöôøi daân phoái-hôïp vôùinhöõng ñieàu-kieän beân ngoaøi xaõ-hoäi goàm caû chuû-quan laãnkhaùch-quan daãn tôùi cuoäc buøng noå, ruõ saïch coõi ñôøi cuõ ñaàymuïc naùt, thoái röõa cuûa nhöõng teä-ñoan, “choïc thuûng maønñen baèng ñaáu-tranh, hy-sinh vaø vun-boài maø ñöa laïi nhöõnghöông thôm, aùnh saùng vaø gioù thoaûng... AÙnh söông mai ñaõthaám-nhuaàn nhöõng tia saùng bình-minh loùng-laùnh, soùngtaân sinh ñang daït-daøo khaép trong loøng ngöôøi.”

Traøn ñaày hy-voïng,

“Tinh söông nguyeät aùnh ñieåm höng thì.”

Muïc-ñích cuûa taäp khaûo-luaän naøy khoâng ngoaøi vieäcmong muoán ñöôïc goùp phaàn nhoû beù trong møc-Çích vàchÜÖng-trình giáo-døc mai sau cho m¶t nÜ©c ViŒt Namsáng-lån tÜÖng-lai.

Kính cÄn,Hoa Kÿ, LÆp Xuân Tân Sûu, 2021.

ñinh Khang-Hoåt

Laéng taâm suy-nghieäm laø caùch suy-nghó laáy muïc ñíchlàm söï thöùc taâm ñeå khoâng bò löøa-gaït, phænh-nònh.Cuoäc ñôøi naøy coù l¡m vieäc, thoaït nhìn thaáy toát ñeïp, nhöngkhi coù thôøi-gian suy-nghieäm, ñoái-chieáu vaøo thöïc-teá thì laïihoaøn-toaøn khoâng nhö ta töôûng-töôïng.Ngöôøi xöa coøn ñöa ra caùch nhìn nhöõng vieäc vaø ngöôøi cuûaquaù-khöù ñeå roài suy-nghieäm cho hieän-taïi. Ñaây cuõng laø caùchgiuùp ta traùnh ñöôïc nhöõng laàm-laãn.

Khi noùi ñeán sai-laàm, chuùng ta laïi thaáy coù nhöõngsai-laàm nheï-nhaøng thoaûng qua, song cuõng coù nhöõng sailaàm maø di haïi laâu-daøi, vaø naëng-neà nhaát laø nhöõng sai laàmveà vaên-hoùa, lòch-söû.

Cöù laáy ngay cuoái theá-kyû 19, vaø thôøi-kyø ñaàu theá-kyû20, chuùng ta ñaõ thaáy coù bieát bao nhieâu laø nhöõng sai-laàmveà lòch-sö,û veà vaên-hoùa daãn ñeán nhöõng haäu-quaû tai haïi choth‰-gi§i. Ngoaøi ra, cho raèng neáu nhö ta maát töï-chuû veàkinh-teá thì chæ vaøi ba keá-hoaïch nguõ nieân laø coù theå ñoåimôùi; neáu maát töï-chuû veà chính-trò thì chæ vaøi ba cuoäc ñaûochính laø phuïc-hoài, nhöng neáu maát töï chuû veà vaên-hoùa thìñieàu naøy phaûi maát nhieàu ñôøi, nhieàu traêm naêm chöa chaéc.Cho neân nhaø tö töôûng Vieät, Lyù Ñoâng A ñaõ caûnh-giaùc trongtaùc-phaåm “Huyeát Hoa”: “Nuoâi trí sinh nhaân taøi, nuoâitaâm sinh thieân taøi, nuoâi thaân sinh noâ taøi”...

Noäi-dung vaø keát-caáu cuûa vaên-hoùa, töï thaân noù laøtoång nghieäp cuûa toaøn-theå loaøi ngöôøi trong doøng soáng lòchsöû xaõ-hoäi vaø thôøi-ñaïi. Cuõng trong doøng suy-nghó ñoù, ngöôøiñaõ quaûng-dieãn lòch-söû vaên-hoùa cuûa loaøi ngöôøi coù ñaëc-trönglaø “Vieát baèng maùu”, söï tieán-trieån cuûa xaõ-hoäi loaøi ngöôøiñöôïc theå-hieän qua bieän-chöùng khoa-hoïc, töø quy-luaät kinh-teá cuûa xaõ-hoäi phaùt-trieån khoâng ngöøng aûnh-höôûng tôùi nhöõng

suy-tö cuûa thôøi-ñaïi, Çoù chính laø nhaân cuûa töông-lai.Vieäc “thay cuõ ñoåi môùi” dieãn-tieán theo chu-kyø voøng

xoaùy troân oác coù nuùt teát. Töø haït nhaân cuûa thôøi-ñaïi ñeå dieãntieán theo ñöôøng voøng ñi leân mô û ra moät xaõ hoäi môùi, 1- (Trích trong Huyeát Hoa cuûa nhaø Tö Töôûng Vieät, Lyù Ñoâng A)

1

VI VII

Bieát thay ñoåi caùch nhìn veà cuoäc soáng vaø lòch-söû seõmang laïi nhieàu baøi hoïc, nhieàu phong-caùch tích-cöïc môùi-meû vaø khoaùng-ñaït.

Dieãn bieán phöùc-taïp lòch-söû vaø vaên-hoùa laø maáu-choátcho cuoäc thaêng tieán cûa loaøi ngöôøi. Vì ñieàu naøy maø ngöôøita ñöa ra nhieàu caùch nhìn, nhieàu dieãn giaûng veà vaên-hoùa,lòch-sö,û daãn ñeán nhöõng chöôùng-ngaïi, xung-ñoät keùo daøi coùkhi haøng theá-kyû, cuøng haøng trieäu ngöôøi guïc ngaõ; lòch-söûloaøi ngöôøi ñaõ vaø ñang traûi-nghieäm.

Laéng taâm suy-nghieäm laø caùch nhìn vaên-hoùa lòchsöû töông-ñoái khaùch-quan, ñuùng-ñaén. Ñaây laø phöông-caùchgaït boû nhöõng roái-raêm trong taâm-hoàn ñeå töø ñoù coù caùi nhìnchính-xaùc veà quùa-khöù, hieän-taïi vaø töông-lai, traùnh ñöôïchôøi-hôït, hoà-ñoà, theo thôøi.

Laéng taâm suy-nghieäm veà caùch laøm saùng caùi taâm,bieát caùch môû loøng mình coøn goïi laø thöùc taâm. Suy-nghieämkhoâng haún laø suy-tö, vì suy-tö nhieàu khi ngaû veà caùi lyù xa-rôøi thöïc-teá, queân maát cuoäc soáng ñang sinh-ñoäng tröôùc maét,khi suy-nghieäm phaûi nhìn vaøo thöïc-taïi, vaøo vaán-ñeà truytìm veà quaù-khöù ñeå ruùt ra keát-luaän cho töông-lai

Thay Lôøi Töïa

VVIII

Ch» Xuân


I-1/ LÜ®c-sº Kh°ng tº

A/ Thân-th‰Thân-th‰Thân-th‰Thân-th‰Thân-th‰ û :

Khoång Töû (551-474 trc C.N.) teân thaät laø KhoångKhaâu, töï Troïng Ni, ngöôøi quaän Xöông Bình nöôùc Loã, naythuoäc mieàn Sôn Ñoâng phía baéc nÜ§c TÀu, thaân phuï laø ThuùcLöông Ngoät, meï laø Nhan Thò;

Khoång Khaâu moà-coâi cha khi leân ba tuoåi. Thieáu thôøithích chôi troø cuùng teá.

Khoång Töû nhaø ngheøo, naêm 19 tuoåi môùi thaønh giathaát (sau boû vôï!), nhaän chöùc uûy-laïi, coi vieäc thoùc luùa trongkho, laïi coi vieäc nuoâi boø ñeå duøng vaøo vieäc cuùng teá. Naêm29 tuoåi ñeán hoïc ôû Laïc aáp, kinh sö nhaø Chu, Khoång Töû ñaõxem-xeùt vaø khaûo-cöùu töôøng-taän veà cheá-ñoä nôi mieáu ñöôøng,cuøng nhöõng nôi teá giao, teá xaõ. Tuïc truyeàn, Khoång Töõ cuõngñeán hoûi Laõo Töû veà leã, vaø hoûi Traùng Hoaønh veà nhaïc.

Sau trôû veà nöôùc Loã, hoïc-troø theo hoïc caøng ngaøy caøngñoâng. Tuy vaäy, vua nöôùc Loã vaãn khoâng duøng oâng.

Naêm 35 tuoåi (517 trc. C.N.), vì nöôùc Loã loaïn laïc,Khoång Töû boû sang Teà. ÔÛ ñaây, baét ñaàu hoïc nhaïc Thieàu, vaøbò quan ñaïi phu laø AÙn Anh deøm-pha, vua Teà khoâng duøngKhoång Töû.

Cho ñeán naêm 50 tuoåi, vua Loã môøi Khoång Töû giöõchöùc Trung Ñoâ Teå ví nhö kinh thaønh thuû doaõn, sau moätnaêm leân chöùc ñaïi tö khaáu (hình-boä thöôïng thö). Ñöôïc 4 naêm,laïi ñöôïc cöû laøm nhieáp töôùng söï, quyeàn nhieáp vieäc chính-tròtrong nöôùc.

Sau vua Loã bò keá phaûn-giaùn cuûa nöôùc Teà, boû beâ vieäctrieàu chính, neân thaøy troø Khoång Töû ruû nhau boû Loã sang Veä,roài sang Traàn, sang Toáng, tieáp lang-thang sang nöôùc Trònh(phía baéc Hoà Nam baây giôø). Sau laïi trôû veà Veä

2 3

ChÜÖng I ChÜÖng I ChÜÖng I ChÜÖng I ChÜÖng I

Cái h†c Cái h†c Cái h†c Cái h†c Cái h†c

NHA NHONHA NHONHA NHONHA NHONHA NHO * * * * *

( ( ( ( ( Nho h†c trong th©i xÜa. Nho h†c trong th©i xÜa. Nho h†c trong th©i xÜa. Nho h†c trong th©i xÜa. Nho h†c trong th©i xÜa. ))))) ñôi diŠu cÀn suy xét vŠ Kh°ng Tº: ñôi diŠu cÀn suy xét vŠ Kh°ng Tº: ñôi diŠu cÀn suy xét vŠ Kh°ng Tº: ñôi diŠu cÀn suy xét vŠ Kh°ng Tº: ñôi diŠu cÀn suy xét vŠ Kh°ng Tº:

1- Tº vi‰Tº vi‰Tº vi‰Tº vi‰Tº vi‰t: Duy n» tº d» ti‹u nhân vi nan dÜ«ng dã, cÆn chi t¡c bÃttôn, viÍn chi t¡c oán. (ChÌ có phø-n» và ti‹u-nhân là khó dÆy nhÃt,gÀn thì h† thi‰u tôn-kính, cách xa thì h† oán-giÆn)

(LuÆn Ng»/Thiên 17, bài 24)2- ‘Kh°ng tº nói:Kh°ng tº nói:Kh°ng tº nói:Kh°ng tº nói:Kh°ng tº nói: ñåo quân tº có ba ÇiŠu mà ta ch£ng làm ÇÜ®cm¶t, ngÜ©i nhân không lo buÒn, kÈ trí chöa laøm ñöôïc; phaän laømem phaûi kính nhöôøng anh, ta chöa laøm ñöôïc; Cho ñeán phaän

baèng höõu, tröôùc phaûi ra giuùp bån, ta cuõng chöa laøm troïn…).Chính Khoång Töû cuõng chöa daùm nhaän laø baäc thaùnh, thì

taïi sao laïi toân oâng laøm thaùnh? – Töû vieát: “Nhöôïc thaùnh döõ

nhaân, taéc ngoâ khôûi caûm.” (Nhö laøm baäc thaùnh vaø baäc nhaân thìta haù daùm (Luaän Ngöõ – Thuaät Nhi) .

Di aûnh Khoång Töû

14


H†c mà không thÃy tÙc-tûi, vì chÜa hi‹u ra ÇÜ®cÇiŠu Çã h†c; cÛng nhÜ hÆm-h¿c vì chÜa nói ra ÇÜ®c ÇiŠumình Çã h†c, và khi h†c không bi‰t suy tØ Çi‹m này raÇi‹m n†, thì Kh°ng T» không còn cäm-húng Ç‹ chÌ bäoti‰p.

Khi giäng-dåy, hay ÇÓi-thoåi v§i môn sinh, Kh°ngTº tùy theo tâm-lš hay trình-Ç¶ cûa m«i môn-sinh mà chÌbäo, nên cùng m¶t vÃn-ÇŠ mà ta thÃy có nhiŠu câu trä-l©ikhác nhau.

Kh°ng Tº nêu rõ 5 møc -tiêu cûa giáo-døc: Dåylàm ngÜ©i, dåy làm công-dân, chÌ cách làm quan (quân-tº), ÇÙc làm vua, và Çåo làm thày.

Ch» ‘LÍ’ ÇÜ®c chú-tr†ng ª kh¡p nÖi, m†i lúc, “Gi» lÍ mà Çåt ÇÜ®c qúy ª s¿ hài-hòa. ñåo trÎ nÜ§ccûa vua chúa th©i trÜ§c, viŒc l§n nhÕ ÇŠu thuÆn theo s¿hài-hòa. NhÜng n‰u chÌ bi‰t hài-hòa, mà không lÃy ch»‘lÍ’Ç‹ ràng-bu¶c thì không lÃy gì bŠn ch¥t.”

Theo Kh°ng Tº: NgÜ©i xÜa h†c cho mình, Ç©i nayh†c vì ngÜ©i.”

Nói cách khác: NgÜ©i xÜa Çi h†c là tu thân, rÒi ragiúp nÜ§c Ç‹ th¿c-hành tri-thÙc. Nay thiên-hå Çi h†c Ç‹ lÃyb¢ng cÃp, cho ngÜ©i ta bi‰t mình. H†c vì danh l®i.

1- Tº vi‰t: BÃt phÅn bÃt khäi, bÃt phÌ bÃt phát, cº nhÃt ngung bÃtdï tam ngung phän, t¡c bÃt phøc dã. Tº nói: KÈ nào chÜa uÃt-Ùcvì chÜa hi‹u ÇÜ®c thì ta không g®i mª cho. KÈ Çã ÇÜ®c ta chÌcho m¶t góc mà ch£ng bi‰t t¿ xét ra ba góc kia thì ta ch£ng dåycho nó n»a. (LuÆn Ng»/ Thiên 7- bài 8)

2- H»u tº vi‰t : LÍ chi døng, dï hòa vi qúy. Tiên vÜÖng chi Çåo.tÜ vi mï, ti‹u Çåi do chi, h»u sª bÃt hành. Tri hòa nhi hòa, bÃt dï‘lÍ’ ti‰t chi, diŒc bÃt khä hành dã. (LuÆn Ng», thiên 1, bài 12)

3- Tº vi‰t: C° chi h†c giä vi k›, kim chi h†c giä vi nhân. (LuÆn Ng»/ Thiên 14-24)

2

1

3

6 7

Kh°ng Tº rÃt t¿-hào vŠ vai-trò giáo-døc cûamình. Trong khi bÎ vây khÓn ª ÇÃt Khuông, Kh°ng TºÇã hùng-hÒn và dõng-dåc: Vua Væn vÜÖng Çã mÃt Çi,ch£ng phäi LÍ nhåc væn-hóa ÇŠu còn ª nÖi ta cä Ü? N‰utr©i muÓn hûy-diŒt nŠn væn-hóa này, thì sao vua VænvÜÖng mÃt Çi låi ûy-thác ta n¡m lÃy làm chi? Còn n‰utr©i không muÓn mÃt nŠn væn-hóa này thì ngÜ©i Khuônglàm gì ÇÜ®c ta.

Khoång Töû qua ñôøi vaøo naêm 474 trc. C.N., thoï77 tuoåi.

1- “Tº uš Ü Khuông, vi‰t: Væn vÜÖng kÿ m¶t. Væn bÃt tåi tÜ hÒ?TÜ væn dã. Thiên chi vÎ táng Ü væn dãhiên chi tang thÜÖng tÜ vændã, hÆu tÜ dã bÃt Ç¡c dï Ü tÜ væn dã. Thiên chi vÎ táng Ü væn dã.Khuông nhân kÿ nhÜ dÜ hà? (LuÆn Ng»/Thiên 17, bài 24)

Khoång Töû 551-474 trc. T.L.

Cuoäc ñôøi Khoång Töû: 4 ñöùc tính toát nôi Khoång Töû:-Tam thaäp nhi laäp. * Voâ ngaõ (Khoâng chæ bieát coù ta).-Töù thaäp nhi baát hoaëc. * Voâ yù. (khoâng ñaët saün yù rieâng)-Nguõ thaäp nhi tri thieân meänh. * Voâ coá, (Khoâng caâu neä, coá chaáp)-Luïc thaäp nhi nhó thuaän. * Voâ taát, [Khoâng traùi töï-nhieân,-Thaát thaäp tuøng taâm sôû duïc, khoâng khuaát-taát (luoàn cuùi)] baát du cuû.

Thaäp Trieát

Ñöùc Haïnh Chính Trò Vaên Hoïc Ngoân Ngöõ

Nhan Uyeân Nhieãm Höõu Töû Du Teá Ngaõ Maãn Töû Khieân Quùy Loä Töû Haï Töû Coáng Nhieãm Baù Ngöu Troïng Cung

Töù Phoái (Thôø cuøng vôùi Khoång Töû): Nhan Töû - Taêng Töû Töû Tö - Maïnh Töû

Thaát Thaäp Töû

Trong soá 3000 moân-sinh, coù 70 vò troïn-veïn tin-phuïc

Khoång Töû.

1

3

B/ S¿ nghiŒpB/ S¿ nghiŒpB/ S¿ nghiŒpB/ S¿ nghiŒpB/ S¿ nghiŒp:

Trong sách LuÆn Ng» có ghi: “M¶t ngÜ©i ª làngñåt Hång nói: Kh°ng Tº thÆt là vï-Çåi, ngÜ©i h†c r¶ng,nhÜng rÃt ti‰c ch£ng có chÙc danh gì! Kh°ng Tº ngheÇÜ®c, nói v§i h†c-trò: Ta làm ÇÜ®c cái gì Ü? Ta Çánh xehay là b¡n cung? Thôi, ta làm nghŠ Çánh xe vÆy ”?

ñ§i v§i chính mình, Kh°ng Tº không bao gi©m¡c 4 sai lÀm: ChÌ d¿a vào š riêng, áp-Ç¥t phán-Çoán,cÓ chÃp, t¿ cho mình là Çúng, và theo Kh°ng Tº: BÆcquân tº æn ch£ng cÀu no, ch‡ ª không cÀn an-toàn quámÙc, làm viŒc thì minh-mÅn, mà l©i nói thì thÆn-tr†ng,là kÈ chính-Çáng, có th‹ g†i là ngÜ©i hi‰u h†c.’

VŠ giáo-døc, Kh°ng Tº không bàn Ç‰n chuyŒn kÿ-quái,

båo l¿c, phän loån, quÌ thÀn, và lÃy bÓn ÇiŠu ÇÈ dåy: Vænh†c, ÇÙc-hånh, trung-thành, và tín-nghïa.

Kh°ng Tº lÃy ngay ÇiŠu cø-th‹ Ç‹ giáo-døc mônÇŒ, nhÜ câu nói: ba ngÜ©i cùng b¶ hành ÇŠu là thày ta.

1- (ñåt Hång Çäng nhân vi‰t: ñåi tai Kh°ng tº! Bác h†c nhi vô sªthành danh. Tº væn chi.vi môn ÇŒ,: Ngô hà chÃp, chÃp ng¿ hÒ?chÃp xå hÒ? Ngô chÃp ng¿ hï. Không có danh. Làm nghŠ Çánhxe ? Làm nghŠ b¡n cung? -Ta làm nghŠ dÅn ÇÜ©ng cho thiên hå.

2- Tº tuyŒt tÙ: vô š, vô tÃt, vô cÓ, vô ngã.

(LuÆn Ng», Thiên 9 , bài 1 )3- Quân tº th¿c vô cÀu bão, cÜ vô cÀu an, mÅn Ün s¿ nhi thÆn Üngôn, t¿u h»u Çåo nhi chính yên - khä vÎ hi‰u h†c dã dï.

(LuÆn Ng», thiên 1 bài 14)

4- Tº bÃt ng»: quái, l¿c, loån, thÀn. (LuÆn Ng»/Thiên 7-bài 21)

5- Tº dï tÙ giáo: væn, hành, trung. tín. (LuÆn Ng»/ Thiên 7 bài 25)6- -Tº vi‰t: Tam nhân hành, tÃt h»u ngã sÜ yên. Tråch kÿ thiŒn giänhi tùng chi. kÿ bÃt thiŒn giä nhi cäi chi.

(LuÆn ng» /Thiên 7-22)

2

4

5

6

58

1


Leâ Thaùnh Toân, vôùi “Quyønh Uyeån Cöûu Ca” taïo ra neànthô vaên Hoàng Ñöùc ñoäc-laäp veà ngoân töø.

- Nho hoïc qua thô vaên cuûa Lyù Thöôøng Kieät, “Nam quoác sôn haø Nam ñeá cö...”

hay Chuù Ñaùo xoùm Ñình leân vôùi tôù, OÂng Töø trong xoùm laïi cuøng ta...

cuûa Tam Nguyeân Yeân Ñoå thaät laø chöõng-chaïc, hoøa-nha,õ ñöôïm höông-vò daân-toäc.

Coøn caâu naøo “trung-chính”, “ñoân-haäu” toû saùngnhö ñoaïn “Vieäc nhaân nghóa coát ôû an daân - Quaân ñieáuphaït chæ vì khöû baïo...” trong Bình Ngoâ Ñaïi Caùo...?

-Tinh-thaàn Laõo - Trang cuõng baøng-baïc ôû BaïchVaân cö-só, yù lôøi thaät laø thanh-nhaõ, tieâu-dao.

- Ñaäm neùt Phaät giaùo, chaùn-ngaùn traàn ai ôû“Cung Oaùn Ngaâm Khuùc”. Phaät giaùo ñaõ ñi vaøo dôøi,teá-ñoä chuùng sinh:

Khi troáng giuïc, luùc chuoâng doàn,Tieáng chuoâng laãn tieáng ru con toái ngaøy...

(Truyeän Quan AÂm Thò Kính)

- Ñaày ñuû phong-vò Vieät hoøa vôùi Tam Giaùo roähoa ôû Chinh Phuï Ngaâm.

- Vuùt leân ñænh cao ôû Ñoaïn Tröôøng Taân Thanhtoång-hôïp caû Phaät - Laõo - Khoång.

ÔÛ phaàn “hình nhi haï”, thì ai cuõng thaáy tinh-thaàn “Vaïn vaät ñoàng nhaát the å ” ñöôïc bình-daân-hoùathaønh “Dó hoøa vi quùy” nôi moïi ngöôøi daân.

Vaäy chuùng ta thöû tìm xem nhöõng gì laø tinh-hoa trong Nho hoïc?

*

I-3/ YÙ Nghóa cuûa Nho Hoïc:

Chuõ “Nho” thoâng-thöôøng coù ba nghóa, vaø moãinghóa tuøy theo caùch vieát:

- Chöõ “nho” vieát vôùi boä “nhaân ñöùng” õ beânchö “nhu” laø ngöôøi hoïc-troø, nhö nho só, nho sinh, nhophong, nho giaùo, nho thuaät, v.v...

- Chöõ “Nho” khoâng coù “nhaân ñöùng ôû beân traùi(chæ ngöôøi) ñoïc laø “nhu” nghóa laø caàn duøng, nhu-yeáu.quaân nhu.

- Chöõ “nhu” (goàm chöõ “maâu” (caùi giaùo) vôùiboä “moäc” ôû döôùi, coù nghóa laø meàm-maïi, nhu-nhuyeãn,nhu-thuaän, nhu-nhöôïc.

I-4/ Saùch hoïc:Nho hoïc truyeàn vaøo Vieät Nam ñi ñoâi vôùi chính

saùch ñoâ-hoä cuûa ngöôøi Taàu. Naêm 1070, vua Lyù ThaùnhToâng ñaõ cho xaây vaên mieáu ñeå toân thôø Khoång Phu töû,laäp quoác-töû-giaùm cho con em trong nöôùc hoïc-taäp kinhñieån Nho giaùo. Tö-töôûng cuûa Nho giaùo naèm trongcaùc kinh saùch:

1

10 11

i-2/ Toång Quan:

Vaøo haäu baùn theá-kyû XIX, nhaø thô Traàn TeáXöông ñaõ than-thôû:

Caùi hoïc nhaø Nho ñaõ hoûng roài! Möôøi ngöôøi ñi hoïc, chín ngöôøi thoâi.

Cho ñeán naêm 1918, thi-cöû baèng chöõ Nho bòchaám döùt, vaø ñöôïc thay theá baèng loái hoïc chöõ “Quoácngöõ”, Taây hoïc, roài ñeán caùi hoïc Maùc-xít, Leânin, MaoTraïch-Ñoâng, caùi hoïc “troàng ngöôøi ” theo kieåu Hoà ChíMinh, vaø taäp-ñoaøn “ñænh cao trí tue ä”, caùi hoïc thò-tröôøng theo ñònh höôùng Xaõ-hoäi chuû-nghóa... töôûng ñaõthoûa-maõn theo thôøi-ñaïi, nhöng tieác thay: daân tình ngaøymoät ñieâu-ñöùng, thanh-nieân thôøi-ñaïi ngaøy caøng maáthöôùng ñi, xaõ-hoäi theâm loaïn-ly, tình ngöôøi caøng sa-suùt,...! tieáng thôû-daøi naõo-nuoät ñaâu-daâu cuõng nghethaáy, maét ngöôøi ngô-ngaùc, maët ngöôøi thaãn-thôø, ai cuõnglaéc ñaàu khi hoûi veà “töông- lai daân-toäc”!

Trong chieàu höôùng “tìm veà nguoàn” ñeå tìm hieåunhöõng “caùi hay”, “caùi dôû ” mong boå-tuùc cho caùi nhìnveà töông-lai, nay chuùng ta thöû tìm hieåu “Caùi Hoïc NhaøNho” xöa nhö theá naøo, maø trong quaù-trình lòch-söû Vieätñaõ khoâng thieáu nhöõng trang söû oai-huøng vaø saùng choùi.Nhôø vaäy, duø traûi nhieàu naêm Baéc thuoäc, nhieàu naêmTrònh - Nguyeãn phaân tranh, traêm naêm bò Phaùp ñoâ-hoä.nhieàu chuïc naêm ñaát nöôùc tan hoang, theá ù maø nöôùcVieät vaãn tröôøng-toàn, daân Vieät vaãn haøo-haõnh coøn laøngöôøi Vieät Nam, khoâng bò ngoaïi hoùa, duø keû thuø ñaõduøng moïi manh taâm ñeå ñoàng hoùa.

Rieâng laõnh-vöïc vaên-hoïc, ta thaáy aûnh-höôûngtam giaùo ñaõ löu laïi trong thô vaên qua caùc trieàu-ñaïi.Baét ñaàu coù quy-cuû töø Lyù qua Traàn, vaø ñaõ nôû hoathôøi Haäu Leâ vôùi “Nhò thaäp baùt tuù” cuûa Tao Ñaøn

-“Minh Taâm Böûu Giaùm”: Taám göông baùu soisaùng coõi loøng. Noäi-dung söu-taäp caùc caâu caùch-ngoâncuûa caùc baäc thaùnh hieàn. Saùch chia laøm 20 thieân.

Thí duï trích maáy caâu trong thieân thöù nhaát: “KeáThieän”:

AÂm: Töû vieát: “ Vi thieän giaû, thieân baùo chi dóphuùc; vi baát thieän giaû, thieân baùo chi dó hoïa.” (ÑöùcKhoång töû noùi: “Ngöôøi laøm ñieàu thieän thì trôøi giaùngphuùc - Laøm ñieàu chaúng laønh thì trôøi giaùng tai-vaï.)

- “Minh Ñaïo Gia Huaán”: Nhan saùch coù nghóalaø “Saùch daïy trong nhaø cuûa Minh Ñaïo “ (Minh Ñaïolaø danh hieäu cuûa Trình Hieäu ñaäu tieán-só, laøm quan ñôøiToáng Thaàn Toân (1068-1086). Saùch goàm 500 caâu thô.Ñeàu laø nhöõng lôøi khuyeân-raên veà luaân-thöôøng ñaïo-lyù,vaø chæ baûo veà caùch tu thaân xöû the á .

Thí duï: “ Khai quyeån höõu ích, chí giaû caùnhthaønh (Môû saùch coù ích, ngöôøi coù chí thì neân)

Hay: Giaùo phuï sô lai; giaùo töû anh haøi (Daïy vôï luùc môùi veà; daïy con töø luùc coøn thô.)Hoaëc: Haøm huyeát phuùn nhaân, tieân oâ ngaõ khaåu

(Ngaäm maùu phun ngöôøi, tröôùc baån mieäng mình)...

“Tam Töï Kinh”: Saùch ba chöõ, vì caùc caâutrong saùch ñeàu coù ba chöõ. Caùc chöõ cuoái caâu chaünñeàu coù vaàn, vaø cöù hai vaàn traéc laïi ñoåi sang vaàn baèng.Saùch truyeàn raèng do Vöông ÖÙng Laân ñôøi nhaø Toángsoaïn ra.

- “Hieáu Kinh” cuûa Taêng Töû, trong ñoù cheùplôøi cuûa Khoång Töû daïy veà ñaïo hieáu; thoâng-duïng hônlaø cuoán, “Minh Ñaïo Gia Huaán” vaø Tam Töï Kinh.Toaøn saùch goàm 358 caâu, baûy ñoaïn:

* Ñoaïn 1 : Noùi veà tính ngöôøi.

912


(nhaø Haï 2205-1776 trc. T.L.) ,Vaên vöông (nhaø Chu1122 - 770 trc. T.L.), Chu Coâng (con vaên vöông), vaøKhoång Töû (551-479 trc. T.L.) hoaøn thaønh. Luùc ñaàuchöa coù chöõ vieát, hoï Baøo Hy (Phuïc Hy) ngöûng xemtöôïng trôøi, cuùi xem lyù ñaát, quan-saùt daáu veát chimmuoâng cuøng nhöõng thoå nghi ôû ñaát - Gaàn thì laáy thaânmình, xa thì laáy caùc vaät maø vaïch ra baùt quaùi. (Coågiaû, Phuïc Hy thò chi vöông thieân haï daõ, ngöôõng taécquan töôïng ö thieân, phuû taéc quan phaùp ö ñiaï, quanñieåu thuù chi vaên, döõ ñiaï chi nghi, caän thuû chö thaân,vieãn thuû chö vaät, ö thò taùc “baùt quaùi” ...(Dòch Kinh -Heä Töø haï, chöông II)

Phuïc Hy ñaõ duøng gaïch lieàn ___ chæ döông (+)vaø vaïch ñöùt __ __ chæ aâm (-).

Ñeán ñôøi Haï, Ñaïi Vuõ ñi trò thuûy soâng Laïc Thuûybaét ñöôïc con ruøa thaàn, treân mai coù ghi ñoà hình. ÑaïiVuõ cheùp laïi goïi laø “Laïc thö ”. Töïa vaøo “laïc thö ”,Ñaïi Vuõ laäp ra Hoàng Phaïm Cöûu Truø (9 pheùp trongkhuoân maãu toå-chöùc xaõ-hoäi).

Tieáp theo laø Vaên vöông (1185 - 1135 trc.T.L.) khi bò vua Truï (nhaø AÂn) caàm tuø taïi nguïc DöõuLyù, oâng ñaõ ñieàu-chænh “Tieân Thieân Baùt Quaùi” thaønh“Haäu Thieân Baùt Quaùi”, oâng laøm theâm lôøi “soaùn”döôùi saùu möôi tö queû.

Tieáp theo laø Chu Coâng laøm haøo töø (lôøi chomoãi haøo, moãi neùt trong moät quaùi goïi laø haøo, toång-coäng 64 queû x 6 = 384 haøo).

Kinh Dòch tuy ñaõ bieåu daïng thaønh vaên-töï, nhöngyù nghóa saâu xa khoù hieåu, Khoång Töû (?) môùi thíchnghóa theâm, goàm 10 truyeän, goïi laø “thaäp döïc”.

1- Döông Quaûng Haøm, “Vieät Nam Vaên Hoïc Söû Yeáu”, Boâ Giaùo Duïc/Trung Taâm Hoïc Lieäu xuaát baûn, in laàn thöù möôøi 1968.

1

-

Chính phong goàm nhöõng baøi töï trong cung ñieänthieân-töû truyeàn ra ngoaøi, vaø Bieán phong goàm nhöõngbaøi haùt cuûa 13 nöôùc chö-haàu.

. Tieåu nhaõ: Nhaõ nghóa la ø chính-ñính, goàmnhöõng baøi haùt nôi trieàu-ñình. Tieåu nhaõ chæ nhöõng baøiduøng trong tröôøng-hôïp thöôøng khi coù yeán tieäc.

. Tuïng: Nghóa laø khen (ca-tuïng), goàm caùc baøingôïi khen caùc ñôøi vua tröôùc, duøng ñeå haùt nôi mieáuñöôøng.

Theå vaên trong Kinh Thi vieát theo loái thô boán(4) chöõ, thænh-thoaûng coù caâu 3 hoaëc 5 chöõ, vaø theo ba theå: Höùng (nhaân caûm-xuùc ngoaïi vaät maø phaùt ra),phu ù (phoâ baøy, moâ-taû) vaø tyû (so-saùnh, muoán noùi yù gìkhoâng noùi thaúng maø möôïn söï vaät ôû ngoaøi laøm tyûngöõ).

Toång-quan veà Kinh Thi, nhö Khoång Töû ñaõ noùi:“Thi tam baùch, nhaát ngoân dó teá chi, vieát: Tö voâ

taø” (Caû ba traêm thieân kinh Thi, chæ moät caâu coù theåbao goàm: Khoâng nghó baäy.) vaø ích-lôïi cuûa Kinh Thiôû choã laø xem Kinh Thi coù theå laøm phaán-khôûi ñöôïc yùchí, xem xeùt ñöôïc vieäc hay, dôû, hoøa-hôïp vôùi ngöôøi,baøy-toû noãi saàu oaùn, gaàn thì hoïc vieäc thôø cha, xa thìhoïc vieäc thôø vua, laïi bieát ñöôïc nhieàu teân cuûa chimmuoâng, coû caây. (Thi khaû dó höng, khaû dó quan, khaû dóquaàn, khaû dó oaùn, nhó chi söï phuï, vieãn chi söï quaân, ñathöùc ö ñieåu thuù, thaûo moäc chi danh.).

“Kinh Thö” (nghóa ñen laø ghi cheùp) do Khoångtöû söu-taäp caùc ñieån (pheùp taéc), moâ (möu-löôïc, keá-saùch), huaán (daïy-doã), caùo (lôøi truyeàn baûo), theä (lôøiraên baûo töôùng só), meänh (meänh leänh) töø thôøi NghieâuThuaán ñeán Ñoâng Chu.

- “Kinh Dòch”: Theo truyeàn-thuyeát, Kinh Dòchlaø do caùc vò Phuïc Hy (4477- 4363 trc. T.L.), Ñaïi Vuõ

1

14 15

* Ñoaïn 2 : Boån-phaän con treû. * Ñoaïn 3 : Caùc ñieàu thöôøng-thöùc. * Ñoaïn 4 : Noùi veà caùc saùch hoïc: Hieáu Kinh,

Töù Thö, Nguõ Kinh, Nguõ töû, chö söû. * Ñoaïn 5 : Keå caùc trieàu töø ñaàu ñeán Nam -

Baéc trieàu. * Ñoaïn 6 : Keå göông caùc ngöôøi chaêm hoïc. * Ñoaïn 7 : Maáy lôøi khuyeân chaêm hoïc. Thí duï: Döôõng baát giaùo, phuï chi quaù.

Giaùo baát nghieâm, sö chi noïa. Töû baát hoïc, phi sôû nghi; AÁu baát hoïc, laõo haø vi...(Nuoâi maø chaúng daïy, loãi ngöôøi cha. Daïy

maø chaúng nghieâm, do söï löôøi cuûa thaøy. Ngöôøi conmaø khoâng hoïc laø loãi ñaïo laøm con. Treû maø khoâng hoïc,giaø laøm gì ?...)

* Nguõ Kinh (Naêm Kinh): Goàm caùc Kinh: KinhThi, kinh Thö, kinh Dòch, kinh Leã vaø kinh Xuaân Thu.

- “Kinh Thi” voán laø nhöõng baøi ca-dao nôi thoânqueâ vaø nhaïc chöông ôû trieàu mieáu ñem haùt khi coùyeán tieäc vaø teá leã veà ñôøi thöôïng-coå.

Nguyeân tröôùc coù ñeán ba ngaøn thieân, sau KhoångTöû löïa laáy hôn ba traêm (305) thieân, saép ñaët thaønhboán phaàn: Quoác phong, Tieåu nhaõ, Ñaïi nhaõ vaø Tuïng.

. Quoác phong: Nhöõng baøi ca-dao cuûa caùc chö-haàu ñaõ ñöôïc nhaïc quan trieàu-ñình söu-taäp. Quoácphong goàm taâm cuõng nhö ôû phía caûnh töùc laø “muùagaäy thaàn”. Bôûi vaäy hieän-töôïng “Giaùng Long phuïc hoå” laø neáp soáng sinh-hoaït hôïp lyù, hôùp söï, dung-hoøa tình-caûnh, neân ñöôïc goïi laø “Hoøa Hôïp Tieân Long”....

Ñaïi nhaõ: Chæ nhöõng baøi haùt duøng trong nhöõngtröôøng-hôïp quan-troïng nhö khi thieân-töû (vua trung-öông) hoïp caùc chö-haàu, hoaëc teá leã.

Xöa nay, ña soá caùc nhaø Nho ñaõ duøng Kinh Dòchnhö laø saùch tham-khaûo veà “boùi-toaùn”, coi ñiaï-lyù, vaøy hoïc. Ngoaøi ra Kinh Dòch khoâng nhöõng laø coå thö KinhDòch tuy ñaõ bieåu daïng thaønh vaên-töï, nhöng yù-nghóasaâu-xa khoù hieåu, Khoång Töû (?) môùi thích nghóa theâm,goàm 10 truyeän, goïi laø “thaäp döïc”.

Xöa nay, ña soá caùc nhaø Nho ñaõ duøng Kinh Dòchnhö laø saùch tham-khaûo veà “boùi-toaùn”, coi ñiaï-lyù, vaøy hoïc. Ngoaøi ra Kinh Dòch khoâng nhöõng laø coå thö laâuñôøi nhaát ôû AÙ Ñoâng, maø coøn laø moät kho-taøng chöùachaát nhieàu tö-töôûng thaâm saâu veà trieát-hoïc cuõng nhöxaõ-hoäi hoïc.

“Kinh Leã” (Leã kyù): Saùch cheùp caùc leã nghitrong gia-ñình, höông ñaûng vaø trieàu-ñình.

- “Kinh Xuaân Thu”: Nguyeân laø söû kyù nöôùcLoã do Khoång töû san ñònh laïi. Saùch cheùp coâng vieäctheo theå bieân nieân (ghi theo naêm) töø naêm ñaàu ñôøi LoãAÅn Coâng ñeán naêm thöù 15 ñôøi Loã Ai Coâng (622 ñeán481 trc. T.L.).

Sau khi hoïc heát “Töù Thö”, “Nguõ Kinh” hoïctheâm saùch “Chö Tö û” nhö : Tuaân Töû, Döông Huøng, LaõoTöû, Trang Töû cuøng Phaät hoïc. Toùm laïi coù 3 heä thoánggiaùo-döôõng vaø nhaân-sinh:

- Nhaäp theá, laäp thaân, teà gia, trò quoác, bìnhthieân haï thì coù “Khoång hoïc”.

- Xuaát theá: Laäp ñöùc, laäp coâng, laäp ngoân thìcoù Laõo hoïc, Trang Töû vaø Phaät hoïc.

Thaät laø khaù phoùng-khoaùng, thu-thaäp nhieàuluoàng tö-töôûng.

Töù Thö (Boán saùch), goàm: Ñaïi Hoïc, TrungDung, Maïnh Töû, Luaän Ngöõ,.

- Ñaïi Hoïc: Saùch naøy coát daïy ñaïo cuûa ngöôøi

1316


“Trí Trung Hoøa, thieân ñiaï vò yeân, vaïn vaät duïc yeân.”(Coâng duïng cuûa ñöùc Trung, ñöùc Hoøa laø trôøi ñaát anhoøa, vaïn vaät phoàn vinh.).

Maïnh Töû: Teân saùch chính laø teân cuûa taùc-giaû.Saùch goàm coù 7 thieân: Baøn veà tính ngöôøi (tính thieän),toàn taâm döôõng khí, vöông ñaïo treân ñöôøng chính-trò(chuû-truông nhaân nghóa), kinh-teá (bình saûn).

Thí duï: Löông Hueä Vöông, Chöông thöôïng.

