Бұқаралық ақпарат құралдарын және телерадио хабарларын таратуды мемлекеттік реттеу саласындағы отандық және шетелдік

заңнама мен тәжірибеге зерттеу жүргізу туралыЕСЕП

МазмұныМазмұны........................................... ........... ......................................... .......1Кіріспе....................................................................... ........... ........... ...........21. Бұқаралық ақпарат құралдарын және телерадио хабарларын

таратуды мемлекеттік реттеу саласындағы отандық заңнаманы талдау........................ ........... ........... ........... ........... ........... ........... ........... ...........5

2. Бұқаралық ақпарат құралдарының қызметін халықаралық-құқықтық реттеу........................................... ........... ........... ........... ....................................19

3. Бұқаралық ақпарат құралдарын және телерадио хабарларын таратуды мемлекеттік реттеу саласындағы шетелдік заңнаманы талдау.......................... ........... ........... ........... ........... ........... ........... ........... ......34

4.Отандық және шетелдік бұқаралық ақпарат құралдары және телерадио хабарларын тарату субъектілері жұмысының тәжірибесін және оны мемлекеттік реттеуді талдау ........................................................................70

5.Жаһандық үрдістер және бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы ақпараттық аяны дамытудың басым бағыттары.... ........... ........... .................143

6.Телекоммуникация құралдары арқылы ақпарат берудің және таратудың жаңа тәсілдерін талдау ............................. .. .. .. .............................151

7. Азаматтардың ақпараттық құқықтарын заңнамалық қамтамасыз ету тетіктерін зерделеу ............................................ .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ............158

Қосымша................................................... .. .. .. .. .. .. .. .. .. .....................169

1

Кіріспе

Осы есеп бұқаралық ақпарат құралдарын және телерадио хабарларын таратуды мемлекеттік реттеу саласындағы отандық және шетелдік заңнама мен тәжірибеге зерттеу жүргізген зерттеу тобы жұмысының қорытындысы көрсетеді.

Жұмыстың мақсаты бұқаралық коммуникация құралдары саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамасын жаңғырту перспективаларын бағалау үшін БАҚ және телерадио хабарларын тарату саласында Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы мен тәжірибесіне және шетелдік заңнама мен шет елдердің тәжіриебсіне зерттеу жүргізу болды.

Қолданбалы зерттеу міндеті оның негізінде Қазақстан Республикасының бұқаралық ақпарат құралдарының жұмыс істеуі мен азаматтардың ақпараттық құқығын іске асыру саласындағы заңнамасын жаңғырту және жетілдіру бойынша нақты ұсынымдар дайындауды қамтыды.

Зерттеу объектілері мыналар болып табылады:1) мынадай мемлекеттердің пікір білдіру бостандығын, бұқаралық

ақпарат құралдары және телерадио хабарларын тарату қызметін, байланыс, ақпараттандыру, ақпаратқа қолжетімділік пен дербес деректерді реттейтін ұлттық заңнама: Бельгия, Германия, Канада, Финляндия, Франция, Швеция, Оңтүстік Корея, Эстония, Жапония;

2) халықаралық сот және квазисот органдарының прецедентті тәжірибесін қоса алғанда, БАҚ және телерадио хабарларын тарату саласындағы халықаралық стандарттар;

3) БАҚ және телерадио хабарларын тарату, байланыс, ақпараттандыру, ақпаратқа қолжетімділік саласындағы Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасын практикалық қолдану мәселелері;

4) жекеше, сондай-ақ мемлекет қатысатын аса ірі және ең беделді қазақстандық және шетелдік (Бельгия, Германия, Канада, Финляндия, Франция, Швеция, Эстония, Оңтүстік Корея, Жапония) БАҚ өзекті проблемалары және практикалық қызмет тәжірибесі;

5) БАҚ туралы заңнамадағы және шетелдік мемлекеттердің және Қазақстан Республикасының онымен шектес заңнамасындағы айырмашылықтар, осы айырмашылықтардың себептері, сипаты және салдарлары;

6) бұқаралық ақпарат құралдары және телерадио хабарларын тарату қызметінің мемлекеттік реттеудің өзекті проблемалары мен перспективалары;

7) Бельгия, Германия, Канада, Финляндия, Франция, Швеция, Эстония, Оңтүстік Корея және Жапония сияқты мемлекеттердің протекционизм және отандық өндіріс БАҚ контенті мүдделерінің басымдылығын қамтамасыз ету саласындағы ұлттық тәжірибесі;

2

8 ) отандық бұқаралық ақпарат құралдарын мемлекеттік қолдау мен мемлекеттік қаржыландырудың ұлттық тәжірибесі, проблемалары және перспективалары;

9) ұлттық құқықтық жүйенің дербес саласы ретінде ақпараттық саланы дамытудың болашағы.

Зерттеу әдістемесі келесі әдістерді қамтиды: эмпирикалық, әлеуметтану, статистикалық, салыстырмалы, салыстырмалы-құқықтық, тарихи, диалектикалық.

Эмприкалық зерттеу базасын мынадай он мемлекеттің қолданыстағы заңнамалық актілері құрады: Қазақстан Республикасы, Бельгия, Германия, Канада, Финляндия, Франция, Швеция, Оңтүстік Корея, Эстония, Жапония. Бұдан өзге, эмпирикалық зерттеу базасы халықаралық құжаттарды (конвенциялар, декларациялар, қарарлар), пікір білдіру бостандығын жүзеге асыру саласындағы жеке және заңды тұлғалардың жеке шағымдарын қарауға уәкілетті халықаралық сот және квазисот органдарының шешімдерін қамтиды. Сондай-ақ, зерттеу шеңберінде отандық және шетелдік баспа, сондай-ақ электрондық бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдерімен үш кездесу өткізілді.

Теориялық зерттеу базасы отандық және шетелдік авторлар мен үкіметтік емес ұйымдардың мерзімді және ғылыми жарияланымдарын, цифрлық дәуірде баспа және электрондық БАҚ жұмыс істеуінің негізгі проблемаларына, БАҚ саласындағы мемлекеттік реттеу және мемлекеттік протекционизмге, жекелеген мемлекеттердің бұқаралық медиа нарығының ерекшеліктеріне, азаматтардың ақпараттық құқықтарын қамтамасыз ету және т. б. қатысты дөңгелек үстелдердің материалдарын қамтиды.

Есептің құрылымы, онда жүйелі түрде мынадай міндеттер шешілетіндей етіп жасақталған:

-БАҚ және телерадио хабарларын тарату, байланыс, ақпараттандыру, ақпаратқа қолжетімділік саласындағы қазақстандық заңнаманың тиімділігін бағалау;

-бұқаралық ақпарат құралдарын қызметін мемлекеттік реттеу халықаралық стандарттарын талдау;

-мемлекеттік протекционизм мен отандық БАҚ контентін қолдау мәселелерін қоса алғанда, зерттеу мәні болған шетелдік мемлекеттердің заңнамасының тиімділігін бағалау;

-Қазақстан Республикасында және шетелде БАҚ және телерадио хабарларын тарату қызметін мемлекеттік реттеудің тиімділігін бағалау;

-бұқаралық ақпарат құралдарының жұмыс істеуі контексінде жаһандық және стратегиялық перспективаларды, ақпараттық саланы дамытудың негізгі жолдарын бағалау;

-телекоммуникация құралдары арқылы ақпаратты берудің жаңа, технологиялық және дәстүрлі емес құралдарының перспективаларын және маңызын және олардың қазіргі заманғы қоғамның ақпараттық процестеріне әсерін бағалау;

3

-ақпарат алу және тарату саласында азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің заңнамалық кепілдіктерінің маңызы мен рөлін бағалау;

-тоғыз шетелдік мемлекеттің БАҚ және телерадио хабарларын тарату, байланыс, ақпараттандыру, ақпаратқа қолжетімділік саласындағы негізгі заңнамалық актілерінің орыс тіліне аудармасы түрінде қосымшаны дайындау.

Зерттеу тобының құрамына мыналар кірді:1. Ержанов Тимур – зерттеуші-талдаушы, «халықаралық құқық»

мамандығы бойынша «заң ғылымдарының кандидаты» және «философия докторы» ғылыми дәрежесіне ие, БАҚ саласында 6 жыл зерттеу жұмысы тәжірибесі бар:

2. Христо Николов Кафтанджиев – шетелдік сарапшы, филология ғылымдарының докторы, «Журналистика» мамандығы бойынша профессор, медиа саласында 3 жылдан астам зерттеу жұмысы және есептерді дайындау тәжірибесі бар

3. Татаринов Данила Владимирович – заң ғылымдарының кандидаты, БАҚ саласында 6 жылдан астам зерттеу жұмысы тәжірибесі бар сарапшы

4. Ахметов Ерік Бауыржанұлы – халықаралық құқық магистрі, «халықаралық құқық» мамандығы бойынша философия докторы, БАҚ саласында 3 жылдан астам зерттеу жұмысы тәжірибесі бар сарапшы

3. Танекова Марина Олеговна – заң ғылымдарының магистрі, БАҚ саласында 3 жылдан астам зерттеу жұмысы тәжірибесі бар сарапшы

4

1. Бұқаралық ақпарат құралдарын және телерадио хабарларын таратуды мемлекеттік

реттеу саласындағы отандық заңнаманы талдау

Қазақстан Республикасының бұқаралық ақпарат құралдарын және телерадио хабарларын таратуды мемлекеттік реттеу саласындағы қолданыстағы заңнамасы (бұдан әрі – ҚР БАҚ туралы заңнамасы) Конституциядан, оған сәйкес келетін заңнамалық және заңға тәуелді актілерден, Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттемелерінен, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының және Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің нормативтік қаулыларынан тұрады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 20-бабына сәйкес сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі, цензураға тыйым салынады. Бұл ретте әркімнің заң жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алуға және таратуға құқығы бар. Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпиясы болып табылатын мәліметтер тізбесі заңмен белгіленеді. Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуді, оның тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық астамшылықты, сондай-ақ қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді.

Көрсетілген конституциялық нормалар пікірлерді, көзқарастарды, сенімдерді, идеяларды әралуан түрде және нысандарда, оның ішінде бұқаралық ақпарат құралдары арқылы еркін білдіру құқығын көздейді.

«Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық» 1966 жылғы пактіге қатысушы Қазақстан Республикасы өзіне оның заң құзырындағы әркімге мынадай құқықтарды қамтамасыз ету міндеттемесін алады:

- өз ой-пiкiрiн еш кедергiсіз ұстану құқығы;- өз пiкiрiн еркiн бiлдiру құқығы- мемлекеттік шекараларға қарамастан кез келген ақпараттар мен

идеяларды еркiн iздеу, тауып алу және оларды өз қалауынша таңдап алған құралдар арқылы ауызша, жазбаша немесе баспасөз арқылы немесе көркемдiк бейнелеу формалары түрiнде тарату бостандығы.

Бұл конституциялық және халықаралық-құқықтық ережелерді іске асыру әркімнің ақпаратты кез келген заңды тәсілдермен алуға және таратуға құқықтық мүмкіндігін реттейтін «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдегі № 451-І Заңыман, сондай-ақ цензураға тыйым салумен қамтамасыз етіледі.

Бұдан өзге, ҚР БАҚ, коммуникациялар және ақпарат алу (тарату) туралы заңнамасы мынадай нормативтік құқықтық актілердің жекелеген нормаларын қамтиды:

- «Қазақстан Республикасындағы тiл туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 11 шiлдедегі № 151 Заңы

5

- «Электрондық құжат және электрондық цифрлық қолтаңба туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 7 қаңтардағы Заңы

- «Жарнама туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 19 желтоқсандағы № 508 Заңы

- «Байланыс туралы» Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 5 шілдедегі № 567 Заңы

- «Білім туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі Заңы

- «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ақпараттық-коммуникациялық желілер мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 10 шілдедегі № 178-IV Заңы

- «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бұқаралық ақпарат құралдары мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 6 ақпандағы № 123-IV Заңы

- «Телерадио хабарларын тарату туралы» Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 18 қаңтардағы № 545-IV Заңы

- «Дербес деректер және оларды қорғау туралы» Қазақстан Республикасының 2013 жылғы 21 мамырдағы № 94-V Заңы

- «Ақпараттандыру туралы» Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 24 қарашадағы № 418-V ҚРЗ Заңы

- «Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы шеңберінде құпия ақпаратты қорғау туралы келісімді ратификациялау туралы» Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 14 қаңтардағы № 280-V ҚРЗ Заңы

- «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 16 қарашадағы № 401-V ҚРЗ Заңы

«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ақпаратқа қол жеткізу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 16 қарашадағы № 404-V ҚРЗ Заңы

- «Ақпарат саласындағы қылмыстық әрекетке қарсы іс-қимыл бойынша Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына мүше мемлекеттердің өзара іс-қимылы туралы хаттаманы ратификациялау туралы» Қазақстан Республикасының 2016 жылғы 28 наурыздағы № 476-V ҚРЗ Заңы

- «Пошта туралы» Қазақстан Республикасының 2016 жылғы 9 сәуірдеі Заңы

- «Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiк органдары туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 21 желтоқсандағы Заңы

- 2014 жылғы 3 шілдедегі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі

- 2014 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі

6

Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі) Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 25 желтоқсандағы кодексі

- 2008 жылғы 4 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексі

- «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ақпарат және коммуникациялар мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 28 желтоқсандағы № 128-VI ҚРЗ Заңы

«Бұқаралық ақпаратты таратудағы ынтымақтастық туралы келiсiмдi бекiту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 17 қаңтар № 36 қаулысы

- «Ақпараттық технологиялар саласындағы мемлекеттік қызмет стандарттарын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 25 қыркүйектегі № 1241 қаулысы

- «Қазақстан Республикасы Ақпарат және коммуникациялар министрлігінің кейбір мәселелері» туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 16 маусымдағы № 353 қаулысы

- «Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 12 желтоқсандағы № 827 қаулысы

- «Қазақстан Республикасы Ақпарат және коммуникациялар министрлігінің кейбір мәселелері» туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 16 маусымдағы № 353 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 4 маусымдағы № 320 қаулысы

- «Төтенше жағдай кезінде байланыс операторларының байланыс желілері мен құралдарын беру қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 31 желтоқсандағы № 1489 қаулысы

- «Бұқаралық ақпарат құралдарының мониторингін жүргізу қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің м.а. 2016 жылғы 26 қаңтардағы № 73 бұйрығы

- «Шетелдік бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдіктерін және олардың журналистерін акредиттеу қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрінің 2016 жылғы 18 мамырдағы № 11-1-2-192 бұйрығы

- «Республикалық деңгейде мемлекеттік ақпарат саясатын жүргізу жөніндегі мемлекеттік тапсырысты орналастыру қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ақпарат және коммуникациялар министрінің 2017 жылғы 28 ақпандағы № 75 бұйрығы

- «Республикалық бюджет қаражаты есебінен мемлекет ақпарат саясатын жүргізу үшін сатып алынатын бұқаралық ақпарат құралдары көрсететін қызметтердің құнын айқындау әдістемесін бекіту туралы»

7

Қазақстан Республикасы Ақпарат және коммуникациялар министрінің 2017 жылғы 24 мамырдағы № 199 бұйрығы

- «Қазақстан Республикасы Ақпарат және коммуникациялар министрлігінің Ақпарат комитеті» республикалық мемлекеттік мекемесінің ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ақпарат және коммуникациялар министрінің 2017 жылғы 15 желтоқсандағы № 450 бұйрығы

- «Бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара іс-қимыл жасау жөніндегі уәкілетті тұлға (бөлімше) туралы үлгілік ережені бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ақпарат және коммуникациялар министрінің 2018 жылғы 23 ақпандағы № 50 бұйрығы

- «Бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара іс-қимыл жасау жөніндегі уәкілетті тұлғаның (бөлімшенің) бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы уәкілетті органмен өзара іс-қимыл жасау қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ақпарат және коммуникациялар министрінің 2018 жылғы 18 сәуірдегі № 159 бұйрығы

- «Электрондық үкіметтің» ақпараттандыру объектілерінің және ақпараттық-коммуникациялық инфрақұрылымның аса маңызды объектілерінің ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мониторинг жүргізу қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасының Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрінің 2018 жылғы 28 наурыздағы № 52/НҚ бұйрығы

және кейбір басқа да құжаттар.«Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Қазақстан Республикасының

Заңын және басқа да заңнамалық актілерді талдау негізінде БАҚ қызметін мемлекеттік реттеудің мынадай негізгі нысандарын бөлуге болады:

1) заңнамалық негізді және институциялық жүйені (уәкілетті мемлекеттік органды) құру, сондай-ақ БАҚ саласындағы мемлекеттік саясатты әзірлеу;

2) бұқаралық ақпарат құралдары туралы Қазақстан Республикасы заңнамасының сақталуын мемлекеттік бақылау (тексеру, профилактикалық бақылау);

3) Қазақстан Республикасында таратылатын шетелдік мерзімді баспа басылымдарын есепке алу;

4) мерзімді баспа басылымдарын және ақпараттық агенттіктерді және желілік басылымдарды есепке қою, қайта есепке қою және олардың тізілімін жүргізу;

5) есепке қойылған мерзімді баспа басылымдары, ақпараттық агенттіктер және желілік басылымдардың тізілімін жүргізу;

6) мемлекеттік ақпарат саясатын жүргізу жөніндегі мемлекеттік тапсырысты қалыптастыру, орналастыру және жүзеге асыруды бақылауды;

7) журналистерді аккредиттеу қағидаларын бекіту;8) бұқаралық ақпарат құралдарының мониторингі;

8

9) бұқаралық ақпарат құралдары туралы Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарын бұзу анықталған кезде нұсқамалар беру;

10) қазақстандық БАҚ меншік иелеріне шетелдік ықпалды шектеу;11) бұқаралық ақпарат құралының бас редакторы лауазымында болуға

байланысты шектеулерді белгілеу;12) бұқаралық ақпарат құралын шығаруды не бұқаралық ақпарат

құралының өнімін таратуды тоқтата тұру және тоқтату;13) бұқаралық ақпарат құралдарын қолдауға бағытталған жобаларды

іске асыру үшін қор құру және қазақстандық журналистердің кәсібилігін өсіруге ықпал ету;

14) ақпарат саласындағы мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты қалыптастыру;

15) эротикалық сипаттағы материалдар жариялайтын мерзімді баспа басылымдарын бөлшектеп сатуға шектеу қою;

16) жарнама мен телесауданың жекелеген түрлерін орналастыру және көлеміне шектеу қою;

17) мерзімді баспа басылымдарының шығу деректеріне қойылатын талаптарды белгілеу;

18) мерзімді басылымдардың міндетті даналарын мұрағаттау мен теле - және радиобағдарламалардың материалдарын сақтау;

19) белгілі бір аумақтағы халықтың тіршілік қызметі жағдайларын бұзған жағдайда бұқаралық ақпарат құралдарға міндетті хабарламалар ұсыну;

20) бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңнаманы бұзғаны үшін кінәлілерді жауапқа тарту.