“Maïnh Töû kieán Löông Hueä vöông. Vöông vieát:Taåu baát vieãn thieân lyù nhi lai, dieäc töông höõu

dó lôïi ngoâ quoác hoà ? Maïnh Töû ñoái vieát: “Vöông haøtaát vieát lôïi? Dieäc höõu nhaân nghóa nhi dó hyõ.”

Vöông vieát: Haø dó lôïi ngoâ quoác ? Ñaïi phu vieát:Haø dó lôïi ngoâ gia ? Só, thöù nhaân vieát: Haø dó lôïi ngoâthaân? Thöôïng haï giao chinh lôïi, taát quoác nguy hyõ.

Vaïn thaëng chi quoác, thí kyø quaân giaû, taát thieânthaëng chi gia. Thieân thaëng chi quoác, thí kyø quaân giaûtaát baùch thöøa chi gia. Vaïn thuû thieân yeân, thieân thuûbaù yeân, baát vi baát ña hyõ. Caåu vi haäu nghóa nhi tieânlôïi, baát ñoaït baát yeåm!

Vò höõu nhaân nhi dó kyø thaân giaû daõ. Vò höõu nghóanhi haäu kyø quaân giaû daõ. Vöông dieäc vieát nhaân nghóanhi dó hyõ. Haø taát vieát lôïi ?”

Nghóa: Maïnh töû yeát-kieán vua Hueä vöông nöôùc

Löông. Vua hoûi: “Cuï chaúng ngaïi ñöôøng xa maø ñeánñaây, aét coù phöông-phaùp chi ñeå laøm ích-lôïi (phuù cöôøng)cho nöôùc toâi chöù ?

Thaøy Maïnh thöa: “Nhaø vua haø taát noùi ñeán lôïi,chæ neân noùi ñeán nhaân nghóa maø thoâi. Neáu ôû treân baäcquoác vöông noùi raèng: “Coù caùch gì ñeå laøm lôïi chonöôùc toâi ? Thôøi caùc quan ñaïi phu cuõng baét chöôùc maønoùi “laøm theá naøo lôïi cho nhaø ta ?” Sau ñoù haïng só vaø

haïng thöù daân noùi: “coù caùch gì laøm lôïi cho thaân mình?” Töø treân xuoáng döôùi ñeàu tranh nhau vì moái lôïi,

Moät vò chö-haàu, hay khanh töôùng chuû moät giatoäc coù moät ngaøn chieán xa, taát gieát vua mình laø baäcthieân-töû coù 10 ngaøn chieán xa. Moät vò ñaïi-phu chuû moätgia toäc coù traêm coã binh xa chaúng khoûi gieát vua mìnhlaø vò chuû chö-haàu coù moät ngaøn coã binh xa. (Khi xöa,ñaáng tieân vöông chia ñaát) Trong phaàn vaïn, quan Coâng,Khanh ñöôïc phaàn ngaøn; trong phaàn ngaøn, quan ñaïiphu ñöôïc phaàn traêm; ñöôïc theá maø coøn cheâ laø ø ít ! Vímoïi ngöôøi ñeàu nghó ñeán ñieàu lôïi tröôùc, ñieàu nghóasau thì ngöôøi naøy quyeát ñoaït cuûa keû kia môùi vöøa loøng!

Xöa nay, chöa heà coù ngöôøi “nhaân” maø boû beâcha meï, baø con mình - Chöa heà coù ngöôøi troïng ñieàunghóa maø laïi coi vieäc vua, vieäc nöôùc nheï hôn vieäcrieâng tö. Vaäy xin vua noùi ñieàu nhaân nghóa maø thoâi.

L®i và håi thÜ©ng Çi Çôi v§i nhau. Có l®i tÃt cóhåi. TÜÖng t¿ âm và dÜÖng ÇÓi lÆp. NhiŠu ngÜ©i tÜªngÇÓi låp là tiêu diŒtnnhau, nhÜng ÇÓi lÆp nhiŠu khi låi h‡tÜÖng thÓng nhÃt nhÜ thÕi nam châm, hai ÇÀu ÇÓi lâplåi thÓng nhÃt trên m¶t trøc.

Âm dÜÖng tÜÖng kh¡c mà cÛng là tÜÖng sinh.aâm chuû söï ïnuoâi-naáng, neân tuïc-ngöõ Vieät môùi coù caâu“Cha sinh, meï döôõng”). “ AÂm - döông tieâu tröôûng,phaûn phuïc tuaàn hoaøn”, ñoù cuõng laø lyù vaän haønh cuûatrôøi ñaát; hoaëc “aâm thònh döông suy, döông thònh aâmsuy” neân nhaø noâng môùi coù caùc caâu: “Chaéc quaù hoùaleùp”, Söôùng laém khoå nhieàu” ....AÂm - döông cuøng truïchai ñaàu hay noùi caùch khaùc “AÂm Döông ñoái laäp thoángnhaát”, maâu-thuaãn ñeå töông sinh chöù khoâng phaûi ñeåtieâu-dieät. Ñaây chính laø nguyeân-taéc bao-quaùt vaø caên-baûn trong Dòch lyù.

Toå tieân Vieät ñaõ cuï-theå hoùa dòch lyù nôi caëp

18 19

quaân töû. Saùch goàm hai phaàn: Phaàn treân coù 1 chöông,goïi laø kinh (ghi lôøi cuûa Khoång Töû), phaàn döôùi laøtruyeän ghi lôøi giaûng-giaûi cuûa Taêng Töû (moân ñeä cuûaKhoång Töû) coù 10 chöông.

Thí duï: “Ñaïi hoïc chi ñaïo, taïi minh minh ñöùc,taïi thaân daân, taïi chæ ö chí thieän” (Ñöôøng hoïc cuûabaäc ñaïi hoïc laø laøm saùng caùi ñöùc saùng (ñöùc toát) cuûamình, coát laøm môùi (caûi hoùa) cho ngöôøi daân, vaø chædöøng laïi khi ñaõ ñeán chí thieän.).

Muoán ñaït ñöôïc ñích treân thì “Töï thieân töû dó chíö thö daân, nhaát thò giai dó tu thaân vi baûn” (Töø oâng vuañeán ngöôøi thöôøng daân, ai naáy ñeàu laáy vieäc söûa mìnhlaøm goác.)

Vaø muoán söûa mình, tröôùc heát phaûi thaáu leõ moïisöï vaät, hieåu bieát cho ñeán cuøng cöïc, yù phaûi thaønh-thöïc, taâm phaûi ngay chính, sau ñeán thaân ñöôïc tu, nhaøñöôïc teà, nöôùc ñöôïc trò, caû thieân haï ñöôïc bình... ( Caùchvaät, trí chi, thaønh yù, chính taâm, Tu thaân, teà gia, tròquoác bình thieân haï...)

* Trung Dung: Chuû-ñích cuûa saùch noùi veà ñaïocuûa thaùnh nhaân. Suy töø leõ “Trôøi” ñeán “nhaân, nghóa”khieán thieân-haï ñöôïc thaùi-hoøa. Saùch goàm nhöõng lôøitaâm phaùp cuûa ñöùc Khoång Töû, toång-coäng 33 chöông.

Meänh, Tính, Ñaïo vôùi Trung, Hoøa.“Thieân meänh chi vò tính, suaát tính chi vò ñaïo,

tu ñaïo chi vò giaùo.”Vaên-chöông trong “Trung Dung coù moät nghóa

khaùc laø chæ haønh-vi cuûa thaùnh nhaân, coâng-nghieäp tròquoác, bình thieân-haï. Tính = nguyeân-lyù töï-nhieân maøngöôøi ta baåm-thuï. Lyù töï-nhieân = thieân meänh. “Nhaátaâm nhaát döông chi vò ñaïo, keá chi giaû thieân daõ, thaønhchi giaû tính giaõ ”.

baùnh daøy vaø baùnh chöng, cuõng quan-nieäm bieán dòchnôi “gaäy thaàn” chín ñoát cuûa ñöùc thaùnh Taûn Vieân.Vuõ-truï-quan hieän-töôïng laø ñem dòch lyù vaøo vaät söï,hay vaät söï öùng dòch lyù. Dòch lyù laø phaàn tinh-thaàn“TIEÂN”. Song nôi vuõ-truï, hieän-töôïng (hieän söï, hieänvaät) maø roõ ra ñöôïc thaønh chaân söï, chaân lyù thì coùquyeån “Saùch Öôùc ba tôø” cuûa Toå Vieät. Ñem lyù vaøosöï, ñöa söï ñeå chöùng-minh vaø laøm saùng toû lyù, öùngñoái vôùi ngoaïi caûnh, hoùa giaûi caùc trôû-ngaïi ôû n¶i tâm.

- LuÆn ng» LuÆn ng» LuÆn ng» LuÆn ng» LuÆn ng» : “CuÓn sách t iêu-bi‹u ÇÜ©ngt iêu-bi‹u ÇÜ©ngt iêu-bi‹u ÇÜ©ngt iêu-bi‹u ÇÜ©ngt iêu-bi‹u ÇÜ©ng

hÜ§ng giáo-døc cûa Nho h†chÜ§ng giáo-døc cûa Nho h†chÜ§ng giáo-døc cûa Nho h†chÜ§ng giáo-døc cûa Nho h†chÜ§ng giáo-døc cûa Nho h†c. LuÆn ng» là s» tóm-lu®c nh»ng bài giäng, các bu°i h†c, và thuÆt lãi nhiŠus¿ viŒc, nét sinh-hoåt cûa thày trò Kh°ng Tº.

LuÆn: bàn-båc. - Ng»: Çáp låi, thuÆt låi. LuÆnng» là L©i nói có š-nghÌa Ç‹ bàn luÆn.

“Sách gÒm 20 thiên, m‡i thiên gÒm nhiŠu bài,m‡i bài chÌ là m¶t câu nói, m¶t ÇÓi thoåi hay m¶t câuchuyŒn ng¡n.

“Toàn b¶ LuÆn ng» có 511 bài. N¶i-dung baogÒm vŠ: LÍ, nhân ÇÙc, trung nghïa, trí tín, dÛng liêm,âm nhåc, væn-chÜÖng,...nh»ng tình-huÓng ÇÓi nhân xºth‰ Ça dång trong cu¶c sÓng.

“ñoc qua LuÆn ngº, tÜªng nhÜ r©i-råc, nhÜngth¿c-s¿ vai-trò quân-tº là s®i chÌ xuyên suÓt tÆp sách.PhÄm-chÃt cûa quân tº, khái-niŒm mª ra tØ hËp Ç‰n r¶ng,Ç‰n vô cùng. LuÆn ng» trình-bày Çåo quân tº qua nh»ngchuyŒn sinh-Ç¶ng, rÃt Ãn-tÜ®ng dÍ hi‹u.

Ng†c bÃt trác, bÃt thành khí - Nhân bÃt h†c bÃttri lš. (Ng†c không dÛa không thành vÃt qúi, ngÜ©i màkhông h†c thì không bi‰t lš lë. Cho nên Tº vi‰t: H†cnhi th©i tÆp chi, bÃt diŒc duyŒt hÒ? H»u b¢ng t¿ viÍnphÜÖng lai, bÃt diŒc låc hÒ? (Kh°ng tº nói: H†c có tÆpluyŒn, ch£ng vui l¡m sao? Có bån h»u tØ phÜÖng xa

1720


vòng ba næm sau khi cha qua ÇÖi, ngÜ©i con klhông thayÇ°i l©i dåy cûa cha thì g†i là có hi‰u. (Tº vi‰t: Phø tåiquan kÿ chí, phø m¶t quan kÿ hành. Tam niên vô cäi Üphø chi Çåo. khä vÎ hi‰u hï. ) . (LuÆn Ng» trhiên1/11)

Không nh»ng th‰, con cái cÀn tránh cho cha mËbuÒn phiŠn vì s¿ chê-trách cûa ngÜ©i ngoài do con cáimình làm ÇiŠu sai trái. Do Çó khi Månh Ý-Tº vÃn hi‰u:Kh°ng Tº trä l©i: ‘vô vi ’. Không làm gì sai trái (vi =phåm ÇiŠu lÍ nghïa). (LuÆn Ng» trhiên 2/ bài 5)

Làm con cái phäi thÃu hi‹u lòng cha mË. SuÓtcu¶c Ç©i, cha mË mong cho con cháu vui khoÈ, tránhbŒnh hoån, tÆt nguyŠn. Khi Månh vÛ Bá vÃn hi‰u, Tºvi‰t:’Phø mÅu duy kÿ tÆt vi Üuduy kÿ tÆt vi Üuduy kÿ tÆt vi Üuduy kÿ tÆt vi Üuduy kÿ tÆt vi Üu’ (Con phäi gi» thân th‹khoÈ månh, m§i là có hi‰u.). (LuÆn Ng» trhiên 2/ bài 6)

Ngày nay, ÇiŠu Çáng buÒn. nhiŠu ngÜ©i cÙ tÜªngcung-phøng ÇÀy Çû vÆt-chÃt là có hi‰u, Tº Du vÃnhi‰u, Tº vi‰t: Kim chi hi‰u giä vÎ næng dÜ«ng - Chí Ükhuy‹n mã, giai næng h»u dÜ«ng , bât kính, hà dï biŒthÒ? (ñ‰n nhÜ chó, ng¿a, ngÜ©i ta vÅn nuôi -n‰u khôngcó s¿ kính tr†ng cha mË trong khi nuôi dÜ«ng thì cókhác gì nuôi chó ng¿a? (LuÆn Ng», trhiên 2/ bài 7)

VŠ giao-t‰, ngÜ©i ta thÜ©ng nói “Cách cho hÖn

cûa cho ”. Cho nên, viŒc phøng-dÜ«ng cha mË, ÇiŠuquan-tr†ng là gi» Çø®c vÈ hòa vui.

Tº Hå vÃn hi‰u, tº vi‰t: S¡c nan. H»u s¿, ÇŒ tºphøc kÿ lao,...(Khó nhÃt là con cái có gi» Çø®c vÈ hòavui thÜ©ng-xuyên lúc phøng-dÜ«ng. Khi có viŒc c¿cnh†c, con cái chû-Ç¶ng làm thay, có gì ngon dâng lêncho cha mË. (LuÆn Ng» trhiên 2/ bài 8)

Tº vi‰t: S¿ phø mÅu kÿ gian, ki‰n chí bÃt tòng,h¿u kính bÃt vi, lao nhi bÃt oán. Phøng-dÜ«ng cha mËphäi can-ngæn khuyên-giäi, n‰u can không ÇÜ®c vÅnphäi tôn-kính, không làm trái, dù lao kh° không oán

hÆn. (LuÆn Ng» trhiên 5/ bài 18) S¿ phøng-dÜ«ng cha mË phäi lÜu tâm tØng gi©

tØng ngày. Khi cha mË còn sÓng, con có viŒc phäi xanhà thì phäi kính báo cho cha mË vŠ th©i-gian và nÖichÓn Ç‹ cha mË yên lòng. Tº vi‰t: Phø mÅu tåi, bÃt viÍndu, du tÃt h»u phÜÖng. (LuÆn Ng» trhiên 4/ bài 19)

Khi chæm lo, phäi bi‰t tình-trång sÙc khoÈ cûacha mË ra sao. Bi‰t là Ç‹ vui mØng hay lo s®. Tº vi‰t:Phø mÅu chi niên, bÃt khä bÃt tri dã. NhÃt t¡c dï hÌ, nhÃtt¡c dï cø. (LuÆn Ng» trhiên 4/ bài 19 ) . . .

‹ thÃm-thía ân tình mÅu tº ª ViŒt Nam, xinÇ†c bài

Tình Thöông Yeâu Trong Gia Ñình

“Toâi moà-coâi cha luùc coøn trong buïng meï. Töø khikhoùc oe-oe chaøo ñôøi cho ñeán ngaøy khoân lôùn. Toâi soángtrong tình thöông cuûa meï. Nghóa meï mang naëng ñeû ñau.Nghóa meï nuoâi con neân ngöôøi. Nghóa meï nhö nöôùc trongnguoàn chaûy ra. Vaø nghóa meï laø taát caû cuûa ñôøi toâi.

“Nhöõng gia-ñình khoâng coù cha thöôøng ngheøo-khoù.Nhö theá, coù nghóa toâi ñaõ hieåu theá naøo laø thieáu-thoán eoheïp. Vaø toâi caøng thöông meï khi ngöôøi taàn-taûo nuoâi chò emtoâi. Toâi vaãn coøn nhôù caùi xoùm ngheøo trong heûm NguyeãnHuøynh Ñöùc, Gia Ñònh. Caùi xoùm luïp-xuïp nhöõng maùi nhaøtoân, raùc-ruôûi, sình laày. Nhöng chaúng bao giôø toâi aân-haän,toâi ra ñôøi nhaèm ngoâi sao xaáu. Bôûi vì toâi coøn coù meï, coù chò.

“Theo lôøi meï keå, boá toâi khi coøn soáng, ngöôøi ao-öôùccoù ñöùa con trai. Nhaø moät trai, moät gaùi theá môùi vui. Maõiñeán khi chò toâi ba tuoåi thì meï toâi môùi mang thai toâi. Nhöngboá chaúng ñöôïc beá, baûo-boïc, vaø höôùng-daãn toâi khi chaøoñôøi. Ñaùng tieác theá naøo maø noùi!

“Boá toâi ngheà lính, maát khi thi-haønh coâng-vuï. Tieàn

ñññññ

22 23

Ç‰n thæm, ch£ng mØng vui l¡m sao?Có bån tØ phÜÖng xa Ç‰n thæm, vui l¡m thay thì

viŒc h†c cÛng vÆy, m‡i h†c m¶t thêm hi‹u bi‰t há ch£ngthích-thú sao? (LuÆn ng», thiên 1/bài 1)

LuÆn ng» nêu næm møc-tiêu giáo-døc: H†c làmcon hi‰u thäo trong gia-Çình, h†c làm ngÜ©i công-dân

tÓt, h†c làm quan, h†c làm vua, h†c làm thày giáo ”.1- H†c làm ngÜ©i con hi‰u thäo trong gia-†c làm ngÜ©i con hi‰u thäo trong gia-†c làm ngÜ©i con hi‰u thäo trong gia-†c làm ngÜ©i con hi‰u thäo trong gia-†c làm ngÜ©i con hi‰u thäo trong gia-

ÇìnhÇìnhÇìnhÇìnhÇình:

“Công cha nhÜ núi Thái SÖn,Nghïa mË nhÜ nÜ§c trong nguÒn chäy ra.M¶t lòng th© mË, kính cha.Cho tròn ch» hi‰u, m§i là Çåo con.

(Ca dao)

Ân nuôi-nÃng cûa mË cha bao-la bi‰t chØng nào!MË là ngÜ©i ban cho m¶t sinh mŒnh, lòng mË bao-dung,thÜÖng con không k‹ bÃt cÙ ÇiŠu-kiŒn nào. MË nh†c-nh¢n chín tháng mÜ©i ngày, mang n¥ng ÇÈ Çau...ChamË Çã cho ta s¿ sÓng, cho ta ti‰ng khóc chào Ç©i, d¡t taqua nh»ng bÜ§c Çi chÆp-ch»ng Ç‹ có ÇÜ®c nø cÜ©i, bÆp-bË tØng ch», tØng câu,...

Bªi vÆy, là con cháu, không th‹ nào không tônkính t° tiên, ông bà và cha mË. Hi‰u thäo vÓn là š-nghïvà hành-Ç¶ng yêu-thÜÖng, chæm-sóc, phøng-dÜ«ng.Hi‰u thäo vÓn là trung-tâm trong hŒ-thÓng Çåo ÇÙc cûaNho gtiáo.

Töû vieát: “Ñeä töû nhaäp taéc hieáu, xuaát taéc ñeã,caån nhi tín, phieám aùi chuùng nhi thaân nhaân, haønh höõudö löïc taéc dó hoïc vaên” (Khi ôû trong nhaø coù nghóa vuïñoái vôùi cha meï mình caàn phaûi coù hieáu.).

(LuÆn ng»/thiên 1, bài 6)

*Khi cha mË còn sÓng, quan-sát chí hÜ§ng cûacha, khi cha mÃt, suy-ngÅm các hành sº cûa cha. Trong

töû tuaát cuûa boá khoâng ñuû nuoâi meï con toâi. Voán lieáng cuûameï thì ít. Maõi ngöôøi môùi xoay xôû laøm ngheà baùn baùnh mìñaàu xoùm. Töø saùng sôùm tinh söông cho ñeán khuya, meï ñaàutaét maët toái kieám mieáng aên cho gia-ñình. “Haøng baùnh mìcuûa meï chaúng ñeïp gì cho laém. Chæ laø caùi xe nhoû. Boáncaïnh phuû baèng boán maûnh vaùn goã. Khi meï môû cöûa haøng,meï choáng boán caïnh leân. Beân trong ba caïnh laø maët kieáng.Nhìn beân ngoaøi vaøo, nhöõng khoanh thòt ba chæ, cuoän troønbaèng giaây laït ñoû öôm. Vaøi ñóa xíu maïi vieân troøn-troøn. Beâncaïnh toâ nöôùc soát, huõ ñoà chua caø-roát, cuû caûi. Nhöõng traùicaø chua moïng ñoû, nhöõng coïng haønh xanh môn-môûn, nhöõngquaû ôùt thoaùng nhìn ñaõ thaáy cay ñaàu löôõi.

“Moãi khi meï baùn haøng, meï laáy mieáng baùnh mì thômroøn, haâm noùng töø loø than hoàng ñaët ngaên beân döôùi. Meï xeûgiöõa ra. Ruoät baùnh mì traéng phau, boác khoùi môø-môø. Thòtba chæ xaét moûng saép ñeàu trong ruoät baùnh. Nhöõng mieángthòt ngoä-nghónh haáp-daãn coù sôïi bì ño ñoû, xen laãn vieàn môõ,vieàn thòt ngaø-ngaø. Chöa aên ñaõ theøm nhoû raõi. Meï röôùi tònöôùc soát, chöa neám ñaõ bieát ngoït töø vò thòt. Tò ñoà chua taêngphaàn teâ-teâ vò giaùc. Neáu khaùch haøng thích, meï boû theâm tòôùt. AÊn ngon laøm sao!

“Tuy meï baùn haøng ñaáy, nhöng meï chaúng bao giôødaùm aên caû, sôï loã voán. Cuøng laém ngöôøi chæ ngaäm mieángbaùnh mì khoâng, röôùi chuùt nöôùc soát caàm loøng. Chò em toâicoøn beù quaù, sao bieát ñöôïc ñieàu aáy. Moãi sôùm khi ñi hoïc vaønhöõng luùc buïng ñoùi, chò em toâi thöôøng voøi meï laøm chokhuùc baùnh mì ñaëc-bieät. Ñaëc-bieät coù nghóa laø nhieàu thòt,nhieàu nöôùc soát, nhieàu ñoà chua vaø caû nhieàu tình meï. Meïchaúng bao giôø tieác caû.

“Lôùn leân chuùt nöõa, chò em toâi baét ñaàu bieát giuùp ñôõmeï. Khi tan hoïc veà, gia-ñình toâi aên tröa baèng baùnh mì.Sau böõa aên tröa chò em toâi troâng cöûa haøng cho meï. Meï ñichôï mua saém thöùc aên. Ñi chôï ban tröa bao giôø cuõng reû

2124


taâm hoàn chò em toâi nhö môû hoäi, tung-taêng veà khoe vôùi meï.Meï cöôøi dòu-daøng oâm chuùng toâi vaøo loøng. Cho boõ nhöõngluùc meï thöùc khuya daïy sôùm. Chaéc haún meï queân ñi taát caûnhöõng nhoïc-nhaèn. Nieàm vui ñoäc nhaát cuûa meï toâi ñaáy.

“Coù baïn trong lôùp, coù ñöùa theo gheïo toâi maõi. Toâigheùt noù laém. Ra veà toâi ruû noù ñaùnh tay ñoâi. Tröa ñoù, maëtmuõi toâi laám lem, aùo quaàn raùch böôm. Meï vöa thaáy toâi veà,trong ngöôøi ñang meät, meï böïc mình cho toâi maáy caùi roivaøo moâng, roài baét toâi quøy uùp maët vaøo töôøng. Khi nguoâigiaän, meï toâi baét toâi ñöùng khoanh tay nghe ngöôøi khuyeânnhuû, phaûi taäp nhöôøng-nhòn...

“Teát ñeán, tuùng thieáu ñeán maáy, bao giôø meï cuõng raùndaønh duïm chuùt tieàn may quaàn aùo môùi cho chò em chuùngtoâi. Moät hai boù gioø luïa, vaøi con gaø, söûa soaïn nhöõng moùnaên ngon ñaàu naêm, ñeå cho ñuùng caâu:

Thòt môõ döa haønh, caâu ñoái ñoû,Caây neâu, traøng phaùo, baùnh chöng xanh.

“Meï toâi muoái vaøi huõ döa haønh. Naáu moät noài baùnhchöng, goùi trong laù giong. Ñaëc bieät khoâng bao giôø meïthieáu noài thòt kho. Meï keå ñoù laø moùn aên boá thích nhaát trongngaøy teát. Meï caét nhöõng mieáng göøng nhoû côõ ngoùn tay uùt.Moät mieáng thòt môõ ba chæ quaán quanh mieáng göøng . Beânngoaøi cuøng theâm moät lôùp thòt boø. Meï duøng chæ quaán laïicho chaéc. Raûi döôùi ñaùy noài moät lôùp mía. Meï cho thòt vaøokho maën. AÊn thòt kho vôùi baùnh chöng. Vò thòt beo-beùo,gaây gaây muøi göøng cay, ngon ngoït vò thòt boø. Chò em toâi vöøaaên vöøa khen laáy khen ñeå, cho boá toâi laø ngöôøi saønh aên.

“Nieàm vui söôùng nhaát cuûa chò em toâi. Meï nghæ bangaøy teát, ôû nhaø vôùi chuùng toâi. Sôùm muøng moät teát, chò emtoâi haùo-höùc daäy. Meï ñaõ ñeå saün boä quaàn aùo môùi ñaàu giöôøng.Ngaøy chò em toâi coøn beù boûng, meï thöôøng maëc cho chuùngtoâi moãi ngöôøi moät boä quaàn aùo môùi. Maõi nhöõng naêm veà

sau nhö trôû thaønh leä, toâi luoân ñem chieác aùo cuûa toâi nhôømeï maëc cho ngaøy ñaàu naêm.

“Sau ñoù, meï ñöa chò em toâi ra baøn thôø boá cuùng vaùitöôûng nieäm. Nhôù ñeán boá, nöôùc maét meï röng-röng. Sau cuøngnghe meï keå chuyeän boá... Thôøi oâng Dieäm hay coù nhöõngtranh aûnh trieån laõm choáng coäng. Boá ñöôïc ñaëc-caùch ñöùngcanh tröôùc phoøng trieån laõm. Laàn cuoái cuøng, moät traùi löïuñaïn cuûa phe beân kia tung vaøo phaù roái. Daân chuùng xemtrieån laõm ñoâng nhö hoäi. Boá oâm traùi löïu ñaïn vaøo loøng. Boácheát, boû meï, chò em toâi bô-vô. Taâm-hoàn boá cao-thöôïng,ñeïp nhö hoa höôùng döông, neân ñôøi meï ñôn chieác, chò emtoâi laïc-loaøi. Nhaéc ñeán boá, chò em toâi ñöùng thaúng ngöôøihaõnh-dieän.

“Leã boá xong, meï ñoát phong phaùo tröôùc nhaø möøngnaêm môùi. Meï lì-xì nhaén nhuû chò em toâi naêm môùi ngoan-ngoaõn, hoïc haønh taán tôùi khoâng phuï loøng meï. Chò em toâikhoanh tay caùm ôn meï. Coù tieàn, chò em toâi xin pheùp meï ñixi-neâ. Meï khoâng thích ñi xem. Meï ôû nhaø naáu aên, hoaëc ñithaêm hoï haøng...

“Heát teát, ñeám laïi tieàn lì-xì hoï haøng cho. Chò emtoâi thaàm baûo nhau nhieàu tieàn laém chaúng laøm gì, ñöa meïgiöõ heát. Nuoâi chò em aên hoïc. Giao tieàn cho meï, chò em toâinuoâi hy voïng meï naêm môùi buoân baùn phaùt taøi mua chochuùng toâi ñuû thöù. “Naøo laù maùy truyeàn hình cho chò em toâixem chöông-trình “Ñoá Vui Ñeå Hoïc”. Cho meï xem nhöõngtuoàng caûi-löông do Baïch Tuyeát Huøng Cöôøng ñoùng. Coùtheá, chò em toâi khoûi phaûi ñi xem nhôø nhaø haøng xoùm. Chòem toâi theøm aùo môùi, giaøy môùi, aên ngon maëc laønh quanhnaêm. Nhöng chaúng bao giôø noùi ra sôï meï buoàn vì khoâng loñuû cho con. Chò em toâi raùng giöõ neà-neáp cuûa con nhaø ngheøo“ñoùi cho saïch, raùch cho thôm.”

“Nhöõng ngaøy vui thöôøng ngaén. Muøng boán meï môû

26 27

hôn. Chieàu chieàu hoïc baøi xong. Chò em toâi cuøng nhau naáucôm. Naáu xong, toâi ra môøi meï veà. Böõa côm chieàu ñuû caû bameï con, vui bieát maáy. Maâm côm chaúng coù gì, thöôøng laørau muoáng hoaëc rau caûi luoäc vaét chuùt chanh, ñaäu huõ chieân.Hoâm naøo sang, coù theâm vaøi con caù hay toâ thòt kho. Naáucuõng chaúng khoù. Con nhaø ngheøo hay coù taøi vaët.

“Meï thöôøng aên raát chaäm. Ngöôøi öa aên côm vôùi muoáivöøng hôn laø thöùc aên. Ngöôøi taám-taéc khen theá ngon chaùn,vaø nhöôøng caû cho chò em toâi phaàn ñaäu, phaàn thòt. Sau hoïcsaùch giaùo khoa thö, chò em toâi môùi bieát theá naøo laø “aêntroâng noài, ngoài troâng höôùng”. Chò em toâi baét chöôùc meï,taäp taønh aên côm muoái vöøng, nhöôøng phaàn aên cho meï, nhöngmeï bao naêm trôøi ñaõ thaønh thoùi quen. Ngöôøi baét chuùng toâiaên nhieàu côm, nhieàu thöùc aên. Ngöôøi mong chuùng toâi choùnglôùn, coù söùc hoïc.

“Ngaøy toâi leân möôøi, meï mua cho toâi caùi xe ñaïp cuõ.Yeân sau coù hai caùi roï. Saùng sôùm trôøi tôø-môø, toâi thöùc daäytrong khi meï toâi luùi huùi doïn haøng ra ñaàu ngoõ. Toâi ñaïp xera haøng baùnh mì. Meï giao cho toâi vieäc aáy, toâi haõnh dieänlaém. Baùnh mì môùi töø loø ra, noùng boûng tay, phuû mieáng vaûiboá leân giöõ cho aám hôi. Töø thöù hai ñeán chuû nhaät, ngaøyngaøy toâi laõnh baùnh mì veà cho meï. Moãi laàn toâi ngöøng xe,chaát baùnh mì xuoáng haøng cho meï, bao giôø meï cuõng xoañaàu toâi cöôøi khen con cuûa meï ngoan.

“Bieát phaän con nhaø ngheøo, chò toâi ham hoïc. Meïdaïy chæ coù hoïc, ñoã ñaït cao môùi khoûi kieáp ngheøo. Neân chòem toâi quùy töøng gioït möïc, quùy töøng trang saùch vôû, naén noùttöøng chöõ vieát. Khi taäp vieát, chò toâi thích ngoøi buùt laù tre.Neùt vieát mong-moûng nheï tay hôïp vôùi con gaùi. Toâi thíchngoøi buùt laù baøu, hoaëc ngoøi buùt hình con thoi. Neùt vieátmaïnh hôn, hôïp tính con trai.

“Cuoái thaùng, moãi laàn laõnh baûng danh döï ñaàu lôùp,

cöûa haøng. Chò em toâi ngôõ-ngaøng. Thöùc aên ngon heát, coønsoùt laïi vaøi baùnh chöng xanh. Chò em toâi ñem chieân leân.AÊn ngon ra pheát.

“Trong naêm coù luùc meï bò oám, chò toâi phaûi nghæ hoïcôû nhaø troâng haøng cho meï. Vöøa baùn haøng, chò thænh thoaûngvaãy tay chuùng baïn ñi hoïc ngang qua theøm thuoàng. Meï vìlaøm vieäc quaù söùc, bò chöùng teâ thaáp nhöùc moûi chaân tay.Khi toâi ñi hoïc veà, caát saùch vôû, toâi kieám loï daàu con hoå boùpchaân tay cho meï. Nhöõng ngaøy meï beänh, nhaø im laëngbuoàn haún. Veà ñeâm, döôùi aùnh ñeøn muø-môø, chò em toâi nhaëttoùc baïc cho meï. Khi loøng baøn tay meï ñaày toùc baïc, meï caàmtöøng sôïi toùc thaàm-thì. Toùc naøy cho con gaùi cuûa meï. Naøycho con trai cuûa meï. Naøy vì meï mong cho caùc con coù caùiaên caùi maëc... Luùc aáy chò em toâi döïa saùt ñaàu vaøo vai meïoâm chaët ngöôøi. Chò em toâi baùm-víu, caàn tình thöông meïhôn bao giôø heát.

“Theo naêm thaùng, chò em toâi lôùn nhö thoåi. Maymaén trôøi khoâng phaù vôõ toå aám gia ñình toâi. Chò em toâi coùñuû thôøi thô aáu ñaày kyû-nieäm, tình thöông. Cho ñeán ngaøyhoãn loaïn thaùng tö 75. Caäu toâi, em ruoät meï, laø quaân-nhaântheo ñôn-vò di-taûn töø mieàn Trung veà. Toái caäu thöôøng gheùqua meï, baøn chuyeän. Laáp loõm nghe ñöôïc daêm ba tieáng.Caäu hoûi mieàn Nam maát, meï coù muoán cho toâi theo caäukhoâng?

“Meï buoàn thöø ngöôøi, coù leõ meï thöông nhôù laïinhöõng ngaøy thaùng xa-xoâi. Di cö töø Baéc voâ Nam. Thoaùngñaõ hai chuïc naêm trôøi. Chieán tranh chaúng coù dòp môtöôûng veà thaêm hoï haøng queâ cuõ. Queâ höông, phaàn moäcuûa boá giöõ chaân meï, meï khoâng theå ra ñi laàn nöõa. Baâygiôø toâi ra ñi, coù nghóa meï seõ maát toâi. Toâi ôû laïi, seõgiuùp meï ñöôïc gì trong cheá-ñoä coäng saûn. Nhöõng ngöôøinhaãn taâm mang ñi maát ngöôøi choàng thaân yeâu cuûa meï.Traùn meï toâi haèn öu tö.

2528


2- H†c làm ngÜ©i công-dân tÓt.†c làm ngÜ©i công-dân tÓt.†c làm ngÜ©i công-dân tÓt.†c làm ngÜ©i công-dân tÓt.†c làm ngÜ©i công-dân tÓt.

ao cho yeâu-thöông ñöôïc cheá-ñoä hoùa vaø thöïctieãn hoùa. Sao cho loaøi ngöôøi ñöôïc höôûng höông thôm cuûahoa nhaân-aùi?

Trong vöôøn hoa nhaân-loaïi, töø laâu ñaõ thieáu nhöõngñoùa hoa “nhaân-aùi” (AÙi Hoa). Bieát bao nhieâu trang söû “phinhaân” ñaõ noùi leân nhöõng thaûm caûnh cuûa loaøi ngöôøi!

* Trong lòch-söû nhaân-loaïi:

- Ñaàu theá-kyû 16, thöïc-daân Boà coøn mua ngöôøi dañen bò baét laøm noâ-leä veà laøm vieäc trong nhöûng ñoøn-ñieànmía taïi Brazil.

- Naêm 1804, Ñan Maïch baõi boû buoân noâ-leä.- Naêm 1807 ñeán löôït Anh.- Naêm 1808 Hoa Kyø.- Naêm 1810 Veânezuela vaø Meã Taây Cô.- Naêm 1811 Chileâ.- Naêm 1812 AÙ Caên Ñình.- Naêm 1813 Thuïy Ñieån.- Naêm 1818 Phaùp.

Qua caùc söï kieän treân, ta thaáy “Tình ngöôøi” ôûAÂu Taây tieán-trieån raát chaäm-chaïp! Traùi laïi, ôû AÙ Ñoâng,nôi phaùt-sinh “vaên minh troàng luùa nöôùc” , tinh-thaàn“nhaân baûn”, “nhaân trò”, xaõ-hoäi ñaày aép tình ngöôøi ñaõcoù töø nhieàu ngaøn naêm tröôùc Coâng nguyeân.

“Quan-nieäm coá höõu cuûa ngöôøi Vieät, “Con ngöôøilaø caùi taâm cuûa trôøi ñaát ”, tö-töôûng naøy cuõng tìm thaáyôû trong Kinh Dòch “Nhaân giaû kyø thieân ñiaï chi ñöùc”(ngöôøi ta laø caùi ñöùc cuûa Trôøi Ñaát), hoaëc trong Töôïngtruyeän cuûa queû “Thaùi”: “Thieân ñiaï giao thaùi, haäu dótaøi thaønh thieân ñiaï chi ñaïo, phuï töôùng thieân ñiaï chinghi, dó taû höõu daân” (Coâng vieäc cuûa trôøi ñaát laø taïo

thieát ra vaïn vaät, nhôø con ngöôøi chaán-chænh cho thoûañaùng (tán thiên ÇÎa chi hóa døc).

Yêu ngÜ©i chính là lòng nhân trong Nho h†c.

Tº vi‰t: “Duy nhân giä næng y‰u nhân, næng Ónhân. Kh°ng-tº nói: ChÌ có ngÜ©i nhân m§i bi‰t yêuvà ghét rõ-ràng”. (LuÆn ng», thiên 4/bài 3)

“Chí Ü nhân dã, vô Ó dã. Kh°ng tº nói: N‰uquy‰t chí th¿c hành ÇiŠu nhân thì không làm ÇiŠu ác”.

(LuÆn ng», thiên 4/bài 4) N‰u d¿a vào nhân tính, thì ‘nhânnhânnhânnhânnhân’ có th‹ hi‹u

m¶t cách cø-th‹ hÖn:

- “K› døc lÆp nhi lÆp nhân” = Cái gì mình muÓntÓt cho mình thì cÛng mong cho ngÜ©i khác Çåt ÇÜ®c.

- “Kyû sôû baát duïc, vaät thi ö nhaân” = Nhöõng ñieàumình khoâng muoán thì chôù ñem ñoái-ñaõi vôùi ngöôøi.

Xaõ-hoäi Vieät laø xaõ-hoäi noâng nghieäp, ñoøi-hoûi hoøavôùi thieân nhieân, hoøa vôùi laøng xoùm, v.v... Hoøa ñeå cuoäcsoáng an laønh. Bôûi vaäy, ôû Vieät Nam khoâng coù giai-caáp, maø “Nhaát só nhì noâng, heát gaïo chaïy roâng, nhaátnoâng nhì só”...

Yeâu thöông laø huyeát tính cuûa nhaân-loaïi, ví nhö“nöôùc” laø vaät coù theå thu nhaän taát-caû, baát-cöù thöù gì neùmvaøo nöôùc, dô hay saïch, muøi vò hay maàu saéc naøo cuõngmaëc, ñeàu chaáp-nhaän caû.

Tinh-thaàn naøy, theo Phaät giaùo noùi laø “töø-bi, hæxaû ”, ñaïo Thieân Chuùa goïi laø “baùc-aùi ”, vôùi Nho hoïclaø “loøng nhaân”,...

Nhôø thöïc-chöùng tính-chaát dung-naïp khoângphaân-bieät (voâ löôïng thuï bieät), cuøng söùc nuoâi-döôõngvaïn vaät cuûa nöôùc maø ngöôøi Vieät neâu cao löôïng bao-dung.

S

30 31

“Toâi khoâng muoán laø con baát hieáu. Toâi thöa vôùi meïvôùi caäu toâi thích soáng nôi queâ höông, ñöôïc ôû gaàn meï. Caäutoâi khuyeän meï baét toâi ñi. Toâi caõi lyù laïi. Meï gaét leân, toâimôùi im.

“Tröa 30-4-75, mieàn Nam maát. Nghe tin beán Saøigoncoù taàu, caäu toâi laùi chieác xe Honda ngang nhaø giuïc meï toâibaét toâi ñi. Toâi boû ra sau nhaø. Moät choác chò toâi kieám,khoaùc vai baûo toâi leân gaëp meï. Maét chò rôm-rôùm nöôùcmaét. Hai chò em nhìn nhau buoàn-baõ.

“Leân ñeán nhaø treân, thaáy meï ngoài thaãn-thôø tröôùcbaøn thôø boá. Nöôùc maét meï daøn-giuïa. Ngöôøi chaúng noùi gìcaû. Toâi cuõng vaäy, moät luùc laâu sau, meï keùo toâi vaøo loøng,vuoát maùi toùc toâi. Meï môû caùi röông gaàn ñoù laáy ra moätchieác aùo xanh môùi, khoâng bieát meï may töø khi naøo. Meïöôùm vaøo ngöôøi toâi, maëc cho toâi nhö nhöõng ngaøy coøn beùboûng. Meï hoân leân traùn toâi. Toâi öùa nöôùc maét vì toâi bieát toâisaép phaûi xa meï vaø xa chò. Meï noùi nheï nhö hôi: “Nhôù ñeánmeï vaø chò luoân nheù”. Roài me ï khoaùc leân vai toâi goùi quaànaùo nhoû, ñaåy toâi ra cöûa. Toâi khoâng cöôõáng laïi vì ñôøi toâichöa laøm meï buoàn bao giôø. . .”

(Trích “Boâng Hoàng Cho Meï” cuûa Ñöùc Chính trong Taïp Chí

Truyeàn Thoâng).

Thöông ngöôøi nhö theå thöông thaân,(Tuïc-ngöõ)

hay: Thöông ngöôøi, ngöôøi laïi thöông ta,Gheùt ngöôøi, ngöôøi laïi hoùa ra gheùt mình.

(Ca Dao)

maø saün-saøng: Gaëp ngöôøi ñoùi raùch taû-tôi,Môû loøng ñuøm-boïc, giuùp ngöôøi sa cô.

(Ca Dao)Nhaân trong Khoång-giaùo ñi ñoâi vôùi lyù trí; baùc-

aùi trong Thieân Chuùa giaùo ñi ñoâi vôùi laøm ñeïp loøngChuùa, hay muoán ñöôïc ban ôn phöôùc, giaùo-daân phaûithôø-laïy Thöôïng ñeá, vaø con ngöôøi chæ laø nhöõng toâi tôùheøn-moïn cuûa Thöôïng ñeá! Töø-bi trong Phaät giaùo ñiroäng ñeán chuùng-sinh (vaïn vaät)...

* Lòng tín-nghïa: SÓng ª Ç©i muÓn thành-cônggiao-dÎch phäi có tín nghïa. Không có tín nghïa lÃy gìlàm tin-tÜªng? Tº vi‰t: Nhân nhi vô tín, bÃt tri kÿ khädã...NgÜ©i không có ch» tín ch£ng bi‰t së làm ÇÜ®c gì?...

(LuÆn ng», thiên 2/bài 22) H»u Tº vi‰t: LÍ chi døng døng hòa vi qúy... (Gi»

lÍ mà Çåt ÇÜ®c ÇiŠu hòa là qúy,....)

Tín cÆn Ü nghïa, ngôn khä phøc dã, cung cÆn Ü lÍviÍn sÌ nhøc dã Nhân bÃt thÃt kÿ thân diŒc khä tông dä....(H»u Tº nói: Gi» ÇÜ®c ch» tín là gÀn v§i nghïa, l©i hÙacó th‹ th¿c-hiŒn ÇÜ®c. Cung kính gÀn v§i ch» lÍ, vÆytránh xa ÇÜ®c ÇiŠu sÌ-nhøc vì không mÃt Çi s¿ thân cÆnlÍ nghïa nên gi» ÇÜ®c tông-pháp).

(LuÆn-ng», thiên 1/bài 12 & 13)

* Trí và dÛng: M†i hành-Ç¶ng phäi cÀn suy-nghïkÏ-càng, có vÆy m§i là ngÜ©i trí- ThÃy ÇiŠu phäi låi røt-rè thì sao g†i là dÛng!

Tº vi‰t: Phi kÿ qûy nhi t‰ chi, si‹m dã. Ki‰nnghïa bÃt vi, vô dÛng dã.= Không phäi t°-tiên mình mà

2932


3- H†c làm ngÜ©i quân-tº (†c làm ngÜ©i quân-tº (†c làm ngÜ©i quân-tº (†c làm ngÜ©i quân-tº (†c làm ngÜ©i quân-tº (läm quan))))).

Tº vÎ Tº Sän h»u quân tº chi Çåo tÙ yên: Kÿ hànhk› dã cungcungcungcungcung, kÿ s¿ thÜ®ng dã kínhkínhkínhkínhkính, kÿ dÜ«ng dân dã huŒhuŒhuŒhuŒhuŒ,kÿ sº dân dã nghïanghïanghïanghïanghïa. (4 phÄm chÃt cûa ngÜ©i làm viŒc quÓcgia). Kh°ng-tº nói v§i Tº Sän: NgÜ©i làm quan có bÓnphÄm chÃt: Xº s¿ rát khiêm cung, cung kính phøc-vø vua,trách-nhiŒm nuôi dÜ«ng dân cho nhiŠu ân huŒ, ÇiŠu-khi‹ndân m¶t cách h®p-lš. (LuÆn ng», thiên 5/bài 16)

NgÜ©i cÀm quyŠn có ÇÙc giÓng nhÜ sao B¡c ñÄu ªnÖi cÓ-ÇÎnh cho các ngôi sao khác vây quanh.(Tº vi‰t: Vichính dï Çåo, thí nhÜ B¡c thÀn, cÜ kÿ sª chi chúng tinhcûng chi). (LuÆn ng», thiên 2/bài 1)

NgÜ©i làm quan mà thi‰u trang-tr†ng thì không tåoÇÜ®c uy-quyŠn (Tº vi‰t: Quân tº bÃt tr†ng t¡c bÃt uy....)

(LuÆn ng», thiên 1/bài 8)

Tôn tr†ng hiŠn tài, xa n» s¡c, ÇÓi-Çãi cha mË tÆnl¿c, th© vua liŠu ch‰t quên thân, ÇÓi bån gi» ch» tín, NhÜvÆy coi là ngÜ©i có h†c. (Tº Hå vi‰t: HiŠn hiŠn dÎch s¡c; sÜphø mÅu næng kiŒt kÿ l¿c;s¿ quân næng trí kÿ thân; d» b¢ngh»u giao ngôn nhi h»u tín. Tuy vi‰t vÎ h†, ngô tÃt vÎ chih†c hï.). (LuÆn ng», thiên 1/bài 7)

NgÜ©i dân thÜªng cäm vì ÇÙc cûa ngÜ©i quân-tºmà theo vŠ. Cho nên làm quan phäi thÆn-tr†ng trÜ§c tanglÍ, tÜªng nh§ t° tiên xÜa, dân-chúng cäm ÇÙc mà theo vŠ.(Tæng tº vi‰t: ThÆn chung truy viÍn, dân ÇÙc quy hÆu hï ).


Gi» ÇÜ®c ÇiŠu lÍ thì Çåt ÇÜ®c ÇiŠu hòa qúy, (H»u Tºvi‰t: LÍ chi døng døng hòa vi qúy)


NgÜ©i quân-tº, æn không cÀu no, ch‡ ª khôngquá cÀu-kÿ, làm viŒc minh-mÅn mà l©i nói thÆn-tr†nglà kÈ có Çåo ÇÙc. có th‹ g†i là ngÜ©i hi‰u h†c.(Quân-tº

th¿c vô cÀu bão, cÜ vô cÀu an, mÅn Ü s¿ nhi thÆn Ü ngôn,t¿u h»u Çåo nhi chính yên, khä vÎ hi‰u h†c dã dï )

(LuÆn-ng», thiên 1/bài 14)

Kh°ng-tº nói: Ÿ xÙ có nhân ÇÙc là nÖi tÓt ÇËp,.SÓng nÖi thi‰u nhân ÇÙc, sao g†i là hi‹u bi‰t? (Tº vi‰t:Lš nhân vi mÏ, tråch bÃt xÙ nhân. Yên Ç¡c chi?)


Kh°ng-tº nói: KÈ bÃt nhân không ª lâu cänh cùngkhÓn, cÛng không ª lâu trong cänh sung-sÜ§ng. NgÜ©icó nhân yên tâm sÓng làm ÇiŠu nhân, ngÜ©i hi‹u bi‰tlàm l®i cho ÇÙc nhân. (Tº vi‰t: BÃt nhân giä bÃt khä dïcºu chung , bÃt khä dï trÜ©ng xÙ låc. Nhân giä an nhân,trí gÌa l®i nhân.) (LuÆn-ng», thiên 4/bài 2)

Kh°ng-tº nói: Giàu và sang thì ai cÛng thíchkhông dúng Çåo nhân mà Çåt ÇÜ®c thì không nên ch†n;Nghèo và hèn ch£ng ai thích, không dùng Çåo nhân Ç‹thoát nghèo hèn thì nên yên vÎ vÆy. NgÜ©i quân-tº mabÕ mÃt ÇiŠu nhân sao có th‹ g†i là quân-tº? Quân-tºkhông làm trái ÇiŠu nhân Tº CÓng vi‰t: Ngã bÃt døcnhân chi gia chÜ ngã dã, ngô diŒc døc vô gia chÜ nhân.( Tºvi‰t: TÙ dã, Phi nhï sª cÆp dã. Tº CÓng nói: Con khôngchÎu Ç‹ ngÜ©i Ç° cái xÃu cho con. con cÛng không muÓnÇem cái xÃu Ç° cho ngÜ©i. Kh°ng-tº nói: Trò TÙ, ngÜ©ichÜa phäi là ngÜ©i làm ÇÜ®c ÇiŠu Çó (Không Ç° ÇiŠu xÃucho ngÜ©i khác, Çó là th¿c-hành ÇiŠu nhân nên khó l¡m).Tº vi‰t: Phú d» qúi thÎ nhân, thÎ nhân chi sª døc dã, bÃtdï kÿ Çåo Ç¡c chi, bÃt xÙ dã. BÀn d» tiŒn , thÎ dân chi sªÓ dã, bÃt dï kÿ Çåo Ç¡c chi, bÃt khÙ dã. Quân-tº khÙnhân Ô hÒ thành danh? Quân-tº vô chung th¿c chi gianvi nhân, tåo thÙ tÃt Ü thÎ,Çien phái tÃt Ü thÎ.)


Tang væn Tr†ng nuôi m¶t con rùa l§n, quanh c¶tnhà chåm kh¡c núi non và hoa væn thÜ©ng chÌ có trong

34 35

cúng t‰, Çó là xi‹m-nÎnh. Tháy viŒc chính nghïa màkhông làm, ch£ng phäi kÈ dÛng.


Tình bån bè qúy ª ch‡ Çôn-hÆu, bŠn-ch¥t tình-cäm.Tº vi‰t: An Bình Tr†ng thiŒn d» nhân giao. cºu nhikính chi. Anh Bình Tr†ng giÕi vŠ k‰t-giao b¢ng h»u. QuanhŒ v§i bån lâu ngày vÅn tôn-tr†ng bån.

(LuÆn-ng», thiên 5/bài 17) Nhân, nghïa, lÍ, tín và dÛng ÇŠu là nŠn-täng cûa

Çåo ÇÙc. Tº Hå vÃn vi‰t: Xäo ti‰u thi‰n hŠ, mÏ møc trô hŠ.TÓ dï vi huyŠn hŠ, hà vi dã? Tº vi‰t: h¶i s¿ hÆu tÓ. Tº Håvi‰t: LÍ hÆu hÒ?. Tº vi‰t Khªi dÜ giä thÜÖng dã, thÌ khä dïngôn thi dï hï.

Tº Hå nói: CÜ©i khéo ÇËp làm sao! Çôi m¡t thÆt códuyên, NŠn tr¡ng vë bÙc tranh r¿c-r«. Kinh Thi nói th‰nghïa là gì? Kh°ng-tº Çáp: Phäi có nŠn tr¡ng ÇËp trÜ§cnŠn tr¡ng ÇËp trÜ§cnŠn tr¡ng ÇËp trÜ§cnŠn tr¡ng ÇËp trÜ§cnŠn tr¡ng ÇËp trÜ§c.sau m§i vë tranh. Tº Hå Çáp: VÆy lÍ nhåc cÛng Ç‰n saunhân sao? Kh°ng Tº nói: NhÜ th‰ là trò hi‹u bi‰t ÇÃy, ngÜ©icó th‹ cùng ta thäo-luÆn kinh Thi ÇÜ®c rÒi.

(LuÆn-ng», thiên 3/bài 8)Coù quyeàn chính-trò caøng deã laøm nhaân. Neáu ta söû

vieäc thieân-haï maø hay laøm ñöôïc naêm ñieàu: Cung laø kính-caån maø coù yù nghieâm-trang. Khoan laø ñoä-löôïng maø laømvieäc moät caùch khoan-thai. Tín laø laáy taám loøng thieát-tha maø ra hieäu leänh cho chaéc-chaén. Maãn sieâng-naêng,caàn-maãn maø ñuïng laáy vieäc gì thôøi laøm cho lanh choùng.Hueä laø suy taám loøng nhaân-aùi maø ôû vôùi nhaân-daân phaûilöu yù veà maët aân hueä. Laøm ñûû ûñöôïc 5 ñieàu aáy, chaúngnhöõng khoâng toån-haïi ñeán nhaân-daân, maø ñem laïi coâng-hieäu to laém.

Tº vi‰t: Triêu væn Çåo, tÎch tº khä hï. Bu°i sángnghe ÇÜ®c Çåo, chiŠu tÓi ch‰t cÛng cam lòng. døc quanchi hÏ. (LuÆn Ng», thiên 4, bài 8)

cung ÇiŒn hay tông mi‰u, ngÜ©i dân thÜ©ng làm nhÜ vÆy làkhông Çúng. (Tº vi‰t: Tang væn Tr†ng cÜ thái, sÖn ti‰t täothuy‰t, hà nhÜ kÿ tri dã! ) (LuÆn-ng», thiên 5/bài 18)

Tº TrÜÖng vÃn vi‰t: LŒnh Doãn tØ Væn tam sï vilŒnh doãn, vô hÌ s¡c, tam dï chi, vô uÄn s¡c C¿u mŒnh quânchi chính, tÃt dï cáo tân lŒnh doãn - Hà nhÜ? Tº vi‰t :Trung hï. Vi‰t: Nhân hï hÒ? Vi‰t : vÎ tri, Yên Ç¡c nhân?TrÜÖng hÕi: Tº Væn ba lÀn làm quan lŒnh doãn nÜ§c Sª,không tÕ vÈ vui mØng - Ba lÀn bÎ bãi quan mà không oánhÆn. M‡i lÀn thay Ç°i chÙc vø, ÇŠu Çem chính s¿ bàn giaoÇÀy Çû - Nên Çánh giá ông ta nhÜ th‰ nào?

Kh°ng-tº nói: Là ngÜ©i trung thành. Tº TrÜÖng hÕithêm: Tº Væn là ngÜ©i nhân ÇÜ®c không? Kh°ng-tº Çáp:Ta không bi‰t, làm sao Çánh giá có nhân ÇÜ®c!. . .


Qúi væn Tº: Tam tÜ nhi hÆu hành. Tº Væn chi - vi‰t:Täi Ü khä hï. Tº Quí Væn tº: Ba lÀn nghï rÒi m§i làm.Kh°ng tº nghe bi‰t, nói: Nghï låi lÀn n»a là ÇÜ®c rÒi.


Kh°ng-Tº nói: Lãnh-Çåo dân b¢ng pháp-luÆt,dân có th‹ tránh ÇÜ®c sai phåm, nhÜng mÃt lòng t¿ tr†ng.Lãnh-Çåo dân b¢ng ÇÙc-Ç¶ và lÍ, khi‰n ngÜ©i ta bi‰txÃu-h° mà t¿ cäm-hóa. (Tº vi‰t: ‘ñåo chi dï chính, TŠchi dï hình dân miÍn chi vô sÌ - ñåo chi dï ÇÙc tŠ chi dïlÍ, h»u sÌ thä cách.) (LuÆn-ng», thiên 2 bài 3)

Tº TrÜÖng hÕi cách h†c cÀu b°ng-l¶c.-KhªngTº nói: CÀn nghe nhiŠu, ÇiŠu nghi-ng© gi» låi, ÇiŠu gìhi‹u rõ thì nói ra, nhÜ th‰ ít sai lÀm. Phäi quan-sát nhiŠu, gi» låi ÇiŠu nghi-ng© ÇØng làm, chÌ làm ÇiŠu ch¡c-ch¡n, nhÜ vÆy ít hÓi-hÆn. Nói-næng it sai thì b°ng-l¶cn¢m trong Ãy rÒi. (Tº vi‰t: ña væn khuy‰t nghi, thÆnngôn kÿ dÜ t¡c quá vÜu. ña ki‰n khuy‰t Çãi, thÆn hành

3336


NgÜ©i quân-tº thÆn-tr†ng khi noí ra vì s® xÃuh° không th¿c-hiŒn ÇÜ®c l©i nói). (Tº vi‰t: C°n giängôn chi bÃt xuÃt, sÌ cung chi bÃt Çãi dã.)


Kh°ng Tº nói: NgÜ©i bi‰t t¿ kiŠm-ch‰ mà phåmsai lÀm là rÃt ít. (Tº vi‰t: Dï Ü§c thÃt chi giä tiên hï.)


Kh°ng Tº nói: Quân-tº nói-næng chÆm-rãi, th¿chành thì nhanh-nhËn. (Tº vi‰t: Quân tº døc n¶t Ü ngôn,nhi mÅn Ü hành). (LuÆn-ng», thiên 4/bài 24)

Kh°ng-tº nói: NgÜ©i có ÇÙc không bao-gi© bÎcô-lÆp, ¡t có bån h»u gÀn-gÛi. (Tº vi‰t: ñÙc bÃt cô tÃth»u lân). (LuÆn ng», thiên 4/bài 25)

Tº Du vi‰t: S¿ quân s¡c, tÜ thøc hï. B¢ng h»us¡c, tÜ sÖ hï. (Tº Du nói: Th© vua mà luôn k‹ sai-lÀmcûa vua là chuÓc lÃy phiŠn-toái, læng-nhøc - k‰t giaobån-bè mà luôn góp š sai lÀm cûa bån, dÍ bÎ xa lánh).


Kh°ng Tº nói vŠ Tº TiŒn: NgÜ©i này quä Çánglà ngÜ©i quân tº. N‰u nói nÜ§c L‡ không có ngÜ©i quântº thì Tº TiŒn h†c tØ Çâu dÜ®c nh»ng phÄm chÃt nhÜvÆy. (Tº vÎ Tº TiŒn: Quân tº tåi nhÜ®c nhân. L‡ vô quântº giä, tÜ yên thú tÜ ). (LuÆn ng», thiên 5/bài 3)

Kh°ng Tº nói: Quân-tº có 9 ÇiŠu lo nghï: 1-Khinhìn phäi xem cho kÏ. 2- Khi nghe phäi bi‰t ch¡c lànghe thông tÕ. 3- Khi chÜa rõ viŒc gì, cÀn tìm ngÜ©i hÕi.4- S¡c m¥t khi giao ti‰p có ôn-hòa không? -5- Thái-Ç¶giao-ti‰p v§i ngÜ©i Çã cung kính chÜa? 6/ Nói chuyŒnv§i ngÜ©i có trung-th¿c không? 7- Làm viŒc v§i ngÜ©iÇã nghiêm-túc chÜa? 8-Khi giÆn-d» phäi nghï Ç‰n hÆuh†a, khó-khæn vŠ sau. 9-Khi thÃy mÓi l®i, nghï xem cóphåm vào ÇiŠu bÃt-nghïa không?

(Kh°ng-tº vi‰t:Quân-tº h»u cºu tÜ: ThÎ tÜ minh,

thính tÜ thông,s¡c tÜ ôn, måo tÜ cung, ngôn tÜ trung, s¿tÜ kính, , nghi tÜ vÃn, phÅn tÜ nan, ki‰n Ç¡c tÜ nghïa.

(LuÆn-ng»/Thiên 16-10)Tº TrÜÖng vÃn Kh°ng-tº vi‰t: Hà nhÜ tÜ khä dï

tòng chinh hï?Tº vi‰t: Tôn ngÛ mÏ, binh tÙ Ó kÿ khä dï tòng

chinh hï.Tº TrÜÖng vi‰t: Hà vÎ ngÛ mÏ? Tº vi‰t: Quân-tº

huŒ nhi bÃt phí, lao nhi bÃt oán, døc nhi bÃt tham, tháinhi bát kiêu, uy nhi bÃt mãnh.

Tº TrÜÖng vi‰t: Khä vÎ huŒ nhi bÃt phí? Tº vi‰t:Nhân dân chi sª l®i nhi l®i chi, tÜ bÃt diŒc huŒ nhi bÃt phíhÒ?Tråch khä lao nhi lao chi h¿u thùy oán? Døc nhân nhiÇ¡c nhân, h¿u yên tham? Quân-tº vô chung quä, vô Çåiti‹u, vô cäm mån, tÜ bÃt diŒc thái nhi kiêu hÒ? Quân-tºchinh kÿ y quan, tôn kÿ ciêm thÎ, nghiÍm nhiên nhân v†ngnhi kÿ chi, tÜ bÃt diŒc uy nhi bÃt mãnh hÒ?

Tº TrÜÖng vi‰t Hà Ü tÙ Ó?Tº vi‰t: BÃt BÃt giáo nhi sát vÎ chi ngÜ®c, bÃt gi§i

thÎ thành vÎ chi båo. mån lŒnh tri kÿ vÎ chi t¥c, do chi d¿nhân dã, xuÃt nåp chi, lÆn vÎ chi h»u tÜ.

Tº TrÜÖng hÕi Kh°ng-tº: NhÜ th‰ nào m§i làm ÇÜ®cquan chính-tr¿c?

Kh°ng-tº nói : Bi‰t tôn-tr†ng 5 viËc tÓt, loåi trØ4 viŒc xÃu, có th‹ làm quan chính-tr¿c.

Tº TrÜÖng hÕi ti‰p: Th‰ nào là 5 viŒc tÓt?Kh°ng-tº Çáp: Quân-tº làm ân huŒ cho dân mà

không hao-t°n tiŠn-båc, bäo dân làm viŒc khó-nh†c màdân ch£ng oán ghét, ham muÓn mà không tham-lam,trang-tr†ng mà không kiêu-ngåo, uy-nghiêm khônghung-båo.

Tº TrÜÖng låi hÕi: Th‰ nào là làm ân huŒ màkhông hao tiŠn-båc?

Kh°ng-tº nói: ThuÆn theo l®i cûa dân mà hÜ§ngdÅn làm l®i, nhÜ th‰ là ân huŒ cho dân mà không tÓn tiŠn.

38 39

kÿ dÜ t¡c quä hÓi. Ngôn quá vÜu, hành quá hÓi, t¡c l¶ckÿ trung hÏ). (LuÆn ng», thiên 2/bài 18)

Quí Khang Tº hÕi: Làm th‰ nào Ç‹ dân kính,trung-thành v§i ta, và t¿ khuyên bäo nhau? Kh°ng TºÇáp: ñÓi xº m†i viŒc trang-tr†ng, dân së kính-tr†ng,hi‰u-thäo v§i cha mË, hiŠn tØ v§i m†i ngÜ©i thì dân sëtrung-thành. Sº-døng ngÜ©i tÓt, và giáo-døc ngÜ©i kém,dân-chúng së t¿ khuyên bäo nhau. (Quí Khang Tº vÃn:Sº dân kính, trung dï khuy‰n - nhÜ chi hà? Kh°ng Tºvi‰t: Lâm chi dï trang, t¡c kính. Hi‰u tØ t¡c trung. CºthiŒn nhi giáo bÃt næng, tÃt khuy‰n ).


-Thày Kh°ng có làm chính-trÎ không?Kh°ng-tº tin r¢ng mình khuyên dåy các nhà

chính-trÎ, nhÜ vÆy cÛng là làm chính-trÎ.

(Tº vi‰t: ThÜ vân : Hi‰u hÒ duy hi‰u, h»u Ühuynh ÇŒ. Thi Ü h»u chính, thÎ diŒc vi chính, hŠ kÿ vigvi chính?) (LuÆn ng», thiên 2/bài 21)

-KÈ sï lÆp chí vì Çåo nhân mà cäm thÃy xÃu-h°vì æn Çói, m¥c rách - chÜa th‹ cùng bàn luÆn (vŠ Çåonhân) ÇÜ®c. (Tº vi‰t: Sï chí Ü Çåo nhi sÌ Ó y Ó nhøc giä,vÎ túc d» nghÎ dã.) (LuÆn-ng», thiên 4/bài 9)

Quân-tº nghï Ç‰n Çåo ÇÙc, ti‹u-nhân nghï Ç‰nÇÃt-Çai. Quân-tº coi tr†ng hình-thÙc phép-t¡c, ti‹u-nhân chÌ mong ân huŒ. (Tº v i‰ t : Quân- tº thoáinhân, ti‹u nhân thoái th°.) (LuÆn-ng», thiên 4/bài 11)

-Kh°ng-tº nói: Quân-tº không cÀn tranh-Çua. Cóth‹ tranh-Çua khi b¡n cung thôi. Vái chào khi bu§c lênb¡n, xong ngÒi uÓng rÜ®u mØng nhau. ñó m§i chính làlÓi tranh-Çua cûa ngÜ©i quân-tº. (Tº vi‰t: ‘Quân tº vôsª tranh, tÃt dã xå hÒ! ƒp nhÜ®ng nhi thæng, hå nhi Äm,kÿ tranh dã quân-tº.) (LuÆn-ng», thiên 3/bài 7)

Ch†n viŒc Çáng làm vào lúc thích h®p, Çúng mùavø, th©i ti‰t Çôn ÇÓc dân làm viŒc khó-nh†c, nhÜ th‰ thì cóai låi oán ghét mình? Ham muÓn viŒc làm nhân ÇÙc màÇÜ®c ÇiŠu nhân sao g†i là tham lam? Quân tº làm viŒckhông k‹ viŒc l§n nhÕ ÇŠu không dám coi thÜ©ng, vÆy làtrang tr†ng mà không ngåo man. Quân-tº áo mÛ chÌnh-tŠ,ánh m¡t nghiêm-túc khi‰n ngÜ©i khác nhìn thÃy n‹ s®, Çólà uy-nghiêm mà không hung-båo.

(LuÆn ng»/Thiên 20-4)

4- ñåoñåoñåoñåoñåo làm vua, hay tài lãnh-Çåo quÓc-gia.làm vua, hay tài lãnh-Çåo quÓc-gia.làm vua, hay tài lãnh-Çåo quÓc-gia.làm vua, hay tài lãnh-Çåo quÓc-gia.làm vua, hay tài lãnh-Çåo quÓc-gia.

ñåo vua tôi ÇÜ®c duy-trì là ª cÜÖng-vÎ nào làmÇúng theo cÜÖng-vÎ Çó. Th©i Chu loån låc, các vua chÜhÀu lÃn-át quyŠn thiên-tº (quyŠn trung-ÜÖng), Çåi phulÜ§t quyŠn vua chÜ-hÀu - Kh°ng Tº buÒn mà than-thª:Các dân-t¶c chung quanh còn có vua, ch£ng nhÜ ª HoaHå cÙ nhÜ th‹ không có vua vÆy. (Tº vi‰t Di ÇÎch chih»u quân, bÃt nhÜ chÜ Hå nhÜ vong d ã.)


-Núi Thái SÖn ª nÜ§c L‡, tÌnh SÖn ñông ngàynay, rÃt linh-thiêng. Thiên tº ûy-nhiŒm vua L‡ Çi cúngt‰. Qúy ThÎ Çåi phu nÜ§c L‡ vÜ®t lÍ Çi cúng, Kh°ng Tºtrách thÀn núi sao låi nhÆn lÍ cûa Qúy thÎ vì Qúy thÎvÜ®t lÍ, không ÇÙng vai chû lÍ.).

(Quí thÎ L» Ü Thái SÖnThái SÖnThái SÖnThái SÖnThái SÖn, Tº vÎ NhiÍm H»u vi‰t:Nh» phÃt næng cÙu d¿? ñ§i vi‰t: BÃt næng . Tº vi‰t ‘mÔ hô Tæng vÎ Thái SÖn, bÃt nhÜ lam Phóng hÒ?)


Trong chÜÖng (thiên) Bát dÆt: Bát dÆt: Bát dÆt: Bát dÆt: Bát dÆt: Theo quy-ÇÎnhlÍ nhåc th©i Chu, hoàng-Ç‰ (vua trung-ÜÖng) ÇÜ®c dùng8 Ç¶i bát dÆt (8 x 8 - 64 vÛ công), vua chÜ-hÀu ÇÜ®cdùng 6 Ç¶i, quan Çåi-phu 4 Ç¶i, quân-sï dùng 2 Ç¶i).

Kh°ng-tº nói vŠ Qúy thÎ: Múa ÇiŒu bát dÆt ª sânÇình, s¿ Ãy mà chÃp-nhÆn ÇÜ®c thì viŒc gì ch£ng dám

3740


loøng thieát-tha maø ra hieäu leänh cho chaéc-chaén. Maãnsieâng-naêng, caàn-maãn maø ñuïng laáy vieäc gì thôøi laøm cholanh-choùng. Hueä laø suy taám loøng nhaân-aùi maø ôû vôùinhaân-daân phaûi löu-yù veà maët aân hueä. Laøm ñûû ûñöôïc 5ñieàu aáy, chaúng nhöõng khoâng toån-haïi ñeán nhaân-daân, maøñem laïi coâng-hieäu to laém.

(Töû Tröông vaán nhaân ö Khoång Töû. Khoång Töûvieát: “Naêng haønh nguõ giaû ö thieân haï, vi nhaân hyõ. Thænhvaán chi. Vieát: cung, khoan, tín, maãn, hueä. Cung taéc baátvuõ, khoan taéc ñaéc chuùng, tín taéc nhaân nhieäm yeân, maãntaéc höõu coâng, hueä taéc tuùc dó söû nhaân.” )

-Nhaân theo Khoång hoïc laø taâm ñöùc; Nhaân laø baùcthí, loøng “nhaân” nôi con ngöôøi ñöôïc ví nhö “thieân lyù ”?NhânNhânNhânNhânNhân có th‹ hi‹u m¶t cách cø-th‹ hÖn:

Phaøn Trì vaán nhaân. Töû vieát: “aùi nhaân.”-Trong lòch-söû daân-toäc Vieät, töø sau Hoàng Baøng

cho tôùi nay, vì thi‰u nhân ÇÙc mà các båo chúa TÀu gâyrã Ãt nhiŠu thÓng-kh° cho dân ViŒt:

“1- Luùc nhaø Taàn thoáng-nhaát Trung Nguyeân, saiÑoà Thö vôùi Nhaâm Ngao cuøng Trieäu Ñaø sang xaâm laánnöôùc Vieät. Daân toäc Vieät ñaõ cöông-duõng choáng laïi, maøngöôøi Taøu goïi laø Cöôøng Löông hay Luïc Löông (boïndaân cöùng coå). Ñaïi-bieåu cho Cöôøng Löông laø Cao Loãvaø Thuïc Phaùn An Döông vöông.

“2- Khi nhaø Haùn ñaõ dieät nöôùc Nam Vieät cuûaTrieäu Ñaø, lieàn saùp-nhaäp Nam Vieät vaøo baûn ñoà cuûa hoï,roài caét quan cai-trò. (Tuy vaäy loái chieám laõnh cuûa Haùntoäc thôøi aáy chæ laø loái “thöïc quan” (cho quan cai-trò)chöù khoâng phaûi thöù thöïc-daân gaàn ñaây, vì vaäy daân-toäcVieät vaãn ñöôïc toå-chöùc ñôøi soáng rieâng. Nhöng veà sau,söï aùp-böùc cuûa caùc quan laïi nhaø Haùn caøng ngaøy caøng

taøn-baïo neân oâng Thi Saùch ñöùng leân vaän-ñoäng choánglaïi. Vieäc bò loä, oâng bò töû hình - Vôï vaø em vôï laø Hai BaøTröng ñaõ thay oâng ñem löïc-löôïng daân-toäc maø choánglaïi. Chæ trong thôøi-gian raát ngaén, hai Baø thu ñöôïc toaønquoác khieán Maõ Vieän chaät-vaät trong 3 naêm môùi ñaùnhtan ñöôïc söùc ñoái choïi cuûa ta.

“3- Sau cuoäc thaát-baïi cuûa hai Baø Tröng, daân-toäc chia laøm hai xu-höôùng: Moät phe yeân giöõ ñaát cuõ,laáy naêng-löïc daân toäc ngaám-ngaàm, vöøa chòu ñöïng döôùisöï ñeø-eùp cuûa noøi Haùn, vöøa chôø-ñôïi thôøi-cô maø quaät-khôûi. Moät phe khaùc, ñaïi-bieåu laø oâng Khu Lieâm, töïñem theá löïc rieâng vaøo phía Nam, laäp ra nöôùc Laâm AÁptöï trò.

“4- Ñôøi Nguõ Quí nöôùc Taøu loaïn-laïc, chia-reõ,daân-toäc Vieät ñaõ bieát lôïi-duïng cô-hoäi thuaän-tieän ñemlöïc-löôïng tranh-ñaáu, töø oâng Khuùc Haïo, Kieàu CoângTieãn, v.v... Haøng maáy chuïc naêm vöøa khoân-kheùo ngoaïigiao, vöøa cöông-quyeát ñoái phoù cho ñeán heát ñôøi oângNgoâ Quyeàn, moät löïc-löôïng Vaïn Thaéng cuûa Ñinh TieânHoaøng xuaát-hieän ñeå thoántg-nhaát taát caû, ñaùnh daáu moätthôøi-ñaïi hoaøn-toaøn ñoäc-laäp cuûa daân-toäc ta.

“5- Heát ñôøi Ñinh roài ñeán ñôøi Leâ, roài ñeán ñôøiLyù, nhôø vò anh-huøng thao-löôïc Lyù Thöôøng Kieät xuaát-hieän. Nhaân luùc baát löïc cuûa nhaø Toáng ñem quaânñaùnh thaúng sang ñaát Löôõng Quaûng ñeå toûa-trieät tham-voïng cuûa nhaø Toáng qua chính-saùch cuûa Vöông AnThaïch.

“6- Qua theá kyû 13, quaân Moâng Coå raát maïnh ñaõxaâm-chieám nöôùc Taøu vaø chinh-phuïc gaàn heát theá-giôùi,tôùi saùt cöïc baøn cuûa AÂu Chaâu (Tieäp Khaéc). Truôùc nguy-cô vong quoác naøy, daân-toäc ta ñaõ xeáp haøng-nguõ sau vòanh-huøng Traàn Höng-Ñaïo.

42 43

“7- Ñeán cuoái ñôøi Traàn, Hoà Quùy Ly gaây noäiloaïn trong nöôùc, beân Taøu luùc aáy nhaø Minh ñaõ ñuoåiñöôïc Moâng Coå, theá-löïc ñöông maïnh. Lôïi-duïng tình-theá roái-ren ôû nöôùc ta, ñaõ traøn sang xaâm-chieám. Trong20 naêm trôøi vöøa gieát choùc, vöøa Haùn hoùa ta, vöøa tieâu-huûy vaên-hoùa ta moät caùch trieät-ñeå, thì lòch-söû nöôùc taxuaát-hieän vò anh-huøng Leâ Lôïi. Sau 10 naêm phaán-ñaáukhoâi-phuïc neàn ñoäc-laäp cho noøi-gioáng...

Lòch-söû loaøi ngöôøi laø moät dieãn-tieán ñaáu-tranh khoâng döùt ñeå soáng, coøn, tieán, noái, hoùa; sao chosinh-meänh “ngöôøi” ñöôïc soáng cho ra soáng... Ngöôøingaøy moät tieán leân ñeå giaûi-phoùng “ngöôøi” tröôùc aùclöïc cuûa thieân-nhieân, nhaân giôùi vaø söï caàn-lao. Toaønboä cuoäc soáng ”ngöôøi” ñöôïc chuyeån-hoùa nhòp-nhaøngtheo böôùc tieán cuûa thôøi-gian voâ taän, khieán vaän-haønhcuûa “nhaân-ñaïo” sôùm ñeán böôùc oån-ñònh.

-Haäu-quaû tai-haïi cuûa caùc cuoäc Theá Chieán I,Theá Chieán II, vaø Chieán Tranh UÛy Nhieäm taïi VieätNam:

-Th‰-gi§i chi‰n-tranh I (1914-1918):-Th‰-gi§i chi‰n-tranh I (1914-1918):-Th‰-gi§i chi‰n-tranh I (1914-1918):-Th‰-gi§i chi‰n-tranh I (1914-1918):-Th‰-gi§i chi‰n-tranh I (1914-1918):*1,298,293 các quÓc-gia khác.* 364,800 Hoa Kÿ.* 975,000 Th° Nhï Kÿ.*2,197,900 Ý.*3,189,235 Anh.*9,150,000 Nga.*6,160,000 Pháp.*7,020,000 Hung

làm? (Kh°ng-tº vÎ Qúy thÎ: Bát dÆt vÛ Ü Çình, thÎ khänhÅn - thøc bÃt khä nhÅn dã.)


-Ba Çåi gia tÃu bài nhåc ‘Ung,’nghe sau khi cúnglÍ. Kh°ng-tº nói:’Tr® t‰ là vua chÜ-hÀu, ho¥c thiên-tºchû lÍ uy-nghiêm. Bây-gi© ba nhà làm th‰ là có š gì?(phåm nghÎch?).

(Tam gia giä dÎ ‘Ðng’ triŒt. Tº vi‰t : TÜÖng tuytÎch công, thiên tº møc møc hè thû Ü tam gia chi ÇÜ©ng?\).


-Kh°ng tº nói: M†i ngÜ©i bÃt nhân coi ch» lÍ ragì? M¶t ngÜ©i không có lòng nhân, sao có th‹ tÃu nhåc?.

(Tº vi‰t: ‘Nhân nhi bÃt nhân, NhÜ lÍ hà? Nhânnhi bÃt nhân, nhu nhåc hà? ) (LuÆn ng», thiên 3/bài 3)

L‡ Ai-Công (vua nÜ§c L‡) hÕi làm sao cho dânphøc? Kh°ng Tº Çáp: B°-nhiŒm ngÜ©i ngay th£ng trênkÈ ác, ¡t dân phøc, x‰p kÈ ác trên ngÜ©i ngay th£ng thìdân không phøc.

(L‡ Ai Công vÃn vi‰t: Hà vi Ç¡c dân phøc? Kh°ngtº ÇÓi vi‰t: ‘Cº tr¿c thÓ chÜ u°ng. t¡c dân phøc... (B°nhiŒm ngÜ©i ngay th£ng trên kÈ ác thì dân phøc.)


-LÍ, nói chung mà Çi kèm v§i xa-hoa không b¢ngti‰t-kiŒm - ñám tang mà cÀu-kÿ phô-trÜÖng ch£ng b¢ngÇau buÒn trong lòng. (Lâm Phóng vÃn lÍ chi b°n, Tºvi‰t: ñåi tai vÃn ! LÍ d¿ kÿ xa, næng kiŒm. Tang d¿ kÿdÎ dã, ning thích.) (LuÆn-ng», thiên 3/bài 4)

-ñiŠu quan-tr†ng là ngÜ©i cÀm quyŠn phäi cólòng nhân ÇÙc. Coù quyeàn chính-trò caøng deã laøm nhaân.Neáu ta söû vieäc thieân-haï maø hay laøm ñöôïc naêm ñieàu:Cung laø kính-caån maø coù yù nghieâm-trang. Khoan laø ñoä-löôïng maø laøm-vieäc moät caùch khoan-thai. Tín laø laáy taám1- Lš ñông A, ViŒt Sº Thông LuÆn, vi‰t vào næm 1943 (tài liŒu

Çánh máy).

1

4144


5- H†c làm thày dåy†c làm thày dåy†c làm thày dåy†c làm thày dåy†c làm thày dåy.....

Caí h†c nhà Nho là cái h†c trau-dÒi tâm ÇÙc. H†clà hành. ñ‹ “Tri hành h®p nhÃri hành h®p nhÃri hành h®p nhÃri hành h®p nhÃri hành h®p nhÃt”, nho h†c cÛng nhÜPhÆt h†c và Lão h†c có cái h†c tâm truyŠn do gÜÖngmÄu cûa thày tåo ra, h†c-trò ª gÀn luôn, m¥c-nhiên š-thÙc ÇÜ®c ÇiŠu tinh-túy mà nuôi tâm dÜ«ng tính theoänh-hÜªng cûa thày, dÀn-dÀn ng¶ ÇÜ®c cái lš rÓt-ráocûa lë ñåo.

Dåy vŠ th¿c-hành cÛng nhÜ lš-thuy‰t, thày ÇÒ

ÇŠu dùng phép “lÃy tre Ç« mæng , cùng nhau ÇÒng ti‰n.N‰u ª trÜ©ng, trò l§n kèm trò em kh©-dåi, thì ª nhà anhl§n chÌ bäo em bé. Trò giÕi, anh l§n vØa chÌ dåy vØacûng-cÓ, vØa quäng-bá thêm ÇiŠu Çã h†c vào trí nh§ vàsÙc hi‹u bi‰t, vØa phát-tri‹n thêm tâm ÇÙc, thêm hånhlên mãi do viŒc cÀn làm gÜÖng làm mÅu.

Thày dãy ho¥c cha mË vØa ÇÜ®c nhàn-nhã trongviŒc giáo-øc , vØa giúp trò g¥t-hái ÇÜ®c k‰t-quä tÓi Ça.Kš Ùc ÇÜ®c v»ng-ch¡c do bài h†c cÙ nh¡c Çi nh¡c låihoài, hi‹u bi‰t ÇÜ®c khÖi r¶ng theo công-viŒc th¿c-tiÍnb¡t phäi suy-xét Ç‰n cùng kÿ lš. Do Çó nhiŠu khi trò l§nÇÜ®c phép bàn-båc v§i thày và bån cûa thày vŠ nghïasách., vŠ m¶t bi‰n cÓ.