Бұдан басқа, «Телерадио хабарларын тарату туралы» Қазақстан Республикасының Заңында мемлекеттік реттеудің келесі ерекше нысандары көзделген:

1) тізбеге кіретін, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында көпарналы хабар тарату арқылы таратылуға міндетті теле және радиоарналарды бекіту;

2) меншік иесінің ұлттық телерадио хабарларын тарату желісіне қатысты құқықтық өкілеттіктерін жүзеге асыру;

3) телерадио хабарларын тарату саласындағы лицензиялау;4) бұзушылықтарды жою туралы ұсынымдар шығару;5) телерадио хабарларын тарату саласындағы ұлттық операторды

айқындау;6) телерадио хабарларын таратудың ұлттық операторының еркін

қолжетімді теле-, радиоарналарының таратылуын қаржылай қамтамасыз ету бөлігіндегі қызметін үйлестіру және ұлттық оператор тарататын еркін қолжетімді теле-, радиоарналардың тізбесін бекіту;

7) телерадио хабарларын тарату мақсаты үшін жиілік белдеулерін, радиожиіліктерді (радиожиілік арналарын) бөлу;

9

8) телерадио хабарларын тарату сапасының техникалық параметрлерiн бекіту және телерадио хабарларын тарату сапасының техникалық параметрлерiнiң және телерадио хабарларын таратудың ұлттық стандарттарының сақталуын бақылау;

9) тұрғын үй кешендерінде дара спутниктік және эфирлік қабылдау құрылғыларын, кабельдік коммуникацияларды орналастыру бойынша талаптарды белгілеу;

10) уәкілетті орган жанынан консультативтік-кеңесші орган – Телерадио хабарларын таратуды дамыту мәселелері жөніндегі комиссия құру;

11) отандық және шетелдік теле-, радиоарналарды есепке қою, қайта есепке қою;

12) шетелдік теле-, радиоарналардың меншік иелерінің мемлекеттің қатысуы бар қазақстандық телерадио хабарларын тарату субъектілерінің жарғылық капиталына қатысуын шектеу;

13) телерадио хабарларын тарату желілерін, меншік нысанына қарамастан, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар кезінде адамдардың өміріне, денсаулығына төнген қатер және қалыптасқан жағдайдағы іс-қимылдар тәртібі туралы халықты құлақтандыру үшін, сондай-ақ қорғаныс, ұлттық қауіпсіздік және құқықтық тәртіпті қорғау мүдделерінде пайдалану;

14) күндізгі уақытта балалар мен жасөспірімдердің тәндік, психикалық, имандылық, моральдық және рухани дамуына зиян келтіруі мүмкін телебағдарламалар мен фильмдерді таратуға тыйым салу;

15) отандық телеарналардың телебағдарламаларды таратуы кезінде мүгедектердің құқықтарын қорғау;

16) телерадио хабарларын таратудың техникалық құралдарына қойылатын талаптарды бекіту;

17) қазақ тіліндегі эфир уақытының міндетті үлесі туралы талаптарды және шетелдік теле-, радиоарналардың бағдарламаларын ретрансляциялауға қойылатын шектеулерді белгілеу

БАҚ қызметін мемлекеттік реттеудің жекелеген аспектілері «Қазақстан Республикасы Ақпарат және коммуникациялар министрлігінің кейбір мәселелері» туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 16 маусымдағы № 353 қаулысында нақтыланған. Қаулыға сәйкес, Қазақстан Республикасының Ақпарат және коммуникациялар министрлігі байланыс, ақпараттандыру, электрондық үкімет, ақпарат және мемлекеттік қызметтерді көрсету саласындағы мемлекеттік саясатты дамыту салаларында басшылықты жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының мемлекеттік органы болып табылады. Министрлігі міндеттерінің бірі телерадио хабарларын тарату және бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы мемлекеттік реттеуді жүзеге асыру болып табылады. Техникалық регламенттер мен телерадио хабарларын тарату стандарттарын бекітуден басқа, Министрлік Қазақстан Республикасының телекоммуникация желілерін

10

орталықтандырылған басқару жүйесінің жұмыс істеу тәртібін айқындайды және қоғамдық Интернетке қол жеткізу пункттерінде Интернетке қолжетімділік қызметтерін көрсету қағидаларын бекітеді.

Қолданыстағы заңнамаға сәйкес, БАҚ қызметінің келесі субъектілері Министрліктің қарауында (мемлекеттік акциялар пакеттеріне иелік ету және пайдалану құқығымен және қатысу үлестерімен) болады:

- «Зерде» ұлттық инфокоммуникациялық холдингі» акционерлік қоғамы;

- «Хабар» агенттігі» акционерлік қоғамы;«Қазақстан» республикалық телерадиокорпорациясы» акционерлік

қоғамы;«Егемен Қазақстан» республикалық газеті» акционерлік қоғамы;«Казахстанская правда» республикалық газеті» акционерлік қоғамы;«Қазконтент» акционерлік қоғамы;- «Жас өркен» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі;- «Қазақ газеттері» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі;- «Жалын» журналы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі;- «Қазақпарат» халықаралық ақпарат агенттігі» жауапкершілігі

шектеулі серіктестігі.БАҚ қызметін мемлекеттік реттеудің институциялық жүйесі Қазақстан

Республикасы Ақпарат және коммуникациялар министрлігінің Ақпарат комитетін қамтиды, оның құрылымы мемлекеттің осы саладағы негізгі функцияларын көрсетеді. Мәселен, Комитеттің құрылымына мыналар кіреді:

- Баспа БАҚ-та ақпараттық жұмыс жүргізу басқармасы;- Теле-, радиоарналарда ақпараттық жұмыс жүргізу басқармасы;- Интернет кеңістікте және әлеуметтік желілерде ақпараттық жұмыс

жүргізу басқармасы;- Қоғаммен байланыс орнату және мемлекеттік органдармен үйлестіру

басқармасы;- Бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы бақылау басқармасы;- Бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы рұқсат беру құжаттары

басқармасы.Мониторингке техникалық және әдістемелік қамтамасыз ету бойынша

жұмысты орындау үшін уәкілетті орган бұқаралық ақпарат құралдарының мониторингін жүргізу қызметтерін көрсету бойынша мемлекеттік тапсырманы орындауға арналған шарттың негізінде ұйымдарды тартады. Қазақстан Республикасының заңнамаларын бұзушылықты саралау кезінде, қылмыстық жауапкершілік көзделмейтін бұзушылықтар бойынша, уәкілетті орган бұзушылықты саралаған сәттен бір жұмыс күнінен кешіктірмей бұқаралық ақпарат құралының меншік иесінің немесе иесінің мекенжайына бұзушылықты жою туралы ескертпе хатты жолдайды. Бұзушылықты жоймау БАҚ жол берген бұзушылықтың түріне байланысты мемлекеттік әсер ету шараларын қолдануға әкеп соқтырады.

11

Сондай-ақ, орталық мемлекеттік органдардың және жергілікті атқарушы органдардың қызметін бұқаралық ақпарат құралдарында стратегиялық бағыттарын, нысаналы аудиторияларын, заңнамаға жоспарланған салалар бойынша өзгерістерді көрсете отырып, жариялау жөніндегі жыл сайынғы медиажоспар сияқты мемлекеттік органдардың БАҚ-пен өзара іс-қимыл тетігін атап өтуге болады. Бұл тетік мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардың, ведомстволардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдардың бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара іс-қимыл жасау жөніндегі уәкілетті тұлғалардың (бөлімшелердің) жүйесі арқылы жұмыс істейді.

БАҚ қызметін реттеудің институциялық жүйесінің көрсетілген элементі, өзгеден басқа, мынадай функцияларды орындайды:

- бұқаралық ақпарат құралдарында сұхбаттар, түсіндірмелер, жарияланымдар әзірлеуге жәрдемдесу;

- журналистерді және бұқаралық ақпарат құралдарының басқа да өкілдерін уақытша немесе тұрақты аккредиттеуден өткізу, сондай-ақ оларға мемлекеттік органның құзыретіне, сондай-ақ оның қызметіне жататын мәселелер бойынша ақпаратты неғұрлым толық және кеңінен тарату үшін жәрдемдесу;

- лауазымды адамдардың бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдерімен баспасөз конференцияларын, брифингтерін, сұхбаттары мен кездесулерін ұйымдастыру.

Осылайша, Қазақстан үшін БАҚ қызметі процесінде қалыптасқан қоғамдық қарым-қатынастарды құқықтық регламенттеудің жоғары деңгейі тән.

Республикалық деңгейде мемлекеттік ақпарат саясатын қамтамасыз ету мемлекеттік тапсырысты орналастыру арқылы жүзеге асырылады. Бұл ретте қалыптасатын құқықтық қатынастар мемлекеттік сатып алу Қазақстан Республикасы заңнамасының қолданысына негізделген, бұл мемлекеттің жария маңызды функцияларды қаржыландыруының осы түрінің ерекшелігін көрсетеді. БАҚ-ты мемлекеттік қолдаудың басқа да нысандары мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты қалыптастыру, арнайы қор құру және мемлекеттің жекелеген бұқаралық ақпарат құралдарын құруға қатысуы болып табылады.

Бұқаралық ақпарат құралдарын қолдаудың өзіндік нысаны республикалық бюджет қаражаты есебінен мемлекеттік ақпарат саясатын жүргізу үшін БАҚ қызметтерін сатып алу болып табылады. Ресми түрде, мемлекеттік тапсырысты орналастыру кезінде мемлекет БАҚ-қа жәрдемдесу мақсатын көздемейді, өйткені мемлекеттік ақпарат саясатын жүргізу халықты мемлекеттік стратегиялық бағыттар, оның ішінде мемлекеттік жоспарлау жүйесінің құжаттарын іске асыру, мемлекеттік билік органдарының және елдің даму процестерінің өзге қатысушыларының қызметі жөнінде ақпараттандыру мақсатында жүзеге асырылады.

12

Алайда факт бойынша мемлекеттік тапсырысты республикалық бюджет қаражатынан қаржыландыру мемлекеттік тапсырыс орналастырылатын бұқаралық ақпарат құралдарын қаржылай қолдау нысанын білдіреді. Республикалық деңгейде мемлекеттік ақпарат саясатын жүргізу жөніндегі мемлекеттік тапсырысты орналастырудың мынадай екі тәсілі бар:

1) Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасына сәйкес жарғылық капиталына мемлекет қатысатын бұқаралық ақпарат құралдарының меншік иелеріне таратылатын мемлекеттік тапсырманы орындау;

2) мемлекеттік тапсырысты орындау – мемлекеттік ақпарат саясатын жүргізу үшін республикалық бюджет қаражаты есебінен қызмет көрсетуге тапсырыс.

Мемлекеттік тапсырыс мерзімді баспа басылымдарына, теле-, радиоарналарға, отандық теле-, радиоарналардың эфирінде жасалған өнімнің көрсетілуін қамтамасыз ететін теле және/немесе радиобағдарламаларды өндірушілерге, интернет-ресурстарға берілуі мүмкін.

Мемлекеттік тапсырысты орналастыруға байланысты барлық мәселелерді (тақырыптық бағыттардың тізбесін, тапсырыстың көлемін бекіту және Тапсырысқа ұсынылған құжаттарды қарау) өз қызметкерлерінің, үкіметтік емес ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдары, мемлекеттік билік органдарының өкілдері қатарынан Ақпарат және коммуникациялар министрлігі құратын алқалы орган (Комиссия) шешеді.

Комиссия жыл сайын 25 желтоқсанға дейін Қазақстан Республикасының мемлекеттік ақпараттық саясатының басым бағыттарын ескере отырып, алдағы күнтізбелік жылға тақырыптық бағыттардың тізбесін және Тапсырыс көлемін бекітеді (кейіннен өзгерту мүмкіндігімен).

Мемлекеттік тапсырысты іске асыру үшін нақты БАҚ-ты айқындау Комиссияның кезекті отырысында бәсекелестік негізде жүргізіледі. Балдық бағалаудың негізінде тапсырыс қатысушыларының шығармашылық ұсыныстары Тапсырысқа қатысуға рұқсат берудің негізгі өлшемшарты болып табылады. Шығармашылық ұсыныстардың ресімделуі мен мазмұны қатысушымен дербес анықталады. Комиссия шешімінің қорытындысы бойынша Тапсырыстың жеңімпаздарымен мемлекеттік ақпарат саясатын жүргізуге шарт жасалады.

Тапсырысқа қатысушыларға балдық баға бірқатар өлшемшарттарды негізге ала отырып, қойылады, атап айтқанда:

- хабар таратумен Қазақстан Республикасының аумағын қамту дәрежесі;

- БАҚ қызметкерлерінің саны;- өз өндірісіндегі контентті таратудың апта сайынғы көлемі;- өндірілген аудиовизуалды өнімдердің Интернеттегі танымалдылығы;- аудиовизуалды өнімдер өндірісі тәжірибесінің болуы;- аудиовизуалды шығармаларының рейтингісі;

13

- радиоарналарда сайттың және әлеуметтік желілерде аккаунттарының болуы;

- газеттер мен журналдардың тиражы, шығу мерзімділігі және олардың сайтының болуы;

- кірушілер және мобильді қосымша саны, интернет-ресурстардың интернет-порталдың бірегейлігі және т. б.

Бұл ретте ақпараттық материалдарды дайындау (даярлау және құру) және мерзімді баспа басылымдарында орналастыру бойынша қызмет құны былайша анықталады:

1) газеттер үшін Pn=Bnx V x Kqформуласы бойынша, онда:

Pn (price) – қосымша құн салығын есепке ала отырып, ақпараттық материалдарды газеттерде орналастыру құны;

Bn – газетте орналастырылатын ақпараттық материалдың бір см2 үшін базалық бағасы;

V – см2 саналатын, газетте орналастырылатын ақпараттық материалдың көлемі;

Kq – газет таралымына түзету коэффициенті:200 000 данаға дейін–1,3;100 000 данаға дейін–1,15;50 000 данаға дейін–1;30 000 данаға дейін–0,9;20 000 данаға дейін–0,8;10 000 данаға дейін–0,65;5 000 данаға дейін–0,5.2) журналдар үшін Pm=Bm

x V x Kqформуласы бойынша, онда:Pm (price) – қосымша құн салығын есепке ала отырып, ақпараттық

материалдарды журналдарда орналастыру құны;Bm – журналда орналастырылатын ақпараттық материалдың бір см2

үшін базалық бағасы;V – см2 саналатын, журналда орналастырылатын ақпараттық

материалдың көлемі;Kq – журнал таралымына түзету коэффициенті:15 000 данаға дейін–1,2;10 000 данаға дейін–1,1;8 000 данаға дейін–1;5 000 данаға дейін–0,9;3 000 данаға дейін–0,8;1 000 данаға дейін–0,7.Ақпараттық материалдарды дайындау (даярлау және құру) және

оларды интернет-ресурста орналастыру бойынша Қызмет құны Pi=Bix V x Kq

формуласы бойынша айқындалады, онда:Pi (price) – қосымша құн салығын есепке ала отырып, ақпараттық

материалдарды интернет-ресурста орналастыру құны;

14

Bi – интернет-ресурста орналастырылатын, ақпараттық материалдың бір символы үшін базалық баға;

V – символмен саналатын, интернет-ресурста орналастырылатын ақпараттық материалдың көлемі;

Kq – – бірегей пайдаланушылардың интернет-ресурсты қолданушының орташа айлық санын есептеу үшін түзету коэффиценті:

айына 500 000 қолданушыға дейін–1;айына 1 000 000 қолданушыға дейін–1,1;айына 2 000 000 қолданушыға дейін–1,2;айына 5 000 000 қолданушыға дейін–1,3;айына 5 000 000 қолданушыдан жоғары–1,4.Ақпараттық материалдарды дайындау (даярлау және құру) және

оларды теледидарда орналастыру бойынша Қызмет құны Ptv=Btvx V

формуласы бойынша айқындалады, онда:Ptv (price) – қосымша құн салығын есепке ала отырып, ақпараттық

материалдарды теледидарда орналастыру құны;Btv – теледидарда орналастырылатын ақпараттық материалдың бір

секундына, минутына, сериясына базалық баға;V – секундпен, минутпен, сериялармен саналатын теледидарда

орналастырылатын ақпараттық материалдың көлемі.Ақпараттық материалдарды және аудиороликтерді дайындау (даярлау

және құру) және оларды радиода орналастыру бойынша Қызмет құны Pr=Brx

V формуласы бойынша айқындалады, онда:Pr (price) – қосымша құн салығын есепке ала отырып, ақпараттық

материалдарды радиоарнаның эфирінде орналастыру құны;Br – радиоарна эфирінде орналастырылатын ақпараттық бағдарламаның

бір минутына, радиоарнада аудиороликтің бір секундына базалық бағасы;V – минутпен саналатын, радиоарна эфирінде орналастырылатын

ақпараттық бағдарламаның көлемі.Сондай-ақ цифрлық эфирлік телерадио хабарларын таратуға көшкенге

дейін еркін қол жеткізудегі мемлекеттік емес теле-, радиоарналардың таратылуы республикалық бюджет қаражаты есебінен жүзеге асырылатынын атап өту керек.

Отандық өндіріс БАҚ өнімдерінің басымдығын қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік шаралардың арасында мыналарды бөліп атауға болады.

Мәселен «Телерадио хабарларын тарату туралы» Заңға сәйкес отандық теле - және радиоарналарда қазақ тіліндегі теле-, радиобағдарламалардың апта сайынғы көлемі уақыты жағынан басқа тілдердегі теле-, радиобағдарламалардың жиынтық көлемiнен кем болмауға тиiс. Бұл норма «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Заңның нормасына сәйкес келеді, оған сәйкес олардың меншiк нысанына қарамастан, теле-, радиоарналар арқылы берiлетiн мемлекеттiк тiлдегi теле-,

15

радиобағдарламалардың көлемi уақыт жағынан басқа тiлдердегi теле-, радиобағдарламалардың жиынтық көлемiнен кем болмауға тиiс.

Бұдан өзге, отандық телеарналардың телерадио хабарларын таратудың апта сайынғы көлемінде, жарнаманы қоспағанда, отандық телебағдарламалардың саны кемінде елу пайызды құрауға тиіс. Отандық радиоарналардың радио хабарларын таратудың апта сайынғы көлемінде, жарнаманы қоспағанда, қазақстандық авторлардың не орындаушылардың музыкалық шығармаларының және отандық радиобағдарламалардың саны:

- 2018 жылғы 1 қаңтардан бастап – кемінде қырық бес пайызды; - 2020 жылғы 1 қаңтардан бастап – кемінде елу пайызды құрауға тиіс.Отандық теле-, радиоарналардың апта сайынғы хабар тарату көлемінде

шетелдік теле-, радиоарналардың теле-, радиобағдарламаларын ретрансляциялау теле-, радиобағдарламалардың жалпы көлемінің жиырма пайызынан аспауға тиіс.

Міндетті теле-, радиоарналардың тізбесін қалыптастыру мақсатында Қазақстан Республикасының біртұтас ақпараттық кеңістігін сақтау және қамтамасыз ету, республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуы саласындағы мемлекеттік саясатты жария ету, елдің мәдени мұрасын сақтау және дамыту мақсаттары көзделеді.

Мемлекеттік органдар мен ұйымдар ғимараттарының күту залдарында көпшілікке көрсету үшін тек отандық теле-, радиоарналар ғана таратылады.

БАҚ-ты мемлекеттік қолдау мүмкіндігін Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдерінің жекелеген нормаларында көзделген. Мәселен, 2002 жылғы Бұқаралық ақпаратты таратудағы ынтымақтастық туралы келiсiмнің 9-бабына сәйкес тараптар өз мемлекеттерiнiң аумағында Келiсiмге қатысушы-мемлекеттер халықтарының тiлдерiндегi бұқаралық ақпарат құралдарының, соның iшiнде олардың ұлттық-мәдени ұйымдары мен бiрлестiктерiнiң қызметi үшiн қолайлы жағдайлар жасайды. Келісімнің 12-бабына сәйкес тараптаp бұқаралық ақпарат құралдарының жұмыс iстеуi үшiн неғұрлым қолайлы жағдайлар жасау мақсатымен бұқаралық ақпарат құралдары редакцияларының, сондай-ақ БАҚ өнiмдерiн таратумен айналысатын ұйымдардың қызметiн қаржылық реттеу бөлiгiнде, осы Келiсiмнiң нысанасымен, соның iшiнде салық, кеден, валютамен байланысты салаларда өз мемлекеттерiнiң заңнамаларын жақындату жөнiнде шаралар қолданады.

Бтандық БАҚ-тың жекелеген артықшылықтары шетелдік БАҚ журналистерін акредиттеу қағидаларда көзделеді, олар, атап айтқанда, шетелдік журналистерді аккредиттеуді мерзімінен бұрын тоқтату негіздерін реттейді. Мұндай негіздердің кейбіреулері демократиялық қоғамда баспасөз орындайтын мақсаттар мен міндеттер көзқарасы тұрғысынан негізді немесе пропорционал болып көрінбейді. Мұнда, атап айтқанда, аккредиттеуді мерзімінен бұрын тоқтатудың мұндай негіздері туралы сөз болып отыр:

- шетелдік БАҚ журналисінің Қазақстан Республикасының БАҚ туралы заңнамасын бір мәрте бұзуы;

16

- шетелдік БАҚ журналисінің Қазақстан Республикасының аумағында журналистік қызметті жүзеге асыруды растайтын материалдар жарияланамдарының алты ай ішінде болмауы;

- шетелдік БАҚ журналисін қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы Қазақстан Республикасы сотының шешімі заңды күшіне енуі.

БАҚ қызметін мемлекеттік реттеудің элементі медиа саласындағы бұзушылықтар үшін жауапкершілік саласындағы заңнамалық нормалар мен құқық қолдану практикасы болып табылады. БАҚ-ты пайдалана отырып, құқық бұзушылық жасау бірқатар әкімшілік құқық бұзушылық және қылмыстық теріс қылық құрамдарын саралаушы белгі болып табылады. Көрінеу жалған ақпарат тарату үшін қылмыстық жауапкершілікті көздейтін Қылмыстық кодекстің 274-бабын бөліп көрсетуге болады. Осы баптың 2-бөлігіне сәйкес бұқаралық ақпарат құралдарын немесе телекоммуникациялар желілерін пайдалана отырып жасалған қоғамдық тәртіпті бұзу немесе азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделеріне не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтіру қаупін төндіретін көрінеу жалған ақпарат тарату бес мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде айыппұл салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не екі жылдан бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге не сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.

Тұжырымдар:1. Көптеген шетелдік мемлекеттерден ерекшелігі, Қазақстан

Республикасында кодификацияның жоғары деңгейімен сипатталатын БАҚ туралы арнайы заңнама қабылданған және жұмыс істейді.

2. БАҚ-тың жұмыс істеуі саласындағы мемлекеттік саясат әкімшілік өкілеттіктердің көп санын негізге алады, бұл мемлекетке бұқаралық ақпарат құралдары жағдайына экономикалық емес әдістермен елеулі ықпал етуге мүмкіндік береді.

3. Жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау, бірыңғай ақпараттық кеңістігкті дамыту және жаңғырту, ұлттық қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпті қорғау және т. б. сияқты маңызды құндылықтар мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаттары болып жарияланды.

4. Қазақстанда БАҚ-ты мемлекеттік қолдау мемлекеттік тапсырысты орналастыру нысанында республикалық бюджет қаражаты есебінен мемлекеттік ақпарат саясатын жүргізудің жанама салдары болып табылады. Мемлекеттік тапсырыс азаматтық қоғамның қатысуымен бәсекелестік негізде орналастырылады.

5. Отандық өндіріс медиа-контентіне қатысты протекционизм шетелдік арналардың ретрансляциясын шектеумен белгілі бір үлесте отандық теле- және радиобағдарламалардың трансляциясын ұйғаратын және жанама дәрежеде мемлекеттік тілде хабар таратудың апта сайын көлемін ұйғаратын заңнамалық нормалар арқылы іске асырылады.

17

6. Қазақстандық БАҚ-тың өзін-өзі реттеу тетіктері салыстырмалы түрде әлсіз дамыған жағдайда, бұл отандық медиа-нарықтың жай-күйі үшін мемлекеттің негізгі жауапкершілігі туралы қорытындыны растайды.

7. БАҚ туралы заңнама қазіргі уақытта қоғамдық журналистика туралы нормаларды қамтымайды және әлеуметтік желілердегі жекелеген блогтар мен аккаунттардың жұмыс істеуін ешбір реттемейді, бұл, бір жағынан, олардың иелеріне мемлекеттік қолдау шараларына сенуге мүмкіндік бермейді, екінші жағынан мемлекеттің мемлекеттік ақпарат саясатын жүргізуіне және қоғамдық маңызы бар мақсаттарды көздеуін шектейді. Жазылушыларының саны көп аккаунттар иелеріне қалауы бойынша журналистік артықшылықтарға үміткер болуға және ақпарат саясатын жүргізуге арналған мемлекеттік тапсырысқа қатысуға мүмкіндік беретін қандай да бір құқықтық мәртебе беру жөніндегі мәселені қарауға оралу орынды болар еді.

8. Қазіргі уақытта Қазақстанда БАҚ-ты мемлекеттік (соның ішінде заңнамалық) реттеу бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі миссиясын және қабілеттілігін көрсететін бірқатар жалпыға танылған құқықтық нормаларды қамтымайды. Мұнда, атап айтқанда, саяси бейтараптық, кемсітушілікке тыйым салу, редакциялық саясатты қалыптастыру кезіндегі тәуелсіздік, плюрализм сияқты БАҚ-тың жұмыс істеу қағидаттары туралы сөз болып отыр. Осы қағидаттар мен мақсаттарды Қазақстан Республикасының заңнамасына қосудың елдің медиа-нарығын қалыптастыру мен нығайтуға және оның тиімділігін арттыруға қолайлы ықпал ететіндігі болжанады.

18

2. Бұқаралық ақпарат құралдарының қызметін халықаралық-құқықтық реттеу

БАҚ қызметін халықаралық-құқықтық реттеу негізінде жеке адамның іргелі құқықтарының бірі ретінде еркін ақпарат алу және тарату құқығын тану жатыр.

Қазақстан Республикасы ратификациялаған 1966 жылғы Азаматтық және саяси құқықтар туралы пактінің 19-бабына сәйкес, әрбір адам өз ой-пiкiрiн еш кедергiсіз ұстануға құқылы. Әрбір адам өз пiкiрiн еркiн бiлдiруге құқылы; бұл құқық мемлекеттік шекараларға қарамастан кез келген ақпараттар мен идеяларды еркiн iздеу, тауып алу және оларды өз қалауынша таңдап алған құралдар арқылы ауызша, жазбаша немесе баспасөз арқылы немесе көркемдiк бейнелеу формалары түрiнде тарату бостандығын да қамтиды.

Осы құқықтарды қолдану ерекше мiндеттер мен ерекше жауапкершiлiктi жүктейдi. Сондықтан оларды қолдану кезiнде кейбір шектеулердiң кездесуi мүмкiн, алайда ондай шектеулер заңмен белгiленiп және:

- басқа тұлғалардың құқықтары мен абырой-беделiн құрметтеу;- мемлекеттік қауiпсіздiктi, қоғамдық тәртiптi, жұртшылықтың

денсаулығын немесе имандылығын қорғау қажеттілігiнен туындауы тиiс.Бұдан өзге, Пактінің 17-бабы заңсыз ар-намыс пен абырой-беделге қол

сұғуға, ал 20-бабы - соғысты насихаттауға және ұлттық, нәсiлдiк немесе дiни өшпендiлiкке әкелiп соғатын, өздiгiнен кемсiтуге, араздыққа немесе зорлық-зомбылыққа арандатушылық болып табылатын қандай да бір үгiт жүргiзуге тыйым салады.

БҰҰ адам құқықтары жөніндегі комитетінің жалпы тәртіптегі № 34 ескертуінде (2011 жыл) осы ережелер БАҚ мемлекеттік реттеуге қатысты былайша нақтыланған.

Қатысушы мемлекеттерге ақпарат құралдарының тәуелсіздігін және әралуандығын көтермелеуге ерекше назар аудару керек, өйткені бұл БАҚ пайдаланушылардың, соның ішінде этникалық және тілдік аз топтар өкілдерінің құқықтарын қорғау құралы, сондай-ақ ақпарат және идеялардың неғұрлым кең спектрін алу құралы болып табылады.

Қатысушы мемлекеттерге дүние жүзінде қарым-қатынас әдістерін айтарлықтай өзгерткен Интернет пен ұялы байланыс базасында электронды ақпарат тарату жүйелері сияқты ақпараттық және коммуникациялық технологиялардағы ауқымы өзгерістерді ескеру керек. Бүгінде міндетті түрде дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарына негізделмейтін идея және пікір алмасу үшін жаңа ғаламдық желі құрылды. Қатысушы мемлекеттерге жаңа БАҚ тәуелсіздігін нығайту үшін барлық қажетті шараларды қабылдау және оларға қол жеткізуді қамтамасыз ету керек.

Қатысушы мемлекеттерге мемлекеттік хабар тарату қызметтері жұмысының тәуелсіздігін қамтамасыз ету керек. Осыған байланысты

19

қатысушы мемлекеттерге олардың тәуелсіздігі мен баспа еркіндігіне кепілдік беру керек. Оларға осы қызметтердің тәуелсіздігін бұзбайтындай етіп қаржыландыру ұсыну керек.

Ақпаратқа қол жеткізу құқығын тиімді жүзеге асыру мақсатында қатысушы мемлекеттерге басым тәртіппен қоғамдық қызығушылыққа ие үкіметтік ақпаратқа кең қолжетімділікті ашу керек. Қатысушы мемлекеттер мұндай ақпаратқа жеңіл, тез, тиімді және практикалық қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін барлық күш-жігерін қолдануы тиіс. Қатысушы мемлекеттер халықтың ақпаратқа қол жеткізуіне мүмкіндік беретін қажетті рәсімдерді, мысалы ақпараттар еркіндігі туралы заңның көмегімен іске асыру керек. Бұл рәсімдер Пактіге қайшы келмейтін нақты қағидаларға сәйкес ақпарат алуға сұрауларды уақтылы өңдеуді қамтамасыз етуі тиіс. Ақпарат алуға сұрауларды өңдеу үшін төлем ақпаратқа қол жеткізу үшін қисынсыз кедергі тудырмауы тиіс. Билік ақпаратқа қолжетімділікті ұсынудан кез келген бас тартуды негіздеуі керек. Ақпаратты беруден бас тарту туралы, сондай-ақ жауапсыз қалдырылған сұрау салулар туралы өтініштерді өңдеу тетігін құру қажет.

БАҚ-ты мемлекеттік субсидиялау жүйелерінің және мемлекеттік жарнама орналастырудың пікірлерді еркін білдіру құқығын шектеу үшін пайдаланылмауын қадағалау аса қажет. Бұдан өзге, жеке БАҚ-тар тарату/ бөлу құралдарына қол жеткізу және жаңалықтарға қол жеткізу көзқарасы тұрғысынан мемлекеттік БАҚ-пен салыстырғанда қолайсыз жағдайға қойылмауға тиіс.

Вебсайттар, блогтар және Интернет-технологияларға негізделген кез келген басқа да ұқсас электрондық және өзге де ақпаратты тарату жүйелері, оның ішінде Интернет желісіне қол жеткізу жүйелері немесе іздеу жүйелері сияқты осындай коммуникация құралдарының жұмысын қамтамасыз ететін жүйелердің жұмысына кез келген шектеулер Пактінің 19-бабының 3-тармағымен үйлесетіндей шамада рұқсат етіледі. Рұқсат етілетін шектеулер, ең бастысы, нақты материалдардың мазмұнына негізделген болуы тиіс; белгілі бір сайттар мен жүйелердің жұмыс істеуіне жалпы тыйым салуларға рұқсат етілмейді.

Қатысушы мемлекеттер жала жабуды қылмыстар қатарынан алып тастау мүмкіндігін қарастыруы қажет, бірақ кез келген жағдайда қылмыстық заң неғұрлым ауыр жағдайларға ғана байланысты қолданылуы тиіс, бас бостандығынан айыру ешбір жағдайда барабар жазалау шарасы ретінде есептелмеуі тиіс.