Kh°ng nho truyŠn ÇÙc hånh cho h†c-trò trÜ§c,

“Tiên h†c lÍ, hÆu h†c væn.”, truyŠn dÀn-dà b¢ng nhiŠucách cø-th‹. M¶t nho sinh có khi phäi th¿c-hành suÓtÇ©i , tØ trÈ Ç‰n già Ç‹ trau-dÒi ÇÙc hånh và khä-næng, ÇitØ kÏ-thuÆt Ç‰n nghŒ-thuÆt, nghŒ-thuÆt sÓng.. M§i Çih†c, ÇiŠu cÀn là th¿c-tÆp ngay ÇiŠu phäi , ÇiŠu tÓt Ç‹ lÆphånh. H†c lÍ b¢ng th¿c-hành, hàng ngày l¡p Çi nh¡c låim§i thÃm-nhuÀn não t›, m§i bŠn-ch¥t Ç‹ Çi th£ng vàosinh-hoåt, änh-hÜªng m¥c-nhiên mãi vŠ sau., suÓt cä Ç©i.Các ÇiŠu tinh-túy cûa h†c tÆp lan dÀn vào tiŠm-thÙc màxây-Ç¡p tr¿c-giác cûa vô-thÙc, Ç‹ sau này khi ra hànhÇåo ª Ç©i së ÇÜ®c thæng-hoa,

T› nhÜ viŒc quét d†n (Sái, täo) không chì là viŒccûa trò nhÕ, mà là viŒc cûa m†i ngÜ©i : h‰t thäy trò l§n,Ç‰n cä thày n»a. HÍ thÃy bÄn m¡t là m¥c-nhiên t¿-Ç¶nglàm lÃy Ç‹ nh¡c nhû Çàm em theo gÜÖng thanh såch...ƒy vÆy, khi con ngÜ©i ta thÃy ngoåi cänh dÖ-bÄn thì Çãv¶i làm cho såch-së g†n-gàng ngay, låi ÇÜ®c dÅn-dø rõràng, së t¿-Ç¶ng phän-tÌnh, quay vào n¶i tâm mà thÃym¶t š-tÜªng kém vÈ thanh-tao, ¡t liŠn cÓ sÙc dËp Çi ngay.

Theo nho gia VÜÖng DÜÖng Minh lÆp thuy‰t “Tri hành

h®p nhÃt “ thì coi m¶t š nghï m§i manh-nha. dù xÃuhay tÓt, cÛng Çã là nm¶t Ç¶ng-tác cûa hành-s» rÒi. K‰t-quä ngÜ©i nho-sï thÜ©ng ÇÓi bóng Çèn khuya nhìn nhÆtnguyŒt dò hÕi, soi tÕ ngóc-ngách râm-tÜ mình mà t¿vÃn, t¿ hÕi, Ç‹ “không h° công Çèn sách “.

NgÜ©i vi‰t s§ tâu vua xin chém ÇÀu l¶ng thÀn

1

1- PhÆt giáo lÜu truyŠn không ít giai-thoåi vŠ ÇÓn ng¶ hay giácng¶. Nào khi thày chÌ thét lên m¶t ti‰ng hÕi làm chi, ho¥c cóthày ra lŒnh Çem tÜ®ng bøt ra chÈ cûi sÜªi Ãm lúc tr©i rét cóng,th‰ là trò bØng giác-ng¶... Còn theo Çåo giáo thì trò cÛng theothày vân du lên rØng, lên núi ra bi‹n, ra khÖi. ñi Ç‰n Çâu, thàythÃy tiŒn thì dÅn dø Ç‰n ÇÃy, tùy theo ÇiŠu g¥p-g« d†c ÇÜ©nghành tu... Trong kho giai thoåi ViŒt Nam nói vŠ tiên Çåo, cotruyŒn Phåm Tº HÜ d¡t bò lên núi ÇÜ®c æn Çào tiên ,nhÜng vìvÜ§ng n¥ng lòng trÀn nên cÙ quanh-quÄn trong núi!, truyŒn hi‰utº Chº ñÒng Tº cùng công chúa Tiên Dung cùng thành tiên, d¿vào hàng tÙ bÃt tº . RÃt nhiŠu truyŠn-thuy‰t và huyŠn-thoåi cólàm thí dø cûa cách dåy và h†c do tâm truyŠn.

1- ñiŠu này vŠ lš-thuy‰t giáo-døc, nhiŠu ngÜ©i cho là áp-Ç¥t,khÓng-ch‰ rÜ-tÜªng, làm mÃt t¿-do cá-nhân, làm løi trí tÜªngtÜ®ng, óc lš-luÆn cûa trÈ cùn nhøt Çi. Âu cÛng là m¶t quan-Çi‹mmà chúng ta cÀn quan-tâm Ç‰n vÃn-ÇŠ tâm-lš giáo-døc.

1

46 47

*7,142,000 ñÙc.

-Th‰-gi§i chi‰n-tranh II-Th‰-gi§i chi‰n-tranh II-Th‰-gi§i chi‰n-tranh II-Th‰-gi§i chi‰n-tranh II-Th‰-gi§i chi‰n-tranh II (1945-1954):::::* 62,000 Ba Lan.* 300,000 ñÙc.*1,013,000 Sôvi‰t.* 470,000 TiŒp.*1,400,000 Pháp.*10,000,000 TÀu.*2,710,000 NhÆt*6,000,000 Anh,

và *7,700,000 *7,700,000 *7,700,000 *7,700,000 *7,700,000 các quÓc-gia khác. ..Cho nên ª ÇÎa-vÎ lãnh-Çåo quÓc-gia mà Ç¶c-ác

thì gây ra tai-h†a bi‰t chØng nào!

MuÓn là m¶t lãnh-tø giÕi phäi có š-nguyŒn làphøc-vø dân-chúng chÙ không phäi sai-khi‰n dân-chúng, muÓn làm gì thì làm “Dân vi qúy, xã t¡c thÙ chi,quân vi khinh.” (Dân làm qúy, ÇÃt nÜ§c thÙ nhì, ngôivua làm nhË) hay “Thang chi bàn minh vi‰t: NhÆt nhÆttân, h¿u nhÆt tân ” (ChÆu rºa m¥t cûa vua Thang cókh¡c câu: = “ngày m¶t m§i, m‡i ngày m¶t m§i,”


1- Trích theo tài-liŒu cûa Ñy ban TÜ Pháp, ThÜ®ng viŒn Hoa Kÿ). January, 27, 1975).

1

là m¶t hình-thÙc quét d†n ª triŠu-Çình; ngÜ©i vi‰t hÎchræn tÜ§ng sï là quét-tÜ§c rác-rÜªi trong quân-ngÛ, trongxã-h¶i quÓc-gia . Nho gia tÆp lau quét tØ nhÕ cho Ç‰nch‰t, tØ n¶i tâm Ç‰n xã-h¶i , lúc thª h¡t ra hÖi thª cuÓi

cùng m§i an-toàn là Çã không m¡c thêm l«i-lÀm n»a.

TÆp bón tÜ§i, sæn-sóc cây cänh, con chim con gàÃy là tÆp nuôi nÃng s¿ sÓng còn, tÆp bäo-vŒ cái tÜÖi-tÓt,phong-phú,nhÃt là tÆp bi‰t nâng-niu, yêu qúi cái ÇËp,cái tÓt, Do Çó ÇÓi Çàn em thì sæn-sóc, cÓ giúp cho hÆusinh ti‰n-thû, mà uÓn-n¡n chÌ bäo cho kÎp th‰ thuÆnth©i , ÇÓi v§i bÆc trÜªng-thÜ®ng thì yêu kính, phøngdÜ«ng cho vui tÜÖi cu¶c sÓng; gi»a gia-Çình và xå-h¶iÇem h‰t då yêu thÜÖng. lòng bao-dung träi ra m†i vÆt Ç‹tân tåo môi sinh cho vui länh cu¶c sÒng. Th‰ là lúc nàonhà Nho cÛng t¿ Çôn-ÇÓc š chí, khí-phách, tình-cäm choÇôn hÆu,... và Ç‰n khi có cÖ-h¶i gánh-vác biŒc Ç©i thì t¿nhiên tìm cách mÜu ích-l®i cho dân cho nÜ§c, cho th‰nhân, cho muôn loài ...

Ôi! Xem ra có bi‰t bao vÃn-ÇŠ cÀn xây-d¿ng m®tnŠn giáo-døc thÆt nhân-bän hÜ§ng thÜ®ng và toàn-diŒn.Không th‹ chÌ chú-tr†ng tâm ÇÙc mà coi nhË khoa-h†cvà phát-tri‹n m†i ngành (toàn-diŒn, triŒt-Ç‹ và hÜ§ngthÜÖng). Thi‰u khoa-hi†c thì Ç©i sÓng khó ti‰n-b¶, sasút vŠ kinh-t‰ thi lÃy gì bäo-Çäm tÜ-th‰ con ngÜ©i thi‰utâm ÇÙc nhÜ ngày nay dù khoa-h†c ti‰n-b¶ t¶t b¿c cÛngchÌ mang låi n‡i lo-âu có ngày tÆn diŒt!

Ð§c mong nŠn giáo-døc tÜÖng-lai phäi là nŠnnŠn giáo-døc tÜÖng-lai phäi là nŠnnŠn giáo-døc tÜÖng-lai phäi là nŠnnŠn giáo-døc tÜÖng-lai phäi là nŠnnŠn giáo-døc tÜÖng-lai phäi là nŠngiáo-døc toàn-diŒn, thÓng-nhÃt khoa-h†c, xã-h¶i,giáo-døc toàn-diŒn, thÓng-nhÃt khoa-h†c, xã-h¶i,giáo-døc toàn-diŒn, thÓng-nhÃt khoa-h†c, xã-h¶i,giáo-døc toàn-diŒn, thÓng-nhÃt khoa-h†c, xã-h¶i,giáo-døc toàn-diŒn, thÓng-nhÃt khoa-h†c, xã-h¶i,sº-h†c và Çåo h†c.sº-h†c và Çåo h†c.sº-h†c và Çåo h†c.sº-h†c và Çåo h†c.sº-h†c và Çåo h†c.

4548


moät ngoâi nhaø daøi, roäng laøm nôi daïy hoïc cho con em.ÔÛ caáp “ñaïi taäp” (ngöôøi caàu hoïc ñeàu ñaõ lôùn,

coù khi ñaõ ñoã hai ba kyø tuù-taøi ñeán xin nghe giaûng taäplaøm vaên ñeå ñôïi kyø thi “Höông”.) Tuy laø nhö vaäy,nhöng ôû tröôøng “ñaïi taäp” vaãn coù nhöõng troø nhoû. Treûnaøo ñöôïc hoïc ôû tröôøng naøy coi nhö coù söï may-maénlôùn (ñaïi haïnh) vì thaøy gioûi, troø xuaát-saéc.

Duø tröôøng nhoû hay lôùn ñeàu trang-hoaøng hoaønhphi, caâu ñoái, tranh veõ. Taát caû ñeàu laø nhöõng caâu caùchngoân noåi tieáng, caùc baøi thô hay, taïo khoâng-khí trang-troïng, aám-cuùng, thanh-cao nôi ngoài hoïc. Saân tröôøngluoân-luoân laø vöôøn caûnh, troàng hoa thôm, coû laï, caâyquùy. Ñoâi khi, gaàn tröôøng coù vöôøn rau, ao caù duøngvaøo vieäc hoïc taäp, maø cuõng laø nguoàn soáng cuûa oângthaøy.

-Thaøy daïy (OÂng ÇÇÇÇÇoà):Ña soá laø caùc thaøy khoùa, hoaëc caùc vò ñaõ ñoã nhaát,

nhò tröôøng, coù nôi laø caùc vò tuù-taøi, cöû nhaân nghóa laøcoù khoa (thi ño ã) maø khoâng coù hoaïn (khoâng laøm quan).Khoâng ra laøm quan hoaëc vì nhaø nöôùc (chính quyeàn)chöa troïng duïng, hoaëc vì hoaøn-caûnh gia-ñình nhö phaûiphuïng-döôõng cha meï giaø yeáu, hay vì tang cheá chameï. Cuõng coù theå vì khoâng öa cheá-ñoä, nhaát laø cheá-ñoädo ngoaïi nhaân aùp ñaët, cho neân chaúng ra laøm quan maølaøm sö.

OÂng thaøy ôû nôi laøng xaõ laø khuoân-thöôùc, göôngmaãu cho “quan treân troâng xuoáng, ngöôøi daân troângvaøo”, giuùp cho cuoäc soáng caû daân nöôùc ñöôïc ñeàu hoøa,oån-ñònh. Ngoaøi vieäc daïy hoïc, thaøy ñoà naøo cuõng laømaãu-möïc veà ñaïo haïnh, vaø hieåu bieát veà nghi-leã giaoteá trong xaõ thoân vaø thöôøng laø nguoàn pheâ-phaùn dö-luaän trong khu-vöïc.

Thaøy ñoà thöôøng ñöôïc hoûi yù veà nghi leã cöôùi .

hoûi, tang ma, hay teá leã nôi ñình chuøa, mieáu ñeàn, hoaëcñaïi-dieän cho daân khi Øñoùn tieáp caùc quan. Nhieàu baäcthaøy coù uy-tín ñeán noãi caùc vò quan ñeán nhaäm chöùcphaûi thaân haønh tôùi thaêm vieáng, chaøo hoûi tröôùc, vaøkhi hoài höu cuõng ñeán chaøo taïm bieät.

Ngoaøi vieäc daïy hoïc, oâng ñoà thöôøng keøm theâmcaùc taøi ngheä tay traùi, nhö laøm thaøy thuoác, thaøy ñiaïlyù, coù khi khu xöû nhöõng vuï boái-roái cho eâm vui, ñeàuñöôïc daân chuùng ñeàn ôn traû nghóa maø coù theâm boång-loäc. OÂng thaøy cuõng laáy vieäc canh noâng laøm goác.OÂng thaøy cuõng thöôøng goùp söùc vôùi vôï con vaøo luùcmuøa maøng, baän-roän thöôøng ñoùng cöûa tröôøng ít laâu,coù khi caû thaùng. Luùc ñoù thaøy cuõng nhö troø ra ruoänggiuùp gia-ñình gieo troàng, gaët haùi.

Moái tình giao-löu giöõa thaøy troø thaät thaém-thieát.Thaøy lo cho troø mình nhö lo cho con ruoät ñeû ra, khi thicöû chaêm-soùc, ñoân-ñoác, ñeán khi laäp gia-ñình ñeàu coùcoâng söùc cuûa oâng thaøy chæ daãn moïi ñöôøng cho phaûipheùp. Ñoái laïi, troø lo cho thaøy nhö phuïng-döôõng songthaân. Nhö vaäy chaúng moät ai töï haï mình xuoáng maøbuoân tình baùn nghóa. Xaõ-hoäi tình nghóa aân-aùi theo ñoùmaø töï phaùt. Tröôøng-hôïp hoïc troø cuõ vaãn bò thaøy Chuvaên An caám cöûa ñeå tröøng-phaït, vì luùc laøm quan ñaõphaïm laàm-loãi.

Moät oâng em ñaäu tieán-só laøm quan toång-ñoác,voõng loïng ngöïa xe veà laøng ñeå gioã boá, oâng ngheø naøyñaï bò oâng anh cho leänh döøng xe töø ñaàu laøng, baét töï loätmuõ, phaåm phuïc maø naèm daøi tröôùc giöôøng thôø ñeå chòuñoøn veà toäi aên hoái-loä laøm nhuïc ñeán gia-phong, Caùihình-aûnh “quyeàn huynh theá phu ï” naøy trong phong-caùchñöùc haïnh nhaø nho thaät cao ñeïp!

1- Mai Chi, “ Caùi Hoïc Nhaø Nho”, Baûn thaûo 3/1995 - Saigon.

1

50 51

I-5/ Phöông-caùchø hoïc taäp :

- Tröôøng hoïc:Ngay ñeán “chöõ Nho” thöôøng bò ngoä-nhaän laø thöù

chöõ do ngöôøi Hoa (Taøu) saùng-cheá ra. Thöïc ra laø vaên-töï quoác-teá, vaên-töï chính-thöùc cuûa lieân-bang AÙ Ñoângthôøi xöa, nhö nhöõng vaên-töï AÂu Chaâu chaúng haïn, choneân duøng ôû quoác-gia naøo thì phaùt aâm theo tieáng noùiñiaï-phöông aáy; ngöôøi AÙ Ñoâng xöa khoâng nghe ñöôïctieáng noùi cuûa nhau, nhöng hieåu qua nhöõng “buùt ñaøm” .Ngöôøi AÙ Ñoâng chung nhau raát nhieàu töø-ngöõ vieát, bôûicuøng chung chöõ Nho töø thôøi “Phong Kieán truyŠn hiŠn”.Cho neân tieáng Vieät giaøu nhöõng töø-ngöõ “Nho - Vieät ”.

Xöa kia, Tam giaùo “Khoång - Phaät - Laõo” ñöôïcphoå-bieán roäng-raõi trong nöôùc Vieät.

- Laõo hoïc vaø Phaät hoïc ñeàu ñaõ ñöôïc giaûng daïyôû baát-cöù nôi naøo, heã coù ñeàn, chuøa laø coù vieäc truyeàndaïy. Rieâng Khoång hoïc thì ôû laøng, xaõ naøo cuõng coù“thaøy ñoà”. Vaøi ba toång hay huyeän coù lôùp “ñaïi taäp” ,coù giaùo-thuï do nhaø nöôùc boå veà hay do caùc baäc ñaïikhoa môû tröôøng giaûng daïy.

Tröôøng sôû coù theå laø ngoâi nhaø thôø tieân toå. Neáulaáy nhaø thôø tieân toå laøm tröôøng daïy hoïc, thì thaøy ngoàingay ôû caùi saäp keâ tröôùc baøn thôø, hay ôû caùi gheá caonôi gian keá. Hoïc-troø ngoài voøng quanh thaøy. Tröôøng-hôïp vì ñoâng, laáy chieáu giaûi ra haøng hieân hay saântröôùc, khi vieát coù theå ñeå saùch treân choõng tre, neáukhoâng cöù naèm khom treân chieáu, chaúng coù söï phaøn-naøn, ñoøi-hoûi phöông-tieän, cuõng khoâng heà coù söï ganh-tî vôùi baïn höõu.

Tröôøng sôû cuõng coù khi do saün cô-nghieäp toå tieânñeå laïi, hoaëc do daân-chuùng ñiaï-phöông quùy troïng maøgoùp cuûa, hoaëc do moân sinh giuùp trôï maø döïng leân

Bôûi theá trong xaõ-hoäi cuõ, ngöôøi ta môû tröôøngraát töï-do, chaúng caàn giaáy pheùp cuûa chính quyeàn.

- Caùch hoïc:Ñieåm chuû-choát cuûa söï hoïc: Theo Nho hoïc, chöõ

“hoïc” coù ba (3) nghóa: Hoïc laø baét-chöôùc, hoïc cho bieát(tri), hoïc ñeå maø laøm (hoïc-haønh).

“Coå chi hoïc giaû vò kyû - Kim chi hoïc giaû vò nhaân.”

(Ngöôøi xöa ñi hoïc laø vì chính mình - Ngöôøi nayñi hoïc laø vì ngöôøi). Vì mình laø do söï hoïc-vaán, taøi-naêng nôi mình coøn thaáp keùm, cho neân noùi “vò kyû ”.Traùi laïi, vì ngöôøi (vò nhaân) laø do quyeàn lôïi, danh vònôi ngöôøi, thaønh ra caùi hoïc bieán thaân mình laøm noâ-leächo ñoàng tieàn, tuøy-thuoäc vì danh lôïi,... Caùi hoïc “vònhaân”, coù theå möôïn maáy caâu thô cuûa Chu Thaàn thi-só(Cao Baù Quaùt) ñeå dieãn-taû:

“Ngaùn nhæ keû tham beà khoùa lôïi, muõ caùnh chuoànñoäi treân maùi toùc, nghieâng mình ñöùng chöïc cöûa haàumoân.

“Quaûn bao keû mang caùi giaøm danh, aùo giôùi-laântruøm döôùi cô phu, moûi goái quøy moøn saân töôùng phuû.”(Taøi Töû ña cuøng phuù).

Ngaøy xöa coi vieäc hoïc laø vöøa daïy baûo, vöøauoán-naén ñeå taâm trí ñöôïc phaùt-trieån theo moät chieàuhöôùng toát ñeïp. Hoïc laø vì mình, ñeå trau-luyeän taâmñöùc neân “Hoïc nhi thôøi taäp chi, baát dieäc duyeät hoà!Höõu baèng töø vieãn phöông lai, baát dieäc laïc hoà! Nhaânbaát tri nhi baát uaån, baát dieäc quaân töû hoà!”

(Heã nhöõng ñaïo lyù naøo, coâng vieäc gì maø hoïcñöôïc, taát moãi ngaøy moät taåm-nhuaàn, maø sinh thuù-vò.Nhö vaäy, haù trong loøng chaúng vui-thích sao? )

Vieäc hoïc laø coát chaêm lo cho mình trôû thaønh

4952


nhaïc), vaø “thi thö” (vaên) caàn hoïc-taäp.Nhö treân ñaõ trình-baøy Nho hoïc chuù-troïng taâm

ñöùc, neân daïy ñöùc-haïnh tröôùc, “Tieân hoïc leã, haäu hoïcvaên”, truyeàn daàn-daø baèng nhieàu caùch töø cuï-theå Ç‰nåthöïc-haønh cuøng luùc hoïc chöõ, ñoïc saùch.

“Daïy veà thöïc-haønh cuõng nhö veà lyù-thuyeát, thaøyñoà duøng pheùp “laáy tre ñôõ maêng”, cuøng nhau ñoàngtieán. Neáu ôû tröôøng, troø lôùn keøm troø nhoû. Troø lôùn vöøachæ daïy cho troø nhoû, vöøa cuûng-coá vaø quaûng-baùc theâmñieàu ñaõ hoïc, vöøa phaùt-trieån theâm haïnh, theâm ñöùcqua vieäc laøm göông, laøm maãu. Khoâng nhöõng thaøydaïy vöøa ñöôïc nhaøn-nhaõ trong vieäc giaùo-duïc, vöøa giuùpcho troø gaët haùi ñöôïc keát-quaû toái ña, kyù-öùc ñöôïc vöõng-chaéc do baøi hoïc cöù nhaéc ñi nhaéc laïi, hieåu bæeát ñöôïckhôi roäng theo coâng vieäc thöïc-tieãn, baét phaûi suy-xeùtñeán cuøng kyø lyù.

Hoïc veà thöïc-taäp, moät nho sinh coù khi phaûi thöïchaønh suoát ñôøi. Caùc ñieàu: Taûo, saùi, öùng, ñoái, xaï, ngöï,thö, soá, leã, nhaïc ñeå trau-gioài ñöùc haïnh vaø khaû-naêngñi töø kyõ-thuaät ñeán kyõ-ngheä, ñeán ngheä-thuaät, ñeánngheä thuaät soáng.

Môùi ñi hoïc, ñieàu caàn thöïc-taäp ngay ñieàu phaûi,ñieàu toát ñeå laäp haïnh cho hôïp leõ ñaïo.

Taäp leã ñoä, treû nhoû ñöôïc daïy caùch thöa göûi,chaøo hoûi. Chaøo thaøy, chaøo baïn khaùc nhau ra sao?Chaép tay cuùi ñaàu tröôùc ngöôøi treân nhö theá naøo? Voøngtay nghe giaûng vôùi veû maët, aùnh maét ra sao? Ñöahay tieáp ñoùn vaät gì theá naøo môùi laø lòch-söï? Ñi,ñöùng, naèm, ngoài tuøy theá ra sao? Ñoù laø “Hoïc aên,hoïc noùi, hoïc goùi, hoïc mô û”. Trong caùi hoïc xöû-theálòch-duyeät - Tröôùc heát laø taäp “queùt” (Taûo).

o Taûo: laø queùt cho saïch buïi, raùc. Coâng vieäctuy giaûn-dò, theá maø boïn treû vaãn ñöôïc caùc anh lôùn

khuyeân-duï caån-thaän. Coøn nhoû, tay caàm chöa chaéccaùi choåi; saùng ñeán tröôøng ñaõ ñöôïc anh tröôûng lôùpphaân coâng, giao cho caùi choåi, boù baèng coû meàm, ñeåluùc laøm vieäc coù maát thaêng-baèng, teù vaøo ñoà vaät cuõngchaúng sao caû. Troø nhoû theo baïn cuøng lôùp nghe anhlôùn daãn duï. Haõy nhìn xem neàn nhaø buïi nhieàu hay ít,raùc nhieàu thöù gì, ñeå lieäu theo ñoù maø caàm ñöùng caùichoåi, hay nghieâng choåi ñoä naøo cho deã saïch. Boïn treûchia nhau neàn nhaø, moãi chuù moät khu. Caàm choåi saocho chaéc-chaén, choã ít thì caàm ñöùng choåi, choã nhieàuraùc thì nghieâng ñaàu choåi xuoáng, ñöa tay nieát löôõichoåi, töø-töø cho khoûi tung buïi leân, ñöa tay ra sao choñeàu, cho ñaàm, cho thöù-töï, heát ñöôøng choåi naøy ñeánñöôøng choåi khaùc, thaáy chöa saïch raùc thì ñöa theâmchoåi löôït nöõa. Naâng choåi leân, vaø ñaët xuoáng sao chonheï ñeå buïi ñaõ queùt roài khoâng vöông ra. Thu goïn buïiraùc vaøo moät choã cho anh baïn ñi sau ñeán hoát ñem ravöôøn. Anh baïn ñi sau naøy, vöøa ñi vöøa hoát raùc, vöøacoù quyeàn kieåm-tra laïi saøn nhaø ñaõ queùt ñeå nhuû baïnqueùt theâm hay chính anh queùt laïi cho saïch, saïch ñeánnoãi coù theå ngoài xuoáng cuõng khoâng sôï dô quaàn aùo.

Qua caàu hoïc queùt ôû saøn nhaø hoïc, laïi ra hoïcqueùt saân vöôøn caûnh, vöôøn rau. Queùt khoâng phaûi chælaø duøng choåi laøm saïch buïi raùc maø coøn vô veùt, nhaëtnhaõnh, lau chuøi, röûa raùy, taém goäi. Taát caû ñeàu phaûihoïc. Heã cöù thaáy ñaâu coù buïi baëm, raùc röôûi, dô-daùylaø laøm. Queùt doïn khoâng phaûi chæ laø vieäc cuûa treû nhoû,maø laø vieäc cuûa moïi ngöôøi, heã thaáy baån maét laø maëc-nhieân töï-ñoäng laøm ñeå nhaéc-nhôû theo göông thanhsaïch. Lau chuøi baøn thôø, ñoà thôø, choã baøn gheá nôi thaøytroø ngoài, hoaëc röûa aám cheùn, ñeøn, ñieáu, goái, traùp thaøyduøng cho saïch, xeáp ñaët cho töôm-taát, vaät naøo vaøochoã naáy. ÔÛ ngoaøi vöôøn caûnh, vöôøn rau thì queùt laùruïng, nhaët laù uùa, hoa khoâ, baét saâu, loaïi ñi hoa quaû

54 55

ngöôøi quaân-töû. Khi ñaït roài, taát muoán cho baïn beø cuøngthaáy ñieàu hay, ñieàu toát. Baïn mình cuõng nhôø vaäy maøñöôïc lôïi-ích chung; mình cuõng nhôø baïn maø trí-thöùctheâm môùi. Hai beân töông thaønh caû tinh-thaàn laãn vaät-chaát, sung-söôùng bieát chöøng naøo! (Baát dieäc laïc hoà?).

Nhö vaäy muïc-ñích cuûa söï hoïc ñaõ thaønh-töïu, haø-taát löu taâm ñeán thieân-haï bieát mình hay khoâng (Nhaânbaát tri nhi baát uaån, baát dieäc quaân töû hoà?).

Ñeå vun-troàng caùi coãi goác baèng ñöùc haïnh, caùcñeä-töû trong Khoång moân caàn trau-gioài: hieáu, ñeã, caån,tín, phieám aùi, vaø thaân nhaân.

-Töû vieát: “Ñeä töû nhaäp taéc hieáu, xuaát taéc ñeã,caån nhi tín, phieám aùi chuùng nhi thaân nhaân, haønh höõudö löïc taéc dó hoïc vaên” (Khi ôû trong nhaø coù nghóa-vuïñoái vôùi cha meï mình caàn phaûi coù hieáu - Khi tieáp xuùcvôùi xaõ-hoäi coù nghóa-vuï ñoái vôùi ñoàng-baøo mình caànphaûi ñeã - Khi xöû-söï tieáp vaät taát phaûi löu taâm caånthaän, nhö tieáp moät ngöôøi naøo taát cung kính, dòu-daøngnhö theá goïi laø “caån”. Xong s¿ caån ñoù, khoâng phaûi chæbeà ngoaøi, maø caàn coù chaân tình, thaät yù neân goïi laø“tín”. Caån vaø tín voán ñaõ traùnh ñöôïc nhöõng ñieàu laàmloãi, nhöng ñaïo laøm ngöôøi coát yeáu phaûi coù chöõ “nhaân”.

Do ñoù, ñoái vôùi quaàn-chuùng phaûi coù taám loøngchung, theá laø “phieám aùi ” . Phieám aùi laø loøng thöôngyeâu moät caùch phoå-thoâng (thaân nhaân).

Treân ñaây môùi chæ veà maët tinh-thaàn. Neáu chæcoù maët tinh-thaàn maø khoâng luyeän taøi-ngheä, e thieáumaët thöïc-duïng, neân tieáp “ Haønh höõu dö löïc taéc dóhoïc vaên.” nghóa laø “luïc ngheä” (Xaï, ngöï, thö, soá, leã,

1- Phan Boäi Chaâu Toaøn Taäp, “Taäp 9/Chöõ Hoïc cuûa Khoång Giaùo”, nhà xuaát baûn Thuaän Hoùa, 1990.

1

hö hoûng cho khoûi laây lan, v.v...AÁy vaäy taäp cho con ngöôøi thaáy ôû ngoaïi caûnh

dô daùy, baån-thæu thì ñaõ öa laøm cho saïch-seõ, goïn-gaøng.Söï töï-ñoäng phaûn-tænh quay vaøo noäi taâm maø thaáy moätyù-töôûng keùm thanh-tao, aét lieàn coá-gaéng deïp ñi ngaynhö queùt buïi, hoát raùc.

Thôøi Traàn, nhaø Nho Chu Vaên An vieát sôù taâuvua xin cheùm ñaàu loäng thaàn laø moät hình-thöùc queùtdoïn ôû trieàu-ñình ñeå giöõ cho guoàng maùy chính-trò ñöôïcngay chính.

o Saùi: Töôùi boùn.Raûnh tay queùt doïn ñeán töôùi boùn ñeå taäp nuoâi

döôõng. Nhaø Nho ñem phong-caùch töï röûa taám thaân,töø ôû nhaø ra laøng, xaõ ñeán trieàu-ñình. Thaáy gì ngangtai, chöôùng maét, traùi leõ coâng-baèng laø thu queùt chosaïch. Nhö vaäy, con vaãn coù theå khuyeân can cha meï,em nhuû anh chò, baøy toâi can giaùn vua treân. Ñem taâmtình aáy laøm vieäc ñôøi, giuùp daân giuùp nöôùc cho nhòpñieäu coäng sinh ñöôïc an hoøa.

Khi vöôøn hoa, vöôøn rau ñöôïc queùt nhaët laù khoâuùa, baét saâu nhaët coû, roài coù lôùp hoïc-troø tieáp theo ñeåtöôùi, laø laøm caùi vieäc nuoâi-naáng cho caùc maàm soángñöôïc toát töôi. Töôùi cuõng phaûi bieát caùch. Tröôùc khitöôùi cuõng caàn phaûi xem xeùt caây seõ ñöôïc töôùi nhö theánaøo? Caây naøy chæ caàn töôùi ít nöôùc vaøo goác, traùnhlaøm öôùt hoa, nhaàu nhuïy. Caây kia caàn röûa saïch laùcho heát tröùng truøng, ñôõ boï raày, cho bay buïi baån, neáucaàn laïi teù haát nöôùc, laø töôùi töø döôùi leân treân chöù chaúngdoäi töø treân xuoáng döôùi. Coù caây yeáu laïi phaûi hôùp nöôùcmaø phun cho ñeàu. Coù thöù phaûi trang moûng ít tia nöôùcnhoû cho rau ñôõ heùo luùc naéng gaét. Töôùi coøn haøm nghóacaû “boùn”. Boùn baèng gì? Boùn theá naøo, luùc naøo chohôïp vôùi caây? Thöù caây, caønh coù daùng-daáp coå thuï

5356


phaûi coù cöûa ôû chính giöõa; ñoà thôø cuùng coù söï caân-ñoáitrong söï saép ñaët.

Lôùn hôn, vaøo tuoåi thanh vaø thieáu nieân coù caùcmoân thöïc-taäp khaùc nhö: xaï, ngöï, thö, soá, tieán, thoaùi,leã nhaïc.

o Xaï laø baén - Taäp baén cung, noû, vöøa luyeängaân coát cho vöõng, luyeän tai nghe, maét nhìn cho tinh-töôøng.

Coøn non söùc, taäp baén noû. Taäp maét nhìn chotinh, gaân tay cho chaéc, cuøi choû cho ñanh, baøn tay ñöôïcdeûo,. Khi ñeà khí, doàn khí xuoáng buïng vaø nín thôû ñeåcaêng da buïng, nhôø vaäy ñònh ñöôïc yù khi maét vaãn chaêm-chuù nhìn thaúng vaøo ñích. Veà maët taâm lyù, taäp baén laøluyeän cho yù chí doàn heát vaøo vieäc raát thaønh-khaån, aáychính laø “thaønh y ù ”. Coá gaéng sao cho teân ñi truùngvaøo ñieåm ñích aáy laø luyeän cho “chính taâm ”.

Khi baén noû ñaõ thaønh-thuïc, ñoåi qua baén cung.Baén cung laø ñeå luyeän cho tay maïnh vaø deûo hôn, yù vaømaét nhaïy beùn hôn. Baén cung laø baén baèng yù, chöùkhoâng baén baèng trí nhö baén noû. Maét nhaém nhanhñuùng ñieåm, tay ñieàu-ñoäng kheùo, nhanh, goïn. Neáuñöùng yeân moät choã ñeå baøn tay di ñoäng nhieàu kieåu maøvaãn truùng ñích ñöôïc laø do ñaõ luyeän khí noäi coâng ñöôïcvöõng beàn, ñaõ laäp chí cho chaéc, ñaõ nhaän xeùt taàm maétcho nhanh-nheïn, chính-xaùc, vaø thaân theå ñaõ maïnh-meõ maø vaãn uyeån-chuyeån meàm-maïi. Vieäc “chínhtaâm”, “thaønh y ù” cuûa vieäc taäp “xaï” coøn ñöôïc cuûng-coá ôû “ngö ï”.

o Ngö ï : taäp cöôõi ngöïa, taäp ñieàu-khieån. Caønggaëp ngöïa khoù cöôõi maø vaãn trò ñöôïc noù, caøng toû ratay coù baûn laõnh. Gioáng nhö trong truyeän “Tam QuoácChí”, ngöïa Xích Thoá chæ coù Quan Vuõ vaø Laõ Boá laøñieàu-khieån ñöôïc noù.

Sau khi caàm cöông daét ngöïa moät voøng ñeå xem khoaùy,xem caúng, xem phong-caùch cuûa ngöïa maø hoaëc vuoát-ve ñeå laøm quen, hoaëc caàn ra tay, duøng bieän-phaùpmaïnh ñeå khuaát-phuïc noù. Theá laø tuøy tình-theá ñeå thöû-thaùch. Duø theá naøo, khi ñaõ khôùp ñöôïc yeân cöông, nhaûyleân löng ngöïa roài thì phaûi coá giöõ cho caân baèng. AÁylaø taäp cho “trung”, ñöôïc “chính” vaäy. Coù chính môùicoù trung. Ngöïa chöùng caøng loàng-loän, ngöôøi cöôõi caøngphaûi ngoài cho vöõng-chaéc, coá ñieàu-ñoäng moïi cô-phaänthaân theå maø ñieàu-chænh mau leï cho troïng taâm vaøoñuùng choã ñeå khoûi teù; do ñoù luyeän cho tröïc-giaùc, chovoâ thöùc theâm maãn caûm, y nhö khi öùng ñoái, hay luyeänbaén cung. Ghì daây cöông cho chaët, laøm veû giaän theánaøo ñeå taùc oai hay neân toû ra roäng löôïng bao-dungvôùi yù tình thöông con vaät ñeå xöùng laø chuû noù. Ngöôøihoïc Nho taäp cöôõi ngöïa cho gioûi, chôø khi ñoã tieán só,traïng nguyeân ñöôïc vua ban ngöïa laø coù theå nhaûy phaétleân yeân, ung-dung vaøo vöôøn thöôïng uyeån xem hoa,dong cöông qua phoá phöôøng cho thieân-haï chieâm-ngöôõng.

Ñem caùi hieåu bieát khi taäp cöôõi ngöïa chöùngvôùi caùc ñöùc haïnh trung chính cuûa ñöùc nhaân haäu vaøovieäc cai trò daân nöôùc. Hoaëc oân-toàn khuyeân baûo, hoaëcmaïnh daïn söûa ñoåi, luùc naøo cuõng chæ nhaát taâm ñöadaân nöôùc vaøo an laïc theo caùc luaät ngay thaúng.

o Thö: Taäp vieát. Taäp vieát sao cho toát nhö veõtranh. Nhaø nho taäp vieát laø ñeå khi laøm vieäc ñôøi seõbieát ñaén ño, lo lieäu tröôùc sau moïi vieäc cho hôïp thôøi,ñuùng theá cuûa moâi-tröôøng, roài khi baét tay vaøo vieäclaø coá sao cho töïu thaønh, neân coâng neân vieäc moät caùchtoát ñeïp (thieän, myõ).

o Soá: vaän meänh. Caùi hoïc thuoäc “hình nhithöôïng” (meùtaphysique) - Ñem caùi luaät-taéc vuõ-truï

58 59

chaúng theå cho aên nhieàu ñeå giöõ cho caây gaày-guoäc, coùkhi caû naêm môùi ñöôïc theâm moät ít caùt hay ñaát thòt,ñaát boài, caû tuaàn môùi ñöôïc höôûng ít nöôùc ôû quanh reãcon. Thöù hoa kia laïi phaûi töôùi baèng nöôùc aám döôùiñaùy ao vaøo luùc trôøi laïnh, thöù coû naøy phaûi boùn baèngcoû muïc hay phaân uû laâu ngaøy,... Lôùp ñaøn anh daãn-duïcho ñaøn em bao kinh-nghieäm ñaõ ñöôïc thày truyeàn daïy.

Taäp boùn töôùi, saên-soùc caây caûnh, con gaø, conchim laø taäp nuoâi döôõng söï soáng coøn, taäp baûo-veä caùitöôi-toát, phong-phu ù , nhaát laø taäp bieát naâng-niu caùiñeïp (myõ). Do ñoù ñoái vôùi baûn thaân keû caàu hoïc daàn-daàn töï yù theøm muoán ñieàu thieän, my õ. Theá laø luùc naøonhaø Nho cuõng töï ñoân-doác yù-chí, khí-phaùch, tình-caûmcho ñoân-haäu, phong-phuù. Ñeán khi coù cô-hoäi gaùnh vaùcvieäc ñôøi thì töï-nhieân tìm caùch möu lôïi cho daân, chonöôùc, cho theá nhaân vaø muoân vaät.

o ÖÙng vaø Ñoái:ÖÙng laø luyeän cho nhanh trí khi caàn xöû theá.

Tröïc-giaùc vaø tieàm-thöùc ñöôïc vaän-duïng toái ña. Noùihay vieát ñöôïc lanh lôïi trong nhöõng baøi thô luaät, baøivaên bieàn ngaãu; töøng tieáng töøng caâu phaûi ñoái nhausao cho chænh-teà. Muoán ñöôïc theá, trong khi vöøa laøm,vöøa taäp öùng ñoái. Thí duï thaøy hay baïn chæ tay leân caomaø noùi “trôøi” thì troø lieàn troû xuoáng ñaát maø ñoái“ñaát”; ngöôøi naøy baûo “thanh cao”, ngöôøi kia ñoái ngaybaèng “oâ troïc”.

Taäp öùng ñoái ôû lôøi noùi hay ôû coâng vieäc laø moättroø chôi raát lyù-thuù, ñaày saùng-taïo. giuùp ích cho ñôøisoáng thöïc-tieãn raát nhieàu, maø ñieàu lôïi ích roõ-raøng laøtaïo oùc thích caân-ñoái, öa coâng-bình. Ta seõ chaúng ngaïcnhieân khi thaáy söï caân-ñoái ôû moïi neáp soáng töø kyõ-thuaät ñeán myõ-thuaät Vieät Nam. Caùi nhaø nhoû cuõng

aøo nhaân söï, nhaân sinh. Boùi toaùn cuõng vaäy, ñem lyù-luaän cuûa soá hoïc vaøo khoa chieâm-tinh ñoän soá, nhaøNho coù khoa lyù soá ñeå boùi toaùn theo “Haø Ñoà”, “LaïcThö” hoaëc khoa töû-vi döï ñoaùn vaän meänh. Xöa kia,nöôùc Vieät coù cuï Traïng Trình noåi tieáng veà soá hoïcvôùi vuõ-truï luaän maø ñaõ ñeå laïi nhieàu caâu saám döï ñoaùncaùc vieäc sau ñôøi cuï ñeán 300 naêm.