Еуропада тиісті нормалар 1950 жылғы Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы еуропалық конвенцияның 10-бабында, сондай-ақ Адам құқықтары жөніндегі еуропалық соттың (АҚЕС) прецеденттік тәжірибесінде тұжырымдалған.

20

ЕҚЫҰ БАҚ түсінігін цифрлық дәуірде (2017 ж. қараша) пікір білдіру еркіндігі саласындағы халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру бойынша ұсынымына сәйкес мемлекеттер қазіргі журналистиканың мынадай 2 трендін ескеруі қажет:

1) блогерлер мен азаматтық журналистиканың (олар, сондай-ақ, дәстүрлі БАҚ сияқты «демократияның күзетші сақшылары» рөлін атқарады) пайда болуы;

2) кәсіби журналистика мультимедиялық, интерактивті және конвергенттіге айналды.

Бұл ретте, Интернетте офлайндағы сияқты пікір білдіру еркіндігі сақталуы тиіс. Атап айтқанда, пропорционалдылық қағидаты сақталуы тиіс: шектеулер кезінде олардың салдарларын Интернет әкелетін пайдамен салыстыру қажет.

Интернетке дәстүрлі БАҚ заңдық тәсілдерін автоматты түрде ауыстыруға болмайды. Құқықтық реттеудегі интернеттің ерекшелігін ескермеу – адам құқықтарын бұзуға жол беру деген сөз.

БАҚ қызметін мемлекеттік реттеу қатысты халықаралық-құқықтық

блок нормаларының арасында ЕО нормалары барынша әзірленгендігімен ерекшеленеді, бұл Қазақстан үшін роман-германдық құқықтық жүйесі бар мемлекет ретінде ерекше қызығушылық туғызады. ЕО құру туралы шарт ортақ нарық қалыптастыруды, оның ішінде Шарт мүшелері арасындағы еркін қызметтер алмасу үшін кедергілерді жою және жалпы нарықта бәсекелестіктің бұрмалануына жол бермейтіндей жүйені құруды алдын-ала ұйғарады.

Еуропалық Одақ Кеңесінің 1989 жылғы 3 қазандағы 89/552/ЕЕС (шексіз ТВ) Директивасына сәйкес мемлекеттер ұлттық нарықтардан ортақ бағдарламаларды өндіру және тарату нарығына көшуді қамтамасыз ететін және қоғамдық мүдделердің сақталуы үшін теледидар рөліне нұқсан келтірмей адал бәсекелестік үшін жағдайлар жасайтын шараларды қабылдауы керек.

ЕО шеңберінде ақпарат және идеялардың еркін айналымы үшін барлық телебағдарламалардың өздері туындайтын мемлекеттің заңдарына сәйкес келуі қажет және жеткілікті.

Хабар таратуды жүргізетін мемлекетте оның телебағдарламаларының ұлттық заңнамаға сәйкес келетіндігіне қатысты міндеттеменің болуы қабылдауды жүргізетін мемлекеттердің әрқайсысында қайталама бақылаусыз телебағдарламалардың еркін айналымын қамтамасыз ету үшін ЕО заңнамасына сәйкес жеткілікті негіз болып табылады, бірақ ол айырықша тәртіппен және ерекше жағдайларда бағдарламаларды ретрансляциялауды уақытша тоқтатуы мүмкін.

Директива ЕО мүшелерінде өз бетінше мәдени даму және мәдени дамуды қолдау мүмкіндігі сақталатындай хабарларды қаржыландыру және бағдарламаларды ұстау саласындағы ЕО мүшелерінің құзыретін қозғамайды.

21

Атап айтқанда, Директива ұлттық заңнамада телекомпаниялардың ерекше шарттарын, сондай-ақ өндірістік әлеуеті төмен және тілдік кеңістігі шектеулі елдердің ерекше жағдайын ескеруге рұқсат береді

Белгілі бір тілді көтермелеудің белсенді саясатын қамтамасыз ету мақсатында ЕО елдері, егер бұл ережелер ЕО құқықтық доктрина ережелерімен үйлесімді болса және әсіресе, егер олар басқа да ЕО-ға мүше елдерден хабарларды ретрансляциялауға қатысты болмаса, тілдік өлшемшарттарға қатысты барынша пайымды немесе неғұрлым қатаң ережелер қабылдау үшін таңдауға ие болуы тиіс.

ЕО-ға мүше елдер тек қана ішкі пайдалануға арналған және бір немесе бірнеше ЕО елдерінде не тікелей, не жанама түрде қабылданбайтын хабарларға қатысты ЕО заңнамасын сақтай отырып, мұндай хабарлардың берілісін жеңілдету мақсатында жарнаманы орналастырудың басқа да шарттарын көздеуі мүмкін.

Еуропалық нарықты және еуропалық медиа-контентті қорғау шеңберінде Директива телехабар таратушылардың еуропалық шығармаларды беру үшін өз хабар тарату уақытының негізгі бөлігін (жаңалықтарды, спорттық және ойын-сауық бағдарламаларын, жарнамалар, телемәтін мен телесауданы қоспағанда) резервтеуін көздейді. Бұл пропорцияға телехабар таратушының бірте-бірте тиісті өлшемшарттар негізінде ақпарат, білім беру, мәдениет және ойын-сауық саласындағы аудитория алдындағы жауапкершілігін ескере отырып, қол жеткізілуі тиіс.

5-бапқа сәйкес, еуропалық мемлекеттер мүмкін болатын шектерде және тиісті қаражатты тарта отырып, шығарушылары бұл телехабарларға тәуелді емес еуропалық шығармаларды көрсету үшін телехабар таратушылардың хабар тарату уақытының кем дегенде 10%-ын немесе бағдарламаларды көрсетуге бағытталатын бюджет қаражатының 10%-ын резервтеуін қадағалауға тиіс.

Директивада көзделген басқа да БАҚ қызметін мемлекеттік реттеу нысандарының арасында жаңалықтар хабарларына және саяси ақпараттық бағдарламаларға демеушілік жасауға тыйым салуды, сондай-ақ телесаудаға және телевизиялық жарнаманың барлық түрлеріне бөлінген уақытты жалпы тәулік сайынғы хабар тарату уақытының жиырма пайызымен шектеуді атап өтуге болады.

Ұқсас ережелер Трансшекаралық теледидар туралы еуропалық конвенцияда (1989) қамтылады:

-мемлекеттер өз аумақтарынла Конвенцияның ережелерін сақтайтын бағдарламаларды ретрансляциялауды шектемейді;

-телехабар таратушы жаңалықтарда фактілер мен оқиғалардың әділ көрсетілуін және еркін пікір қалыптастырудың көтермеленуін қамтамасыз етуі тиіс;

-әрбір хабар таратушы мемлекет, бұл мүмкін болған жерде, телехабар таратушылардың жаңалықтарға, спорттық оқиғаларға, ойындарға, жарнамаға, телемәтін және телесаудаға бөлінетін уақытты қоспағанда, телевизиялық

22

уақыттың басым бөлігін еуропалық бағдарламаларға беруін қамтамасыз етеді. Мұндай уақыт үлесі телехабар таратушының көрермендер алдындағы ақпараттық, білім беру, мәдени және ойын-сауық міндеттерін ескере отырып, тиісті өлшемшарттар негізінде ілгерішіл түрде қамтамасыз етіледі;

-мемлекеттер барлық мүмкін болатын құралдармен телехабар таратушы немесе олардың заң құзырында болатын өзге де жеке немесе заңды тұлға трансляцияланатын немесе ретрансляциялайтын бағдарламалық қызметтерге қатысты бұқаралық ақпарат құралдарының плюрализмін бұзу мүмкіндігін болдырмауы тиіс;

-хабарлардың бір сағаты ішінде жарнаманың және телесауданың үлесі 20%-дан аспауы тиіс.

-бәсекелестіктің бұзылуын және мемлекеттік телевизиялық жүйесінің қауіп-қатерін болдырмау үшін оның аудиториясына арнайы және белгілі бір жиілікпен шетелден жолданған жарнама мен телесауда осы мемлекеттің телевизиялық жарнама және телесауда қағидаларына сәйкес келуге тиіс.

БАҚ қызметін мемлекеттік реттеу көзқарасы тұрғысынан Бұқаралық ақпарат құралдарының ашықтығын қамтамасыз ету жөніндегі шаралар туралы Еуропа Кеңесінің № R (94) 13 ұсынымының маңызы зор, оған сәйкес бұқаралық ақпарат құралдарының шоғырлануын реттеу құзыретті қызметтерде немесе билікте бұқаралық ақпарат құралдарына иелік ететін құрылымдар туралы, сондай-ақ БАҚ тәуелсіздігіне ықпал етуі мүмкін үшінші тараптар туралы шынайы ақпараттың болуын болжайды.

Атап айтқанда, жұртшылық БАҚ туралы кейбір негізгі мәліметтерге әділ және күн ілгері анықталмаған негізде қол жеткізу мүмкіндігіне ие болуы тиіс. Бұл жұртшылыққа қатысты болған кезде ашықтық мақсаты БАҚ-қа кімнің иелік ететіндігін білуде, таратылатын ақпаратқа қатысты пікір қалыптастыру мүмкіндігінің болуында.

Бұл тұрғыда № R (99) 1 Бұқаралық ақпарат құралдарындағы плюрализмді ынталандыру жөніндегі ұсыным қызығушылық туғызады, онда хабар тарату, телекоммуникация мен компьютерлік технологиялар секторлары арасындағы технологиялық конвергенцияның БАҚ үстем жағдайын қалыптастыруға және шоғырлануын дамытуға ықпал етуі мүмкін екендігі атап көрсетіледі.

Осыған байланысты еуропалық мемлекеттер жеке коммерциялық компанияда немесе топта бір немесе бірнеше БАҚ секторларында ие болуы мүмкін ықпал етуді шектеу мақсатында олардың заңнамасында немесе рұқсат беру, лицензиялау және т. б. рәсімдерінде шектерді белгілеу мүмкіндігін зерделеуге тиіс. Мұндай шектер, мысалы, аудиторияның ең жоғары үлесі нысанына ие болуы немесе БАҚ саласындағы коммерциялық компаниялардың табыстарына/айналымына негізделуі мүмкін. Сондай-ақ, БАҚ коммерциялық кәсіпорындарында акционерлік капиталға шектеулерді қарауға болады. Шектерді енгізу кезінде қатысушы мемлекеттер БАҚ нарығының көлемін және ондағы қолжетімді ресурстар деңгейі назарға алуға

23

тиіс. Тиісті нарықта рұқсат етілген шекке жеткен компанияларға бұл нарықта хабарлар таратуға қосымша лицензиялар берілмеуге тиіс.

Бұл орынды және орындалатын болған жерде қатысушы мемлекеттер әр түрлі мазмұндағы хабар тарату ұйымдарының өндірісін және хабар таратуын ынталандыру бойынша шаралар қабылдау мәселесін қарауға тиіс. Мұндай шара, мысалы, хабар таратуға арналған лицензияға хабар таратушылардың, әсіресе жаңалықтар және ағымдағы оқиғаларға қатысты түпнұсқа бағдарламалардың белгілі бір санын дайындауы немесе оларға тапсырыс беруі туралы талапты орналастыру болуы мүмкін. Бұдан өзге, хабар таратушының қандай да бір өңірде үстем жағдайының болуы сияқты белгілі бір мән-жайларда қатысушы мемлекеттер басқа хабар таратушыларға радиотолқындарға қолжетімділікті ұсыну мақсатында жиіліктерді бірлесіп пайдалану бойынша іс-шараларды көздеуі мүмкін. Қатысушы мемлекеттер жергілікті теледидар және радио хабарлар тарату деңгейінде плюрализмді сақтауға және атап айтқанда, бағдарламалар мен байланысты қызметтерді орталықтандырылған ұсыну ретінде түсінілетін желілік қызмет плюрализмге қауіп төндірмеуін қамтамасыз етуге бағытталған қағидаларды қабылдау мәселесін зерделеуге тиіс.

Қатысушы мемлекеттер мемлекеттік қаржыландыру және коммерциялық қызметтен түсімдерді қамтуы мүмкін қоғамдық хабар таратушыларды тиісінше және сенімді қаржыландыруды қамтамасыз ету жолдарын анықтауға тиіс.

Сондай-ақ, мемлекеттер БАҚ плюрализмі мен алуан түрлілігін кеңейту мақсатында, әсіресе өңірлік және жергілікті деңгейлерде баспа және хабар тарату БАҚ үшін тікелей немесе жанама қаржылық қолдау көрсету сұлбаларын енгізу мүмкіндігін қарастыруға тиіс. Сондай-ақ, саны аз ұлттардың тілдерінде басып шығарылатын немесе хабар тарататын БАҚ мекемелері үшін субсидиялар қаралуы мүмкін. БАҚ плюрализміне үлкен үлес қосатын аудио-визуалды және басқа да мазмұндағы туындыларды жасау, өндіру және таратуды қолдау бойынша шаралардан тыс кейбір қатысушы мемлекеттер, сондай-ақ жаңа БАҚ кәсіпорындарын құруды ынталандыру немесе қиындықтарға тап болған немесе құрылымдық немесе технологиялық өзгерістерге бейімделуі тиіс БАҚ кәсіпорындарына қолдау көрсету бойынша шараларды қарастыруы мүмкін.

Бәсекелестік түсініктерін назарда ұстай отырып, барлық жоғарыда көрсетілген қолдау шаралары айқын рәсімдер шеңберінде объективті және бейтарап өлшемшарттар негізінде және тәуелсіз бақылауға жатуы тиіс. Қолдау көрсету шарттары БАҚ шоғырлану процесінің кездейсоқ көтермеленуін немесе қолдаудан пайда табатын кәсіпорындардың шамадан тыс баюын болдырмау үшін мерзімді түрде қайта қаралуы тиіс.

Бұл ретте «БАҚ плюрализмі ұғымын», мысалы, көптеген тәуелсіз және автономды БАҚ-тың жұмыс істеуінде көрсетілген БАҚ өнімдерінің әралуандығы (бұл, әдетте, құрылымдық плюрализм деп аталады) және қоғамға ұсынылатын (көзқарастар мен пікірлер) түрлері мен мазмұнының

24

әралуандығы ретінде түсіну керек. Осылайша, құрылымдық/сандық және сапалық аспектілер БАҚ плюрализмі түсінігіндегі негізгі болып табылады. Плюрализм — бұл жұртшылыққа ұсынылатын БАҚ-тың әралуандығы, бұл әрдайым шын мәнінде меңгерілетінмен әрқашан сәйкес келе бермейтінін атап өту керек.

Мысалы, беру/тарату аумақтарындабаспасөзде және хабар таратуда жұмыс істейтін компаниялар үшін аудитория үлесінің 30% шектеуін енгізу, бұған қоса жұмыс істейтін нарықтың 10%-да БАҚ компаниясының ортақ меншігі үшін жоғарғы шекара плюрализмнің ақылға қонымды деңгейін қамтамасыз ету үшін қолайлы шек болуы мүмкін, өйткені радио, теледидар және газет секторларында кем дегенде компания және жалпы нарықта он жеткізуші компания қамтамасыз етіледі.

Лицензиялау сияқты БАҚ-ты мемлекеттік реттеу құралы, сондай-ақ плюрализм мүддесінде пайдаланылуы мүмкін. Лицензиялау рәсімі лицензия алуға өтінім берген компания туралы және компания ұсынатын бағдарламалар мен қызметтердің сипаты туралы ақпаратты алудың бірегей мүмкіндігі болып табылады. Осылайша, лицензиялар беретін билік органдары алуан түрлі және плюралистік бағдарламаларды жұртшылыққа ұсынуды қамтамасыз етуге тиіс.

Хабар тарату cекторына қатысты әр түрлі мазмұндағы хабарларды жасақтау және тарату жөніндегі қағидалар плюрализмді дамыту үшін пайдалы болуы мүмкін. Ұсыным, атап айтқанда, радио және телевизиялық қызметтердің тек қана осы қызметтің өзінен шығарылатын, яғни осы хабар таратушы компания шығарған немесе тәуелсіз өндірушіге тапсырыс берілген бағдарламаларға — әсіресе жаңалықтар немесе ағымдағы оқиғалар бағдарламаларына арналған хабар тарату уақытының ең болмағанда ең аз бөлігін резервтеуі үшін түпнұсқа бағдарламаларға арналған квоталарды еске салады. Мұндай шаралар әр түрлі хабар таратушылардың бірдей журналистік ақпарат көздерін негізге алу үрдісін теңдестіруі мүмкін, бұл өнімді стандарттауға алып келеді және осылайша БАҚ плюрализмі үшін қауіп-қатер болып табылады.

Негізгі міндеті көптеген және әртүрлі жоғары сапалы бағдарламаларды ұсыну және жаңалықтарды кедергісіз жариялау болып табылатын коммерциялық емес, жұртшылық қаржыландыратын хабар таратушы компаниялардың болуы плюрализм мақсаттарына қызмет ететіндігін есте сақтау керек.

Таза қоғамдық қаржыландыру артықшылығы оның белгілі бір дәрежеде коммерциялық шектеулерге тәуелсіздігін қамтамасыз етуінде және осылайша жұртшылық пен саны аз топтардың мүддесін қорғауда. Екінші жағынан, коммерциялық қаржыландыру қоғамдық хабар таратушылардың қаржылық негізін нығайтады және атап айтқанда, қоғамдық қаржыландыру жетіспейтін елдерде олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал етуі мүмкін және ол өздігінен қаржыландырудың тұрақтылығына кепілдік бере алмайды

25

БАҚ қолдау шараларына келер болсақ, онда олар, әдетте мынадай екі нақты санатқа бөлінеді: қаржылық аударымдарды азайту сияқты тікелей субсидиялар және жанама ынталандыру. Әдетте, мұндай шаралар БАҚ плюрализмі мен әралуандықты күшейту көзқарасы тұрғысынан пайдалы болуы мүмкін және нарықтық өзгерістер мен құлдырауларға қарсы іс-қимыл қызметін атқарады. Дегенмен, кейбір мемлекеттерде мұндай сұлбалар пайдаланылады, өйткені олар БАҚ-тың мемлекетке тәуелсіздігінің іргелі қағидатына қайшы келеді деп саналады.

Плюрализмді дамыту үшін субсидиялау қолданылатын жағдайда, осындай көмек көрсетуге арналған объективті өлшемшарттарды әзірлеген маңызды. Кез келген араласуды болдырмау мақсатында мұндай қолдау шараларының ауқымын, құрылымын және ұзақтығын анық және алдын-ала анықтау керек. Ұсынымда осы мәселе атап көрсетіледі және баспасөзге немесе жеке хабар таратушыларға көрсетілетін қолдау арасындағы айырмашылықтар келтірілмейді. БАҚ кәсіпорындарының екі түрінің де көмек алуға құқығы болуы мүмкін.

Жалпы аудиовизуалды өнеркәсіпке (кино өндірісі, хабар тарату және мазмұны бойынша басқа да түрлер) қолдау көрсетуге арналған қаржылық сұлбалар мәдениеттегі плюрализмді күшейту үшін маңызды мәселе болып табылады.

Кейбір елдерде субсидиялау сұлбалары негізінен нарықтағы жаңа ойыншыларға қолдау көрсету үшін пайдаланылады немесе олай болмаған жағдайда нарықтың бәсекелестік ортасында аман қалмауы мүмкін БАҚ құралдарына бағытталған. Басқа елдерде қолдау жұмыс істеп тұрған БАҚ құрылымдарын сақтауға ғана бағдарланған. Барлық тәсілдер қолданылуға құқылы және қатысушы мемлекеттер өз БАҚ ерекшелігін назарға ала отырып, өздерінің субсидиялау саясатын әзірлеуі тиіс.

БАҚ-ты мемлекеттік реттеу және қолдау туралы мәселе цифрлық дәуірде елеулі өзгерістерге ұшырайтын қазіргі заманғы бұқаралық ақпарат құралдары ұғымы туралы мәселемен тығыз байланысты.

Бұл тұрғыдан СЕ-ге мүше мемлекеттердің министрлер комитетінің CM/Rec 7 (2011) Жаңа БАҚ ұғымы туралы ұсынымы қызығушылық туғызады. Ұсынымда ақпараттық-коммуникациялық технологияларды дамытудың және бұқаралық коммуникацияларда оларды қолданудың БАҚ-тарға тән редакциялық практика нысандарының жаңа түрлер мен рәсімдерге ие болып және жаңа нәтижелеге алып келе отырып, барынша алуан түрлі болуына әкеліп соқтыратындығы айтылады. Атап айтқанда, БАҚ саласындағы дәстүрлі қатысушылардың жұмыс істеуі және болуы, сондай-ақ олардың экономикалық модельдері және кәсіптік стандарттар қазіргі уақытта басқа да қатысушылармен толықтырылады немесе алмастырылады. Бұл жаңа қатысушылар өздеріне соңғы уақытқа дейін көрсетілетін медиалық қызметтердің өндірісі және оларды сату процесіндегі рөлді алды; бұл контент агрегаторларын, қолдану тәсілдерінің конструкторларын және сондай-ақ контент өндірушілеріне айналған пайдаланушыларды қамтиды. Ақпараттық-

26

коммуникациялық сектормен жиі байланысты бірқатар «делдалдар» сандық БАҚ-ты тарату және оларға қол жеткізу үшін маңызды мәнге ие. Осы жаңа қатысушылар ұсынатын қызметтер ақпаратты алуда маңызды жетекшілер болды, бұл ретте кейде делдалдар немесе қосалқы құрылымдар бұқаралық коммуникациялар саласындағы редакциялық процестерде өздеріне белсенді рөл алады. Мұндай қызметтер осындай функцияларға қатысты дәстүрлі БАҚ саласына қатысушыларды толықтырады немесе кейбір жағдайларда, ішінара алмастырады.

Осыған байланысты Министрлер комитеті мүше мемлекеттердің контентті және интерактивті бұқаралық коммуникацияларға (мысалы, әлеуметтік желілерде) немесе контентке негізделген басқа да кең ауқымды интерактивті қызметке (мысалы, «онлайн» режимдегі ойын) жәрдемдесуге бағытталған қолдану тәсілдерін шығарумен және ықтимал көп адамдардың таратумен байланысты барлық қатысушыларды қамтитын жаңа, кең ауқымды БАҚ ұғымын қабылдауын, бұл ретте (барлық осы жағдайларда) редакциялық бақылауды немесе контентті қадағалауды ұсынды.

Ұсынымда БАҚ-ты сәйкестендіру үшін бірнеше өлшемшарттар ұсынылады, мысалы:

-БАҚ ретінде әрекет ету ниеті (БАҚ ретінде өзін-өзі анықтау, БАҚ-қа тән жұмыс әдістері, кәсіби БАҚ стандарттарына берілгендік және бұқаралық коммуникацияларды жүзеге асыруға арналған практикалық шаралар);

-міндет (оны мерзімдік жаңартуды қоса алғанда, медиаконтентті өндіру, агрегациялау немесе тарату);

-редакциялық бақылау (редакциялық саясат, редакциялық процесс, саналы реттеу);

-кәсіби стандарттар;-қамту саласы және тарату;-қоғамдық болжамдар (плюрализм, қоғамның сенімін, транспаренттік)Бұл өлшемшарттардың күрделі амалдары мемлекеттер үшін ахуалдың

нақты аспектілерін назарға ала отырып (мысалы, делдалдардың іс-әрекеттері плюрализмге немесе осы делдалдар немесе қосалқы қызметтер қызмет көрсететін БАҚ өз міндетін орындау қабілетіне әсер етуі мүмкін болғанда) сараланған саяси ден қою қажеттілігін тудырады.

Бұл ретте барлық БАҚ, соның ішінде саяси дәлелді немесе экономикалық мүдделермен байланысты қысымнан қорғалған болуы тиіс. БАҚ цензурадан еркін болуы және өздік цензурадан қорғалуы тиіс. Редакторлық тәуелсіздік БАҚ-қа және контент бойынша шешімдерге қатысты иегерлер немесе бақылау арасында тиімді және нақты бөлуді талап етеді. Бұл – БАҚ-ты жетілдіру процесіндегі маңызды фактор. Саяси билікті немесе ықпалды жүзеге асыратын адамдар БАҚ-та редакциялық шешімдерді қабылдауға қатысудан қалыс қалуға тиіс. Бұл әсіресе қоғамдық пікірді немесе сайлаушылардың саяси шешімдер қабылдауы үшін ақпаратты қалыптастыруға қабілетті контент таратататын БАҚ-қа қатысты маңызды болып табылады.

27

Мемлекетке БАҚ-тың демократия немесе БАҚ-тың демократиялық процестердегі рөлі үшін тәуекел туғызуы мүмкін белгілі бір деңгейде шоғырлануының алдын алу үшін алдын алу немесе өтемақы шаралары қажет етілуі мүмкін.

Осы редакторлық тәуелсіздікті және институциялық дербестікті пайдаланатын тиісті түрде жабдықталған және қаржыландырылатын қоғамдық БАҚ-тар бұқаралық ақпарат құралдары күшті шоғырланған жағдайда БАҚ-та билікті асыра пайдалану тәуекеліне қарсы іс-қимыл болуы үшін өз үлесін қосуы тиіс.

Осыны негізге ала отырып, қоғамдық БАҚ-тар жаңа бұқаралық ақпарат құралдары жүйесінде ерекше орын алуы және жоғары сапалы және инновациялық контентті мен цифрлық ортадағы қызметтерді тарату үшін жабдықталуы, сондай-ақ олардың тиісті құралдарды (мысалы, ықпал өзара іс-қимыл және қатысу) қолдануға мүмкіндігі болуы тиіс.

Біріккен Ұлттар Ұйымының пікір еркіндігі және оны еркін білдіру құқығын көтермелеу және қорғау мәселесі жөніндегі арнайы баяндамашысы Адам құқықтары жөніндегі кеңеске өзінің 2011 ж. 16 мамырдағы (A/HRC/17/27) баяндамасында мынаны мәлімдеді:

Кейбір экономикалық дамыған мемлекеттерді Интернетке қол жеткізу құқық ретінде танылды. Мысалы, 2000 жылы Эстония Парламенті адамның негізгі құқықтарының бірі ретінде Интернетке қол жеткізу бекітетін заңды қабылдады. Францияның Конституциялық Кеңесі 2009 жылы іс жүзінде Интернетке қолжетімділікті негізгі құқықтардың бірі деп жариялады, ал Коста-Риканың Конституциялық соты ұқсас шешімді 2010 жылы қабылдады. Финляндия одан әрі ілгерілеп, 2009 жылы баршаның секундына кемінде 1 МБ жылдамдықпен жұмыс істейтін Интернетке (жоғары жылдамдықты Интернет) қосылуы тиіс екендігі туралы заң қабылдады. Арнайы баяндамашы, сондай-ақ 2010 жылдың наурызында Британ радио хабарларын тарату және телевизиялық корпорациясы жүргізген тексеру деректерін назарға алады, оған сәйкес 26 елден сұрастырылған адамдардың 79%-ы Интернетке қол жеткізуді адамның негізгі құқықтарының бірі болып табылады деп санайды.

Бұл ақпаратқа қол жеткізу құқығына келер болсақ, онда 1997 жылдың өзінде БАҚ саласындағы саясат жөніндегі министрлер конференциясының саяси декларациясы қабылданды, оған сәйкес еуропалық мемлекеттер өздеріне жаңа коммуникациялық және ақпараттық қызметтер арқылы ұлттық және жергілікті деңгейлерде мемлекеттік билік органдарының қолда бар ақпаратын жұртшылыққа ұсынуға жәрдемдесу міндеттемесін қабылдады.

Бұл ретте мемлекеттер Адам құқықтары жөніндегі еуропалық соттың Адам құқықтары және прецеденттік құқық туралы еуропалық конвенцияның 8-бабына сәйкес жаңа коммуникациялық және ақпараттық қызметтерді

28

пайдалану кезінде, атап айтқанда, мұндай қызметтер арқылы таратылатын хабарламаларды жол-жөнекей ұстау немесе бақылаудың тек қана ұлттық заңнамада ұсынылатын кепілдіктер шеңберінде мүмкін болуын және жоғарыда көрсетілген прецедентті құқыққа сәйкес келуін қамтамасыз ету жолымен жеке өмір және хат алмасу құпиясын сақтау құқығына кепілдік беруі тиіс.

БАҚ қызметінің барынша өзекті мәселелердің бірі – пікір білдіру еркіндігі құқығы мен жекелеген адамдардың жеке өмірінің құрметтелу құқығының арақатынасы. Еуропа Кеңесі Парламенттік ассамблеясының 1165 қарарына (1998) сәйкес екеуіне де Адам құқықтарын және негізгі бостандықтарды қорғау туралы еуропалық конвенция кепілдік беретін екі негіз қалаушы құқықты теңестіру қажет: жеке өмірін қорғау құқығы және еркін білдіру құқығы.

Адам құқықтарын және негізгі бостандықтарды қорғау туралы еуропалық конвенцияның 10-бабымен кепілдік берілген пікір білдіру еркіндігі құқығының біржақты түсіндірмесін пайдалана отырып, бұқаралық ақпарат құралдары мұны өз оқырмандарының бұқаралық тұлғалар туралы барлығын білуге құқылы екендігімен негіздей отырып, көбінесе адамдардың жеке өміріне араласып жатады.

Ассамблея әрбір адамның жеке өміріне қол сұғылмаушылық құқығының және пікір білдіру еркіндігі құқығын демократиялық қоғам үшін негіз қалаушы ретінде маңыздылығын растайды. Бұл құқықтар абсолюттік сипатта емес және бір-біріне бағынысты емес, олардың екеуі де барабар.

Ал Ассамблея Адам құқықтарын және негізгі бостандықтарды қорғау туралы еуропалық конвенцияның 8-бабында ұсынылған жеке өмірге қол сұғылмаушылық құқығының адамды тек қана мемлекеттік билік органдарының араласуынан емес, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарын қоса алғанда, жеке тұлғалар мен ұйымдардың тарапынан қол сұғушылықтардан қорғауы тиіс.

Ассамблея қатысушы мемлекеттердің үкіметтерін, егер мұндайлар қабылданбаса, келесі негізгі ережелерге сәйкес келетін жеке өмірге қол сұғылмаушылық құқығын қамтамасыз ету туралы заңдарды қабылдауға не қолданыстағы заңнаманы оларға сәйкес келтіруге шақырады:

-жәбірленушінің азаматтық талап қою арқылы оның жеке өміріне қол сұғу нәтижесінде келтірілген ықтимал нұқсанның өтелуін талап ету құқығына кепілдік берілуге тиіс;

-егер жарияланымдар жеке өмірге қол сұғушылық туралы ақпаратты қамтыса, тиісті редакторлар мен журналистер жала жабу жағдайындағы сияқты шамада жауапкершілікке тартылуы тиіс;

-егер редактор бұдан былай қате болған мәліметтерді жарияласа, ол мүдделі тұлғалардың талабы негізінде тиісті көлемде теріске шығаруды жариялауға міндетті;

29

-адамдардың жеке өміріне үнемі қол сұғатын баспа топтарына қатысты экономикалық айыппұл санкцияларын қолдану керек;

--егер бұл қандай да бір түрде осы адамдардың жеке өмірінің тыныштығына кедергі жасаса немесе оларға нақты физикалық залал келтірсе, адамдарды аңдуға, суретке түсіру, бейне немесе аудио жазбаға түсіруге тыйым салу қажет;

-егер «папараццилер» оның жеке иеліктеріне баса көктеп кірсе не жеке иеліктерге баса көктеп кірмей басқаша жүзеге асыру мүмкін емес жазбаға (түсіруге) арналған арнайы ұлғайтқыш (күшейткіш) бейне және аудиоаппаратураны пайдаланса, зардап шеккен адамның сотқа фотографқа немесе дауланатын әрекеттерге тікелей қатыстырылған адамға азаматтық талап қою мүмкіндік берілуге тиіс;

-оған сәйкес қолында біреудің оның жеке өміріне қатысты мәліметтерді немесе суреттерді таратуға ниеттеніп отырғандығы туралы ақпарат бар адам соттың жеке өмірге қол сұғу туралы талап қоюдың мәнін бағалауы негізінде мұндай мәліметтердің таратылуын кейінге қалдыру туралы уақытша өкім немесе сот бұйрығы жөніндегі оңайлатылған өндіріс сияқты төтенше сот процесін қозғауы мүмкін болатын ережені көздеу керек;

-бұқаралық ақпарат құралдарының материалдарды жариялауға қатысты өздерінің ережелерін әзірлеуіне және онда жеке тұлғалар өздерінің жеке өміріне қол сұғуға шағымдармен және теріске шығарулар мен түзетулерді жариялау туралы талаптармен жүгінуі мүмкін болатын орган құруына жәрдемдесу керек.

Министрлер комитетінің Rec (2003) 13 ұсынымы «Ағымдағы сот процесі контексінде жеке өмірді қорғау» атты 8-қағидатты қамтиды:

Күдікті, айыпталушы немесе сотталған адамдар немесе қылмыстық сот процесінің басқа да тараптары туралы ақпаратты беру кезінде Конвенцияның 8-бабына сәйкес олардың жеке өміріне қол сұғылмаушылыған қорғау құқығы құрметтелуі тиіс. Кәмелетке толмаған немесе басқа да қауқарсыз тұлғалар болып табылатын тараптарға, сондай-ақ құрбандарға, күдіктілер, айыпталушылар немесе сотталғандардың отбасыларына ерекше қорғау қамтамасыз етілуі тиіс. Барлық жағдайларда олардың жеке басын ықтимал сәйкестендіруді жасайтын ақпараттың жария етілуі салдарынан осы қағидаттың ықпалына түсетін адамдарға тигізілуі мүмкін қолайсыз әсерге ерекше назар аудару керек.