Heát hoïc taäp veà “xaï”, “ngöï”, “thö”, “soá” nhosinh chuyeån qua hoïc “tieán thoaùi, leã nhaïc” cho ñôøisoáng tinh-thaàn vöôn leân cao ñoä hôn.

o Tieán - Thoaùi:Trong cuoäc möu-sinh, nhieàu khi “thoaùi” cuõng

caàn thieát nhö “tieán”. Cho neân hoïc “tieán” cuõng phaûihoïc “thoaùi”. Nhaø Nho Nguyeãn Coâng Tröù ñaõ cho moätgöông saùng veà “tieán” vaø “thoaùi”. Khi cuï ñang laømquan lôùn, bò truaát quyeàn vaø phaûi ñi laøm lính, cuï vaãncöù ung-dung ñi nhaäm chöùc. Ñöôïc vò quan sôû taïi neåvì, cuï nheï-nhaøng noùi: “Luùc laøm quan to chaúng laáylaøm vinh, thì luùc laøm lính ñaâu coù coi laø nhuïc. Laømtroøn boån phaän laø quùy.” Nhaø Nho Phaïm Laõi vaø TröôngLöông trong truyeän xöa nhôø bieát “thoaùi” ñuùng luùc,kòp thôøi maø giöõ ñöôïc maïng soáng. AÁy laø giaù-trò cuûavieäc “tieán - thoaùi”.

o Leã vaø Nhaïc:Leã laø caùc pheùp-taéc cö-xöû vôùi nhau sao cho hôïp

leõ ñeå giöõ hoøa khí.Vôùi Nho gia, ba gieàng (quaân, sö, phuï) vaø nguõ

thöôøng (nhaân, nghóa, leã, trí, tín) caàn ñöôïc duy-trì vaøtoân-troïng. Tuy nhieân ta ñöøng hieåu theo moät chieàucuûa Toáng, Thanh, Minh Nho. Ñuùng lyù cuûa Nho gia:vua saùng ñi ñoâi vôùi toâi hieàn, cha töø ñi ñoâi vôùi conhieáu, nam trung ñi ñoâi vôùi gaùi trinh, anh hoøa ñi ñoâi

5760


Thöôøng; nhaø Ñöôøng ñoåi laøm Annam, nhaø Haùn goïi laøNam Vieät. Chaùu boán ñôøi vua Thaàn Noâng, con thöù ñöôïcphong laøm vua ôû xöù ta goïi laø vua Kinh Döông vöông,hoï laø Hoàng Baøng...)

“AÁu hoïc nguõ ngoân thi” (thô naêm tieáng). Saùchgoàm 278 caâu thô nguõ ngoân, ñaïi yù noùi veà laïc-thuù vaøkeát-quaû cuûa söï hoïc vaø moäng-töôûng cuûa ngöôøi hoïc-troø mong thi ñoã traïng-nguyeân. Do ñoù cuoán naøy coøngoïi laù “Traïng-nguyeân thi”.

Thí duï: “Di töû kim maõn doanh, haø nhö giaùo nhaátkinh. Tính danh thö queá tòch, chö töû lieät trieàu khanhDöôõng töû giaùo ñoäc thö, thö trung höõu kim ngoïc....(Ñeåcho con ñaày hoøm vaøng, sao baèng daïy con moät quyeånsaùch. Hoï teân cheùp vaøo soå queá (soå ngöôøi thi ñoã thöôønggoïi laø beû queá), maëc maàu ñoû tía, ñöùng ngang haøng caùcbaäc coâng khanh. Nuoâi con maø bieát daïy con ñoïc saùch ,trong saùch coù vaøng ngoïc...)

- Ñaïi taäp: Coøn nhoû hoïc ôû caùc thaøy ñoà nôi caùclaøng, lôùn leân nghe giaûng saùch, bình vaên, taäp vaên ôûcaùc tröôøng ñaïi taäp. ÔÛ caáp “ñaïi taäp” nhaèm luyeän hoïc-sinh quen vaên baøi tröôùc kyø thi. Caùc vò ñoác hoïc ra ñeàhaøng thaùng ñeå hoïc-troø veà nhaø laøm, ñoä hai tuaàn ñemnoäp. Cuoái thaùng caùc vò khoa-baûng hoïp nhau chaám baøi,bình vaên. Baøi vaên hay ñöôïc ñoïc leân, neâu teân tuoåi,queâ quaùn.

* Thi cöû: Cöù theo “Vaên Hoïc Söû Yeáu” cuûa giaùosö Döông Quaûng Haøm “Caùc trieàu Ngoâ, Ñinh, TieànLeâ nöôùc ta chöa coù leä thi-cöû.”

Maõi ñeán nhaø Lyù, naêm 1075 vua Lyù Nhaân Toânmôû khoa thi Minh Kinh ñeå choïn 10 ngöôøi saâu roäng

kieán-thöùc, uyeân-baùc kinh ñieån. Tuy vaäy vaãn chöacoù ñònh kyø, cöù khi naøo caàn ngöôøi thì môû khoùa thi.Ñaïi khaùi, söû coøn ghi cheùp nhöõng naêm 1086, 1152,1165, 1185, 1193 laø nhöõng naêm coù khoa thi. N a m1195, vua Lyù Cao Toân môû khoa thi Tam giaùo töùc laøPhaät giaùo vaø Laõo giaùo cuõng ñöôïc ngang haøng vôùiNho giaùo.

- Thi höông: laáy cöû-nhaân, tuù-taøi,Naêm 1396, vua Traàn Thuaän Toân ñaët ra thi

höông laáy cöû-nhaân. Thi höông baét ñaàu coù töø ñaây.Ñeán ñôøi Haäu Leâ (1428-1527) Buoåi ñaàu vua

Leâ Thaùi Toå chæ môû nhöõng khoùa baát thöôøng: khoùaminh kinh naêm 1429, khoùa hoaønh töø (naêm 1431).

Ñeán naêm 1434, vua Leâ Thaùi Toân môùi xuoángchieáu ñònh leä thi höông, thi hoäi, heïn ñeán naêm 1438môû khoa thi höông, naêm 1439 môû khoa thi hoäi. Nhöngthöïc ra maõi ñeán naêm 1442 môùi môû, maø leä ba naêmmoät khoa ñeán naêm 1463 môùi ñöôïc thöïc-haønh.

Ai ñaäu cöû-nhaân ñöôïc ghi danh treân baûng goã,maø phía sau coù veõ hình con hoå, neân noùi nhöõng ngöôøiñaäu cöû nhaân “danh ñeà baûng hoå ”, coøn ngöôøi ñaäu tuùtaøi chæ ñöôïc ghi teân ôû taám baûng baèng coùt.

- Thi Hoäi: Ai coù cöû-nhaân môùi ñöôïc döï thi Hoäi.Baøi thi do caùc quan ñaïi khoa chaám, vaø vua quyeát-ñònh. Chaám thi Höông thì pheâ 4 baäc: Öu, bình, thöù,lie ät.

Naêm 1232, vua Traàn Thaùi Toân môû khoa thi“Thaùi hoïc sinh” (sau naøy goïi laø tieán-só) vaø ñaët ra tamgiaùp: ñeä nhaát giaùp (traïng-nguyeân), ñeä nhò giaùp (baûngnhôõn), ñeä tam giaùp (thaùm-hoa).

Naêm 1247, vua Traàn Thaùi Toân daønh cho tamkhoâi (3 ngöôøi ñoã ñaàu) Traïng Nguyeân, Baûng Nhôõn,

1- Döông Quaûng Haøm, “Vieät Nam Vaên Hoïc Söû Yeáu, Thieân thöù 2, Soáng Môùi taùi xuaát baûn taïi Hoa Kyø naêm 1979

1

62 63

vôùi em thuaän... Boån phaän qua laïi hai chieàu.Neáu “Leã” coù khuoân pheùp cöùng-raén thì coù

“nhaïc” keøm theo ñeå ñieàu-tieát “leã” cho hoøa-haøi, nhòp-nhaøng. Nhaïc ñem vaøo thöïc-tieãn laø trong caùc buoåi teáleã coù nhaõ-nhaïc, baùt aâm.

- Chöông-trình hoïc:Bao-quaùt goàm ba heä tö-töôûng Khoång - Phaät -

Laõo. Ñaïi ñeå rieâng veà Nho hoïc, noäi-dung chöông-trìnhdaïy goàm moät soá saùch chính-yeáu: Tam Töï Kinh, SôHoïc Vaán taâm, AÁu Hoïc Nguõ Ngoân Thi, Minh Taâm BöûuGiaùm, Töù Thö (Ñaïi Hoïc, Luaän Ngöõ, Trung Dung, MaïnhTöû), Nguõ Kinh (Khinh Thi, kinh Thö, Kinh Dòch, kinhLeã, Kinh Xuaân Thu), Chö Tö û .

*AÁu Hoïc: Song-song vôùi “saùi”, “taûo” vaø ñeåcoù töø-ngöõ vaø caên-baûn tö-töôûng daïy caùc saùch: “Nhaátthieân töï” (moät ngaøn töø-ngö õ), thöïc ra coù 1015 chöõ,ñaët theo theå ca luïc baùt, cöù moãi chöõ Nho thì tieáp theonghóa cuûa chöõ aáy.

Thí duï: Thieân (trôøi), ñiaï (ñaát), vaân (maây), Vuõ (möa), phong (gioù), truù (ngaøy), daï (ñeâm)...

Tieáp “Tam Thieân Tö ï” (saùch ba ngaøn chöõ), moãichöõ keøm theo nghóa, cöù hai tieáng-hôïp vaän cho deã nhôù.Thí duï: Thieân (trôøi), ñiaï (ñaát), cöû (caát), toàn (coøn); töû(con), toân (chaùu), luïc (saùu), tam (ba),...

Roài “Nguõ thieân töï” trong ñoù chöõ vaø nghóa gheùplaïi theo theå luïc baùt, nhö cuoán “Nhaát thieân töï”, xeáptheo töøng ñeà taøi nhö thieân-vaên, ñiaï-lyù, luaân-thöôøng,chính-trò,...”Sô hoïc vaán taân ” daïy toùm-löôïc veà söû,caùch xöû theá. Thí duï: “Kyø taïi quoác baûn, coå hieäu VieätThöôøng; Ñöôøng caûi An Nam, Haùn xöng Nam Vieät, ThaànNoâng töù theá, thöù töû phaân phong, vieát Kinh Döôngvöông, hieäu Hoàng Baøng thò...” (ÔÛ nöôùc ta xöa goïi Vieät1- Mai Chi, “Caí H†c Nhà Nho ” bän thäo vi‰t tay, 1976.

Thaùm Hoa.Naêm 1347, vua Traàn Dueä Toâng boû danh xöng

“Thaùi Hoïc sinh” maø thay baèng “Tieán-só”, chia laømtam giaùp. Ñeä nhaát giaùp tieán-só laø tam khoâi, ñeä nhigiaùp laø Hoaøng Giaùp, ñeä tam giaùp laø “caäp ñeä” vaø“ñoàng caäp ñeä”.

Veà khoa thi hoäi naêm 1448, vua Leâ Nhaân Toânchia tieán-só laøm “caäp ñe ä” (chaùnh baûng), vaø (Phuïbaûng).

Naêm1484, vua Leâ Thaùnh Toân ñoåi “Traïngnguyeân”, “Baûng Nhôõn” vaø “Thaùm Hoa” laøm “Tieán-sócaäp ñe ä”. “Chaùnh baûng” laøm tieán-só xuaát thaân; “Phuïbaûng” laøm ñoàng tieán-só xuaát thaân, vaø baét-ñaàu coù leäkhaéc teân caùc tieán-só vaøo bia ñaù döïng ôû vaên mieáu.

Naêm 1918, Phaùp baõi haún moïi thi-cöû baèng chöõNho.

1-

6164


cÜ trÒng lúa mì, lúa måch; nguÒn l®i kinh-t‰ là sæn b¡n,chæn nuôi tåi ch‡. Nhà cºa ª Çây nhiŠu nÖi là nh»ng hangkhoét sâu vào hai bên b© sông, ª nÖi Çû cao Ç‹ không bÎngÆp nÜ§c vŠ mùa mÜa và tuy‰t tan, nhÜng cÛng Çû thÃpÇ‹ tiŒn viŒc lÃy nÜ§c vŠ mùa khô. Nh»ng hang này, cóhang dành cho ngÜ©i, có hang dành cho gia-súc. Ðu-Çi‹m các hang này là mát vŠ mùa hè, và Ãm vŠ mùaÇông. Ng¿a và gia-súc Ç¡c-l¿c trong viŒc canh-tác,chuyên-chª và di-chuy‹n.

NgÜ©i phÜÖng B¡c này Çã sáng- tåo ra bánh xeÇ‹ ch‰ xe ng¿a dùng vào viŒc chuyên-chª và chi‰n-tranh. H† cÛng bi‰t quan-sát tinh tú Ç‹ ÇÎnh phÜÖnghÜ§ng di-chuy‹n trên nh»ng ÇÒng cÕ mênh-mông.

* TriŠn sông DÜÖng Tº bÒi lÃp nên nh»ng thung-lÛng và nh»ng ÇÒng-b¢ng vùng Hoa Trung và Hoa Namb¢ng phù-saphù-saphù-saphù-saphù-sa bào mòn tØ nh»ng sÜ©n ÇÒi núi Tây Tång,TÙ Xuyên và Hoa Nam. Cä vùng này khí-hÆu Äm-Ü§t,nhiŠu hÒ ÇÀm, rØng-rú, nhÃt là tre nÙa, mùa hè nhiŠumÜa lÛ, mùa ñông mÜa tuy‰t. Hoa Trung khí-hÆu ôn-hòa, Ãm vŠ mùa ñông, mát vŠ mùa hè. Hoa Nam khí-hÆu nhiŒt-Ç§i, mùa hè nóng, mùa Çông lånh, nhÜngkhông quá khác nhÜ ª vùng Cao-nguyên hoàng th°.Thûy sän, và lâm sän cÛng nhÜ thäo-m¶c và muông-thú thÆt phong-phú.

Dân cÜ ª Çây có nguÒn gÓc Nam ÁnguÒn gÓc Nam ÁnguÒn gÓc Nam ÁnguÒn gÓc Nam ÁnguÒn gÓc Nam Á. H† sÓngräi-rác thành nh»ng tÆp-th‹ l§n, nhÕ trên các sÜ©n ÇÒinúi, ven nh»ng hÒ ÇÀm, và trên nh»ng ÇÒi ÇÃt cao ngàybÒi thêm r¶ng Ç‹ sau thành nh»ng ÇÒng-b¢ng l§n nhÕvùng Hoa Trung và Hoa Nam. Nhà cºa thÜ©ng là nh»ngkhóm nhà sàn, cÃt trên các hàng c†c cao. N‰u nh»ngnhà cºa trên m¥t ÇÃt, vÆt-liŒu có th‹ là tre, g‡, gåch, Çávà lá gÒi.

NgÜ©i dân vùng này cÃy lúa trên nh»ng ru¶ngcÃy lúa trên nh»ng ru¶ngcÃy lúa trên nh»ng ru¶ngcÃy lúa trên nh»ng ru¶ngcÃy lúa trên nh»ng ru¶ng

nÜ§cnÜ§cnÜ§cnÜ§cnÜ§c. gieo lúa rÆy và trÒng rau dÜÖi các thung-lÛnghay trên sÜ©n ÇÒi núi. NguÒn chÃt Çåm và chÃt vôi chínhlà do các sinh-vÆt thûy-sãn tôm cua, trai sò và nhÃt làcá. H† trÒng bông và nuôi t¢m Ç‹ kéo s®i.

Ch£ng nh»ng bi‰t dŒt väi, løa mà còn bi‰t nungsành, gåch (mÏ nghŒ ÇÒ sÙ ). Bi‰t xây cÃt nhà cºa, vàch‰ xe ng¿a ít công-phu và kÏ-thuÆt hÖn là ch‰-tåothuyŠn bè. Tøc ng» Tàu có câu: “B¡c c«i ng¿a, NamB¡c c«i ng¿a, NamB¡c c«i ng¿a, NamB¡c c«i ng¿a, NamB¡c c«i ng¿a, Namchèo thuyŠnchèo thuyŠnchèo thuyŠnchèo thuyŠnchèo thuyŠn ” Çã chÌ rõ sª-trÜ©ng cûa m‡i miŠn.

ñÙc tính ª ngÜ©i Hoa B¡c là “gÒng mìnhgÒng mìnhgÒng mìnhgÒng mìnhgÒng mình ” Ç‹thích-Ùng v§i môi sinh. SÓng theo thiên-nhiên nên thô-phác, sÖ-lÆu. CÛng vi rèn mình sinh-hoåt tr¿c-ti‰p v§ihoàn-cänh kh¡c-nghiŒt nên con ngÜ©i Hoa B¡c l¿c-lÜ«ng và dÛng-månh hÖn ngÜ©i miŠn Nam.

Trong sinh-hoåt phát-tri‹n, thành-phÀn du-møccó nh»ng Üu-Çi‹m:

- KhÕe sÙc và to l§n hÖn.- Sinh-hoåt giän-dÎ hÖn.- Trang bÎ nhË-nhàng hÖn.- ñ¶ng viên, k‰t tÆp dÍ, mau.- Ti‰n, lui nhanh-nhËn nh© xº-døng ng¿a và các

chi‰n xa do ng¿a kéo thành-thøc hÖn.Dân cÜ vùng sông DÜÖng Tº và Hoa Nam tuy

ÇÜ®c hoàn-cänh thiên-nhiên phong-phù, và th©i-ti‰t Ç«kh¡c-nghiŒt, nhÜng phäi ch‰ hóa thiên-nhiên nhiŠu hÖnlà dân-cÜ vùng cao-nguyên hoàng th°. Ch£ng-hån viŒcxây cÃt nhà cºa, không nh»ng phäi xº-døng tre g‡ m¶tcách kÏ-thuÆt, mà còn phäi nung gåch Çá Ç‹ bäo-vŒnÖi æn ch‡ ª, chÓng mÜa, chÓng løt khác v§i viŒc d¿nglŠu, khoét hang - Quàn áo cÛng vÆy, Hoa B¡c dùng da,lông , len, kÏ-thuÆt ch‰-tåo không mÃy khó-khæn. HoaNam phäi nuôi t¢m, trÒng bông Ç‹ ch‰ thành s®i, phäiphát-minh cách dŒt, cách may c¡t, không k‹ nh»ng thêu-

66 67

I-6/ Hai th¿c-th‹ ViŒt - I-6/ Hai th¿c-th‹ ViŒt - I-6/ Hai th¿c-th‹ ViŒt - I-6/ Hai th¿c-th‹ ViŒt - I-6/ Hai th¿c-th‹ ViŒt - TÀu tåi T TÀu tåi T TÀu tåi T TÀu tåi T TÀu tåi Trung Nguyên.rung Nguyên.rung Nguyên.rung Nguyên.rung Nguyên.

Theo ÇÎa-ly Trung quÓc, phaàn ñaát giöõa trung löuhai soâng Hoaøng Haø vaø Döông Töû laø phaàn loõi trong söù-meänh cuûa thieân-töû thôøi phong-kieán, vaø cuõng laø phaàn ñaátmÀu-m«mÀu-m«mÀu-m«mÀu-m«mÀu-m«. neân ñöôïc goïi la ø “Trung Nguyê yê yê yê yê n”. Sau thôøi ñeá-cheá cöïc quyeàn, söû quan TÀu goïi goàm chung boán phíaquanh nÜ§c TÀu laø “Töù Di” (Baéc Ñòch, Nam Man, TaâyNhung, vaø Ñoâng Di.)

Ta cÀn lùi th©i-gian vào khoäng vài ngàn næm, gi»acuÓi tiŠn-sº và ÇÀu thÜ®ng-c° Ç‹ xem con ngÜ©i tåi HoaLøc Çã sinh-hoåt nhÜ th‰ nào, trong khi Ç©i sÓng còn d¿avào sæn b¡n, ngÜ chài, du-møc và canh-tác. BÃy gi©, dâncÜ Hoa Løc Çåi-th‹ sÓng trên trung lÜu hai triŠn sông HoàngHà ª phía B¡c, và DÜÖng Tº ª phía Nam sinh-hoåt rÃtkhác-nhau.

ThÜ®ng và trung lÜu triŠn Hoàng Hà là m¶t caonguyên hoàng th°, không do triŠn này tåo nên, mà do giómùa Tây B¡c th°i cát tØ Hãn Häi t§ith°i cát tØ Hãn Häi t§ith°i cát tØ Hãn Häi t§ith°i cát tØ Hãn Häi t§ith°i cát tØ Hãn Häi t§i lÃp các thung-lÛnggi»a nh»ng ÇÒi núi mà thành. TrØ vài khu rØng núi phíaTây B¡c, mùa hè hay có mÜa l§n, còn khí-hÆu cao-nguyêntheo ven phía Nam mà Çi vŠ hÜ§ng ñông ra bi‹n. Càng lênphía Tây B¡c, b© các sông trong triŠn càng cao. NhiŠu nÖidòng chäy ª dÜ§i sâu, cách ÇÒng ÇiŠn Ö trên hàng træmmét. Cao nguyên này, chÃt ÇÃt rÃt tÓt cho ÇÒng cÕÇÒng cÕÇÒng cÕÇÒng cÕÇÒng cÕ vành»ng ngÛ cÓc cÀn rÃt ít nÜ§c nhÜ lúa mì, lúa måchlúa mì, lúa måchlúa mì, lúa måchlúa mì, lúa måchlúa mì, lúa måch.

Dân cÜ ª vùng này thu¶c nòi Mông C°, l¿c-lÜ«ngvà thô-phác. Thành phÀn phía B¡c và Tây B¡c sÓng b¢ngdu-møc và sæn b¡n. Nha cºa, quÀn áo hÀu h‰t b¢ng da,len và da lông. Thành phÀn phía Nam và ñông Nam ÇÎnh

thùa, hoa mÏ. ñ‰n cä viŒc sæn b¡n,. Hoa B¡c dùng cungtên và Çu°i thú trên lÜng ng¿a. NgÜ©i Hoa Nam dùngnÕ và bÅy (phäi rình-rÆp và ch© thú t§i mà hå tåi ch‡.Do Çó ch‰ nÕ và bÅy Çòi-hÕi nhiŠu kÏ-thuÆt hÖn ch‰cung). ñ‰n viŒc di chuyên, vÆn-täi cÛng khác nhau,NgÜ©i Hoa B¡c thuÀn-thøc ng¿a rØng, Sª-trÜ©ng vŠ vÆn-Ç¶ng tÓc chi‰n, tÓc quy‰t.

* NgÜ©i dân vùng Nam DÜÖng Tº, vŠ vóc dángdù ngày nay các dòng Çã pha-tr¶n vào nhau, nhÜng Çåith‹ dÍ phân-biŒt v§i ngÜ©i Hoa B¡c hÖn là v§idÍ phân-biŒt v§i ngÜ©i Hoa B¡c hÖn là v§idÍ phân-biŒt v§i ngÜ©i Hoa B¡c hÖn là v§idÍ phân-biŒt v§i ngÜ©i Hoa B¡c hÖn là v§idÍ phân-biŒt v§i ngÜ©i Hoa B¡c hÖn là v§ingÜ©i toàn vùng ñông Nam ÁngÜ©i toàn vùng ñông Nam ÁngÜ©i toàn vùng ñông Nam ÁngÜ©i toàn vùng ñông Nam ÁngÜ©i toàn vùng ñông Nam Á, nhÃt là v§i ngÜ©iViŒt, Thái, Miên. Dân cÜ trong vùng TrÜ©ng Giang, vàHoa Nam, k‹ cä thung-lÛng sông HÒng, sº-quan TÀutrÜ§c g†i chung nh»ng cÜ dân vùng này b¢ng danh-tØBách Bách Bách Bách Bách VVVVViŒtiŒtiŒ tiŒ tiŒ t .....

Theo h†c giä Harold Weins Çã vi‰t trong tác-phÄm“Han Chinese Expansion in South China ”:

“GiÓng ViŒt Çã vào Trung quÓc, vùng DÜÖngvùng DÜÖngvùng DÜÖngvùng DÜÖngvùng DÜÖngTº giangTº giangTº giangTº giangTº giang, ÇÜ®c g†i là væn minh Viêm ViŒt thu¶c væn-minh Thøc SÖn. Nghiên-cÙu trong sÓ 300 chûng-t¶c, cóhai chûng-t¶c Üu-viŒt là Thái và ViŒt. Thái Üu-viŒt vŠchính-trÎ, và ViŒt Üu-viŒt vŠ væn-hóa.” (The Viêm ViŒthad entered into China by the Yangtze river. They calledthe Viem Viet civilization as Thuc Son’s civilization.Among 300 races that were studied, the most eminentraces were Thai and Viet. The Thai excelled in politicswhile the Viet excelled in culture.).

Cuoäc hoäi-thaûo ôû Berkeley vaøo naêm 1978 ñaõñöa ñeán keát-quaû vieäc aán-haønh cuoán “The Origins ofChinese Civilization”, noäi-dung ñaõ laøm saùng-toû nhöõngvaán-ñeà veà coå söû TÀu, coå söû Vieät Nam vaø Ñoâng NamAÙ:

- Trong noäi ñòa nÜ§c TÀu, vaên hoùa mieàn Nam coù

6568


cö nguï taïi ño.ù vaø hoï ñaõ coù moät neàn vaên-hoùa cao. Nhövaäy cuoäc baønh-tröôùng veà phöông Nam cuûa ngöôøi Taøuñaõ laøm phong-phuù cuoäc soáng cho hoï.

Giaùo sö Wolfram Eberhard: “YÙ kieán cho chuûngtoäc Haùn (Hoa) ñaõ saûn-sinh ra neàn vaên minh cao ñoä hoaøn-toaøn do töï löïc, do nhöõng taøi-naêng ñaëc-bieät cuûa ho, ïthìnay ñaõ khoâng theå ñöùng vöõng. Chuùng ta thaáy raèng khoângheà coù moät nöôùc Trung Quoác vaên-minh vôùi chung-quanhtoaøn laø nhöõng daân-toäc man rôï; maø chæ coù moät nöôùc Trungquoác vôùi caùc nöôùc chung-quanh cuõng vaên-minh nhö hoï,tuy theo moät ñöôøng loái khaùc” (No longer see Chinese asa great civilizatiuon surrounded by barbarians, but westudy the Chinese coming to terms with their neighbors,who had civilizations of quite different types...)

(A History of China”, University of CaliforniaPress, Berkely and Los Angeles , 1071.)

Harold J. Wiens, “Han Chinese Expansion on SouthChina”, The Shoe String Press Inc., 1967.

“Whether the historical data are reliable and fur-ther, whether the descriptions are sufficiently informativefor classification purposes? Most researchers of Chinesehistory concede the astonishing degree of reliability of Chi-nese historical facts. Where fault is found with Chinese his-tory, it is with the distortion resulting from omission of facts,particularly in the accounts dealing with the so-called“barbariana” or non-Han Chinese tribes people.”

Ngay Ç‰n phöông-dieän hoïc-thuaät, Tây hay ñông,ai cÛng nghï Nho H†c là cûa TÀu, Çåi-diŒn Nho h†c làKh°ng Tº, Khoång Töû, ÇÜ®c tôn laø “Vaïn theá sö bieåu”nhÜng chính trong sách Luaän Ngöõ, muïc “Thuaät nhi” ,Khoång Töû vieát: “Thuaät nhi baát taùc, tín nhi hieáu coå =thuaät laïi maø khoâng saùng-taùc, tin vaø yeâu coå xöa.” Ñieàunaøy chöùng-toû nhöõng ñieàu Khoång Töû noùi hay

vieát laïi, khoâng hoaøn-toaøn do Khoång Töû saùng-taùc,ma ø chæ thuaät laïi tØ tØ tØ tØ tØ moät neàn vaên-hoùa naøo khaùc.

Các ÇiŠu nêu trên cho ta thÃy hai dòng sÓng MôngC° ª Hoa B¡c, Hoa Trung và dòng Bách ViŒt ª HoaNam có nh»ng giao-thoa k‹ cä nh»ng trao Ç°i hàng-hóa,kÏ-thuÆt, Ç‰n tÜ-tÜªng, tín-ngÜ«ng và dòng máu. Cónh»ng trao Ç°i t¿ nhiên, hiŠn-hòa, låi có nh»ng trao-Ç°icÜ«ng-bách b¢ng nh»ng hành-Ç¶ng båo-tàn nhÜ cÜ§pbóc, hãm hi‰p tåo ra hÆn thù. Trong khí-th‰ phát-tri‹nvà tranh-Çua vÛ l¿c, th‰ månh vŠ dòng Mông C°, vì h†sª-trÜ©ng hÖn vŠ vÛ l¿c, nhÜng sinh-hoåt kinh-t‰ và væn-hóa thì ngÜ©i Bách ViŒt låi giÕi hÖn.

Cu¶c chi‰n ÇÀu-tiên ÇÜ®c nh¡c t§i trong lÎch-sºTrung Nguyên là trÆn “Hoàng ñ‰ chi‰n Suy VÜu, bìnhMiêu T¶c” (Lãnh tø liên quân Mông C° th¡ng Suy VÜuvà dËp yên Miêu t¶c). Sau trÆn này, ª Trung Nguyên raÇ©i m¶t c¶ng ÇÒng °n-ÇÎnh trong trÆt-t¿ phong-ki‰ntrong trÆt-t¿ phong-ki‰ntrong trÆt-t¿ phong-ki‰ntrong trÆt-t¿ phong-ki‰ntrong trÆt-t¿ phong-ki‰ncûa m¶t quyŠn-l¿c chúa-t‹ v§i nh»ng quyŠn l¿c ÇÎa-phÜÖng (Thiên tº lãnh-Çåo thiên-hå và các vua chÜ-hÀulà danh hiŒu nh»ng thû-lãnh ÇÎa-phÜÖng).

Thoáng nhìn giai-Çoån giao-thoa này, nhiŠu ngÜ©iÇã ng¶ nhÆn “Væn-hóa Væn-hóa Væn-hóa Væn-hóa Væn-hóa VVVVViŒt là bän sao cûa væn hóaiŒt là bän sao cûa væn hóaiŒt là bän sao cûa væn hóaiŒt là bän sao cûa væn hóaiŒt là bän sao cûa væn hóaTTTTTrung Hoarung Hoarung Hoarung Hoarung Hoa ”, ch£ng khác nào khi cÀm m¶t giäi løacÀm m¶t giäi løacÀm m¶t giäi løacÀm m¶t giäi løacÀm m¶t giäi løathêu Çem lÆt ngÜ®c m¥t trái cho là m¥t phäithêu Çem lÆt ngÜ®c m¥t trái cho là m¥t phäithêu Çem lÆt ngÜ®c m¥t trái cho là m¥t phäithêu Çem lÆt ngÜ®c m¥t trái cho là m¥t phäithêu Çem lÆt ngÜ®c m¥t trái cho là m¥t phäi!

70 71

“”

tröôùc vaên hoùa mieàn Baéc.

-Vaên hoùa mieàn Nam nÜ§c TÀu coù nhieàu neùt gioángvaên hoùa Hoøa Bình, vaø coù sau vaên-hoùa Hoøa Bình.

Treân khía-caïnh vaên-hoùa, vaøo naêm 1953, hai nhaøkhoa-hoïc Phaùp A. Leroi-Gourhan vaø R. Poirier ñaõ nhaánmaïnh raèng: “Vuøng Ñoâng Döông naèm trong khu-vöïc xuaát-hieän con ngöôøi töø raát sôùm.”

Töông töï, theo tieán só Wilhelm G. Solheim II, giaùo-sö nhaân-chuûng-hoïc taïi Ñaïi-hoïc ñöôøng Hawaii, trong baøi“AÙnh Saùng Môùi Doïi vaøo Moät Quaù Khöù Bò Queân Laõng”ñaêng treân taäp-san National Geographic thaùng 3 naêm1971: “...

Quan-nieäm coå-ñieån veà thôøi tieàn-söû vuøng ÑoângNam AÙ laø söï di daân töø mieàn Baéc mang theo caùc kyõ-thuaät quan-troïng xuoáng vuøng Ñoâng Nam AÙ. Toâi ñeà-nghòngöôïc laïi laø vaøo thôøi-ñaïi Taân Thaïch Khí, neàn vaên-hoùaBaéc Trung Hoa phaùt-trieån töø neàn vaên-hoùa chi-nhaùnhcuûa vaên-hoùa Hoøa Bình, vaøo khoaûng naêm 6000 hay 7000TTL,..”(...The traditional reconstruction of SoutheastAsian prehistory has had migrations from the north bring-ing important developments in technology to SoutheastAsia. I suggest instead that the first neolithic (that is, lateStone Age) culture of North China, known as theYangshao, developed out of a Hoabinhian subculture thatmoved north from northern Southeast Asia about the sixthor seventh millennium B.C....”

Qua nhöõng ñieàu neâu treân, ñòa-baøn cuûa vaên-hoùaVieät khôûi nguoàn töø neàn vaên-hoùa Hoøa Bình, neàn vaên-hoùabaûn ñòa, toûa roäng trong vuøng Ñoâng Nam A.Ù Chuû nhaân(chuû theå) cuûa neàn vaên-hoùa aáy chính laø daân Vieät.

Song-song v§i nŠn Væn-hóa ViŒt là nŠn væn-hóaHoa HåHoa HåHoa HåHoa HåHoa Hå (TÀu). Xét vŠ væn-hóa Hoa Hå ñaàu-tieân xuaát-hieäân, thì vuøng ñaát mieàn Nam ñaõ coù nhöõng saéc daân-

I-7/ / Ñaùnh giaù tö-töôûng cuûa Khoång Töû vaøHaùn Nho:

- Trong saùch Luaän Ngöõ, muïc “Thuaät nhi” ,Khoång Töû vieát: “Thuaät nhi baát taùc, tín nhi hieáu coå(thuaät laïi maø khoâng saùng-taùc, tin vaø yeâu coå xöa).

Ñieàu naøy chöùng toû nhöõng ñieàu Khoång Töû noùihay vieát laïi, khoâng hoaøn-toaøn do Khoång Töû saùng-taùc,maø chæ thuaät laïi cuûa moät neàn vaên-hoùa naøo khaùc (BaùchVieät ?)

- Töû Loä vaán cöôøng. Töû vieát: “Nam phöông chicöôøng dö? Baéc phöông chi cöôøng dö? ÖÙc nhi cöôøngdö? Khoan nhu dó giaùo, baát baùo voâ ñaïo – Nam phöôngchi cöôøng daõ. Quaân töû cö chi. Nhaãm kim caùch , Töû nhibaát yeåm – Baéc phöông chi cöôøng daõ, nhi cöôøng giaû cöchi. “ [OÂng Töû Loä hoûi veà söùc maïnh. Khoång Töû ñaùp:“Ñem loøng roäng-raõi, hieàn-hoøa daïy ngöôøi, daãu keû voâñaïo cuõng khoâng baùo thuø, ñoù laø söùc maïnh cuûa ngöôøiphöông Nam. Ngöôøi quaân-töû cö-xöû nhö vaäy. Xoâng-phagöôm giaùo, oâm yeân maëc giaùp, ñeán cheát khoâng chaùn,ñoù laø söùc maïnh cuûa ngöôøi phöông Baéc. Keû cöôøng baïocö-xöû nhö vaäy.] (Trung Dung - baøi 10, Töû Loä vaáncöôøng). ñiŠu này, chÙng-tÕ. minh-ÇÎnh væn-hóa NamphÜÖng cao ÇËp hÖn væn-hóa phÜÖng B¡c.

Ngoài ra, t¿ thân Kh°ng Tº, ông Çã t¿ nhÆn:Quân-tº chi Çåo, tÙ: Kÿ (Kh°ng Tº) vÎ næng nhÃtQuân-tº chi Çåo, tÙ: Kÿ (Kh°ng Tº) vÎ næng nhÃtQuân-tº chi Çåo, tÙ: Kÿ (Kh°ng Tº) vÎ næng nhÃtQuân-tº chi Çåo, tÙ: Kÿ (Kh°ng Tº) vÎ næng nhÃtQuân-tº chi Çåo, tÙ: Kÿ (Kh°ng Tº) vÎ næng nhÃtyên. Sª cÀu hÒ tº dï s¿ phø, vÎ næng dã; Sª cÀuyên. Sª cÀu hÒ tº dï s¿ phø, vÎ næng dã; Sª cÀuyên. Sª cÀu hÒ tº dï s¿ phø, vÎ næng dã; Sª cÀuyên. Sª cÀu hÒ tº dï s¿ phø, vÎ næng dã; Sª cÀuyên. Sª cÀu hÒ tº dï s¿ phø, vÎ næng dã; Sª cÀuhÒ thÀn s¿ quân, vÎ næng dã; hÒ thÀn s¿ quân, vÎ næng dã; hÒ thÀn s¿ quân, vÎ næng dã; hÒ thÀn s¿ quân, vÎ næng dã; hÒ thÀn s¿ quân, vÎ næng dã; (Ñaïo quaân töû coù boán(4) ñöùc coát-yeáu, nhöng Kyø (Khoång Töû) chöa laøm troïnñöôïc moät. Phaän laøm con phaûi hieáu thuaän vôùi cha me,ta chöa laøm ñöôïc; phaän laøm toâi phaûi trung vôùi vua,ta chöa laøm ñöôïc; phaän laøm em phaûi kính

6972


Noâng nghieäp troàng luùa nöôùc Du muïc

A/ Tö töôûng:

AÂm - döông ñoái laäp thoáng-nhaát. Vaïn vaät ñoàng nhaát theå. Nam nöõ bình ñaúng.

- Tình lyù töông thoâng. Khoân chaúng qua leõ, khoeû chaúng qua lôøi.

- Vuõ-truï khaùch-quan voâ tình. “Coù trôøi maø cuõng coù ta.”- Phaân coâng, hoøa-haøi. khoâng qua ù giaøu, khoâng quaù ngheøo.Ai cuõng coù tö saûn. (coâng ñieàn caáp cho moãi daân ñinh khi röôûng thaønh)

- Nhaân baûn [Vai ngöôøi saùnh ngang trôøi - ñaát, tam taøi (taùn thieân ñiaï chi hoùa duïc)], “Coù trôøi maø cuõng coù ta”.

- Tinh thaàn bao dung, dung naïp, dung hoùa, thích nghi.

- Voâ chaáp (toång hôïp “Tam Giaùo: Phaät- Khoång- Laõo” thôøi Traàn.

- Tö duy ñoái-öùng (tuï ñieåm hoùa giaûi ñoái laäp) nhö noùi: nöôùc non, vui buoàn, söôùng khoå, thaønh baïi,...

- Töï nhieân, voâ vi (Nöôùc khoâng laøm gì maø khoâng coù caùi gì khoâng laøm)

- Caàu tieán, thaêng hoa.

- An nhieân töï taïi.

- Tinh thaàn thöïc-duïng (tre).

Ñoái-laäp töông phaûn. Nam nöõ thuï thuï baát thaân. Nam troïng, nöõ khinh.

- Theo luaät cuûa keû maïnh. Thaéng ñöôïc yeáu thua.

- Ngoïc hoaøng, thieân meänh.- Chuû nhaân oâng vaø noâ leä, giai-caáp thöôïng löu khaùcbình-daân (te ä haïi hoaïnquan, noâng noâ, noâ leä).

- Suoát doøng lòch söû Trung Hoa, tình ngöôøi bò coi nheï! Heát duy linh, duy thaàn sang duy vaät!

- Töï kieâu (Ñaïi Haùn, töù Di), chieám-ñoaït, ñoàng-hoùa.

- Trì-treä, chaáp-nhaát, laáy caùi hay cuûa ngöôøi laøm cuûa mình.

- Theo luaät caïnh-tranh ` sinh tÒn. luïc suùc tranh coâng.

- Baûo-thuû.

- Caïnh-tranh, chieám- ñoaït.

- Kieåu-caùch (truùc). tÜ®ng trÜng quân tº TÀu)

Noâng nghieäp troàng luùa nöôùc Du-muïc

B.- Chính Trò, Kinh teá:

- Phaân quyeàn. Pheùp vua thua leä laøng.

- Chuû tö-höõu, bình-ñaúng.

- Nhaân-baûn (truyeän An Tieâm).

- Voâ kyû, voâ coâng, voâ ngoân (truyeän Thaùnh Gioùng).

- Doøng soáng söû lieân-tuïc (Soùng sau doàn soùng tröôùc).

- Trung quaân ñi ñoâi vôùi aùi quoác.

- Laøm chính quyeàn laø phaûi noi göông cho daân (thôøi Lyù, Traàn...)

- Ñoäc laäp chaân chính. Saéc toäc hoøah a øi.Traêm hoï moät nhaø.

C.- Veà quaân söï:

- Laáy ít thaéng nhieàu.

- Laáy trì cöûu chieán choáng khinh toác chieán.

- Laáy du kích chieán choáng traän ñiaï chieán.

- Öu thaéng veà haûi chieán.

- Trì cöûu chieán phoái hôïp vôùi du

kích chieán vaø tieâu hao chieán.

- Trung öông ñoät phaù phoái hôïp vôùi saùch löôïc tuyeân-truyeàn thaåm thaáu (thôøi Quang Trung Nguyeãn Hueä).

D.- Veà ngoaïi giao:

- Laáy nhu thaéng cöông.

- Laáy yeân daân laøm troïng (tuy thaéng giaëc nhöng vaãn chòu triŠu cÓng Ç‹ ÇÜ®c

Ñeá-cheá cöïc quyeàn, quyeàn vua toái thöôïng.- Voâ saûn, cheânh-leäch.- Khoâng toân-troïng con ngöôøi, tin vaøo thieân meänh, thaàn quyeàn vaø quyeàn-löïc.- Haàu nhö ngöôøi Trung Hoa naøo cuõng mong thoaùt ra nöôùc ngoaøi ñeå coù cuoäc soáng thoaûi-maùi hôn.- Naém ñöôïc chính quyeàn laø naém quyeàn sinh saùt trong tay.- Chuû saéc toäc . Quan-nieäm töù Di.- Chuû nhieàu thaéng ít.

- Chuû toác chieán, toác thaéng.- Sôû-tröôøng traän ñiaï chieán hôn du-kích chieán.

- Ñeàu thaát-baïi khi ñoái chieán vôùi Vieät Nam veà haûi chieán.- AØo-aït taán-coâng vaø tieâu dieät chieán.- Ñoàn luõy coâ-laäp, phoâ tröông thanh-theá hôn laø tuyeân-truyeàn vaän-ñoäng.

- Theá maïnh laán theá yeáu (khinh maïn,tròch thöôïng)

- Thieân trieàu chuû nghóa.

I-8/ Baûng Ñoái Chieáu hai nŠn væn-hóai nŠn væn-hóai nŠn væn-hóai nŠn væn-hóai nŠn væn-hóa

nông nghiŒp v§i du-møc. nông nghiŒp v§i du-møc. nông nghiŒp v§i du-møc. nông nghiŒp v§i du-møc. nông nghiŒp v§i du-møc.

74 75

nhöôøng anh, ta chöa laøm ñöôïc; Cho ñeán phaän baènghöõu, tröôùc phaûi ra tay giuùp ngöôøi, ta cuõng chöa laømtroïn…. . .)

- Chính Khoång Töû cuõng chöa daùm nhaän laø baäcthaùnh, thì taïi sao ta laïi toân oâng laøm thaùnh?Töû vieát: “Nhöôïc thaùnh döõ nhaân, taéc ngoâ khôûi caûm.”(Nhö laøm baäc thaùnh vaø baäc nhaân thì ta haù daùm.

(Luaän Ngöõ – Thuaät Nhi)NhÜ vÆy, xây væn mi‰u th© Kh°ng-tº và môn ÇÒ

Kh°ng h†c, tôn xÜng Kh°ng Tº là “ Vån Th‰ SÜBi‹u”là ÇiŠu sai-lÀm, n‰u không muÓn nói là mœ TÀu,v†ng ngoåi.

Noâng nghieäp troàng luùa nöôùc Du muïc

an dân,

- Laáy linh-ñoäng maø ñoái-öùng.

- Duïc hoaõn caàu möu.

E.- Veà maët xaõ-hoäi:

- Thieân-nhieân - xaõ-hoäi - tö töôûng thoáng nhaát.

- Cô-naêng vaø baûn-vò hoã-töông nguyeânnhaân.

- Troïng danh-döï.

- Phaân coâng hôïp-lyù (caùch soáng nôinoâng-thoân theo haïch-taâm chöù khoângtheo hình-thöùc kim-töï -thaùp).

- Thöïc-teá (Coù thöïc môùi vöïc ñöôïc ñaïo.)“No côm taám,aám oå rôm”)

yeáu (khinh maïn, tròch thöôïng)

- Thieân trieàu chuû nghóa.- Cöôøng taân aùp chuû.

-Beà ngoaøi nhaân nghóa, beân trong thaâm ñoäc.

- Thieân - ñiaï - nhaân khoâng thoáng nhaát.

- Toå chöùc theo heä thoáng doïc, heä thoáng Kim Töï thaùp.

- Truïc lôïi.

- Giai caáp phaân ly, phi nhaân.- Haøo nhoaùng, dieãm leä.

7376

ñæng Dung mài gÜÖm dÜ§i træng


M¶t sÓ døng-cø b¢ng Çá ÇÎnh vào khoäng 20,000næm trc. C.N Çào ÇÜ®c ª B¡c Úc Châu có liên-quan Ç‰nnŠn væn-minh Hòa Bình.

“Trong khi ÇÜ®c bi‰t ÇÒ gÓm c° xÜa nhÃt tìm ÇÜ®cª NhÆt có niên-Çåi khoäng 10,000 næm trc. CN. tôi tinr¢ng khi xác-ÇÎnh ÇÜ®c tu°i cûa loåi ÇÒ gÓm có in hoavæn dây thØng së phäi nhÆn r¢ng ÇÒ gÓm Çó do s¡c dânHòa Bình ch‰-tåo ra...

“Riêng tôi cho r¢ng cä hai nŠn væn-hóa LongshanLong SÖn và Yangshao (NgÜ«ng ThiŠu) phát-tri‹n tØ nŠnvæn-hóa Hòa Bình...”-

- TÜÖng-t¿, h†c-giä Peter Bellwood c° võ chothuy‰t “Lúa nÜ§c phäi ª vùng nhiŒt-Ç§i tØ ñông DÜÖngxuÓng Mã Lai, Mi‰n ñiŒn.”

Theo ti‰n-sï Stephen Oppenhenner: TØ khoäng9,000 Ç‰n 10,000 næm vŠ trÜ§c, t° tiên ngÜ©i ViŒt Çãti‰n tåo m¶t nŠn væn-minh Hòa Bình trÒng lúa nÜ§c.

- Theo hai giáo-sÜ Huard P. và Durand M. :

“Thoåt ÇÀu ngÜ©i ViŒt sinh sÓng ª vùng vÎnhB¡c ViŒt trÜ§c Çây, do ÇÃt phù-sa sông HÒng bÒi-Ç¡p,

và nh»ng ngÜ©i này h®p chûng v§i ngÜ©i Anh-Çô-nê-giêng.”

- Ông Georges de Gironcourt, nhà khäo-cÙu vŠnhåc c°, sau khi so-sánh c¡c gi†ng hát ÇÎa-phÜÖng miŠnTrung và miŠn ven bi‹n B¡c ViŒt cÛng cho r¢ng “Dânt¶c ViŒt Nam khai quÓc tåi miŠn Trung Châu B¡c ViŒt.”

- GÀn Çây, nh© Çào ÇÜ®c nhiŠu xÜÖng ngÜ©i c° ªmiŠn B¡c ViŒt, các nhà khäo-c° và khoa-h†c trên th‰gi§i ÇŠu công-nhÆn nh»ng cÜ dân c° sÓng tåi miŠnnh»ng cÜ dân c° sÓng tåi miŠnnh»ng cÜ dân c° sÓng tåi miŠnnh»ng cÜ dân c° sÓng tåi miŠnnh»ng cÜ dân c° sÓng tåi miŠnB¡c B¡c B¡c B¡c B¡c VVVVViŒt Nam Çã Çåt ÇÜ®c nŠn væn-hóa là dòngiŒt Nam Çã Çåt ÇÜ®c nŠn væn-hóa là dòngiŒt Nam Çã Çåt ÇÜ®c nŠn væn-hóa là dòngiŒt Nam Çã Çåt ÇÜ®c nŠn væn-hóa là dòngiŒt Nam Çã Çåt ÇÜ®c nŠn væn-hóa là dòngsÓng. M¶t dòng sÓng tÃt phäi luân-lÜu, l iên-tøc,sÓng. M¶t dòng sÓng tÃt phäi luân-lÜu, l iên-tøc,sÓng. M¶t dòng sÓng tÃt phäi luân-lÜu, l iên-tøc,sÓng. M¶t dòng sÓng tÃt phäi luân-lÜu, l iên-tøc,sÓng. M¶t dòng sÓng tÃt phäi luân-lÜu, l iên-tøc,nÓi dï-vãng - hiŒn-tåi và tÜÖng-lai.nÓi dï-vãng - hiŒn-tåi và tÜÖng-lai.nÓi dï-vãng - hiŒn-tåi và tÜÖng-lai.nÓi dï-vãng - hiŒn-tåi và tÜÖng-lai.nÓi dï-vãng - hiŒn-tåi và tÜÖng-lai.

Phäi tìm vŠ dï-vãng Ç‹ kiên-ÇÎnh vŠn nguÒn gÓc

tìm thÃy nh»ng cái hay, cái ÇËp Ç‹ bÒi-b° cho thêmChöông-trình giaùo-duïc Vieät Nam hieän-ñaïi, nhaèm ñaøo-taïo nhöõng khoái oùc, baøn tay cuøng traùi tim cuûa theá-heäthôøi-ñaïi ñeå kieán-thieát sinh-meänh con ngöôøi, ñeå xaây-döïng gia-ñình vaø tu taïo toaøn-dieän xaõ-hoäi!

Hoïc-thuyeát cuûa giaùo-duïc laø bieán-hoùa khí-chaát,boài-döôõng khí-chaát, vaø phaùt-huy khí-chaát. Khí-chaát laøchuû-yeáu cuûa con ngöôøi.

* Giaùo-duïc sao cho coù ñöôïc moät sinh-khí maïnhmeõ “thaän vöõng, tay maïnh, mình nhË, ” töùc laø “kieän-khang giaùo-duïc”.

* Giaùo-duïc sao cho coù ñöôïc moät tinh-thaàn caothöôïng, chính-nghóa, lyù-töôûng, nhaân-caùch vaø danh-d¿( tim trong, óc sáng,) töùc laø “hoaøn thieän giaùo-duïc”.

* Giaùo-duïc sao cho coù moät hieäu-suaát thíchñaùng ñeå thaêng-hoa cuoäc soáng cho chính mìnhvaø cho xaõ-hoäi. Do ño,ù chaâm-ngoân cuûa giaùo-duïc laø “ laøm sao cho thaân ta thaønh moät

1- “As presiously mentioned, the only remaining clue to the identityand language of the first-rice growers in this part of the world (Sakaicave dwellers of Southern Thailand 9260-7620 years ago. SurinPookajotn) come from the present day Austro-Asiatic speaking. Theso-called Hoabinhians the Pre-Neolithic inhabitants of Indo-Chinafrom at least 10,000 years ago, are usually thought to have beenancestors of Austro Asiatic speakers and are presumed to have learnttheir agricultural skills thousands years later by diffusion from EarlyNeolithic culture, further North in China”

(S. Oppenheimer, “Eden in the East, The Drowned Conti-nent of Southeast Asia”, Phoenix London, 1998.)

1

78 79

I-9/ Væn-óa Væn-óa Væn-óa Væn-óa Væn-óa VVVVViŒt khác væn-hóa iŒt khác væn-hóa iŒt khác væn-hóa iŒt khác væn-hóa iŒt khác væn-hóa TÀu .TÀu .TÀu .TÀu .TÀu .

ñáng buÒn thay! ñ‰n nay, nhiŠu h†c-giä th‰-gi§i thi‰u tÜ©ng-tÆn vŠ s¿ hình-thành m¶t nÜ§c TÀu códiŒn-tích l§n gÃp 50 lÀn ÇÃt nÜ§c ViŒt, và dân sÓ trênm¶t t› ngÜ©i là do ti‰p-truyŠn tính-chÃt Ç‰-ch‰, xâm-læng và Hán hóa.

N‰u ai còn nghi-ng© “Væn-hóa ViŒt chÌ là bänsao cûa nŠn væn-hóa TÀu” thì chÌ cÀn nh¡c låi câu“ThuÆt nhi bÃt tácThuÆt nhi bÃt tácThuÆt nhi bÃt tácThuÆt nhi bÃt tácThuÆt nhi bÃt tác ” (ThuÆt låi mà không sáng-tác)cûa Kh°ng Tº trong sách LuÆn Ng», ta thÃy rõ væn-hóaTÀu hÀu h‰t Çã vay mÜ®n tØ nŠn væn-minh “trÒng lúanÜ§c ” ª ñông Nam Á-châu.

Qua nh»ng phát-tích gÀn Çây ª ñài Loan, TháiLan, Mã Lai, Phin LuÆt Tân, B¡c Úc châu, B¡c và NamViŒt Nam có th‹ làm thay-Ç°i các lÆp-luÆn tØ trÜ§c vŠkhªi nguÒn væn-minh nhân-loåi.

H†c-giä Wilhelm G. Solhelm II Çã ÇÜa ra m¶t sÓgiä-thuy‰t trong tåp-chí National Geographic, vol. 139No. 3, March 1971 v§i t¿a ÇŠ “New Light on a For-gotten Past ”

1- “...I suggest that the earliest dated edge-ground stone tools, foundin northern Australia and dated by carbon 14 at about 20,000 B.C.,are of Hoabinhian origin. “While the earliest dated for pottery now known are from Japanat about 10,000 B.C., I expected that when more of the Hoabinhiansites with cord-marked pottery are dated, we will find that potterywas being made by these people well before 10,000 B.C. and waspossibly invented by them... “I suggest that the later so-called Lungshan culture, whichsupposedly grew from the Yangshao in North China and thenexxploded to the east and southeast, instead developed in southChina and moved northward. Both of these cultres developed out of

a Hoabinhian base....”

tthieän cuï cho chính ta ,vaø cuõng chính laø khícuï cho xaõ-hoäi.”

Bie än-chö ùng cu ûa gia ùo-du ïc la ø tu tie án“thuûy taïo” (ñöùc tính baåm sinh) ñeå ñaït ñeán“thaønh taïo”.

Baûn-theå cuûa giaùo-duïc laø ñuùc-keát thaønhquaû cuûa quaù-khöù vaø hieän-taïi ñeå möu-caàu caûitieán vaø saùng-hoùa cho töông-lai. Söù-meänh cuûacon ngöôøi trong xaõ-hoäi laø phuïc-vuï ngöôøi, vìngöôøi, vaø cho ngöôøi.

Tieán-trình cuûa nhaân-loaïi phaûi ñaáu-tranhvôùi thieân-nhieân, caûi-taïo thieân-nhieân ñeå íchduïng cho nhaân-sinh, do ñoù phaïm-truø cuûa giaùoduïc phaûi thoáng-nhaát ba maët: khoa-hoïc - Söûhoïc vaø Ñaïo hoïc (trieát-hoïc).

Töông-lai laâu daøi cuûa daân-toäc tuøy thuoäcvaøo chính-saùch giaùo-duïc cuûa quoác-gia. Vôùimoät neàn gia ùo-duïc queø-quaët hie än nay: phinhaân-baûn, phi daân-toäc, phi hoøa-ñoàng quoác-teá, phaûn khoa-hoïc, khoâng toân-troïng truyeànthoáng vaø coi nheï quoác-söû, trieát-hoïc thì kheùpkín, ... quûa laø ñieàu “ñaïi baát-haïnh” cho daân-toäc! aùc baù laø beänh-thaùi xaõ-hoäi trong thôøi noâ-leä”(khoâng phaûi laø truyeàn-thoáng). Tinh-thaàn “haøi hoøa”(Hoøa caû laøng) môùi laø truyeàn-thoáng ñích-thöïc cuûa daân-toäc.

Cuõng may, nhôø söï tieán-boä cuûa caùc ngaønh nhöChuûng-toäc hoïc, Ñiaï-chaát hoïc, Söû-hoïc, Khaûo-coå hoïc,Di-truyeàn hoïc, v.v... maø ngaøy nay, chuùng ta khoâng

7780


Con ÇÜ©ng phát tri‹n cûa nòi Hoa:Con ÇÜ©ng phát tri‹n cûa nòi Hoa:Con ÇÜ©ng phát tri‹n cûa nòi Hoa:Con ÇÜ©ng phát tri‹n cûa nòi Hoa:Con ÇÜ©ng phát tri‹n cûa nòi Hoa:1- TØ Tây sang ñÒng.1- TØ Tây sang ñÒng.1- TØ Tây sang ñÒng.1- TØ Tây sang ñÒng.1- TØ Tây sang ñÒng.2- TØ B¡c xuÓng Nam.2- TØ B¡c xuÓng Nam.2- TØ B¡c xuÓng Nam.2- TØ B¡c xuÓng Nam.2- TØ B¡c xuÓng Nam.

1-10/ Nh»ng Çi‹m cÀn 1-10/ Nh»ng Çi‹m cÀn 1-10/ Nh»ng Çi‹m cÀn 1-10/ Nh»ng Çi‹m cÀn 1-10/ Nh»ng Çi‹m cÀnb°-túc cho n¶i-dung cûab°-túc cho n¶i-dung cûab°-túc cho n¶i-dung cûab°-túc cho n¶i-dung cûab°-túc cho n¶i-dung cûa LuÆn-ng» trong LuÆn-ng» trong LuÆn-ng» trong LuÆn-ng» trong LuÆn-ng» trong viŒc h†c cûa nhà Nho. viŒc h†c cûa nhà Nho. viŒc h†c cûa nhà Nho. viŒc h†c cûa nhà Nho. viŒc h†c cûa nhà Nho.

Qua n¶i-dung cûa LuÆn Ng» Çã trình-bày trên,

ta thÃy Kh°ng h†c chÌ chú-tr†ng phÀn “tâm ÇÙc” mà

hÀu nhÜ không bàn Ç‰n: Çåo h†c (tri‰t-h†c), khoa-h†c,sº-h†c, xã-h¶i h†c, kÏ-thuÆt h†c, công-nghŒ h†c ,thÜÖng h†c. v.v...

Ngay phÀn tâm ÇÙc, ta cÛng chÌ bi‰t m¶t cácht°ng-quát qua các tiêu-ÇŠ nhÜ Nhân, nghïa, lÍ. trí, tín,nhÜng møc-Çích, nguyên-lš, nguyên-t¡c, ÇiŠu-kiŒn phát-huy, hiŒu-døng cûa tiêu-ÇŠ không ÇÜ®c-luÆn-bàn m¶tcách khúc-tri‰t, và ÇÀy-Çû....

Chúng ta chÌ hi‹u ÇÜ®c nhân cûa Kh°ng h†c:-“Khaéc kyû phuïc leã vi nhaân” (nghieâm-trò tö duïc

nôi mình laø khaéc kyû, hoài-phuïc ñöôïc chaân lyù cuûa trôøi laøphuïc leã, theá laø nhaân.)

- “Nhaân vieãn hoà tai? Ngaõ duïc nhaân, nhaân chí hyõ”(Ñöùc nhaân haù coù xa-xoâi gì ñaâu? Heã trong loøng ta haêng-haùi vì nhaân, nhaân töùc khaéc ñeán ngay).

- Trung Dung coù caâu: “Nhaân giaû, nhaân daõ ”. Goïibaèng ñöùc nhaân chæ laø caùi loøng toát cuûa ngöôøi.

82 83

coøn nghi-ngôø gì nöõa veà chuûng-toäc cuûa mình, vaø nhöõngneùt vaên-hoùa ñaëc-thuø cuûa Vieät Nam.

Neáu ai coøn nghi-ngôø “Vaên-hoùa Vieät chæ laøneàn “vanê-hoùa hoïc nhôø vieát möôïn” cuûa Trung Hoa thìqua các tài-liŒu nghiên-cÙu và chÙng-tích khäo c° seõthaáy roõ tính-chaát “coå ñaïi” cuûa neàn vaên-minh “troàngluùa nöôùc” saùng choùi ôû Ñoâng Nam AÙ-chaâu.

Vaên-hoùa laø doøng soáng. Moät doøng soáng, taátphaûi luaân-löu, lieân-tuïc, noái lieàn dó-vaõng - hieän-taïi vaøtöông-lai.

Phaûi tìm veà dó-vaõng ñeå thaáy nhöõng caùi hay,neùt ñeïp cuõa goác nguoàn maø boài-boå vaøo cho theâmtöôi-saùng, vaø vöõng-maïnh.

Nhöõng tinh-hoa cuûa lòch-söû taïo ñöôïc nhôø ôûtình yeâu vôùi maùu ñaøo, nöôùc maét vaø moà-hoâi, voõ coângvaø vaên trò ñaõ toâ-ñieåm leân giang sôn nhöõng gaàm ñeïphoa töôi.

Traûi nhieàu naêm Phaùp thuoäc, anh-höôûng chính-saùch“chia ñeå trò” cuûa thöïc-daân Phaùp; tieáp nhöõng naêm daøi“choáng Phaùp - ñuoåi Myõ” giaønh ñoäc-laäp, tình-töï “daân-toäc” ñaõ bò laïm-duïng! Nhöõng giaù-trò truyeàn-thoáng chæ coønlaø nhöõng vang voïng xa xöa! Giaù-trò cuûa thôøi-ñaïi laø quyeànbính, giaøu sang vaø giaûo quyeät...

Taïi haûi ngoaïi, hoàn nöôùc thì vaät-vôø cuoán theo doøngnöôùc luõ! Cuoäc soáng vaät chaát nôi xöù ngöôøi ñaõ thuùc-ñaûyngöôøi Vieät tî naïn ñaàu taét maët toái. Thì giôø lo cho söï soángcoøn chöa ñuû, chöa noùi ñeán nhöõng giaây phuùt sinh hoaït tronggia-ñình thì laáy ñaâu coù thì-giôø laøm vieäc nghóa!

Tröôùc tình-traïng bi ñaùt naøy quaû laø moät thöû-thaùchlôùn lao cho nhöõng ngöôøi coøn thieát-tha ñeán vaän meänh daântoäc, lo-laéng tieàn-ñoà cho theá-heä töông-lai.

- “Phaøn Trì vaán nhaân. Töû vieát: aùi nhaân.”

- Töû Tröông vaán nhaân ö Khoång Töû. Khoång Töûvieát: “Naêng haønh nguõ giaû ö thieân haï, vi nhaân hyõ. Thænhvaán chi. Vieát: cung, khoan, tín, maãn, hueä. Cung taéc baátvuõ, khoan taéc ñaéc chuùng, tín taéc nhaân nhieäm yeân, maãntaéc höõu coâng, hueä taéc tuùc dó söû nhaân.”

- Nhaân theo Khoång hoïc laø taâm ñöùc; Nhaân laø baùcthí, loøng “nhaân” nôi con ngöôøi ñöôïc ví nhö “thieân lyù ”?“Naêng chi sôû baát hoïc nhi naêng giaû, kyø löông naêng giaû, sôûbaát löï nhi tri giaû, kyø löông tri giaû. Haøi ñeà chi ñoàng voâbaát tri aùi kyø thaân giaû; caäp kyø tröôûng giaû, voâ baát trikính kyø huynh giaû. Thaân thaân nhaân giaû, kính trÜªngnghïa dã. 6 tha, Çåt chi thiên hå giä . (NgÜ©i ta có nh»ngÇiŠu ch£ng cÀn h†c-tÆp v§i ai mà t¿ mình hay ÇÜ®c là cáilÜÖng nænglÜÖng nænglÜÖng nænglÜÖng nænglÜÖng næng. Có cái ÇiŠu không cÀn suy-nghï mà t¿ nhiênbi‰t ÇÜ®c là cái lÜÖng trilÜÖng trilÜÖng trilÜÖng trilÜÖng tri vÆy. ñÙa bé con, miŒng vØa bi‰tcÜ©i, taya vØa bi‰t n¡m (hài ÇŠ nhi ÇÒng) không ÇÙa nào làkhông yêu cha mË nó; Ç‰n khi 9, 10 tu°i) không ÇÙa nàokhông bi‰t kính-tr†ng anh nó. Cái bi‰t nhÜ th‰ tÙc là luÖngtri, vì lÜÖng-tri mà näy ra lÜÖng-næng.

Qua các ÇiŠu dÅn giäi trên, ta vÅn không n¡m rõ

møc Çích và phåm-trù cûa “nhânnhânnhânnhânnhân”!May thay, trong kho-tàng væn h†c ViŒt có nh»ng

ca-dao, tøc-ng» và các truyŒn c°-tích Çã dÅn-giäi-cáctiêu-ÇŠ trên.

“NhânNhânNhânNhânNhân” theo ViŒt Nam là lòng yêu-thÜÖng, lòngnhân ái.

Trong “Söû Hoàn”, nhaø tö-töôûng Vieät, Lyù Ñoâng Añaõ vieát: “ Taát-caû nhöõng taøi-naêng ñaïo-ñöùc chæ laø höôngthôm cuûa ñoùa hoa “Nhaân AÙi” nôû maõi khoâng taøn. Nhaân aùimoät khi ñöôïc saùng-suoát vieãn kieán, cheá-ñoä hoùa, thöïc-tieãn

84 81


vaø lyù trí tröôùc baøn thôø Toå Quoác ñaõ caûm-chieâu neân laù côø basaéc. . .”

“Chæ coù söï vaát-vaû baèng ñoäc löïc vôùi tinh-thaàn maïo-hieåm vaø saùng-taïo khi töï mình môùi theå-nghieäm thaám-thíañöôïc bieåu hieän quyeàn soáng coøn, ñoäc-laäp, vaø tö-caùch soángcoøn, chính-nghóa thaät ñuùng-ñaén...

“Moät vaên-minh môùi nhö ñoaù hoa töôi-toát vaø to-taùtseõ nôû buøng ra. Ví nhö theå nöôùc Myõ traûi qua moät thôøi noøigioáng xaâm-löôïc, maùu vaø nöôùc maét, xaáu aùc hoâi tanh ôû treânmoà ñoáng ñaõ nôû ra ñoùa hoa thaùng naêm. Ñoùa hoa ThaùngNaêm ñoù ñaõ sum-seâ, phuû kín caùi moà ñoáng toäi aùc lòch-söûkia. Ñoùa hoa aáy boùn töôùi baèng nhöõng chaát-toá lòch-söûcuûa moà ñoáng ñoù.

“Toäi aùc cuûa thöïc-daân phaûi ñeàn buø baèng moät söï hoáihaän thaàm-kín nôi ñaùy loøng. Coù khi ngöôøi ta phaûi töïtröøng-phaït mình cho khoûi lôûn-vôûn caùi hình boùng toái-taêmcuûa toäi aùc cöù lôûn-vôûn maõi trong hoàn. Ñoù laø tröôøng-hôïpcuûa 1865, Nam - Baéc chieán-tranh cho caùi lyù-töôûng côûi môûdaân-toäc da ñen.

“Cuoäc chieán-tranh aáy phaûi laø thaàn thaùnh chieántranh, thuaàn vì loøng yeâu-thöông, vaø nghóa coâng ñaïo.Cuoäc aáy phaûi laø vò tha chieán-tranh, khoâng tö lôïi vaø khoângvò kyû. . . Nhö coøn muoán coù chieán-tranh phaûi ca-tuïngnhöõng cuoäc chieán-tranh thaàn thaùnh vò tha nhö theá.. . .

“Thaàn thaùnh laø ñaïi-bieåu cuûa lyù-töôûng, laø hình töôïngcao-caû lyù-töôûng, cao-caû tuyeät ñoái, thaät laø laønh vaø ñeïp.

Phaûi coi töï mình laø moät vaät mình phaûi thôø phuïng,vaø naâng leân thaät laønh vaø ñeïp, ñoái vôùi ngöôøi cuõng nhötheá. Nhöng maø lyù-töôûng ñoù vaøo ñôøi phaûi traûi qua ñaáutranh , söï ñaáu tranh phaûi thaéng caû töï mình vôùi taát-caûnhöõng aùc theá-löïc nöõa. Söï ñaáu tranh ñoù noå buøng baèng söïphaù vôõ nguïc Bastille, kieán-truùc cuûa phong kieán, chuyeân-

cheá, baát ñaïo-ñöùc, baát-bình ñaúng. Bastille laø töôïng-tröngcuûa toäi aùc. Phaù vôõ Bastille laø laøm thöùc-tænh toaøn theå daânPhaùp vôùi taát caû gaäy goäc, xeûng, caøy ra hoaøn-thaønh traänValmy ñuoåi heát xaâm-laêng.. .

“Coù nhöõng taám loøng thuaàn nhaân-aùi to roäng vaølôùn-lao, noàng-naøn vaø chaân-thaät, cuõng khoâng phaûi laø loái töøthieän, cuõng khoâng theå ñem mua baùn ngoaøi chôï ñöôïc, vínhö khoù maø taû cho ra, vì ñoù laø bieåu-hieän cuûa Phaïn(Brahma), khoâng bôø, khoâng beán, cuøng tröôùc, cuøng sau,Phaïn töø bi vaø hyû xaû. Cho neân Gandhi laø Mahatma, laøThaùnh Huøng, laø kyø nhaân ñôøi nay, ví nhö Messie cuûa AÁnÑoä...

“Lòch-söû phaûi noái-tieáp nhau, ieân-tuïc baèng nhöõngnuùt ngöôøi thueá bieán nhö theá.

“Gandhi duøng thuû-ñoaïn hoøa-bình vaø tieâu-cöïc, baáthôïp -taùc (1925), baát baïo-ñoäng (1939). Töï xaû vaø tuyeätthöïc laø vuõ khí chính-trò cuûa oâng, “Töï caáp” vaø “töï taïo”laø coâng-cuï kinh-teá cuûa oâng, quaân ñòch thuø laø tính hieáuchieán ôû trong loøng oâng vaø noøi gioáng oâng. Trong Gandhi,muïc-ñích cho heát thuû-ñoaïn, thuû-ñoaïn aáy phaûi laø muïc-ñích nhaân-aùi truøm heát chính-trò, tinh-thaàn truøm heát lòch-söû vaø lyù-töôûng Brahma truøm heát töông-lai....”

“Chæ coù nan haønh khoå haïnh môùi coù theå cöùu soángñöôïc ñôøi. Chæ coù trôû veà ñôùi soáng daân chuùng môùi coù theåphuïc-höng ñöôïc daân-toäc. Chæ coù loøng nhaân aùi voâ bieânmôùi coù theå an uûi vaø teá ñoä ñöôïc heát chuùng sinh...”

Tóm, kinh sách cûa Hán Nho có ÇŠ cÆp Ç‰n vai-trò ngÜ©i nhÜ ngÜ©i laø caùi ñöùc cuûa trôøi ñaát, nhöng thöïc-teá, theo tieán-só Traàn vaên Ñoaøn, giaùo sö thính-giaûngtaïi nhieàu ñaïi-hoïc AÂu Chaâu vaø AÙ Chaâu:

“Tuy Nho giaùo chaáp-nhaän con ngöôøi laøm chuû,vai “ngöôøi” nhö laø moät neàn ñaïo ñöùc. Song tieác thay,

86 87

hoùa, quy-cuû hoùa môùi chaân-thöïc laø nhaân aùi, coù thöïc-hieänthöïc theå cho loaøi ngöôøi vaø vuõ-truï. Ñoùa hoa nhaân aùi laø caûmoät kieán-truùc laãy-löøng cuûa lyù-töôûng, caùi lyù-töôûng laäp-theåcuûa nhaân-loaïi. Ñoùa hoa nhaân aùi thaám vaøo thaáu suoát moãisinh-meänh laøm nhöõng tieáng goïi söû meänh, tieáng goïi voâthanh, voâ hình. Chæ coù höông thôm, höông thôm cuûa nhaânaùi. Nhaân aùi maø cuõng ñeán bò baøi-xích, bò lôïi-duïng, bò chieâu-baøi, bò ñaàu-cô, thoâi heát caû! Maø ñeán theá, trôøi ñaát maø ñeántheá! Ai laø nhöõng ngöôøi kyø öu thieän yù?

Ñoùa aí hoa coøn laø ñoùa trí-tueä hoa. Baây-giôø ta môùichaân thöïc hieåu theá naøo laø sinh tri. Sinh tri chaúng phaûi laønghieâm-ngaët vaø aáu-tró ñeû ra ñaõ bieát, bieát töø môùi ñeû. Sinhtri laø trí tueä töï sinh, sinh ngay baèng söï böøng nôû cuûa trítueä. Chöõ giaùc-ngoä cuûa Phaät cuõng moät yù aáy. Tòch chieáu,hoäi quan, quaùn thoâng, quaùn töôûng, traàm töôûng, maëc-khaûi,ñeàu laø nhöõng thuoäc töø cuûa söï sinh, söï tri. . . Phaûi coù moätsinh-meänh daøn-duïa nhöïa soáng, ñaày daãy aùnh-saùng cuûa xuaântình môùi naûy-nôû ra caùi cô sinh tri ñoù ñöôïc.

Ñoùa “AÙi Hoa” coøn laø ñoùa ngöõ hoa, giaûi ngöõ hoa,giaûi hoa ngöõ, ngöõ giaûi hoa, hoa vôùi ngöõ nhö saùt chaët vôùinhau treân söï thaêng-hoa tuyeät-dieäu vaø toät baäc cuûa voùc tinh-thaàn thieát dieän, linh-thieâng ôû nhöõng lôøi huøng-hoàn cuûa töø-bi hay cuûa nhaân aùi hoa laø tri aâm hoa vôùi tri aâm ngöõ, caùitinh-keát cuûa sinh-meänh ñôøi-ñôøi, khuùc nhaïc cuûa vaän-ñoängmuôn thuôû.

“Vöôøn xuaân cuûa nhaân-aùi hoa nôû ñaày lyù-töôûng hoa:xuaân thu hoa, aùi hoa, tri aâm hoa, trí-tueä hoa. Tieáng ñoàndaäy: tri aâm ngöõ, ñoàng-chí ngöõ, aùi ngöõ, lyù-töôûng ngöõ, vongquoác hoa (Nam thi) phaûi laø nhòp uyeån quyønh, ñuû caû tìnhtang cuûa muoân tieáng...

“Daân toäc Do Thaùi ñaõ ñöôïc laõnh-ñaïo trong caùc cuoäccaùch-maïng daân-toäc, caùch-maïng chính-trò, caùch maïng CaâuRuùt laø sieâu thanh cuûa 89 vaø 17. Söï thôø-phuïng ñaáng toái cao

8588

xaõ-hoäi do Nho gia thoáng-trò laïi ñeà cao ngoâi “vua,chuùa”, vaø coi ngöôøi daân nhö coû raùc, coâng-cuï. Tronglòch-söû Taøu, Khoång Nho chöa bao-giôø ghi laïi söï-kieänngöôøi daân laøm chuû. Söï thaàn-thaùnh-hoùa vua chuùachöùng-minh moät caùch chua-chaùt cho quan-nieäm “dâanvi quùy”. Ñieà øu naøy chæ xuaát-hieän trong ñaàu oùc trieát-gia, hay treân mieäng löôõi cuûa caùc nhaø nho maø thoâi.”

- Ta cÛng thÃy, töø xa xöa, “ñaïi ñoàng” trong Leãkyù cuõng chæ neân hieåu moät caùch thöïc-teá laø “ñaïi-ñoàngtrong söï coi-soùc cuûa noøi Hoa (Taøu)”. Quoác saùchTaøu xöa ghi roõ “Tam nieân döôõng chi, giai chi taátgiai ngoâ daân” (3 naêm nuoâi daïy taát thaønh daân Hán)...

VŠ væn-hóa xã-h¶i y cÙ vào nŠn trÆt t¿ s¤n có màm†i ngÜ©i ÇŠu phäi phøc-tùng (thiên mŒnh). LuÆn vŠtính thì cho r¢ng tính ngÜ©i vÓn thiŒn (nhân chi sÖntính b°n thiŒn).

VŠ hŒu-qûa lÎch-sº væn-minh luÆn ÇÜa Ç‰n ÇÎnh-mŒnh chû-nghïa!


I-1I-1I-1I-1I-11/ Nh»ng phi‰n-diŒn và nhÆp-nh¢ng .1/ Nh»ng phi‰n-diŒn và nhÆp-nh¢ng .1/ Nh»ng phi‰n-diŒn và nhÆp-nh¢ng .1/ Nh»ng phi‰n-diŒn và nhÆp-nh¢ng .1/ Nh»ng phi‰n-diŒn và nhÆp-nh¢ng . gi»a chính Nho v§i ngøy nho. gi»a chính Nho v§i ngøy nho. gi»a chính Nho v§i ngøy nho. gi»a chính Nho v§i ngøy nho. gi»a chính Nho v§i ngøy nho.

1/ Nho hoïc chöa phaûi laø cai hoïc “Nhaát dó quaùnchi ” (Caùi hoïc thoáng-suoát):

Ba heä-thoáng: Nho hoïc, Phaät hoïc vaø Laõo hoïc ñaõtruyeàn vaøo Giao Chæ (trong coõi Lónh Nam, ñaát coå VieätNam. Sau Giao Chæ taùch thaønh Giao Chaâu vaø QuaûngChaâu, naêm 203 C.N.).

* Só Nhieáp (187-226 CN.) ñaõ toång-hôïp Nho hoïcvôùi Phaät hoïc, ñoàng-thôøi vôùi Khang Taêng Hoäi vaø moät soáñaïo-só Baø-La-Moân nhö Khaâu Ña La (phaùi Yoga coåtruyeàn AÁn Ñoä) ñeán trung-taâm Phaät hoïc Luy Laâu (BaécNinh). Taïi trung-taâm Phaät hoïc naøy, Maâu Baéc laøm saùch“Lyù hoaëc Luaän” hôïp-saùng-hoùa moät nguyeân-lyù chung toång-quaùt, ñaïi ñoàng, nhaát quaùn caùc tö-töôûng khaùc nhau.

“Saùch Nho, Nguõ Kinh ví nhö naêm vò, ñaïo PhaätYoga coå truyeàn AÁn Ñoä) ñeán trung-taâm Phaät hoïc LuyLaâu (Baéc Ninh). Taïi trung-taâm Phaät hoïc naøy, Maâu Baéclaøm saùch “Lyù hoaëc Luaän” hôïp-saùng-hoùa moät nguyeân-lyù chung toång-quaùt, ñaïi-ñoàng, nhaát-quaùn caùc tö-töôûngkhaùc nhau, oâng vieát:

“Tuy ñoïc nguõ kinh thích-thuù, laáy laøm hoa, nhöngchöa thaønh quaû. Ñeán khi toâi coi ñeán thuyeát-lyù cuûa kinhPhaät, xem ñeán yeáu-lyù cuûa Laõo töû, soáng ñöùc tính ñieàm-ñaïm, nghieäm ñöùc haïnh voâ vi. Baây giôø quay laïi

1- Syõ Nhieáp ngöôøi Thöông Ngoâ, Quaûng Tín, toå tieân ngöôøi nöôùcLoã, laùnh naïn xuoáng Lónh Nam (Giao Chæ) truyeàn ñeán Syõ Nhieáp laøñôùi thöù 6, töùc daân baûn xöù, hieän coøn ñeàn thôø ôû Baéc Ninh. Söû Vieättoân laøm “Nam Giao Hoïc Toå ”laø ngöôøi ñaàu tieân ñem thöïc haønh yùthöùc tam giaùo khai phoùng: Phaät - Khoång - Laõo.

1

ïnhìn s¿ ñôøi khaùc naøo ñöùng giöõa trôøi cao maø nom xuoángngoøi laïch, treøo leân ñænh nuùi nhìn xuoáng goø, ñoáng.

“Saùch Nho, Nguõ Kinh ví nhö naêm vò, ñaïo Phaätnhö naêm thöù thoùc. Töø khi toâi ñöôïc bieát ñaïo Phaät ñeánnay, thöïc nhö veùn maây thaáy maët trôøi, caàm ñuoác soi vaøonhaø toái vaäy.”

Coù leõ qua tinh-thaàn “nhaát quaùn” treân, ñeán thôøi-kyø Lyù - Traàn, ngoaøi caên-baûn tö-töôûng cuûa daân-toäctieàm-aån trong sinh-hoaït ñaïi-chuùng, thaàm-laëng ñaõi-loïc,thaâu-nhaän, ba heä tö-töôûng Nho - Phaät - Laõo, khoâng moät heätö-töôûng naøo chieám ñòa-vò ñoäc toân, maø cheá-hoùa, boå-tuùccho nhau.

Ñaïo cuûa Laõo Töû xa vôøi thöïc-teá, nhöng lyù-töôûng thanh-thoaùt tuyeät-vôøi cuûa Laõo hoïc ñaõ roïi roõ tính-chaát “traàn tuïc”,thoâ-keäch cuûa toå-chöùc xaõ-hoäi vôùi cöông-thöôøng traät-töïtheo Khoång hoïc.