Халықаралық құқықта журналистерге олардың қызметіне мемлекеттік араласудан ерекше қорғауды ұсынатын нормалар қамтылады. Мәселен, журналистердің өздерінің ақпарат көздерін жария етпеу құқығына қатысты Еуропа Кеңесінің № R (2000) 7 ұсынымын атап өтуге болады. Ұсынымға сәйкес журналистер мен олардың ақпарат көздері арасындағы кәсіби қарым-қатынастарды қорғау жұртшылық үшін ақпараттың нақты құндылығына қарағанда, айтарлықтай үлкен маңызға ие, мұны Адам құқықтары жөніндегі

30

еуропалық сот («Біріккен Корольдікке қарсы Гудвин» іс, АҚЕС қаулысының 37-т.) атап көрсеткен. Ақпарат көзін кез-келген ашу болашақ ақпарат көздерінің ұсынылатын ақпарат көзінің сипатына қарамастан журналистерге ақпаратты беруге дайындығына шектеуші әсері етуі мүмкін.

Бірақ журналистердің хабарламалары мен хат-хабарларын ұстап қалу, оларды бақылау, тінту және тәркілеу туралы өкімдер журналистік ақпарат көздерінің жария етілуімен байланысты емес ұлттық биліктер беруі мүмкін. Мұндай іс-әрекеттер, алайда, ұстап қалу, бақылау, тінту және тәркілеу кезінде тиісті журналистермен байланыста болған ақпарат көздерін жария етуге әкелуі мүмкін. Сондықтан егер осы іс-әрекеттердің мақсаты көрсетілген айналып өтуде болса, журналистердің өздерінің ақпарат көздерін жария етпеу құқығы журналистерді олардың хабарламаларын ұстап қалудан, бақылау, тінту және тәркілеуден қорғауды қамтуы тиіс. Алайда, бұл ұлттық биліктің хабарламаларды ұстап қалу, бақылау, сот рұқсат берген тінтулерді және тәркілеуді заңды негіздерде жүргізу бойынша шараларды қолдануы мүмкін екендігін жоққа шығармауы тиіс.

Тұжырымдар:1. Халықаралық құқық мемлекеттердің мұны халықаралық құжаттарда

«шектеу», «лицензиялау», «формальды», «шарттар», «айыппұл санкциялары», «ерекше міндеттер», «ерекше жауапкершілік» сияқты терминдердің пайдаланылуы көрсеткендей БАҚ қызметін реттеу бойынша кең өкілеттіктерін мойындайды.

2. Бұл ретте халықаралық құқық мемлекеттерден, өз кезегінде, әлеуметтік ілгерілеудің негізі болып табылатын идеологиялық және саяси плюрализмді қолдау үшін өте маңызды мәнге ие «демократия сақшысы» ретінде кәсіби БАҚ-ты ерекше қорғауды талап етеді. Бұл ретте мемлекеттің міндеті тек қана сандық (құрылымдық) емес, сондай-ақ сапалық плюрализмді ынталандыру болып табылады, бұл ұсынылып отырған БАҚ контенттің әралуандығында көрініс табуға тиіс. Бұл міндет экономикалық (жеңілдіктер, субсидиялар) және әкімшілік (лицензиялау) әдістермен шешілуі мүмкін.

3. Қазіргі заманғы жағдайларда БАҚ түсінігі айтарлықтай өзгеруде, бұл мемлекеттерден дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарының тар тұжырымдамасынан арылуды және ақпараттық нарықтың жаңа субъектілерінің қызметін неғұрлым икемді түрде реттеуді талап етеді.

4. Әлемдік тәжірибеде қоғамдық және жеке меншік БАҚ-тарды әр түрлі қаржыландыру нысандары бар, олар тікелей және жанама болуы мүмкін, атап айтқанда:

-абонененттік төлем;-мемлекеттік субсидиялар;-жарнамадан және демеушіліктен түсімдер;-аудиовизуалды шығармаларды сатудан түскен табыстар; -ақылы тақырыптық қызметерді көрсету.

31

Бұдан өзге, халықаралық құқық мемлекеттердің БАҚ-ты қолдаудың сол немесе өзге де үлгісін таңдауға рұқсат етеді: бұл тек қана жаңа БАҚ-қа немесе керісінше жұмыс істеп тұрғандарға көмек; тек қана мемлекет қатысатын немесе меншік нысанына қарамастан БАҚ көмек және т. б.

5. Халықаралық құқық мемлекеттерден бұқаралық ақпарат құралдарын қолдау және қаржыландыру қандай да бір нақты шараларды талап етпейді. Алайда, халықаралық құқық БАҚ-тің (әсіресе мемлекеттік) монополиясыздандырылуын (шоғырлануын реттеу), плюрализмін және тәуелсіздігін қамтамасыз етуді талап етеді, бұл тиісті материалдық базасыз мүмкін емес. Сондықтан мемлекеттер ең болмағанда мемлекеттік (қоғамдық) БАҚ-тарды олар өздерінің редакциялық саясатын анықтауда дербес қалатындай етіп, қаржыландыруы тиіс. Атап айтқанда, қаржыландыру жүйесі мемлекеттің медиа-контентке ықпал ету және БАҚ қызметінің ағымдағы мәселелеріне араласу мүмкіндігіне әкеп соқпауы тиіс. Мемлекеттің жекеменшік БАҚ-тарды қаржыландыру міндеттеріне келер болсақ, онда ол плюрализмді қамтамасыз ету міндетінің логикалық салдары ретінде ғана қарастырылуы мүмкін.

6. БАҚ-ты реттеу нарықтық сұрапылға қарсы тұру мақсатында экономикалық қолдауды және плюрализмді сақтауды қамтитын мемлекеттерде экономикалық қолдау шараларының өзі жекелеген БАҚ-тардың негізсіз экономикалық пайда табуын болдырмау үшін объективті және ашық өлшемшарттар негізінде жүзеге асырылуы тиіс.

7. Қоғамдық телерадио хабарларын тарату өзінің қызметін коммерциялық пайда мүдделеріне бағындыра алмайды және бүкіл ел халқына қол жетімді болуы және орынды үйлесімділікте тепе-ақпараттық, білім беру, мәдени және ойын-сауық бағдарламаларын қамтуы тиіс. Бұл ретте қоғамдық телерадио хабарларын тарату редакциялық еркіндікті пайдалануға тиіс, ол үшін саяси немесе экономикалық тәуелділікті болдырмайтын барабар қаржыландыру көзделуі қажет. Бұл үшін, атап айтқанда, халықаралық құқық телерадио хабарларын таратушылардың өз қызметтерін ұзақ мерзімді жоспарлауы үшін жеткілікті қаржыландыруды қамтамасыз етуді ұсынады. Хабар тарату ұйымдарының редакторлық тәуелсіздік және институциялық дербестік қағидаттары тікелей нысанда, осы ұйымдардың қызметін регламенттейтін құқықтық базада бекіту қажет.

8. Халықаралық құқық қоғамдық БАҚ-ты қадағалау органдарын, сондай-ақ қоғамдағы барлық мүдделер мен көзқарастарды көрсету үшін айқын тетіктері арқылы плюралистік негізде қалыптастыруды ұсынады.

9. Халықаралық құқық мемлекеттерге бұқаралық ақпарат құралдары нарығының бір немесе бірнеше секторларында жеке коммерциялық компания немесе топ тарапынан болуы мүмкін ықпалды шектеу мақсатында заңнама арқылы БАҚ нарығының монополиялануына қарсы күресуді ұсынады. Бұл ретте тиісті іс-шараларды (монополияландырудың шекті мәндерін белгілеу, лицензиялық саясат, бәсекелестерді көтермелеу және т. б.) таңдау толығымен ұлттық биліктің қалауы бойынша жүргізіледі.

32

10. Плюрализмді, мәдени және тілдік алуан түрлілік пен ұлттық бірегейлікті қорғау мақсатында халықаралық құқық мемлекеттердің өндірістік әлеуеті және тілдік аудиториясы шектеулі БАҚ-тарға ерекше қолдау көрсетуіне кедергі келтірмейді. Бұл қағида ақпараттық дәуірде ұлттық өзіндік ерекшелікті сақтаудың қуатты құралы болуы мүмкін интернет-ресурстарға қатысты қолданылады.

11. Халықаралық құқық мемлекеттердің хабар тарату уақытының белгілі бір бөлігін отандық (өңірлік) өндіріс медиа-контенті үшін резервтеу арқылы қорғауға өздерінің ақпараттық кеңістіктерін қорғауына кедергі келтірмейді.

12. Халықаралық құқық ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуының ақпарат алу мен тарату құқығы, сондай-ақ жеке өмірінің, ар-намысының, қадір-қасиетінің және іскерлік беделінің құрметтелу құқығы сияқты жеке адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарына қауіп төндірмеуі тиіс екендігін негізге алады. Онлайн орта өздігінен жалпы қабылданған адам құқықтары мен бостандықтарын жоққа шығармайды.

13. Халықаралық құқық мемлекеттерге журналистік қоғамдастықтың (журналистерге арналған кәсіби әдеп кодекстері және бұқаралық ақпарат құралдары бойынша кеңестер) өзін-өзі реттеу тетіктерін, шамадан тыс мемлекеттік реттеуге тиімді балама ретінде қарастыра отырып, қарқынды пайдалануды ұсынады.

14. БАҚ қызметін мемлекеттік реттеудің негізі әділетті негізде қоғам мен журналистердің еркін ақпарат алу және тарату құқығын және ақпараттық қауіп салдарынан тәуекелге ұшырауы мүмкін бұқаралық мүдделерді – үшінші тұлғалардың құқықтары мен беделі, мемлекеттік қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп, денсаулық және адамгершілікті келістіру үшін мүдделер теңгерімі идеясы болуға тиіс. Бұл мүдделер теңгерімі мемлекеттік биліктің заң шығару қызметінде, сондай-ақ сот практикасында сақталуы тиіс.

33

3. Бұқаралық ақпарат құралдарын және телерадио хабарларын таратуды мемлекеттік

реттеу саласындағы шетелдік заңнаманы талдау

3.1. БельгияБельгияда БАҚ қызметін реттейтін негізгі заңнамалық актілер мыналар

болып табылады:-2009 жылғы 27 наурыздағы Радио және теледидар жөніндегі Фламанд

актісі;-2009 жылғы 5 ақпандағы Француз қоғамдастығы туралы заңмен

өзгертілген Француз қоғамдастығының 2003 жылғы 27 ақпандағы Аудиовизуалды медиа-қызметтер туралы заңы;

2005 жылғы 27 маусымдағы Аудиовизуалды медиа-қызметтер туралы заң;

-1986 жылы 27 маусымдағы Белгиялық неміс тілді қауымдастықта радио және телехабарлар тарату туралы заң;

-2003 жылғы 17 қаңтардағы Бельгиялық пошта және телекоммуникациялық сектор реттеушісінің мәртебесі туралы заң;

-2005 жылғы 7 сәуірдегі Барлау қызметтері мен қауіпсіздік қызметтерін қорғауға қатысты журналистика ақпарат көздерін қорғау туралы заң;

-2007 жылғы 19 сәуірдегі радиобағдарламалар қызметін тұтынушыларды қорғау туралы заң;

-1987 жылғы 13 шілдедегі Радио және теледидара арналған лицензия туралы заң;

-2016 жылғы 29 наурыздағы аудиовизуалды өнім үшін салық баспана режиміне қатысты Салық кодексінің 194-бабын өзгерту туралы заң;

-2018 жылғы 13 маусымдағы мемлекеттік сектор ұйымдарының интернет-сайттары мен ұялы қосымшаларының қол жетімділігі туралы заң;

-Журналист этикасы кодексі 1982 жылы (өзін-өзі реттеу тәртібінде).Бельгия Конституциясының 25-бабына сәйкес таратушылар үшін

жеңілдікті жауапкершілікті бөлу қағидалары белгіленеді: баспашы, типография немесе таратушы келесі екі жағдайда қудалауға жатқызылмайды: 1) автор белгілі және 2) Бельгияда тұрады.

Бұл ретте Кассациялық соттың 1981 жылғы 9 желтоқсандағы құқықтық позициясына сәйкес не телевизиялық бағдарламалар, не кабельдік хабар тарату баспа материалы арқылы пікір білдіру нысандары болып табылмайды, осыған байланысты Конституцияның 25-бабы оларға қолданылмайды.

Кассациялық соттың осы шешімінде сөз бостандығының конституциялық кепілдігінің мұндай реттеу немесе тыйым салу заң талаптарымен үйлесімді болатын кабельдік теледидардың хабарларында коммерциялық жарнаманы реттеу немесе оған тыйым салу қажеттігін жоймайтыны атап көрсетіледі.

34

Бельгия Конституциясы баспаға қатысы барлық сот процестері үшін қосымша жариялылық кепілдігін қамтиды: істі алқада қарау кезінде жабық отырыс туралы шешімді бірауыздан ғана қабылдануы мүмкін.

Бельгия заңнамасы «журналист» ұғымын өте кеңінен түсіндіреді: үнемі және тікелей редакциялаумен айналысатын, ақпаратты дайындайтын және бұқаралық ақпарат құралдары көпшілік мүддесінде арқылы тарататын жалданып немесе өз бетінше жұмыс істейтін кез келген тұлға журналист деп түсініледі.

Бельгиялық соттардың сот практикасына сәйкес сот «орны толмас зиянды» болдырмау үшін мүдделі тұлғалардың талап етуі бойынша қандай да бір телебағдарламаның трансляциясына тыйым салуға құқылы.

Кассациялық соттың 2000 жылғы 29 маусымдағы шешімінде (Конституциялық сот 2007 жылғы 7 мамырда растаған) қандай да жарияланымды таратуға тыйым салуды цензураға теңестіруге болмайды және егер жарияланым орын алған болса, заңды болып табылады.

Фландрияда радиостанциялар трансляция жүргізу үшін лицензия алуға тиіс (137-бап). Егер радио хабарларын тарату тек Интернет арқылы ғана жүргізілсе, олардың VRM -Vlaamse Regulator Voor De Media келісімі болуы тиіс (147-бап). 

VRM тәуелсіз реттеуші болып табылады. Телевизиялық хабар тарату компаниялары, егер олар өңірлік теледидар болып табылса ғана лицензия ала алады (166-бап), теледидар хабарларын тарату және радио хабарларын таратудың барлық басқа да түрлері үшін, сондай-ақ VRM-мен (161-бап), бірақ басқа шарт арқылы уағдаласу қажет. 3-бапта кәмелетке толмағандардың дене, ақыл-ойының немесе адамгершілік қасиеттерінің дамуына айтарлықтай әсер етуі мүмкін хабарларды таратуға болмайтындығы туралы айтылады. Аудиовизуалды қызметтердің редакторлары адамның қадір-қасиетін қорлайтын немесе кемсітушілікке, өшпенділік немесе зорлық-зомбылыққа арандатушылықты қамтитын немесе нацистік геноцидті немесе геноцидтің басқа да нысандарын терістеу, ақтау немесе мақұлдауға әкелетін хабарларды тарата алмайды. Бұдан өзге, негізгі бостандықтарға (Конституцияда немесе Адам құқықтары туралы еуропалық конвенцияда көрсетілген) қауіп төндіретін пікірлерді насихаттайтын немесе қалыптастыруды қолайлылық туғызатын бағдарламаларды тартуға болмайды. Сондай-ақ бұқараның сенгіштігін теріс пайдалануға тыйым салынады.

Француз радиосының, сондай-ақ оған белгіленген жиілікті (CSA-мен келісім қажет – conseil superieur de l ' audiovisuel) пайдалана отырып, хабарлар таратуға құқық беретін лицензиясы болуы тиіс.

Фламанд қоғамдастығындағы барлық қағидалардағы аудиовизуалды медианы сақтау үшін жауапкершілікті VRM және CSA көтереді. Атап айтқанда, олар жарнамаға, тұтынушыларды және кәмелетке толмағандарды қорғауға байланысты қағидалардың сақталуын бақылайды. Сондай-ақ, олар қақтығыстар орын алған жағдайда шешімдер қабылдауға жауапты болады.

35

CSA және VRM бельгиялық БАҚ нарығындағы бәсекелестікті белсенді түрде қадағалайды. Олар аудиовизуальдық хабарлар таратуды жүргізуге арналған лицензияны беру процесімен айналысады.

Неміс тілді қоғамдастықтың, сондай-ақ қоғамдық хабар тарату ұйымдары, де-BRF (Неміс тілді қоғамдастық орталығының бельгиялық радио және теледидары) бар. BRF телевизиялық сервисі күнделікті жаңалықтар бағдарламаларын таратады. Радиостанция тәулігіне 24 сағат хабарлар таратады. 

Қылмыстық кодекстің 443-449 және 561, 7-баптары диффамация және жеке адамды қорлау үшін жазаларды көздейді. 450-бапқа сәйкес, жеке тұлғаларға қарсы жасалған бұл бұзушылықтар жәбірленуші тараптың не егер бұл адам қайтыс болса, оның зайыбының, үшінші ұрпаққа дейін ұрпақтарының немесе заңды мұрагерлерінің шағымы негізінде ғана қудалануы мүмкін. Аталған кодекстің 275 және 276--баптары кәдімге соттардың мүшелерін қорлағаны үшін жазаларды көздейді.

Елде екі ірі тілдік қауымның (фламанд және валлон) болуына байланысты БАҚ-ты мемлекеттік қолдау жүйесі, сондай-ақ, екі бөлікке бөлінген.

Валлония-Брюссель федерациясы RTBF мемлекеттік франк тілді телерадиокомпаниясын қаржыландырады. Телерадиокомпанияның жыл сайынғы дотацияларының көлемі шамамен 300 млн. еуроны құрайды, бұл оның 80%-ға дейін шығыстарын жабады. Қалған қажетті қаражат – жарнамадан түсетін кірістер және демеушілік көмек.

Қаржыландыру арнайы орган – Conseil Superieur de l ' Audiovisuel (CSA) арқылы жүзеге асырылады.

Бұдан өзге, Валлония-Брюссель федерациясы бюджеті шамамен 1,4 млн. еуроны құрайтын Радиоға көмек қорын құрды. Қор қаражатынан радиостанцияларға хабар таратудың материалдық-техникалық базасын нығайту және жеке бағдарламалар өндірісі үшін субсидия бөлінеді.

Сондай-ақ, Валлония-Брюссель федерациясында Баспаға көмек көрсету орталығы құрылған, оған тиісті министрлік жетекшілік етеді. Орталық франко тілді баспа құралдарына қаржылық қолдау көрсетеді.

Фламанд секторында VRT мемлекеттік телеарнасы субсидия ретінде мемлекеттен шамамен 450 млн. еуро алады, бұл қаржыландыру үшін қажетті соманың 74%-ын құрайды. Қалған қаражатты VRT жарнама есебінен алады. Бюджет қаражатын бөлумен арнайы агенттік – Vlaamse Regulator voor de Media (VRM) айналысады.

Тәуелсіз БАҚ-қа келер болсақ, онда оларды айтарлықтай дәрежеде келісімшарттық жүйе арқылы мемлекет қаржыландырады: әр бес жыл сайын мемлекет келісімшарттар пакетін қалыптастырады, оларда көмекке үміткер басылымдарға қойылатын талаптар көрсетілген. Бұл жүйе алшақ түрде Қазақстанда қолданыстағы мемлекеттік тапсырыс жүйесін еске салады.

36

Бельгиялық БАҚ-қа көрсетілетін басқа да мемлекеттік көмек шараларының арасында, сондай-ақ газеттерді темір жол көлігімен тасымалдауға арналған жеңілдік тарифтерін атауға болады.

Ақпараттық саланың өзін-өзі реттеуі саласында 2014 жылы 28 қаңтардағы Электрондық коммуникацияларға қатысты сот қаулылары жөніндегі заңнаманы өзгерту туралы заң назар аудартады. Осы заңға сәйкес, тиісті қарым-қатынастар субъектілері арасында дау туған жағдайда, тараптар оны шешу тетігін өздері таңдауға құқылы: жалпы заң құзырындағы сотта немесе әдеп жөніндегі комиссияда (IBPT). Бұл екі органның да шешімдері Брюссель сотында апелляциялық қайта қарауға жатады.

2000 жылғы 11 қаңтарда Журналистика кеңесін бекітетін және оған БАҚ-тың өзін-өзі реттеуі саласындағы елеулі функцияларды берген заң қабылданды.

Ақпаратқа қол жеткізу құқығына келер болсақ, онда бельгиялық заң шығарушы 1993 жылғы 18 маусымдағы заңмен елдің Конституциясына ресми ақпаратқа қол жеткізу құқығына кепілдік беретін жаңа бапті енгізді.

3.2. Германия

Германияда БАҚ қызметін реттейтін негізгі заңнамалық актілер мыналар болып табылады:

-1976 жылғы 18 тамыздағы шағымдарды қарау жөніндегі комиссияға қатысты Неміс БАҚ істері жөніндегі кеңесі тәуелсіздігінің кепілдіктері туралы заң;

-1991 жылғы 31 тамыздағы біріккен Германиядағы теле-, радио хабарларын тарату жерлері туралы мемлекеттік шарт және оған қосымшалар:

4-бап «Радиоға және теледидарға салықтар бойынша федералдық шарт»;

5-бап «Радионы және теледидарды қаржыландыру бойынша федералдық шарт»;

-1992 жылғы 2 қаңтардағы радио хабарларын тарату салығынан босату үшін шарттары туралы нұсқама;

-Телекоммуникациялық қызметтер туралы Федерацияның 1997 жылғы 1 тамыздағы заңы (Teledienstegesetz);

-1997 жылғы 22 шілдедегі ақпараттық және коммуникациялық қызметтер туралы заң;

-жерлердің 1997 жылғы 20 қаңтардағы ақпараттық қызметтер туралы мемлекеттік шарты (Mediendienste-Staatsvertrag);

-екі жоғарыда аталған заңды ауыстырған 2007 жылғы телевизиялық медиа туралы заң (Telemediengesetz);

-1983 жылғы 9 маусымдағы (1985 жылғы 25 шілдедегі редакцияда) жас адамдар үшін қауіп төндіретін әдебиеттің таралуы туралы заң;

-Герман теледидарының Екінші бағдарламасын құру туралы мемлекеттік шарт;

37

-Федералдық конституциялық соттың көптеген шешімдері және т. б.

Германияның Негізгі заңына сәйкес ақпарат тарату еркіндігін теріс пайдалану тиісті тұлға осы құқықтан айырады. Айыру көлемі мен сипатын елдің Конституциялық соты айқындайды.

Халықтардың бейбіт қатар өмір сүруіне қарсы бағытталған кез келген іс-әрекеттер конституциялық емес деп жарияланады.

Пошталық қызмет және телекоммуникация мәселелері Федерацияның қарауына жатқызылған, яғни орталықтандырылған заңнамалық реттеуге жатады.

Германия Федералдық сотының 2013 жылғы 17 желтоқсандағы шешімінде мынадай құқықтық позиция бекітілген:

Кез-келген БАҚ өкілдері немесе мемлекеттік орган ақпаратты жариялауға дейін адамның жеке өмірінің қорғалу құқығы мен жұртшылық ақпарат алу құқығы арасындағы тепе-теңдікті орнатуы керек. Осылайша, тіпті мемлекеттік орган «құпия» ретінде санатқа жатқызған ресми есепті де артықшылық берілген ақпарат көзі деп санауға болмайды, өйткені ол қоғамдық құжаты болуға арналмаған.

Германияда БАҚ-тың қоғамды бұл адамдардың дербес деректерін атаумен жеке адамдар жасаған қылмыстар туралы хабардер ету құқығы, шектеулі. 2005 жылғы 15 қарашадағы (№ Vi ZR 286/04) өз шешімінде Федералдық сот өзінің прецедентті құқығын еске салды, оған сәйкес құқық бұзушының атын атай отырып, баспасөзде жариялаудың заңдылығын бағалау кезінде шешуші өлшемшарттар құқық бұзушылық сипаты мен күдіктінің жеке басы болып табылады. Қозғалған жеке адам неғұрлым танымал болса және ол неғұрлым елеулі құқық бұзушылық жасаса, тиісті жарияланымның заңды деп танылуының ықтималдығы соғұрлым көп.

Конституциялық соттың маңызды құқықтық позицияларының бірі – БАҚ тәуелсіздігі. Бұл қағидат цензураға классикалық тыйым салуға қарағанда әлдеқайда кең: ол, мысалы, мемлекетке өзі үшін қалаулы белгілі бір контентті субсидиялауға тыйым салады. Өз кезегінде, тәуелсіздік өздігінен маңызды емес, ал БАҚ-тың негізгі функциясы плюрализм үшін қажетті шарт.

Жерлердің БАҚ-ты реттеу саласында заң шығару мысалы жер парламенті 1965 ж. қабылдаған Гамбург жерінің баспа туралы заңы. Заңға 1980 және 1985 жж. түзетулер енгізілді.

Баспасөз бостандығы – заңның бірінші және ең маңызды қағидасы. Бұл ретте баспаның жай ғана еркін емес екендігі көрсетіледі: ол еркін демократиялық құқық тәртібіне қызмет етуге тиіс. Баспасөз бостандығы Германия Федеративтік Республикасының конституциясымен бұған рұқсат етілетін шамада ғана және – оның шеңберінде – осы заңмен шектелуі мүмкін.

Баспасөз бостандығына залал келтіруі мүмкін кез келген түрдегі төтенше шараларға тыйым салынатындығы көрсетіледі. Жалпы мемлекеттік сот ісін жүргізу жүйесі сияқты өкілеттіктерге ие баспасөз органдары үшін

38

арнайы сот ісін жүргізу сияқты міндетті мүшелікпен кәсіби баспасөз қауымдақтарына рұқсат етілмейді.

Заңының 4-параграфында мемлекеттік мекемелер, егер бұл баспасөздің өз қоғамдық міндеттерін орындау мақсаттарына қызмет етсе, баспасөз және радио/теледидар өкілдеріне ақпарат беруге міндетті делінген. Бұл ретте, егер: а) сол арқылы ағымдағы сот процесін жүргізу қиындатылуы немесе оған қауіп төндірілуі мүмкін; б) айыппұл өндіру процесі немесе тәртіптік процесс; в) тақырыпты құпия ұстау немесе қызметтік істерді жария етпеу туралы ұйғарым орын алған; г) егер сол арқылы мемлекеттің қорғауына үміткер басқа да қоғамдық немесе жеке мүдделерге залал келтірілетін жағдайларда ақпарат беруден бас тартылуы мүмкін 52.

Мемлекеттік мекемеге ақпаратты баспасөзге беруге тыйым салатын жалпы типтегі өкімдерге рұқсат етілмейтіндігі ерекше атап өтіледі. Мерзімді баспасөз басылымының баспагері мемлекеттік мекемелерден олардың ресми мәлімдемелерінің оған оның бәсекелестеріне қарағанда кешіктірілмей жеткізілуін талап ете алады.

Заң мемлекеттің БАҚ-қа қоятын талаптарын айқын тұжырымдайды. Алынған жаңалықтарды таратпас бұрын баспасөз бұл ретте мән-жайларға сәйкес келетін мұқияттылықты сақтай отырып, материалды оның шынайылығы мәніне, мазмұнын және шығу тегін тексеруге міндетті.

Заңда БАҚ-қа теріске шығаруларды орналастыру шарттары ерекше және барынша егжей-тегжейлі ескертілген. Мәселен, 11-параграфта мерзімді баспасөз басылымның жауапты редакторының және баспагерінің осы баспасөз басылымн орналастырылған пайымдаулармен қозғалған тұлғаның немесе мекеменің теріске шығаруын басып шығаруға міндетті екендігі атап өтілген. Бұл міндет онда осы пайымдау жарияланған мерзімді баспасөз басылымының жергілікті басылымдарына қатысты болады. Егер теріске шығару көлемі жағынан пайымдау мәтініне шамалас болмаса, теріске шығаруды басып шығару міндеті қолданылмайды. Егер теріске шығару пайымдаулары бар мәтіннің көлемінен аспайтын болса, онда ол шамалас деп саналады. Теріске шығару нақты деректермен шектелуге тиіс және қылмыстық жазаланатын мазмұнда болмауға тиіс. Теріске шығару жазбаша нысанда жасалуға және оған мүддесі қозғалған тұлға немесе оның сенімді өкілі қол қоюға тиіс. Теріске шығару жауапты редакторға немесе баспагерге пайымдаулары бар мәтін жарияланғаннан кейін үш күннен кешіктірмей берілген жағдайда ғана мүддесі қозғалған тұлға немесе оның өкілі теріске шығаруды жариялауды талап ете алады. Теріске шығару оны баспаға дайындаудың әлі аяқталмауы шартымен тікелей теріске шығаруды алғаннан кейінгі нөмірде жариялануға тиіс.

Теріске шығару баспасөз басылымының пайымдаулары бар мәтін орналасқан бөлігінде орналастырылуы және сол мәтін қарпімен басып шығарылуы тиіс. Теріске шығару қысқартусыз, қоспасыз жариялануы тиіс: ол оқырманнан редакцияға жолданатын хат ретінде ресімделуі тиіс. Егер пайымдаулары бар мәтін хабарландыру ретінде жарияланбаса, теріске

39

шығару жарияланымы тегін болады. Кімде-кім теріске шығару орналастырылған нөмірде теріске шығаруға байланысты өз пікірін айтса, фактілер туралы деректермен шектелуі тиіс.

Германияда мемлекет журналистердің жұмысын бақыламайды. Алайда, баспалардың басқарушылық редакциялық желілері және бизнес – пайда алуға бағытталған бұқаралық ақпарат құралдарының саясаты, сол журналистердің таңдауына және оқиғалардың жариялануына әсер етуі мүмкін. Бұқаралық ақпарат құралдарының қызметін реттейтін федералдық жерлердің заңдарын мынадай үш топқа біріктіруге болады:

– баспасөз туралы заңдар;– бұқаралық – құқықтық теле-, радиокомпанияларды ұйымдастыру

туралы заңдар;– жеке теле-, радиокомпаниялардың құқықтарын реттейтін заңдар.Федералдық жерлер бірнеше мемлекеттік шарттарды жасасу арқылы

электрондық бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты құқықтық нормаларды біріздендіруге қол жеткізді.

Редакторлардың ақпарат көздерін көрсетпеуге құқығы бар. Ешкім оларды ақпарат жаршыларын және көздерін ашуға мәжбүрлей алмайды. Газеттің немесе журналдың таралымын тәркілеу үшін сот шешімі қажет. Газетті шығаруға тек қана Федералдық конституциялық сот, егер ол оны конституцияға қайшы деп тапса, тыйым мүмкін. Федералды президенті оның атынан мемлекет басшылары, үкімет мүшелері және парламент депутаттары бұқаралық ақпарат құралдарымен қарым-қатынастарда ерекше мәртебеге ие емес. Баспасөз туралы заңдар пікір білдіру және сыни бағалау үшін жауапкершілікті көздемейді. Сотта қорғану құқығы жала жабу және фактілерді бұрмалау жағдайларында ғана қолданылады.

Жерлердің телерадио хабарларын тарату туралы заңдары және радио туралы шарттар жария– құқықтық телекомпаниялар мен радиостанциялардың құрылымын, ұйымдастырылуын және қаржыландырылуын реттейді. Олардың қадағалау кеңестеріне қоғамның ықпалын қамтамасыз ететін барлық маңызды жұртшылық топтарының және қоғамдық ұйымдардың өкілдері кіреді. Олар лауазымға тағайындау және бағдарламаларды жасау кезінде партиялық–саяси бейтараптың туралы қам жасауы тиіс. Саяси партиялардың өкілдері үнемі азшылық топты құрайды. Алайда, негіз қалаушы шешімдер қабылданатын жағдайда, мысалы, интенданттар (бас директорлар) сайлау өтетін кезде, саяси практикада осы шешімдерді қабылдайтын адамдарға ықпал ету әрекеттері жеткілікті болады.

Жария – құқықтық және жекеше радиостанциялар мен телевизиялық компаниялар арасындағы қажырлы заңдық қарама-қайшылықтардан кейін Федералдық конституциялық сот 1986 жылы «дуалды» телерадио хабарларын тарату жүйесін қолдап пікір білдірді. Ол жария– құқықтық радиостанциялар мен телекомпанияларға «негізгі ақпаратпен жабдықтау» міндетін жүктеді және оларға жұмыс істеуге және дамуға кепілдіктер берді. Жерлердің бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңдары, жалпы алғанда, он

40

бес БАҚ істері бойынша жер ведомстволарына – мемлекетке тәуелсіз жария құқық субъектілеріне жеке телерадио компанияларға қуатты ықпал етуге мүмкіндік береді. Олар жеке телерадио компанияларды тіркеу туралы шешімдер қабылдайды, хабар тарату жиіліктері мен кабельдік арналарды бөледі және бағдарламалық директивалардың сақталуын бақылайды.

1991 жылғы Мемлекеттік шарттың § 10-да қоғамдық телерадио хабарларын тарату қаржыландыру жазылған.

Бұл ретте, қоғамдық телерадио хабарларын таратуды қаржыландыру мәселесі бойынша Германия Конституциялық Соты қаржыландырудың ең қолайлы нысаны алымдар болып табылады деп шешті. Өзінің келесі шешімдерінің бірінде Конституциялық Сот радио және телеқабылдағыштарды пайдаланғаны үшін төлемақы мөлшерлерін белгілеу жер биліктерінің қарауында болмауы тиіс, өйткені қолданыстағы жүйе жерлердің медиалық котент мазмұнына әсер етпейтіндігіне жеткілікті кепілдік бермейді деп қаулы етті.

Сондықтан, 2013 жылдан бастап қабылдағыш құрылғылардың болуына байланысты емес, әрбір пәтерден міндетті төлем туралы жаңа ереже күшіне енді. Пәтерде тұратын адамдардың саны төлем сомасына (ай сайын 17,98 еуро) әсер етпейді. Заңды тұлғалар үшін ай сайынғы төлем сомасы қызметкерлердің санын негізге ала отырып есептеледі. Ол айына 5,83 (штатта 1-8 адам) еуродан 3150 (20 мыңнан астам адам) еуроға дейін құбылады. Жоғарылату коэффициенттері автокөлік компаниялар мен қонақ үйлер үшін, төмендету коэффициенттері – әлеуметтік мекемелер үшін қолданылады.