Cuøng moät chieàu höôùng vaø coøn maïnh hôn Laõo hoïc laøPhaät hoïc. Ñaëc-tính cuûa Phaät hoïc laø khoâng löu-yù ñeán vaán-ñeà toå-chöùc vaø ñieàu-haønh xaõ-hoäi, töùc laø vaán-ñeà chính-trò.Ngöôøi ñaõ caét toùc ñi tu, töø boû xaõ-hoäi ñeå soáng rieâng trong moätngoâi chuøa (quy taêng) maø coøn löu-yù ñeán xaõ-hoäi thìkhoâng phaûi laø ngöôøi thöïc-söï tu-haønh theo Phaät hoïc.Phaät hoïc nhìn caùi soáng laø caùi soáng chung caû muoânloaøi, chöù khoâng phaûi chæ rieâng ôû loaøi ngöôøi, do ñoù coùdanh töø “chuùng-sinh”. Tuy khoâng noùi roõ haún, nhöngPhaät hoïc phaân-bieät “soáng” vaø “sinh-hoaït”. “Sinh laøkhoå ” (khoå ñeá), thaät ra phaûi hieåu “sinh-hoaït laø kho å ”.Chuùng-sinh (khoâng phaûi chæ rieâng con ngöôøi) phaûigiaûm-thieåu sinh-hoaït toái-ña ñeå cho ñôõ khoå, hay ñuùnghôn laø ñeå phaùt-huy ñeán cao ñoä, tònh-ñoä caùi soáng ôû nôimình. Ñoù laø muïc-ñích cuûa tu haønh, tu luyeän laø giaûi-thoaùt caùi soáng ra khoûi caùi “voû” chaät-choäi, noåi chìmñeå coù theå ñaït tôùi “chaân nhö töï taïi ”, töùc nhaäp “nieát

baøn”. Khi caû hai Laõo hoïc vaø Phaät hoïc ñeàu ñöôïc chuù-yù nhö Khoång hoïc thì vua chuùa taát coi ngai vaøngñang ngoài chæ laø phöông-tieän ñeå gaùnh- vaùc moät chöùc-vuïnaëng-neà, chöù khoâng phaûi laø taëng phaåm trôøi cho moät sieâunhaân. Vua chuùa thaáy mình cuõng laø ngöôøi nhö traêm nghìnngöôøi khaùc, chæ coù nhieäm-vuï naëng-neà hôn maø thoâi. Vì theá,sau naøy döôùi hai trieàu Lyù, Traàn, khoâng keå nhöõng vöônghaàu, ngay caû ñeán vua chuùa cuõng nhieàu ngöôøi boû ngaivaøng ñi tu nhö Lyù Hueä Toâng, Traàn Nhaân Toâng , TraànThuaän Toâng,... hoaëc laøm vua 5, 10 naêm, khi thaùi-töû ñaõkhoân lôùn thì trao gaùnh laïi cho con, trôû veà nôi laøng queâthong-dong ngaøy thaùng.

Nho hoïc laø moät heä tö-töôûng nhaäp theá, xaây-döïngmoät quoác-gia treân caên-baûn traät-töï vaø oån-ñònh,

Nho hoïc ñaøo-taïo nhöõng nhaø chính-trò, nhöõng ngöôøicaàm quyeàn, vaø nhöõng nhaø giaùo-duïc treân caên-baûn nhaân trò.Saùi, taûo, öùng, ñoái, xaï, ngöï, thö, soá, caùch vaät, trí tri, chínhtaâm, thaønh yù, tu thaân, teà gia, trò quoác, bình thieân-haï, ñoùlaø chöông-trình huaán giaùo trong Nho hoïc, nhaèm ñaøo-taïonhöõng caù-nhaân höõu duïng cho quoác-gia, xaõ-hoäi.

Ñieåm hay cuûa Khoång hoïc laø baét nguoàn töø nhöõngnhaän xeùt saâu roäng trong trôøi, ñaát vaø xaõ-hoäi (caùch vaät trítri,...) roài môùi ñònh leân suy-tö roõ-raøng (thaønh yù), chöùkhoâng phaûi töø moät giaû-töôûng hay huyeãn-töôïng. Töø suy töroõ-reät aùp-duïng vaøo xaõ-hoäi laøm cho ñieàu suy-tö ñöôïcsaùng-toû, ñaáy laø “chính taâm” vaø “ minh minh ñöùc ”.

Thöïc-hieän lyù-töôûng, tröôùc heát phaûi theå-hieän ngaynôi con ngöôøi cuûa mình, ñoù laø “tu thaân”, sau laø “teà gia”,tieáp laø “trò quoác” vaø “bình thieân haï”.

Tuy nhieân, Nho hoïc coù moät soá nhöôïc-ñieåm:1/ Thieáu thöïc-nghieäp:Luaân -lyù trong Nho hoïc laø traät-töï vaø leã nghi. Chính

Khoång Töû ñaõ boû ba naêm vaøo kinh-ñoâ nhaø Chu ñeå khaûo-cöùu veà nghi leã.

Ai cuõng hieåu traät-töï vaø luaân-lyù laø nhöõng ñieàuquan-troïng, nhöng taát-caû môùi chæ laø nhöõng ñieàu-kieän ñeåphaùt-trieån vaø phaùt-huy sinh-hoaït, chöù chöa phaûi laø troïn-veïn moïi maët sinh-hoaït, noùi caùch khaùc chöa ñích -thò laøhình-thaùi vaø noäi-dung “soáng ngöôøi”. Ngoaøi ra ñeán caùisoáng vaïn-vaät vaø baûn-theå trôøi ñaát, maø con ngöôøi cuõngcaàøn phaûi hieåu töôøng-taän ñeå môû-mang, ñieàu-chænh söï soángôû taäp-theå vaø caù-nhaân.

Vì theá, daàu Khoång Töû duø coù noùi “Ngoâ ñaïo nhaát dóquaùn chi”, thì choã thieáu vaãn coøn meânh-moâng!

2/ Lôùp sôn Baéc thuoäc:

* Yeáu-toá chính-trò vaø thôøi-ñaïi:Tieáp truyeàn chính saùch di daân, chieám ñaát, cöôùp

ñoaït vaên-hoùa vaø chuû tröông Haùn hoùa daân baûn xöù khi nhoùmdu-muïc Baéc phöông tieán vaøo löu-vöïc soâng Hoaøng Haø maøHoa söû goïi laø “Hoaøng ñeá chieán Suy Vöu...” ñaõ böùc-haïi boätoäc Baùch Vieät phaûi linh-laïc! Goác tích vaø vaên-hoùa BaùchVieät cuõng vì vaäy maø nay bò lu-môø. Hai chi Laïc Vieät vaøAÂu Vieät ñònh-cö taïi ñòa-baøn mieàn Nam Haûi, sau tuy bòTrieäu Ñaø saùp nhaäp vaøo Nam Vieät vaø traûi hôn ngaøn naêmBaéc thuoäc (Taây Haùn, Ñoâng Haùn, Taàn, Tuøy, Ñöôøng, Toáng,Minh, Thanh...) nhöng ñaõ khoâng bò Haùn hoùa vaø vaãn giöõñöôïc chuû quyeàn. “Vieät vaãn laø Vieät - Hoa vaãn laø Hoa”,ñieàu maø nhaø bænh buùt Joseph Buttinger ñaõ vieát trong cuoánThe Small Dragon:“ Söï tröôøng toàn cuûa Vieät Nam laø moätpheùp laï khoù maø giaûi-thích noåi.” (The very existence of Viet-nam as a separate country, and the survival of the Viet-namese as a distinct people, must be regarded as a miraclefor which scores of historians have so far tried vainly tofind a satisfactory explanation.)

Vôùi Thieân Trieàu chuû nghóa (Ñeá cheá cöïc quyeàn),

89 90 9192


moái tham voïng vaø truyeàn kieáp thoáng-trò AÙ Chaâu, vaø töïcho mình laø caùi roán vaên-minh cuûa nhaân-loaïi, voán töï coicaùc daân-toäc laùng-gieàng laø man-rôï (Nam Man, Ñoâng Di,Taây Nhung, Baéc Ñòch) ñaõ theå-hieän moät caùch taøn-baïo, voânhaân ñaïo döôùi caùc thôøi-kyø ñoâ-hoä. Chæ caàn nhaéc laïi giai-ñoaïn nhaø Minh ño-hoä nöôùc Vieät ñuû chöùng-toû moái daõ-taâmchöa töøng coù trong lòch-söû loaøi ngöôøi.

- Trong khi tö-töôûng “du-muïc” laø “xaâm-laêng”, laáy“maïnh hieáp yeáu” (“thieân trieàu chuû-nghóa”, “Höng Hoa dieätDi” = Höng noøi Hoa, dieät caùc daân khaùc chung-quanh), thinoâng-nghieäp chuûø “thaùi-hoøa”, “ñaïi-ñoàng”.

Chuùng ta thöôøng nghe noùi ñeán naøo laø “Hieáu hoøa”,“Theá-giôùi ñaïi-ñoàng”, hay caùc khaåu-hieäu “töù haûi giai huynhñe ä” (Boán beå moät nhaø), ... cuûa TÀu, nhöng thöïc-chaát thìtraùi ngöôïc, mà nòi Hán là nhÃt trên các s¡c dân khác.

- Töï xöa, “Ñaïi-ñoàng” trong Leã Kyù, chöõ “Ñaïi-ñoàng” ôû ñaây neân hieåu laø “ñaïi ñoàng trong söï coi-soùc cuûanoøi Hoa.”

Moái truyeàn-thoáng “Thieân trieàu chuû-nghóa” cuûa noøiHoa töø thuûy-toå Hoaøng Ñeá ñeán nay vaãn coøn truyeàn-tieáp.

- Ñôøi nhaø Chu (1122-225 tr. C.N.) ñem hoøa-bình ñeáncho caùc chö-haàu laø chieám-ñoaït ñaát ñai cuûa caùc boä-laïc ôû löu-vöïc soâng Hoaøng Haø, laø thoáng-trò, laø cuûng-coá vaø phaùt-trieåncheá-doä noâ-leä.

- Thôøi Ñoâng Haùn (23 - 220 T,L,), Maõ Vieän phaù huûytroáng ñoàng cuûa daân Laïc Vieät, vaø xoùa-boû luaät-leä Vieät.

- Ñôøi Minh, Thaùnh toå ñaõ chæ-thò cho Chu Naêng, töôùngchæ-huy ñoaøn quaân xaâm-laêng, khi binh lính Taøu vaøo ñaát Vieätseõø ñoát moïi saùch-vôû, vaên-töï do ngöôøi Vieät Nam vieát, moätmaûnh chöõ cuõng khoâng coøn ñeå laïi!...

3/ Lôùp sôn cuûa Haùn Nho (Ñöôøng, Toáng, MinhThanh):

* Xuyeân-taïc “Trôøi “:YÙ “Trôøi” trong Nho giaùo luoân-luoân taùc-ñoäng theo

höôùng thieän, coù nghóa laø hieáu sinh (Ñöùc hieáu sinh cuûaTrôøi Ñaát) giuùp cho söï soáng cuûa muoân vaät. Trôøi trongNho hoïc laø thieân-lyù, khoâng phaûi laø moät ngöôøi duø laø voâhình.

“Chímh Nho khaùc haún vôùi caùc toâng-giaùo khaùc. ChínhNho khoâng choái boû cuoäc soáng ñang coù, khoâng mô-töôûngmoät cuoäc soáng Tieân Phaät, hay ñôøi-ñôøi beân caïnh Chuùa,...Khoâng noùi chuyeän thieân-ñöôøng, ñiaï-nguïc. Vôùi Chính Nho,cuoäc soáng ñang coù laø raát quùy, xaâm-phaïm noù, ñoán-toûa noù laøphaïm toäi aùc.

“Cuõng trong caùi nhìn ñaët haún vaøo cuoäc soáng ñangcoù. Chính Nho mong cuoäc soáng moãi ngaøy moät toát ñeïphôn (Nhaät nhaät taân, höïu nhaät taân.). Söï ñau-khoå nhaát cuûamoät doøng soáng laø bò chaám döùt, khoâng coù noái-tieáp (Baáthieáu höõu tam, voâ haäu vi ñaïi...”) Haäu ñaây khoâng phaûi chæ ôûdoøng sinh lyù, maø nhöõng noái tieáp veà tö-töôûng, veà neàn-neáp,veà söï-nghieäp vaø daân sinh.

“Ngöôøi nho-só chaân-chính raát bình-tónh tröôùc caùicheát cuûa moät cô-theå caù-nhaân, nhöng luoân-luoân lo ñeándoøng soáng ôû nhöõng theá-heä sau. Khi hoûi Khoång Töû veà söïcheát, Khoång Töû ñaõ traû lôøi: “Chuyeän soáng coøn chöa bieát,hoûi chi ñeán chuyeän cheát?

“Soáng ngöôøi cuøng vôùi trôøi ñaát laø ba truï ñieåm trongcuoäc soáng (Thieân - Ñiaï - Nhaân, tam taøi giaû). Vò theá tuykhaùc nhau, nhöng troïng yeáu nhö nhau. Con ngöôøi kínhtrôøi, haønh-söû theo yù trôøi (thieân lyù) töùc theo caùi lyù ñöôngnhieân baøng-baïc trong Trôøi Ñaát. ÔÛ soáng ngöôøi, noù laø baûntính höôùng thieän. Chính trong nhaän thöùc naøy maø Nho

hoïc nhìn YÙ Daân laø yù Trôøi. Vì soáng ngöôøi cuøng vôùi Trôøi,Ñaát laø 3 ngoâi chính trong cuoäc soáng. Cho neân tuy thôøTrôøi, kính trôøi nhöng con ngöôøi khoâng töï heøn, töï haï, xöngtuïng, caàu van gì ôû trôøi. Tö töôûng naøy coù heä-luaän laø tinh-thaàn töï-troïng, hieân-ngang, baát-khuaát cuûa keû syõ.

* Möôïn danh “Phong Kieán Truyeàn Hieàn “ che ñaäy“Ñeá Cheá Cöïc Quyeàn.”

Nho hoïc laø moät coâng-trình xaây-döïng trong thöïc-haønh,song-song vôùi vaên-minh noâng nghieäp. Chính Nho laø moätcheá-ñoä vaø hoïc-thuyeát laáy traät-töï xaõ hoäi trong an hoøa laømchuû-ñích nhö xaõ-hoäi Nghieâu, Thuaán, sinh-hoaït chính-trò thôøiphong-kieán truyeàn hieàn ñaõ laøm moät cuoäc caùch-maïng hieànlaønh, aûnh-höôûng saâu roäng, neân môùi coù söû kieän, xöù VieätThöôøng coáng Baïch Tró vaø Ruøa thaàn, sau cheá laøm quy lòch.

Giöõa chính-trò “phong-kieán truyeàn hieàn” vaø Nho hoïccoù lieân-heä hoã-töông, qua-qua laïi-laïi khaùc naøo nhö xe chaïycung-caáp cho ñeøn pha, vaø ñeøn pha soi ñöôøng cho xe chaïy.

Nhöng chua-chaùt ñaõ dieãn ra, khi Khoång Töû “toå thuaät” xong Nho hoïc thì cuõng laø luùc cheá-ñoä “phong- kieán truyeànhieàn” caùo chung! Sau ñoù Nho hoïc bò chuyeån-hoùa ñeå bieän-minh cho moät cheá-ñoä maïo hoùa, treân danh hieäu thì gioángnhau, nhöng thöïc chaát khaùc haún! Ñoù laø cheá-ñoä “Phong kieánûtruyeàn hieàn” vôùi “ñeá cheá taäp quyeàn vaø chuyeân cheá “.

* Xuyên-tåcXuyên-tåcXuyên-tåcXuyên-tåcXuyên-tåc “Trung Tín “: Trung Tín trong chính Nho laø trung nghóa vaø

thaønh tín. Töø thôøi Taàn veà sau, “trung tín” trôû thaønh “Tuyeätñoái thôø vua” (Trung thaàn baát söï nhò quaân” hay “Quaân xöûthaàn töû, thaàn baát töû baát trung”).

Sang thôøi “Ñeá cheá cöïc quyeàn”, caû moät neàn vaênhoïc Haùn vaø Toáng Nho ñaõ ñuùc naën ra moät boïn baøy-toâi noâ-leä, tranh nhau xu-phuï cöôøng quyeàn, ngöôïc laïi vôùi tinh

thaàn nho syõ thôøi “Phong kieán truyeàn hieàn” chæ nhaém vaøocaùi lyù ñöông-nhieân, hay thieân lyù baøng-baïc trong trôøi ñaát.

Tinh thaàn xu-phuï cöôøng quyeàn naøy aûnh-höôûngsang Vieät Nam, maø nhaø Nho Cao Baù Quaùt ñaõ dieãn taû:

“Ngaùn nheõ keû tham beà khoa lôïi, muõ caùnh chuoànñoäi treân maùi toùc, nghieâng mình ñöùng chöïc cöûa haàu moân.

Quaûn bao keû mang caùi daøm danh, aùo giôùi laân truømdöôùi cô phu, moûi goái quøy moøn saân töôùng phuû...”hay “Caùnh buoàm beå hoaïn meânh mang

Caùi phong ba kheùo côït phöôøng lôïi danh...”Chính thaùi-ñoä xu-phuï naøy ñaõ saûn-sinh ra caùc töø

ngöõ Haùn daân, Haùn to äc, Haùn hoïc, Haùn tö ï, Haùnvaên,...khoâng coù trong thôøi phong kieán!

Nhö chuùng ta ñaõ bieát thôøi nhaø Taàn, Nho hoïc vaøNho syõ bò dieät. Nho syõ traûi moät thôøi thaät khoán-khoå, khoângcoù choã dung thaân. Theá roài, Haïng Voõ vaø Löu Bang tranhthieân haï cuûa nhaø Taàn. Löu Bang troïng duïng nho syõ, LöuBang laøm vua ñaát Haùn Trung, neân goïi laø Haùn vöông.Nho syõ phoø Haùn vöông, baøy möu thieát-keá, phoâ-tröông aânñöùc cuûa Haùn vöông. Sau khi thaéng ñöôïc Haïng Vuõ, muoántraán aùp loøng ngöôøi, vaø höôùng taát-caû vaøo quyeàn löïc nhaátthoáng cuûa Haùn trieàu, ngöôøi ta tuyeân-truyeàn döïng leânnhöõng yù nieäm môùi baèng nhöõng töø-ngöõ: Haùn vaên, Haùntoäc, Thieân töû thuï meänh ö thieân,...Tôùi hieän-ñaïi, trong caùccuoäc vaän ñoäng caùch-maïng khoâi-phuïc danh phaåm cuûa taäp-theå nhaân vaên Hoa Luïc, yù-nieäm Haùn toäc laïi caøng ñöôïckhoâi-phuïc moät caùch hoà-hôûi!

Khi tö-töôûng ñaõ bò ngöng ñoïng ôû maët cuï-theå cuûasöï vaät, thaáy laõnh-thoå döôùi quyeàn coù giôùi-haïn, laïi thaáycaùi theá coù theå duøng voõ löïc ñeå môû roäng laõnh-thoå thì thamvoïng hoang tính, muoán truøm baù khaép nôi laø ñieàu khoângtraùnh ñöôïc, neân ñaõ trôû thaønh truyeàn-thoáng xaâm-laêng cuûa

93 94 9596


Trung Quoác.Vai troø “thieân-tö û” trong Nho hoïc vaø trong thôøi

“Phong Kieán truyeàn Hieàn” chæ laø moät ngöôøi, tröôùc ñaïihoäi chö-haàu, tuyeân theä laõnh nhieäm-vuï chaáp-haønh “thieânlyù”, laáy ñöùc hieáu sinh cuûa Trôøi Ñaát, cho neân goïi laø “thieântöû”. “Thieân ñaïo maãn thuï”, ôû ngöôøi, ñöùc naøy goïi laø “loøngnhaân”. Chaáp haønh loøng nhaân vaøo vieäc quaûn-lyù xaõ-hoäi laølaøm chính trò, cho neân noùi “Nhaân ñaïo maãm chính”. Cuõngtrong caùc ñaïi-hoäi, caùc thuû-laõnh chö-haàu phaûi tuyeân theävaâng theo thieân-töû vaø giuùp thieân-töû thöïc-hieän söù meänhaáy. Nhö vaäy goïi laø “trung thaønh” (trung nghóa vaø thaønhtín). Hoï trung-thaønh vôùi thieân-töû cuõng laø trung thaønh vôùithieân meänh maø thieân töû ñaõ nhaän laõnh.

Thieân-töû vôùi meänh Trôøi sang thôøi Ñeá cheá cöïcquyeàn thaønh moät nhaân-vaät huyeàn-bí, sinh ra ñaõ coù “chaânmaïng ñeá vöông”, chaúng nhöõng ai ai cuõng phaûi thaàn phuïc,maø caû ñeán thaàn thaùnh cuõng ôû döôùi quyeàn. Thieân töû thaønhmoät nhaân-vaät tuyeät-ñoái, ra ñôøi ngay khi môùi thaønh thaitrong buïng meï! khoâng coøn laø moät chöùc-vuï nhaän laõnh tröôùcmoät ñaïi hoäi chö-haàu!

Chöõ “trung” trong Nho hoïc, noäi-dung laø trungnghóa töùc laø moät loøng giöõ chaéc nhöõng ñieàu ñaõ giao öôùc.Caû thieân-töû vaø caùc thuû-laõnh chö-haàu phaûi giöõ loøng trungtín. Cho neân vua phaûi ra vua. baøy-toâi ra bayø- toâi, coù nghóalaø ôû chöùc-vuï naøo phaûi haønh söû theo ñuùng nhöõng ñoøi-hoûicuûa chöùc-vuï aáy. Chính ôû ñieåm naøy, Maïnh Töû môùi noùi:“Ta chöa töøng nghe noùi vua Truï, maø chæ nghe noùi teân thaátphu Truï...” (OÂng khoâng nhaän Truï vöông ôû ñiaï-vò treân ngaivaøng, maø nhìn ôû haønh-vi thaáy khoâng phaûi laø haønh-vi cuûamoät oâng vua).

Vôùi Haùn, Toáng, Minh vaø Thanh Nho,... söï tuøngphuïc cuûa baøy-toâi ñoái vôùi vua laø tuyeät-ñoái. Vua laø chuûõnhaân tuyeät-ñoái khoâng nhöõng cuûa laõnh-thoå döôùi quyeàn,

maø taát-caû daân cö treân laõnh-thoå aáy ñeàu thuoäc quyeàn vua.Chöõ trung baây giôø thaønh nghóa trung quaân , ñem caû sinhmeänh maø thôø vua. Vua xeùt baøy-toâi phaûi cheát, baøy-toâikhoâng cheát laø baøy-toâi baát trung. Vua thöôøng thò uy baèngcheùm gieát vaø taøn-nhaãn ñeán gieát caû toäc thuoäc, gia nhaânvaø tôùi luoân queâ höông laøng maïc. Trung quaân trôû thaønhcaùi ñaïo muø-quaùng, gaây neân moät aùp-löïc khuûng-khieápvaøo taâm khaûm con ngöôøi. Thaäm chí, cuõng caùi ñaïo thôøvua naøy chi-phoái ñeán caû cuoäc ñôøi ñaøn baø, con gaùi. Ngöôøicon gaùi giöõ mình khoâng phaûi ñeå giöõ-gìn söùc khoeû cô theåvaø tinh-thaàn, maø vì mình chæ laø moät moùn haøng giöõa chôï,neáu ñaõ “cu õ” thì heát giaù-trò. Ñaõ laáy choàng laø thuoäc veàmoät oâng chuû (choàng chuùa vôï toâi), daàu ñoù laø moät oâng chuûngu heøn, hay cheát yeåu thì cuõng laø xong moät cuoäc ñôøi. Caùiñaïo thôø choàng laø chính chuyeân, cuõng nhö caùi ñaïo thôø vualaø trung lieät, trung thaàn khoâng thôø hai vua (hai hoaøngtoäc), gaùi chính chuyeân khoâng laáy hai choàng. . .

4/ Lôùp sôn cuûa caùc toâng-giaùo ngoaïi-nhaäp:

* Phaät Giaùo:

Tieáng moõ ñeàu-ñeàu laø aâm thanh traàm buoàn deã runguû, khieán moät soá lôùn khoâng nhöõng maát tinh-thaàn quaätkhôûi choáng xaâm-laêng, vaø maát luoân tinh-thaàn Vieät (Vöôïtleân, vöon leân).

- Hình-thöùc caïo ñaàu ñi tu laø theå-hieän haønh-ñoängdöùt boû cuoäc soáng traàn tuïc, queân boån-phaän con daân ñoáivôùi queâ-höông xöù -sôû, tuïc-ngöõ xöa coù caâu “troán vieäc quanñi ôû chuøa” laø theá.

- Xaâm-nhaäp vaø phaùt-trieån qua caùch-thöùc thôø Phaätchung trong caùc ñeàn ñaøi, sau ñoù caùc ñeàn thôø bieán thaønhcaùc chuøa thôø Phaät. (Chính saùch “bieán khaùch thaønh chu û”!).Nhieàu danh lam thaéng caûnh, tæ nhö Höông Sôn nôi Tieânngöï, nay ñaõ bieán thaønh Chuøa Höông, . . .!

- Nguïy taïo caùc saùng-taùc hay taïo döïng nhöõng saùchvôû, vieát leân nhöõng truyeän hoang-ñöôøng, nhö ñeán NgoïcHoaøng Thöôïng Ñeá coøn phaûi quy Phaät, “Töù Phöông laicuùng Phaät”. Taøi-ba nhö Toân Ngoä Khoâng cuõng bò ÑöôøngTaêng chi-phoái!

- Theo Phaät hoïc laø ñeå bôùt loøng tham, duïc,... Theámaø phaàn ñoâng Phaät-töû ñi chuøa laø ñeå caàu taøi, caàu loäc, caàudanh, caàu töï,...

- Caùc kinh-keä, sôù saùch cho ñeán caùch cuùng leã cuûañaïo “Thôø cuùng Toå Tieân” haàu heát ñeàu bò toa-raäp söûa ñoåitheo khuoân maãu cuûa Phaät giaùo!

- Caùc ngoâi chuøa lôùn tieám xöng laø “quoác töï”, “ToåÑình”, v.v...

* Thieân Chuùa giaùo:

Nhìn hình aûnh Chuùa bò ñoùng ñinh treân caây “thaäptöï”, hình aûnh naøy noùi leân moät tinh-thaàn “bình dò, khieâmcung ” (khoâng quyeàn quùy, xa hoa), “thöông kho ù ”, “hysinh vaø “cöùu chuoäc” cuûa Chuùa, Tieác thay, treân thöïc-teá, toâng-giaùo naøy ñaõ taïo-döïng neân moät hoäi thaùnh nguy-nga traùng leä, moät giaùo-hoäi vôùi quyeàn uy toät böïcä! Coù lòch-söû ñaõ gaây ra nhieàu cuoäc chieán!

Traûi gaàn 2000 naêm lòch söû cuûa ñaïo Kitoâ, bieát baotrieäu ngöôøi Do Thaùi ñaõ cheát thaûm chæ vì caùi toäi choái boûJeùsus laø Thieân Chuùa Kitoâ.

“ Ñoái vôùi Tin Laønh thì ñaõ coù chieán-tranh thöïc söïgiöõa hai phe. Chieán tranh buøng noå taïi Phaùp vaøo naêm 1562vaø keùo daøi ñeán 1594; 30 naêm taïi Ñöùc (Saxony, Moravia).

- Ñoái vôùi Hoài giaùo (Islamism) thì coù 6 “ñaïi thaùnhchieán”.

1- John B. Nooss, “ Man’s Religious”, p-457.

1

Ngoaøi ra, caùc giaùo-só thuoäc caùc doøng truyeàn ñaïoñaõ gaây nhieãu chia-reõ vaø loãi laàm!

Nhöõ neâu leân phöông-phaùp, nguyeân-taéc, keá-hoaïchtrong quan-nieäm “thaàn hoïc” cuûa giaùo-só Ñaéc Loä trongcuoán “Thieân Chuùa giaùo vaø Tam Giaùo” cuûa linh muïc ÑöôøngThi Tröông Kyû goàm nhöõng ñaëc-ñieåm:

- Giaùo só Thieân Chuùa giaùo can-ñaûm rao giaûng chaânlyù cuûa Phuùc aâm vôùi öôùc-nguyeän caûi ñoåi ñöôïc neáp soángtinh-thaàn, xaõ-hoäi Vieät Nam ...

- Ñoái vôùi giaùo só Ñaéc Loä, coâng cuoäc hoäi nhaäp tieánñeán giai-ñoaïn cao nhaát laø ñaøo-taïo haøng giaùo-phaåm, giaùosó (caùn-boä cho Toøa Thaùnh La Maõ ?) ñeå thaønh-laäp caùc giaùoñoaøn ñiaï-phöông...)

* Öôùc nguyeän caûi ñoåi neáp soáng tinh-thaàn cuûa ngöôøiVieät?

- Phaûi chaêng laø töø boû “goác” nguoàn cuûa mình ñeånhaän laáy giaùoù-hoäi La Maõ laø nôi nöông töïa duy-nhaát cuûalinh-hoàn giaùo daân?

Coù leõ, chính bôûi vaäy, teân hoï luùc môùi sinh ra docha meï ñaët cho, ñöông-nhieân ñöôïc goïi vôùi teân khaùc,nhö Pheâroâ, Beâneâdicto, Joseph, Theresa, v.v... Caùc linh-muïc baûn xöù, ngoaøi quoác tính Vieät coøn coù quoác tòch 2 ñöôïccoi troïng, ñoù laø tính-caùch coâng-daân Toøa Thaùnh La Maõ.

Moät soá nhaø thôø thöôøng haøo-haõnh treo nhöõng bieåu-ngöõ: “Thieân Chuùa - Toå Quoác”, “Thaø maát nöôùc, chöù khoângmaát Ñaïo”, “Giaùo daân xin hieán daâng nöôùc Vieät Nam choChuùa, Ñöùc Meï, vaø Toøa Thaùnh”,...

- Thay ñoåi neáp soáng huû-laäu, mê- tín nhö tinh-thaànñoäc-laäp, töï tin ?

“Truùc xinh truùc moïc bôø ao,Em xinh em ñöùng choã naøo cuõng xinh.”

97 98 99100


ñeå thay theá baèng nhöõng lôøi tha-thieát khaån caàu: “Xin ôntreân cöùu ñoä !”

- Vôùi neáp soáng “phoùng-khoaùng” , “nhaân baûn”,“bình-ñaúng”, hoøa-haøi”, “trung haäu”,... phaûi thay theá baèng“loøng tin Thöôïng ñeá duy nhaát, cao-caû nhaát, ñuùng nhaát”(Coi mình laø cao-caû, coøn moïi tin-töôûng khaùc laø theo maquûy) , “Con ngöôøi hoaøn-toaøn tuøy thuoäc Thieân Chuùa”, hay“Con ngöôøi heøn-moïn tröôùc Thöôïng ñeá” “. Thay vì “hoøahaøi” sinh ra kyø-thò, khinh-mieät nhau. Cuõng may ôû VieätNam chöa coù chieán-tranh veà Toâng-giaùo, haøng ngaøy nhan-nhaûn ñöôïc nghe nhöõng phaùt ngoân ñaàøy tròch-thöôïng cuûatín-ñoà Thieân Chuùa giaùo nhö : “Chuùng toâi laø ngöôøi Coâng-giaùo maø ”, nguï yù ngöôøi Coâng-giaùo thì aên ngay noùi thaät,bao-dung ñoä löông, chöù khoâng nhö tín-ñoà toâng-giaùo khaùcthieáu thaønh thaät, aùc-ñoäc,...?

Con chaùu xöa nay trung tín ñoái vôùi tieàn-nhaân thìnay vöùt boû, deïp baøn thôø gia-tieân, maø thay theá baèng baønthôø ñoäc nhaát la “ Thieân Chuùa!”...

- Theo ñuùng nhieäm-vuï cuûa caùc vò chaên chieân, danhxöng chính-xaùc laø linh muïc, thì thích ñöôïc xöng laø “Cha” laø “Me ï”! Giaø ñeán maáy, caùc cuï giaùo daân khi gaëp maáyoâng linh-muïc trÈ vaãn phaûi xöng laø “Con laïy Cha....”! Thaätlaø ñieàu thaät ngoä-nghónh, ngôù-ngaån!

- Sinh-hoaït xaõ-hoäi taát coù nhieàu khuynh-höôùng.Moät khi quan-nieäm ñoäc toân, hay ñoäc quyeàn chaân-lš(cho mình laø nhaát) deã ñi ñeán kyø-thi, ñaøn-aùp, cheùmgieát, tieâu-dieät laãn nhau. Lòch-söû theá-giôùi ñaõ chöùngminh söï taøn-haïi veà ñoäc toân, ñoäc quyeàn tö-töôûng.

Ñeå traùnh ñieàu tai-haïi naøy, tuïc-ngöõ ta coù caâu:

“Raèng trong leõ phaûi, coù ngöôøi coù ta.”

“Trong thôøi-kyø Lyù Traàn, nhöõng ñoäc-toá cuûa thuyeát

“thieân meänh” ñöôïc hai giaùo lyù Phaät vaø Laõo hoùa giaûi. Laõohoïc tuy coâng nhaän veà chính-trò, nhöng thuyeát naøy quaù lyù-töôûng, khoâng saùt thöïc-teá. Laõo Töû chuû-tröông khoâng duønguy löïc, luaät phaùp ñeå cöôõng eùp, khoâng duøng leã nghi, aâmnhaïc ñeå voã veà, ... maø giaùo-hoùa baèng thaùi-ñoä ung-dung,ñieàm-nhieân töï taïi ñeå moãi ngöôøi theo ñoù maø phaùt-huy caùilöông-tri, aên-ôû hoøa-hôïp vôùi nhau, treân döôùi ai naáy töï bieátnghóa-vuï cuûa mình. Chuû-tröông naøy goïi laø “voâ vi”, coùnghóa laø traùnh moïi khuoân-khoå, coâng-thöùc goø-boù ñeå löông-tri töï saùng-toû vaø höôùng-daãn moïi sinh-hoaït rieâng, chung.Thaäm chí caû ñeán danh töø, Laõo Töû cuõng ngaïi duøng ñeán,(Ñaïo khaû ñaïo phi thöôøng ñaïo, danh khaû danh phi thöôøngdanh... Ñaïo Ñöùc Kinh). Neáu tö-töôûng cuûa Laõo Töû maøtheå-hieän ñöôïc thì khoâng coù quoác-gia, chaúng coù vua toâi,khoâng coù keû thoáng-trò vaø keû bò trò - chæ coù nhöõng con ngöôøisoáng chung vôùi nhau, thaûnh-thôi, hoàn-nhieân sinh-hoaït....

Ngoaøi sinh-hoaït vaên, voõ, kinh-teá,... ñeå duy-trì vaøphaùt-trieån quoác-gia coøn coù sinh khí hoøa-haøi, moät tinhthaàn sieâu-thoaùt ñeå cuoäc soáng ñöôïc nheï-nhaøng thoaûi-maùi. Nôi vua chuùa coi nheï ngai vaøng ñeå ñi tìm nhöõngngaøy thaùng thanh-nhaøn cho thaàn trí; nôi quaûng ñaïinhaân daân, sau nhöõng noã-löïc sinh toàn meät-moûi thìhaáp-thuï thuù an-nhieân qua nhöõng tieáng chuoâng ngaân-vang töø nhöõng ngoâi chuøa nuùp sau nhöõng boùng ñeà nôigaàn laøng.”

Tieác thay nhöõng toân-chæ, neàn-neáp toát ñeïp treânñaõ bò thay theá baèng nhöõng tieàn-ñeà cuûa ñaïo Thieân Chuùalaø “Baát khoan nhöôïng” vaø “Chieám höõu”.

Trong kinh saùch “Toaøn Nieân Kinh Nguyeän” cuûa

1- Hoaøi Nguyeân, “Ba Chaân Kieàng Phaät - Khoång - Laõo Treân Neàn Taûng Vaên Hoùa Vieät”,

1

hai giaùo phaän Buøi Chu vaø Haønoäi do cô sôû Daân Chuùa,P.O. Box 1419, Gretna, LA 70053, nôi trang 18, 19:

“Cuùi xin Chuùa töø nay veà sau ñöøng ñeå nhöõngngöôøi ngoaïi ñao khinh deå coâng ôn cöùu chuoäc. Xin Chuùavæ loøng nhaân töø maø dong thöù cho nhöõng keû aáy xöa nayñaõ laïc ñöôøng thôø laïy Buït Thaàn...”!

Neàn minh trieát Vieät duø ñaõ bò aån taøng quanhieàu naêm, nhöng ñoù laø trieát hoïc nhaân sinh, naèmngay trong neáp soáng, vaø caùch thöùc suy tö. Ñoù laø Hoasen töø trong buøn, vaø Jesus leân caâu ruùt.. Ñoù laø nhöõngñieàu kieän ñeå hoa nhaân aùi nôû trong loøng ngöôøi...

“Lòch söû Vieät coøn ghi roõ: “Caønh lau baét ñaàutham-döï vaøo lòch-söû daân-toäc töø theá-kyû X, moät vaän-hoäimôùi vaø cuõng laø moät phuïc-hoaït lôùn-lao cuûa Hoàng Laïc,khôûi-döïng neàn ñoäc-laäp vaø thoáng-nhaát cho quoác-giaVieät. Caønh lau ñieåm treân khoâng vaø thôøi-gian moät yùnghóa vaø giaù-trò tuyeät-vôøi, yù-nghóa vaø giaù-trò soáng ñoùñi ñoâi vôùi söù-meänh vaø lyù-töôûng cuûa hoàn söû Vieät...

“Côø lau khôi môû ñôøi soáng môùi, ñôøi soáng anhhuøng veà töông-lai, ñaõ thaéng heát caû vaø côûi môû chaùu conbaèng vinh-quang voâ thöôïng...

“Cho ñeán ngaøy nay, treân baõi hoang, nôi thoândaõ; nhöõng caønh lau phe-phaåy tröôùc gioù, coøn nhaéc laïithuôû oai huøng, oanh-lieät cuõ, vaø ñeán ngaøy nay, ñaõ vi-vuvaêng-vaúng nhöõng tieáng goïi xa-xaêm, daàn-daø gaàn laïi,lanh-laûnh vaøo boä oùc vaø coõi loøng chuùng ta, thö ùc-tænhtrong ñaùy hoàn vaø ñaùy taàng cuoäc phuïc-hoaït lôùn-lao vaøveû-vang...”

“Chuùng ta tin raèng: “Côø Lau Vaïn Thaéng, Saùt Thaùtchaøm vai, ngaøy Bình Ngoâ oanh lieät, buoåi Meâ Linh oai huøng,traän Ñoáng Ña röïc-rôõ,... seõ dieãn laïi treân ñaát nöôùc chuùngta baèng moät quy-moâ suoát maët vaø moät keát-quaû thaéng-lôïi.

“Veà maët theá-giôùi, hieän nay khoâng coøn vaän haønhtheo quan-heä “baïn” hay “thuø”, maø laø quan-heä “quyeànlôïi ” vaø “hieåm hoïa”. Chuû-choát vaán ñeà hieän-taïi laø nhöõngñoäng-löïc tìm söï soáng ñích-thöïc cuûa con ngöôøi, cuûa töøngchuûng-toäc, cuûa töøng boä-laïc, töøng quoác-gia, töøng vuøng, vaøtoaøn nhaân-loaïi.

“Trong söï tìm kieám söï soáng, kinh-qua caùc chuûthuyeát ñeàu ñaõ thaát-baïi!

“Thieáu tình thöông ñích thöïc chæ ñem laïi leân ñaàuleân coå cuûa caù-nhaân, chuûng-toäc, quoác-gia, nhaân-loaïi nhöõngkhoå ñau, vaø tan naùt!

“Muoán hoøa-bình vaø phoàn-thònh laâu daøi thì phaûixaây-döïng moät cô-cheá ñaùp-öùng nhu-caàu hoøa-bình vaø phuùclôïi. Cô-quan Lieân Hieäp Quoác ngaøy nay quaù loûng-leûo!Haàu nhö chæ laø nôi caùc sieâu-cöôøng lôïi-duïng ñeå maït-saùtnhau, ñeå che-ñaäy nhöõng möu-toan ñen toái!

Caùc quoác-gia hoäi-vieân trong Lieân-Hieäp quoác chöaphaûi laø caùc cô-naêng trong baûn-vò nhaân-loaïi (chöa coi nhaunhö caùc teá baøo trong cô-theå). Sieâu-cöôøng treân theá-giôùivaãn coøn ngang-nhieân ñaøn-aùp, tieâu-dieät nhöõng chuûng-toäckhaùc. Caùc sieâu-cöôøng coøn ngang-nhieân söû duïng vuõ löïcthoâ-baïo ñeå khoáng-cheá, hoaëc cöôõng chieám laõnh-thoå cuûanhöõng tieåu nhöôïc, ñieån-hình Trung Coäng ngang-nhieânchieám Taây Taïng vaø laán aùp Vieät Nam, Cao Mieân, Ai Lao,v.v... maø hoäi-ñoàng Baûo-an Lieân-Hieäp quoác vaãn baát-löïc,khoâng moät giaûi-phaùp raên ñe!

“Theá-giôùi ñang treân ñöôøng ñònh hình töøng quaàntheå theo töøng khu-vöïc. Tieán-trình ñònh hình phaûi traûinhieàu thaäp nieân cho ñeán ngaøy hoaøn-taát!

“Ñieàu caàn nhaéc nhôû söï lôùn maïnh cuûa “quaàn the å”

*-

101 102 103104


ôû neàn-taûng giáao-duïc cuûa gia-ñình maø thaønh-töïu.

Ngaøy nay, tröôùc tình-theá suy vong cuûa ñaát nöôùc,tröôùc nguy-cô dieät-vong cuûa theá-giôùi bôûi nhöõng ñe-doïacuûa vuõ-khí toái-taân ñang coù trong tay ôû nhöõng boïn“khuûng boá ”, ôû nhöõng teân giaùo-chuû maët ngöôøi daï thuù,vôùi nhöõng ñaàu oùc toái-taêm vì danh lôïi, ngöôøi ta ñangchôø-ñôïi söï ra ñôøi, hay xuaát-hieän cuûa vò “cöùu tinh” nhaânloaïi, hay daân-toäc.

Traùi bom nguyeân-töû ñaõ doäi xuoáng ñaát Phuø Tanglaøm caû nhaân loaïi kinh-hoaøng. Söùc taøn saùt daõ-man, tuylaø moät saùng-kieán phi-thöôøng song cuõng laø moät loái vaênminh ñaùng tieác haän. Dó-nhieân noùi traùch-nhieäm conngöôøi tröôùc kyû-nguyeân naøy laø phaûi chinh-phuïc thiênïnhieân, nhöng neáu vaên-minh maø thieáu hoøa-bình thì duøchieán thaéng maáy ñi nöõa cuõng seõ phaûi nguy-ñieân. Phaûigiaùc-ngoä, nhìn vaøo moät höôùng ñi leân - töùc laø phaûi ñemneàn “nhaân chuû” maø xaây-döïng vaên-minh, ñoù môùi laø loáithaéng, thaéng vöôït qua chieán-traän, thaéng vinh-quangvaø khoâng hoái-haän, thaéng nhaân-gian hòa- bình “boán beåmoät nha ø”.

Muoán ñöôïc vaäy, taát caû caùc neàn giaùo-duïc hieäntaïi caàn phaûi xeùt laïi ñeå toång-hôïp, caân-baèng moïi maët.Khoa-hoïc tieán-boä maø thieáu taâm ñöùc deã ñi ñeán taøn-saùtnhaân-loaïi. Taâm ñöùc nhö ngöôøi xöa nhöng chaäm tieánveà kinh-doanh, khoa-hoïc thì cuoäc soáng con ngöôøi coønnhieàu toái-taêm, vaát-vaû. Caàn quaân bình caû ba maët “Khoahoïc, trieát-hoïc, söû-hoïc phaûi thoáng-nhaát .”

II-2/ Ñònh-nghóa:

* Theo Haùn-Vieät töï-ñieån cuûa hoäi Khai Trí TieánÑöùc: Giaùo laø daïy-doã, duïc là nuoâi. Giaùo-duïc laø daïy-doã, gaây nuoâi veà trí-duïc, ñöùc-duïc vaø theå-duïc .

* Theo “The Random House College Dictionary,

VÃn-ÇŠ giáo-døc.VÃn-ÇŠ giáo-døc.VÃn-ÇŠ giáo-døc.VÃn-ÇŠ giáo-døc.VÃn-ÇŠ giáo-døc.

II-1/ VÃn nånVÃn nånVÃn nånVÃn nånVÃn nån: Ñoâng hay Taây, xöa cuõng nhönay, khi tính ñeán coâng-vieäc troïng-ñaïi taát ñaët yeáu-toá“nhaân sö ï” leân haøng ñaàu. Moät keá-hoåch duø coù chu-ñaùo ñeán ñaâu, vôùi phöông-tieän vaät-chat phong-phuù,nhöng neáu khoâng coù nhaân-söï thích-ñaùng thì keát-quaûcuõng khoù maø thaønh-coâng nhö yù muoán.

Ngöôøi xöa, ba yeáu-toá “thieân thôøi”, “ñiaï lôïi”vaø “nhaân hoøa”, ñeàu neâu ra, nhöng yeáu-toá “nhaân hoøa”vaãn laø yeáu-toá quan-troïng nhaát, “Thieân thôøi baát nhöñiaï lôïi - Ñiaï lôïi baát nhö nhaân hoøa”, (thôøi-cô ñeán khoângbaèng phöông-tieân sung-maõn, phöông-tieän ñaày-ñuû cuõngchöa baèng nhaân-söï) laø vaäy.

Danh nhaân theá-giôùi cuõng nhö ôû Vieät Nam ñaõneâu roõ trong söû saùch. Nhôø coù George Washington(1732-1799) taøi danh môùi coù quoác-gia Hoa Kyø, vaøchính nhôø taøi-ñöùc cuûa oâng, khoâng tham quyeàn coá vòlaâu daøi, neân thôøi nhieäm cuûa moät toång-thoáng toái ñalaø 2 nhieäm-ky, vaø moãi nhieäm-kyø laø 4 naêm. Neáu khoângcoù toång thoáng Abraham Lincoln thì tình-traïng phaân-bieät maøu da ôû Hoa Kyø coøn keùo daøi, vaø ngaøy nay chaéchaún chöa theå baàu ñöôïc vò toång-thoáng Hoa-Kÿ laø ngöôøida ñen...

Rieâng nöôùc Vieät ta:Thôøi-ñaäi naøo, trieàu-ñaïi naøo cuõng coù nhöng anh

huøng, haøo-kieät ñöùng leân ñeå cöùu daân vaø baûo-veä ñaát nöôùctreân ñöôøng d¶c-laäp vaø t¿-chuû.

Nhöõng anh-taøi caùi-theá döïng neân nhöõng söï-nghieäp lôùn, ña-soá ñeàu khoâng phaûi laø nhöõng baäc ”trôøisinh” hay “sinh nhi tri chi ”, maø haàu-heát nhô ôû baûnthaân, quyeát moät taâm-chí vì ñaïi-nghóa, vaø cuõng nhôø

ChÜÖng II ChÜÖng II ChÜÖng II ChÜÖng II ChÜÖng II

Ñi tìm Ñi tìm Ñi tìm Ñi tìm Ñi tìm MOÄT NÊÊÊ“““““N

GIAÙO DUÏC TÖÔNG LAI

105 106 107108

ñinh Khang-HoåtM¶t nŠn giáo-døc cho con ngÜ©iM¶t nŠn giáo-døc cho con ngÜ©i ñinh Khang-Hoåt 110 111109112

1- Lyù Ñoâng A, “Thieát Giaùo”

1

revised edition 1988:Giaùo duïc laø phöông-thöùc truyeàn ñaït, hay thaâu-

nhaän nhöõng kieán-thöùc toång-quaùt, laø phöông-thöùc khai-trieån khaû-naêng lyù-luaän hay xeùt-ñoaùn;

. Laø phöông-thöùc truyeàn-ñaït hay thaâu-nhaän kieánthöùc chuyeân-bieät, hay sôû-naêng cho ngheà-nghieäp, haychöùc nghieäp.

. Laø trình-ñoä, thöù-baäc, hay hoïc-hieäu.”(Education: The act or process of imparting or

acquiring general knowledge and of developing thepowers of reasoning and judgment;

- The act or process of imperting or acquiringparticular knowledge or skills, as for a trade orprofession.

- A degree, level, or kind of schooling.

Qua caùc ñònh-nghóa treân, noùi chung Ñoâng cuõngnhö Taây ñaõ khoâng ñöa ra ñöôïc moät ñònh-nghóa naøo troïnveïn veà giaùo-duïc treân neàn-taûng “nhaân sinh” maø “conngöôøi” ñoùng vai chuû-ñoäng.

Con ngöôøi laø toång-hôïp caû Taâm-vaät-sinh. Ta thaáymoãi neàn trieát-hoïc (Tâm, VÆt,Sinh ) chæ nghieân-cöùu moätñieàu-kieän sinh-hoaït cuûa con ngöôøi hay cuûa xaõ-hoäi maøthieáu caùi nhìn nhaát theå vaø quaùn dieän , khoâng khaùc gìtruyeän “Maáy anh muø sôù voi ”: anh sôø thaáy chaân voi thìnoùi “con voi nhö caùi coät nhaø”, anh sôø vaøo voøi voi thìcho “con voi nhö con ñæa ï”, anh sôø vaøo tai voi thì cho“Con voi nhu caùi quaït”,... Anh naøo cuõng quûa-quyeátmình laø ñuùng, nhöng söï thaät chaúng anh nào Çúng !

Ñeå coù moät yù-nghóa giaùo-duïc bao-quaùt hôn, nhaân-baûn hôn:

- Giaùo-duïc laø söï hoïc hoûi vaø taøi-boài cho ngöôøicaàu hoïc moät phöông-phaùp, moät tinh-thaàn thaâu-thaùi., tutaïo trí-thöùc cuøng naêng-löïc vaø yù chí sinh -toàn - tieán -

noái - hoùa.- Giaùo-duïc laø taïo cô-hoäi , phöông-tieän moïi maët

ñeå toaøn theå quoác daân tu döôõng, hoïc hoûi, kinh-lòch haàuphaùt-trieån ngaøy moät thaêng-hoa.

II-3/ Møc-Çích cûa giáo-døcMøc-Çích cûa giáo-døcMøc-Çích cûa giáo-døcMøc-Çích cûa giáo-døcMøc-Çích cûa giáo-døc” - Muïc ñích cuûa giaùo-duïc laø xaây-döïng con ngöôøi coù ñuûkhaû-naêng laøm chuû sinh-meänh mình, vaø ñoùng goùp chung choxaõ-hoäi. - Hoïc thuyeát cuûa giaùo-duïc laø bieán hoùa khí chaát, boài-döôõng khí chaát, vaø phaùt-huy khí chaát.

Khí-chaát laøø chuû-yeáu cuûa con ngöôøi. Giaùo-duïc sao chocoù ñöôïc moät sinh-khí maïnh-meõ (thaän vöõng, tim trong, oùc saùng,tay maïnh, mình nheï, chaân leï, ...) töùc laø kieän khang giaùo duïc.

Giaùo-duïc sao cho coù moät tinh-thaàn cao-thöôïng: ToåQuoác, chính nghóa, lyù-töôûng, nhaân-caùch vaø danh döï, töùc laø“hoaøn thieän giaùo duïc”.

Giaùo-duïc sao cho coù moät hieäu-xuaát thích-ñaùng ñeå thaêng-hoa cuoäc soáng chính mình vaø xaõ-hoäi. Do ñoù, chaâm-ngoân cuûagiaùo-duïc laø laøm sao cho thaân ta thaønh moät thieän cuï cho chínhta, vaø cuõng laø khí-cuï cho xaõ-hoäi.

Bieän-chöùng cuûa giaùo-duïc laø tu tieán, töø “thuûy taïo” trôûneân “thaønh taïo” (qua giaùo-duïc trôû neân phaùt-trieån, kinh-lòch,oùc saùng-kieán,...)

Baûn-theå cuûa giaùo-duïc laø ñuùc-keát thaønh-quaû trong quaù-khöù vaø hieän-taïi ñeå möu-caàu caûi-tieán vaø saùng hoùa cho töông-lai. Neáu thieát-laäp ñöôïc moät neàn giaùo-duïc ñuùng-ñaén töùc thaønh-coâng treân vaên-hoùa. Coát-tuûy cuûa vaên-hoùa laø söï phaùc-ñònh conñöôøng lòch-söû vaø chính-trò ñuùng ñaén. ÔÛ ñoù, taát coù moät quoácsaùch, moät quoác löôïc saùng-suoát vaø beàn-vöõng.

II-4/ Yeáu-chæ cuûa giaùo-duïc phaûi nhaân-baûn hoùa, nhaân-chuû hoùa, vaø nhaân-tính-hoùa.

Tieán-trình cuûa nhaân-loaïi, töø ñaáu tranh vôùi thieân-nhieân,caûi-duïng thieân-nhieân ñeå ích-duïng cho nhaân-sinh.

Do “xaõ-hoäi tính” nôi con ngöôøi maø hình-thaønh thò-toäc, boä-laïc, daân-toäc. Nhöõng tö-töôûng phaùt-sinh laø do ñoái-chieáu xaõ-hoäi, do ñoùø tö-töôûng, xã-hoäi vaø thieân-nhieân thoáng-nhaát. Roäng ra, khoa-hoïc, xaõ-hoäi vaø trieát-hoïc thoáng-nhaát.

Khoa-hoïc laø nhöõng moân hoïc veà quy-luaät töï-nhieâncuûa vuõ-truï. Duøng khoa-hoïc ñeå caûi-duïng cho nhaân-sinh, Nhohoïc goïi laø “Taùn thieân ñiaï chi hoùa duïc”.

Söû hoïc laø ñeå suy-ngaãm, tinh-loïc caùc quy-luaäthoaït-ñoäng, phaùt-trieån xaõ-hoäi.

Ñaïo hoïc (taâm-lyù hoïc, trieát-hoïc) la nghiên-cÙucác quy-luÆt và vÆn Ç¶ng phát-tri‹n các tÜ-tÜªng.

II-5/ Chu-trình Giaùo Duïc:Chu-trình cuûa giaùo-duïc neân thieát-keá theo höôùng

taâm vaän-ñoäng (theo hình troân oác), vaø thoáng-nhaát treânba maët: Khoa-hoïc - xaõ-hoäi vaø ñaïo hoïc.

II-6/ Chính-sách giáo-døcChính-sách giáo-døcChính-sách giáo-døcChính-sách giáo-døcChính-sách giáo-døc:

* Ñoái-töôïng vaø nguyeân-taéc:Neáu ñoàng-yù tre ân ly ù-töôûng “nhaân-baûn” thì

“Chính-trò phaûi laø thieát-keá vaø chaáp-haønh nhaân sinhlaáy giaùo-duïc laøm khôûi-ñieåm vaø laø chung-ñieåm.”

Quoác-gia giaùo-duïc taát-nhieân laáy baûn thaân “ñaïichuùng” vaø “daân-toäc” laøm ñoái-töôïng. Giaùo-duïc phaûiñöôïc toå-chöùc vaø phoå-bieán ñeán toaøn daân, toaøn quaân.Thi-haønh vaän-ñoäng giaùo-duïc, vaän-duïng giaùo-duïc,hoaøn-thaønh giaùo-duïc, coâng daân giaùo-duïc phaûi tieáp-tuïc thöôøng-xuyeân khaép toaøn daân treân toaøn quoác.

Coù 4 nguyeân-taéc:- Toaøn-theå tính: Goïi laø toaøn daân, toaøn quaân

neân khoâng phaân-bieät nam -nöõ, laõo aáu, coâ quaû, pheátaät, giaøu ngheøo vaø ñiaï-phöông. Toaøn-theå ñeàu laø ñoái-töôïng cho giaùo-duïc.

- Bình-ñaúng tính: Nhö treân ñaõ trình-baøy, bieänchöùng cuûa giaùo-duïc laø töø “thuûy taïo” ñeán “tu taïo” vaø“thaønh taïo” ñeå “thaønh quaân” (vaät vôùi taâm bình-haønhthoáng-nhaát; hieän-töôïng bình-haønh vaø thoáng-nhaát vôùilyù-töôûng) neân khoâng phaân-bieät giai-taàng xaõ-hoäi. Conngöôøi sinh ra laø ñoàng-nhaát tính. Sôû-dó coù keû keùmngöôøi hôn laø nhôø ôû giaùo-duïc. “Tính töông caän, taäptöông vieãn” hay “höõu giaùo voâ loaïi ” laø yù ñoù.

- Traùch-vuï tính: Giaùo-duïc vaø chính-trò cho ñaïttôùi lyù-töôûng “ñaïi ñoàng” (xaõ-hoäi khoâng coøn boùc-loät,aùp-böùc, chính-trò khoâng bò pheá-boû, tö-töôûng khoâng ñoå

1


1

114 115113116

II-7/ Boán khoa-muïc caên-baûn:- Veà Ñaïo Lyù: Khoa-muïc naøy nhaèm tu-döôõng

tính, taâm, thaân meänh ñeå coù moät nhaân-caùch, theå-caùchvaø phong-caùch.

- Veà chính-trò: Daân-chuùng caàn ñöôïc huaán-luyeäncô-baûn veà phaùp-lyù, daân trò, vaø nhaân trò, tö-caùch soángcoøn, quyeàn-lôïi cuûa daân-toäc. Daân-chuùng caàn coù moäthieåu bieát caùc dieãn-tieán cuûa thôøi-cuoäc, hieåu ñöôïcnghóa-vuï, quyeàn-lôïi cuûa moät coâng-daân.

- Veà quaân-söï: Moãi quoác-daân phaûi ñöôïc huaánluyeän ñaày-ñuû nhöõng ñieàu thöôøng-thöùc veà chieán-tranh,caên-baûn chieán-löôïc, chieán söû, toaøn-daân tinh-thaàn,toaøn-daân hy-sinh, baûo-toàn nöôùc noøi, moãi chieán-só laømoät daân-toäc chieán-só.

- Veà kinh-teá: Thöïc-taäp phuïc-vuï ñaëc-bieät daønh chocaùc ngaønh coâng, noâng, thöông.

II-8/ Haïch-taâm cuûa giaùo-duïc:- Caù-nhaân: Caù-nhaân vaø thôøi-ñaïi laø yeáu-toá phaùt-

trieån bieän-chöùng. Caù-nhaân ñoùng goùp cho taäp-theånhöõng saùng-taùc, suy-tö, haønh-ñoäng, ngöôïc laïi taäp-theåñoái chieáu cho caù-nhaân nhöõng kinh-nghieäm, nhöõng hieänthöïc thôøi-ñaïi caùc saùng-taùc cuûa nhöõng caù-nhaân khaùc.Cho neân haïch-taâm chuù-troïng trong giaùo-duïc laø saocho moãi caù-nhaân thaønh thieän cuï cho chính mình, vaøcuõng laø khí cuï cho taäp-theå. Veà tinh-thaàn sao cho moãicaù-nhaân ñöôïc cao-thöôïng, chính-nghóa, lyù-töôûng,nhaân-caùch, vaø danh-döï.

NgÜ©i ta ª Ç©i vŠ phÀn xác thÎt không gì hÖn söïsoáng. Söï soáng ai cuõng muoán, nhöng laïi phaûi soáng veàphaàn tinh-thaàn. Neáu vì khoâng kieâm caû hai cuøng luùcthì neân boû caùi soáng nhaát thôøi, maø choïn laáy caùi nghóa

muoân thuô û .Giaùo-duïc nhaèm giuùp moãi caù-nhaân coù moät baûn

ngaõ trang-nghieâm, cao ñeïp.Giaùo-duïc caàn vaïch roõ cho caù-nhaân coù ba cöûa

hoïc: noâ-taøi, nhaân-taøi vaø thieân-taøi.- Gia-Ñình: Tieåu gia-ñình laø teá-baøo (ñôn-vò caên

baûn) cuûa quoác-gia. Do ñoù, sinh-hoaït tieåu gia-ñình laøñieàu quan-troïng trong chöông-trình quoác giaùo.

Tieåu gia-ñình goàm coù cha meï, vaø con caùi. Quoác-gia laáy tieåu gia-ñình laøm ñôn-vò phaân coâng, phaânmeänh vaø phaân lôïi. Tieåu gia-ñình laø mieáng ñaát tieân-khôûi, gieo haït gioáng haïch-taâm-theå cho toaøn boä xaõ-hoäi.

Ñoái vôùi xaõ-hoäi, tieåu gia-ñình laø nôi truyeàn noáiñaïo thoáng, vaên-hoùa, di-döôõng phong-tuïc, taäp-quaùndaân-toäc, laø nôi ñaøo-taïo caên-baûn taøi-naêng, tö-caùchcoâng daân; chuaån-bò saùng-taïo, quan-troïng nhaát laø khôûidöïng cuûa “yeâu thöông”. Coù yeâu thöông môùi lo xaây-ñaép cho chính mình, gia-ñình vaø xaõ-hoäi.

Yeáu-toá thöù nhaát cuûa xaõ-hoäi sinh-hoaït laø hoân-nhaân. Ñeà-caäp tôùi hoân-nhaân laø ñeà-caäp ñeán nhaân-chuûng.Nhaân-chuûng coù kieän khang thì gia-ñình, xaõ-hoäi môùiphaùt-trieån vaø höôùng thöôïng.

Trong tieåu gia-ñình, moãi ngöôøi coù boån-phaän vôùichính mình, vaø gia-ñình (cha meï laøm troøn ñaïo chameï, con caùi laøm troøn boån-phaän laøm con).

Tieåu gia-ñình laáy quan-heä hoøa-haøi giöõa cha meïvaø con caùi laøm tieâu-chuaån cho moïi sinh-hoaït. Vai-troøcuûa ch, mË và con cái là vai-trò cûa cÖ næng trong bänvÎ gia Çình. Ba cÖmnæng này lÃy quyŠn-l®i và hånh-phúc cûa gia-Çình làm bän-vÎ hŒbän-vÎ hŒbän-vÎ hŒbän-vÎ hŒbän-vÎ hŒ , chÙ không là mÅumÅumÅumÅumÅuheä” hay “phuï he ä”.

- Quoác-gia, daân-toäc: nhaân-loaïi laø moät, nhöng

daân-toäc thì nhieàu. Con ngöôøi töø xöa tôùi nay, töø Ñoângsang Taây, ñuû moïi maàu da, loaøi ngöôøi ñeàu ñoàng baûntheå “ngöôøi”, ñeàu coù nhaân tính (nhu-yeáu tính, töï-veätính, saéc-tính vaø xaõ-hoäi tính) nhöng vì hoaøn-caûnh ñiaïlyù, phaân-boá khaùc nhau, sinh ra nhieàu phong-tuïc, taäp-quaùn, ngoân-ngöõ, lòch-söû maø thaønh nhieàu daân-toäc. Moãidaân-toäc ñeàu coù doøng soáng söû rieâng, vaên-hoùa rieâng,vaø laø moät cô-naêng trong baûn-vò nhaân-loaïi.

Nhaân-loaïi tieán-hoùa khoâng phaûi do moät doøngsoáng maø caàn nhieàu doøng giao-tieáp, chung-ñuïng nhau.Giaû-töôûng moät ngaøy naøo ñoù, nhaân-loaïi chæ coøn moät doøng soángduy-nhaát ñaõ toaøn thaéng thì ngaøy aáy nhaân loaïi cuõng baét-ñaàutaøn luïi.

Do ñoù, giaùo-duïc daân-toäc phaûi döùt khoaùt loaïi khoûi hoïc-ñöôøng caùc tö-töôûng, chuû-thuyeát, haønh-ñoäng “sieâu daân toäc”,“phi daân toäc”.

II-9/ Noäi-dung kieán-thieát giaùo-duïc:- Quan-nieäm veà hoïc ñöôøng: Nhö treân ñaõ trình-baøy,

baûn-theå cuûa giaùo-döôõng laø ñuùc-keát quaù-khöù vaø hieän-taïiñeå nhu-caàu caûi-tieán vaø saùng hoùa cho töông-lai. Trongchieàu-höôùng ñoù, coù ba ñieàu chính: Caàu hoïc - laøm ngöôøivaø xöû vieäc.

- Caàu hoïc phaûi phaùt-ñoäng töø caàu hieåu veà nhaânsinh vaø söï lyù, laáy vuõ-truï laøm vaät chaát, töø vaät raát nhoû ñeánvaät raát lôùn; laáy thôøi-gian töø voâ thûy Cho neân, “Hoïc” laøchung ñuùc vuõ-truï (khoa hoïc), xaõ-hoäi vaø caù-nhaân laøm moät.Nhö vaäy, hoïc khoâng phaûi chæ duy nôi tröôøng sôû, maø moïinôi ñeàu laø hoïc-ñöôøng. Hoïc-ñöôøng bao goàm: coâng-laäp,tö-thuïc, hoïc-vieän, voõ ñöôøng, cô-sôû thöông-maïi, kyõ-ngheä,caùc trung-taâm sinh-hoaït xaõ-hoäi veà vaên-hoùa, myõ-thuaät,theå-thao,... Toùm laïi, xaõ-hoäi töùc hoïc hieäu, sinh-hoaït töùcgiaùo-duïc, “daïy - hoïc - laøm thoáng nhaát.”

- Hoïc-vieân: Ñeå thích-hôïp vôùi söï phaùt-trieån veà cô-

naùt, ñôøi soáng daân chuùng khoâng ñoùi raùch, ngu-doát, taätbŒnh) thì ngöôøi haønh-chaùnh khoâng theå khoâng coù traùch-nhieäm.

- Toå-chöùc tính: Giaùo-duïc coù toå-chöùc laø giaùohoùa cho toaøn daân coù kyû-luaät. vaø yù-thöùc roõ-raøng neânduøng leã nghóa ñeå ñieàu-tieát, coù thöôûng phaït ñeå khuyeán-khích, raên ñe; ñeà ra nhöõng saùng-taùc ñeå phuïc-vuï, laáysinh-hoaït ñeå ñieàu lyù.

Cöùu-caùnh cuûa toaøn- daân giaùo-duïc:Muïc-ñích cuûa daân sinh laø ñöa quoác-daân tôùi ba

cöùu-caùnh: Trinh - Bình - Hoøa.- Trinh: Baåm tính thöù nhaát cuûa loaøi ngöôøi laø

“phieân chuûng”, cho neân söï keát-hôïp vaø hôïp-taùc giöõañaøn oâng vôùi ñaøn baø caàn phaûi “trinh” (chính ñính, thuûychung) ñeå ñieàu-kieän nhaân chuûng ñöôïc thuaàn-tuùy, keá-tuïc, kieän-khang.

- Bình : Baåm tính thöù hai cuûa loaøi ngöôøi laøcaáp-döôõng. Toaøn-theå cô-caáu kinh-teá treân quaù trìnhsaûn sinh, giao-dòch vaø phaân-phoái coù ñöôïc bình-ñaúng,maõn-tuùc vaø baûo-chöôùng thì xaõ-hoäi môùi coù tieán-hoùabeà ngang. Chính-saùch “bình-saûn kinh-teá ” laø ñeå thöïc-hieän chöõ “bình ”.

- Hoøa: Baåm-tính thöù ba cuûa con ngöôøi laø xaõ-hoäi tính (taäp-ñoaøn tính). Taát-caû nhöõng tình-caûm, taâmlyù, haønh-vi, cheá-ñoä,... neáu nguyeân-lyù cô-naêng (ñônvò trong toå-hôïp) vôùi baûn-vò (1 hình thaønh cuûa 2 haynhieàu cô-naêng) ñöôïc ñieàu-lyù thích-hôïp thì an-laønh,toát ñeïp.

Trinh - Bình - Hoøa laø ba cöùu-caùnh vaø muïc-ñích cuûa xaõ-hoäi nhaân sinh ñeå cô-baûn nhaân sinh ñöôïctoái-ña vieân-maõn.


II-12/ HŒ thÓng giáo døcII-12/ HŒ thÓng giáo døcII-12/ HŒ thÓng giáo døcII-12/ HŒ thÓng giáo døcII-12/ HŒ thÓng giáo døc (G®i š):.

coâng-daân giaùo-duïc. - Thaøy daïy veà theå-duïc: theå-thao, voõ-thuaät vaø

quaân-söï hoïc-ñöôøng.Neàn giaùo-duïc hieän nay treân theá-giôùi phaàn

ñoâng bò thaát-baïi vì quaù nhaán maïnh vaøo kyõ-thuaät.Chæ trau gioài taøi-naêng maø thieáu hieåu bieát ñeán cuoäcsoáng, thieáu theå-caùch cuûa tö-töôûng. Chính cuõng do ñoùlaø nguyeân nhaân ñaõ ñöa ñeán nhöõng cuoäc chieán-tranh,söï baát an trong cuoäc soáng. Giaùo-duïc töông-lai phaûikhaùm-phaù ra nhiŠu phöông-thöùc coù ích-lôïi cuûa vieäcsaùng-taïo ñeå phuïc-vuï cho nhaân sinh moät caùch toát ñeïphôn.

Daïy vôùi hoïc thoáng nhaát. Daïy töùc laø hoïc, hoïctöùc daïy; hoïc töùc haønh (tri - haønh hôïp nhaát).

Ñoái vôùi ngöôøi daïy, ñieàu tröôùc tieân caàn hoûinôi chính mình, quyeát ñònh muoán daïy hoïc thì phaûi töïmình minh-xaùc daïy nhöõng gì? (bieát roõ ñieàu mìnhdaïy), vaø bao laâu vieäc daïy hoïc coi laø moät ngheà-nghieäp, moät phöông-tieän sinh soáng maø khoâng phaûilaø xu-höôùng hieán-daâng thì coøn coù moät loã hoång tolôùn trong ngaønh daïy hoïc.

Coâng vieäc giaùo-duïc raát laø quan-troïng, vì ñoùlaø caùch “troàng ngöôøi”, ñoøi hoûi raát nhieàu coâng-phuvaø phöông-thöùc thaät tinh-vi, teá-nhò.

Caùch daïy hoïc cuûa ngöôøi xöa, cuøng moät ñieàumaø tuøy theo moãi moân ñeä maø giaûng-giaûi moät caùch,ñeå tuøy khieáu nôi moãi moân ñeä maø nhaän laõnh.

Toùm laïi, caùch daïy phaûi teá-nhò, linh-ñoäng hoùa,nhieät-thaønh trong khi daïy, bieát roõ ñieàu mình daïy,toân troïng hoïc vieân - cuï-theå hoùa, thöïc-haønh hoùatröôøng-hôïp caàn-thieát; gôïi yù nôi ngöôøi hoïc hôn laø giaûnggiaûi saün, laøm göông saùng cho hoïc vieân,...

theå, vaø trí tueä, hoïc-vieân neân ñöôïc phaân lôùp nhö sau:- Duïc anh (1-3 tuoåi), tuoåi caàn buù söõa, saên-soùc,

phuø-trì.- AÁu hoïc: (3-5 tuoåi) tuoåi caàn voã-veà, khai-thaùc tính

tình. môû ñöôøng bieát thöïc teá xaõ-hoäi sinh-hoaït.- Tieåu hoïc: (5-10 tuoåi) bÒi-duôõng tính tình, haøm

döôõng lyù-töôûng, khai-tu ñaïo-ñöùc.- Trung hoïc: (10-17 tuoåi) tuoåi boài-ñaép nhaân-caùch,

naâng cao lyù-töôûng, môû-mang nhaõn quan, vun ñaép trí-naêngthöïc-duïng.

- Ñaïi hoïc : (17-40 tuoåi) tuoåi reøn luyeän tính, taâm,thaân meänh (hoaøn-thaønh lyù tính, kieän-toaøn taâm-lyù, tu döôõngtính, khí, thaàn, xuùc-tieán söï-nghieäp, hoïc-hoûi chuyeân-moânkhoa-hoïc, kyõ-thuaät, nhaân vaên, v.v...)

- Döôõng laõo: (50 tuoåi trôû leân) Tuoåi caàn tu ñaïo, nghæ-ngôi, daïy treû, laäp ñöùc, laäp nghieäp = thaønh quaân.

Ngoaøi ra coâng vieäc giaùo-duïc cuõng phaûi löu-taâm ñeánnhöõng thaønh-phaàn öu-tuù (thaàn ñoàng), hay nhöõng em baát-thöôøng-thaùi ñeå coù nhöõng chöông-trình ñaëc-bieät.

II-10/ Moâ Phaïm: - Nhaø giaùo (ngöôøi daïy) ñeà nghò chia laøm 4

ngaønh: . Thaøy daïy veà caùc moân kyõ-ngheä vaø quaûn-lyù;

troâng nom nhöõng vaán-ñeà lao-ñoäng coâng-taùc, kyõ-ngheäsaûn-xuaát sinh-hoaït ñoaøn theå, quaûn-lyù chính-trò, coi xeùtkyû-cöông, coâng-taùc laõnh-ñaïo, ñoác-thuùc vaø ñieàu-chænhkeá-hoaïch.

- Thaøy daïy veà khoa-hoïc: Phuï-traùch caùc moânkhoa-hoïc töï nhieân, toaùn hoïc, khoa-hoïc thöïc-nghieäm.

- Thaøy daïy veà vaên, xaõ: Phuï-traùch caùc vaán-ñeàkhoa-hoïc xaõ-hoäi, vaên ngöõ, ngheä-thuaät, quoác nghóa vaø

Theå Hoïc: - Moân hoïc, giôø hoïc:Toång-quaùt ba ngaønh chính : Khoa-hoïc -nhaân

vaên - xaõ-hoäi phaûi thoáng-nhaát vaø lieân-hoaøn vôùi nhaucho töøng trình-ñoä.

Moãi ngaønh chia ra caùc moân cho thích-hôïp vôùitrình-ñoä, doøng soáng söû vaø thôøi-ñaïi.

II-11/ Caùch hoïc:Ñoái vôùi hoïc vieân caàn hieåu roõ: Hoïc cuõ laø neàn-

taûng, hoïc môùi laø vaät-lieäu, hai beân vaãn coù theå giuùpnhau laøm neân moät toøa nhaø hoa-myõ. Chaúng bao-giôøkhoâng vaät-lieäu maø laøm neân nhaø, vaø caàn thöù nhaát laøchaúng bao giôø khoâng neàn-taûng maø döïng neân nhaø. Hoïckhoâng phaûi chæ ñeå cho bieát, maø hoïc coøn laø baét-chöôùc,vaø hoïc ñeå maø laøm (tri -haønh hôïp nhaát).

Hoïc la ø go àm moïi phöông-cha âm tinh-tha àn,phöông phaùp, thaùi-ñoä ñeå tìm toøi, naém giöõ ñöôïc, vaän-duïng ñöôïc taát-caû nhöõng tri-thöùc quan-heä ñeán söï soángcuûa loaøi ngöôøi. Bieát laø truïc cuûa soáng, hoïc laø cöûa ñivaøo söï bieát.

Toång quaùt coù 3 caùch hoïc:- Ñaéc yù vong ngoân: coát ôû yù, khoâng coát ôû lôøi.- Nhaäp lyù xuaát söï: Vaøo leõ ra vieäc.- Nhaäp nhó xuaát khaåu: vaøo tai ra mieâng (voâ

ích).

118


II-15/ Nh»ng tai-håi cûa m¶t nŠn giáo-døcNh»ng tai-håi cûa m¶t nŠn giáo-døcNh»ng tai-håi cûa m¶t nŠn giáo-døcNh»ng tai-håi cûa m¶t nŠn giáo-døcNh»ng tai-håi cûa m¶t nŠn giáo-døcthi‰u thi‰u thi‰u thi‰u thi‰u tâm ÇÜctâm ÇÜctâm ÇÜctâm ÇÜctâm ÇÜc:::::

“HiŒn nay, nhân loåi sÓng trong khûng-hoänggây nên bªi s¿ phá sän cûa các š-thÙc-hŒ xÜa và nay,bàng-hoàng trÜ§c nh»ng th‰-l¿c vÆt-chÃt nhÜ lôi-cuÓnloài ngÜ©i xuÓng v¿c th£m cûa hÜ-vô v§i phi lÿ chû-nghïa...

“Phäi chÃm-dÙt thÓng-trÎ dân-t¶c, phäi chÃm-dÙtcänh ngÜ©i bóc-l¶t ngÜ©i, phäi xua Çu°i ÇÜ®c bóng-dáng cûa chi‰n-tranh, phäi tåo ÇÜ®c nh»ng xã-h¶i hòa-hài trong m¶t th‰-gi§i yên vui, ÇŠu là nh»ng nhu-y‰ucÃp-thi‰t, càng cÃp-thi‰t khi loài ngÜ©i n¡m trong taynh»ng vÛ-khí ghê-g§m có th‹ tiêu-diŒt nhân-loåi, màcÛng có th‹ là nh»ng phÜÖng-tiŒn giúp cho nhân-loåiÃm no trong ti‰n-b¶ và danh-d¿....

“S¿ thÆt Çó càng làm n°i bÆt lên nhu-y‰u cûaloài ngÜ©i cÀn có ÇÜ®c m¶t š-thÙc-hŒ m§i Ç‹ °n-ÇÎnhnhân-loåi trên nh»ng nguyên-t¡c cûa chân bình-Ç£ng ,chân t¿-do, chân nhân-ái và ti‰n-b¶.”

Nh»ng Nh»ng Nh»ng Nh»ng Nh»ng VÃn Nån XÜa NayVÃn Nån XÜa NayVÃn Nån XÜa NayVÃn Nån XÜa NayVÃn Nån XÜa Nay :

A- Các nòi-giÓng bÎ linh-låc, diŒt vongCác nòi-giÓng bÎ linh-låc, diŒt vongCác nòi-giÓng bÎ linh-låc, diŒt vongCác nòi-giÓng bÎ linh-låc, diŒt vongCác nòi-giÓng bÎ linh-låc, diŒt vong !

- TrÜ§c hiŒn-tình th‰-gi§i, nh»ng vÛ-khí tÓi-tân ÇÜÖng h¢m-hè tiêu-diŒt loài ngÜ©i, nào phi-Çånxuyên dÜÖng, nào tÀu ngÀm håt nhân l¥n sâu hàng ngànmét, nào các chi‰n-håm ÇÜÖng v©n nhau trên Çåi-dÜÖng,nào Çû các loåi bom ÇÜÖng ch© dÎp thi-thÓ, ÇŠu nói lênnói lênnói lênnói lênnói lêns¿ thÃt-båi cûa các luÒng tÜ-tÜªng, chû-nghïa, ch‰-s¿ thÃt-båi cûa các luÒng tÜ-tÜªng, chû-nghïa, ch‰-s¿ thÃt-båi cûa các luÒng tÜ-tÜªng, chû-nghïa, ch‰-s¿ thÃt-båi cûa các luÒng tÜ-tÜªng, chû-nghïa, ch‰-s¿ thÃt-båi cûa các luÒng tÜ-tÜªng, chû-nghïa, ch‰-Ç¶Ç¶Ç¶Ç¶Ç¶ trong công-cu¶c ki‰n-thi‰t nhân sinh!

- Các k‰-sách cÛng nhÜ chû-nghïa Çã Ç¥t saiÇ¥t saiÇ¥t saiÇ¥t saiÇ¥t sai

1-Thái Thän, L©i Gi§i ThiŒu Chu Tri Løc cûa Lš ñông A, næm 1967.

ÇÓi-tÜ®ng ÇÓi-tÜ®ng ÇÓi-tÜ®ng ÇÓi-tÜ®ng ÇÓi-tÜ®ng (không lÃy con ngÜ©i làm gÓc, ...), mà Ç¥tÇÓi tÜ®ng là thÀn? vÆt? quyŠn l¿c? v.v..., Çã d¿a vàoÇã d¿a vàoÇã d¿a vàoÇã d¿a vàoÇã d¿a vàoÇÓi-tÜ®ng sai låcÇÓi-tÜ®ng sai låcÇÓi-tÜ®ng sai låcÇÓi-tÜ®ng sai låcÇÓi-tÜ®ng sai låc mà hoåch-ÇÎnh chÜÖng-trình, nênkhông phøc-vø cho con ngÜ©i (phi nhân-bänphi nhân-bänphi nhân-bänphi nhân-bänphi nhân-bän).

- M‡i chû-nghïa phôi-thai tØ m¶t hoàn-cänh xã-h¶i Çen tÓi, thành ra tØ m¶t sai trái này sang m¶t thiên-lŒch khác, có khi gây tÒi-tŒ hÖn, t› nhÜ tØ hoàn-cänhphân chia giai-cÃp cÛ sang mâu-thuÅn hûy-diŒt m§i,nói cách khác cÛng chÌ là “Dï båo dÎch båoDï båo dÎch båoDï båo dÎch båoDï båo dÎch båoDï båo dÎch båo” (lÃy thiênlŒch thay sai trái, hay lÃy båo-ngÜ®c thay hung-tàn.)

- Có nh»ng chû-nghïa Çem nh»ng luÆt-t¡c trongm¶t lãnh-v¿c này áp-døng vào lãnh-v¿c khác, thÆt làchéo c£ng ng‡ng; ch£ng hån Çem luÆt-t¡c trong thiên-nhiên (vÛ-trø vô tình-diÍn, khách-quan) vào xã-h¶ingÜ©i (chû-quan) thì làm sao thích-h®p v§i loài ngÜ©in‰u không muÓn g†i là phiphiphiphiphi nhân-tínhnhân-tínhnhân-tínhnhân-tínhnhân-tính.

- Các chû-nghïa thÜ©ng vá-víu, phi‰n-diŒn, thiên-lŒch, thi‰u tính-cách toàn-diŒn và nhÃt-quánthi‰u tính-cách toàn-diŒn và nhÃt-quánthi‰u tính-cách toàn-diŒn và nhÃt-quánthi‰u tính-cách toàn-diŒn và nhÃt-quánthi‰u tính-cách toàn-diŒn và nhÃt-quán, khácnào truyŒn næm anh mù s© voinæm anh mù s© voinæm anh mù s© voinæm anh mù s© voinæm anh mù s© voi - anh nào cÛng t¿ nhÆnchính mình s© tháy, thì chÌ duy mình m§i Çúng. Do Çólàm sao có ÇÜ®c chân-lš toàn-diŒn chân-lš toàn-diŒn chân-lš toàn-diŒn chân-lš toàn-diŒn chân-lš toàn-diŒn !

Lòch-söû loaøi ngöôøi laø moät dieãn-tieán ñaáu-tranhkhoâng ngØng ñeå soáng, coøn, tieán, noái, hoùa sao cho sinh-meänh “

Documents

Qua (S¿ h†cc cûa nhà Nho) LuÆn Ng» ñinh Khang Hoåt