Мемлекеттік шарттың § 10-да қоғамдық-құқықтық телерадио хабарларын таратуды қаржыландыру туралы жазылған. Негізгі табыс көзі — бұл оны пайдалану үшін салынатын салық, оның мөлшері федералдық деңгейде белгіленеді. Бұл барлық қоғамдық-құқықтық ТРК үшін ортақ қағидаттың өкілді билік органдары бекітетін және тиісті үкіметтер орындайтын федералдық немесе жергілікті бюджеттерден (Германияда — жер) емес, теле және радиоқабылдағыштардың иесі төлейтін радио және теледидарға арнайы енгізілген салық арқылы қаржыландыру болып табылатындығын білдіреді. Ол жеке шотта жиналатын арнайы ақыны енгізеді, одан ҚҚ ТРК қызметін қаржыландыру жүзеге асырылады. Бұл салық, салық төлеуші мәртебесіне ие барлық азаматтар төлейтін жалпы салықтан ерекшеленеді.

Абоненттік төлемақыны бастапқыда Федералдық пошта жинаған, ал қазіргі уақытта - арнайы орган - Салықтарды өндіріп алу орталығы (ГеЦ -GEZ/ Gebuehreneinzugszentrale) жинайды. Ол жария-құқықтық құқық қабілеті жоқ әкімшілік бірлестік мәртебесіне ие. ГеЦ Германияның барлық жер ҚҚ ТРК, АРД пен ЦДФ қолдайды. ГеЦ өзге де міндеттермен қатар телерадио хабарларын тарату салықтарын алуға және оларды телерадио хабарларын таратушы мекемелер бойынша бөлуге тиіс. ГеЦ телерадиоқабылдағыштарды ұстаушылардан (абоненттер) есепке қою және есептен шығару хабарламалар қабылдайды, салықтарды өзгерту және қабылдау қызметтерін, түсімдерді

41

бақылау, радио хабарларын тарату салықтарын өндіріп алу, қайтару жөніндегі іс-шараларды дайындауды қоса алғанда, абоненттердің қолма-қол ақшасын басқарады.

§ 12-ге сәйкес, ТРК қаржылық жағдайын тексеру (екі жылда бір рет) қажеттілігі айқындалған. Шығыстарды, қаржыландыруды ұлғайтуға қажеттілік сияқты, теле- және радио салықтары жөніндегі арнайы комиссия (KEF) тексереді.

Радио және теледидарға салынатын салықтың нақты шамасын екі жылда кем дегенде бір рет анықталатын қоғамдық-құқықтық радио және теледидардың «қаржылық қажеттілігін» негізге ала отырып, заң шығарушы айқындайды. Қаржылық қажеттілікті анықтау мынадай факторларға негізделген:

-барлық ҚҚ ТРК бағдарламаларының Мемлекеттік шартқа сәйкес бәсекеге қабілетті жай-күйін қолдау қажеттілігі;

-жер заңдарында рұқсат етілген жаңа бағдарламаларды қамтамасыз ету;-жаңа радио- және телевизиялық техниканы пайдалану қажеттілігі; -бағалардың жалпы деңгейі, оның ішінде және бұқаралық

коммуникациялар саласында; -рұқсат етілген ҚҚ ТРК жарнамадан түскен табыстарының және өзге де

табыстарының жай-күйі.Радиоға және теледидарға салынатын салық негізгі радио хабарларын

тарату салығы мен қосымша телевизиялық салықтан тұрады. Әрбір радио және теледидар тұтынушы радио және теледидар қабылдау үшін жарамды өзінің әрбір аппаратына негізгі радио хабарларын тарату салығын және теледидарды қабылдау үшін жарамды қосымша аппаратының болғанына, тиісінше, қосымша телевизиялық салық төлеуге міндетті. Тұтынушыда радио және теледидар қабылдау үшін жарамды аппаратының болу кезеңінің басталуы және аяқталуы дереу тиісті жер ҚҚ ТРК-да тіркелуі тиіс. 2005 ж. 1 сәуірден бастап, салықтар келесі мөлшерде белгіленді:

—негізгі радио хабарларын тарату салығы — 5,32 еуро; —қосымша телевизиялық салық — 11,51 еуро.Мұндай сұлбаның болуына байланысты Германияда қоғамдық

теледидар коммерциялық немесе нарықтық конъюнктураға өте төмен дәрежеде тәуелді. Жарнама қоғамдық арналарға елеулі кірістер әкелмейді, өйткені олар үшін демалыс және мереке күндері жарнамаға мүлдем, жұмыс күндері – сағаттан 20-дан кейін тыйым салынған.

Бағдарламалық саясат біріккен Германиядағы Радио және теледидар жөніндегі мемлекеттік шартта айқындалатын ортақ нұсқамаларға негізделеді және рұқсат етілмейтін хабарларға (соғысты дәріптеу, порнография, балалардың немесе жастардың адамгершілігіне елеулі зиян келтіруге қабілетті хабарлар, сондай-ақ нәсілдік өшпенділікті ушықтыратын немесе адамдар қарсы қатыгездік немесе өзге де адамшылыққа жат зорлық-зомбылықты көрсететін хабарлар) және еуропалық өнімнің хабар таратуын

42

регламенттеуге (хабар тарату уақытының негізгі бөлігі еуропалық шығармаларға беру ұйғарылады) қатысты болады.

Балалардың немесе жастардың дене, рухани немесе жан-сезімінің игілігіне залал келтіруге қабілетті хабарлардың таратылу құқығы жоқ. Бұған ТРК немесе бағдарламаны дайындаушы бұл бағдарламаны балалардың және белгілі бір жастағы жастардың қарай алмауы (тыңдай алмауы) үшін шаралар қабылдауы мүмкін болатын жағдайлар жатпайды.

Ақылы теледидарға келер болсақ, ақылы ТД операторлары өз желілерінде федералды қоғамдық теледидардың (ARD және ZDF өндірісі) 10 арнасын, сондай-ақ ARD-ға кіретін кем дегенде, бір жер арнасын ретрансляциялауға міндетті.

Германияға БАҚ өзін-өзі реттеуінің қаржы негіздерінің заң жүзінде бекітілуі тән. Мәселен, жоғарыда көрсетілген алымның жалпы сомасының 2 %-ы жерлердің БАҚ жөніндегі кеңестерінің есебінен түседі, бұл олардың қызметінің тәуелсіздігіне және объективтілігіне кепілдік береді.

Германияда БАҚ-ты монополияландыруға қарсы күрес саласында, егер бұқаралық ақпарат құралдары нарығының субъектілерін біріктіру кезінде жаңа компанияның жиынтық жылдық айналымы 12,5 млн. еуроны құрайтын болса, мұндай мәмілеге Картельдер істері жөніндегі федералдық ведомствоның келісімін сұрату қажет екендігі туралы норма заң жүзінде бекітілген.

Ресми нұсқамаларға сәйкес, телебағдарламалардың айтарлықтай бөлігін неміс тілді және еуропалық кеңістік қауымдастықтарының өз өнімдерінен және тапсырысты өнімдерінен қалыптастыру ұсынылады.

Телевизиялық контентті қалыптастыруға қатысты басқа да талап мемлекеттің әр түрлі санаттағы –жаңалықтар, танымдық, ойын-сауық және т. б. бағдарламаларды көрсетуге міндетті квоталарды белгілеуде.

3.3. КанадаКанадада БАҚ туралы біріздендірілген заңнама жоқ. Ақпарат алу және

таратудың сол немесе өзге де мәселелері келесі нормативтік актілермен реттеледі:

-Канада Адам құқықтары жөніндегі актісі;-1968 жылғы телерадио хабарларын тарату туралы заң (Broadcasting

Act);-радиобайланыс туралы заң;-бәсекелестік туралы заң;-»Ақпаратқа қол жеткізу туралы» федералдық заң;-2006 ж. федералдық есеп берушілік туралы заң (Federal Accountability

Act)- Канада Қызметтік құпия туралы заңы-жеке өмірге қол сұғылмаушылық туралы заң (PrivacyAct).Сонымен бірге, канадалық медианарық америкалық БАҚ тарапынан

көріп отырған елеулі қысымға байланысты Канада заңнамасы өз бұқаралық

43

ақпарат құралдарын және олар өндіретін өнімді елеулі қолдау шараларын көздейді.

Атап айтқанда, заңнама өз өнімін өндіруге міндеттейді: радио мен теледидарда квота жүйесі қолданыста, оған сәйкес телеарналар және радиостанциялар тарататын материалдардың шамамен 30-35 пайызы канадалық өндірісте болуға тиіс. Мысалы, коммерциялық хабар тарату саясатына сәйкес радио канадалық өндіріс музыкасының 30-35 %-ын құрауы тиіс.

Жыл сайын Canada Broadcasting Corporation ірі мемлекеттік телерадиокорпорациясы мемлекеттен шамамен 1,5 млрд. доллар алады. Олардың ішінен CBC шамамен 60 %-ын ағылшын тілді телехабарларды, 40 %-ын франко тілді телехабарларды таратуға жұмсайды. Қаражатты ағылшын тілді және франко тілді радиобағдарламалар арасында бөлу кезінде осы пропорция (188 және сәйкесінше 138 млн. доллар) сақталады.

БАҚ-ты мемлекеттік қолдау мәселелерімен Канадалық радио- және теле хабарлар тарату және телекоммуникациялар жөніндегі комиссия (CRTC) және Канадалық мерзімді басылымдар қоры сияқты органдар айналысады.

Бәсекелестікті қолдау үшін Канада үкіметі нарықтағы ең жоғары рұқсат етілген үлесті айқындай отырып, БАҚ саласындағы меншік құқығын шектеді. БАҚ біріктіру (қосып алу) бойынша ірі мәмілелер болған жағдайда үкімет Біріккен тексеру туралы заңның негізінде, егер оны қалыптастыру қоғамға зиян келтіруі мүмкін болса, монополияның қалыптасуына кедергі келтіруге құқылы.

Ақпаратқа қол жеткізуге қатысты, Канадада ақпаратқа қол жеткізу мәселелері бойынша лауазымы комиссар, ал 2004 жылдан бастап – Ақпаратқа қол жеткізу, жеке сипаттағы мәліметтерді қорғау және әдеп жөніндегі парламенттік комитет құрылды.

3.4. ФинляндияФинляндияда БАҚ қызметін реттейтін негізгі заңнамалық актілер

мыналар болып табылады:-телерадио хабарларын тарату туралы және телерадио қоры туралы заң

(1999);-1993 жылғы радио хабарларын тарату туралы заң;-радио туралы заң (2002);-ресми органдардың қызметінің жария сипаты туралы заң;-баспасөз бостандығы туралы акт (Баспасөз бостандығы туралы заңды

алмастырды – painovapauslaki, tryckfrihetslagen; № 1/1919 заң);-ерсі жарияланымдардың алдын алу туралы заң;-салықтық ақпараттың қоғамдық жария етілуі және құпиялылығы

туралы заң;-журналистердің әдеп кодексі («Журналистерге арналған

басқарушылық қағидаттары»).

44

Финляндия Конституциясы заңнамалық актілермен шектелуі мүмкін ақпаратты тарату еркіндігін жариялайды. Азаматтарға кез келген жария ақпаратқа қол жеткізуге кепілдік беріледі.

Қылмыстық Кодекс жала жабу ұғымын (оның қайтыс болған адамның мекенжайы) қамтиды, 2014 жылға дейін ол үшін балама жаза – айыппұл немесе түрмеге қамау көзделіп келді. 2014 жылдан бастап – тек қана айыппұл салынады.

Финляндияда 1994 жылдан бастап әлемдегі ең тиімді баспа БАҚ мемлекеттік қолдау жүйелерінің бірі заң жүзінде бекітілді. Мәселен, жан басына шаққанда фин баспа БАҚ-тарына мемлекеттік дотациялар Еуропадағы ең үлкен болып табылады және жылына 130 еуроға жетеді. Финляндия баспа БАҚ субсидиялардың мынадай үш түрін алады:

-нысаналы үкіметтік гранттар нысанында;-парламентке сайланған саяси партиялардың органдары ретінде;-мәдени бағыттағы басылым ретінде.Партиялық газеттерге тікелей дотациялар фин Парламентіне тиісті

партиядан сайланған депутаттардың санына байланысты төленеді.Бұдан өзге, мемлекет тасымалдауға және таратуға арналған

шығыстарды өтей отырып, жаппай барлық газеттерге жазылуды субсидиялайды.

Жеке көмек жүйесі ауыр экономикалық жағдайда қалған газеттер мен журналдар үшін көзделген: олар айналымнан салықтан босатуға және жеңілдікпен қарыз алуға сенім артуға құқылы.

Мынадай шектеулер де бар: таралымы 15000 данаға жетпейтін газеттердің (2008/389-жарлық, 5-тармақ) ғана мемлекеттік субсидияларды алуға құқығы бар. Бұдан өзге, дотациялардың ең жоғары көлемі газеттің пайдалану шығындарының 40%-ынан аспауы тиіс.

2012 жылға дейін фин баспа БАҚ-тары қосылған құн салығынан толық босатылады. 2012 жылдан бастап, олар ҚҚС-ты 9%-ды құрайтын жеңілдікті мөлшерлеме бойынша төлейді.

Соңғы жылдары Финляндияда баспасөз басылымдарына мемлекеттік субсидиялардың жалпы сомасының тұрақты төмендеу үрдісі байқалуда.

Финляндияда қоғамдық теледидар коммерциялық арналардан тіркелген аударымдарды – олардың жарнамалық кірістерінің пайызын алады. Осылайша, коммерциялық теледидар жарнамалық қызметі, сондай-ақ заң жүзінде шектелген ішінара қоғамдық теледидарды қамтиды.

Заңсыз интернет-контент үшін жауапкершілікті бөлу саласындағы Финляндияның тәжірибесі көрекі. 2002 жылы фин билігі Еуропада алғашқылардың бірі болып заң жүзінде олар беретін онлайнды контент үшін интернет-провайдерлердің жауапкершілігін жүктеу мүмкіндігін белгіледі.

Жақында фин билігі бірінші кезекте ресейлік БАҚ-та орналастырылған шетелдік ақпараттық фейктерге қарсы институциялық күресті бастады: бұл үшін Финляндияда әр түрлі министрліктер мен ведомстволардың өкілдерінен тұрған арнайы жұмыс тобы құрылды.

45

Ақпаратқа қол жеткізу саласында Конституцияның 12-бабы қолданыста, ол бойынша егер тек қана олардың жариялануы сенімді себептерге байланысты құқықтық актімен шектелмесе, билік органдарының қарауындағы құжаттар мен жазбалар жалпыға қолжетімді болып табылады. Әркімнің жария құжаттар мен жазбаларға қол жеткізуге құқығы бар.

Финляндия – онда жеке адамдар туралы салықтық ақпарат жария қол жеткізу заң жүзінде бекітілген 7 еуропалық елдердің бірі.

«Салықтық ақпараттың қоғамдық жария етілуі және құпиялылығы туралы» заңның 5-бөліміне сәйкес салық органдарында сақталатын жеке тұлғалар туралы мынадай ақпарат барлық қалаушылар үшін қол жетімді болып табылады:

-салық салынатын өндірістік пайда;-капиталдан түсетін табыс және салық салынатын меншік;-муниципалдық салық салуда салық салынатын кіріс;-табыс және салық салынатын таза активтер, муниципалдық салық

және салықтар мен берешектердің жалпы жиынтығы;-ұсталған салықтың жалпы сомасы;-дебеттелетін сома немесе салық жылы ішінде өтелетін сома.Заңнама БАҚ-қа журналистік мақсаттарда дербес деректерді өңдеуге

және таратуға рұқсат береді, бұл салық органдары дереқорының ашықтығымен үйлесімділікте құқықтық шиеленістерге әкеліп соқты (АҚЕС Satakunnan Markkinaporssi Oy and Satamedia v Oy ісі жөніндегі Үлкен Палатасының қаулы. Finland).

Финляндияда ақпаратқа қол жеткізуге қатысты нормалардың ырықтандырылғанын, бірақ оны таратуға қатысты, өте қатал екенін айтуға болады. Құжаттың қоғамдық игілікте болуы, ол көпшілікке қол жетімді деген мағынада автоматты түрде егер мұндай ақпарат адамның жеке өміріне қатысты болса, мұндай құжатта қамтылған ақпаратты жариялау заңды болар еді дегенді білдірмейді (Парламентке үкіметтік билль ОЛ 184/1999 vp., 32-б). Осылайша, мысалы, ашық сот хаттамаларына қол жетімділік мұндай ақпаратқа қол жеткізген адам үшін, егер мұндай жариялау немесе тарату мүдделі тұлғалардың жеке өміріне қол сұғылмаушылық құқығына араласуға айналса, оны одан әрі басып шығару немесе таратуды заңды етпейді. (Парламентке үкіметтік билль ОЛ 13/2006 vp., 15-б).

Фин заңнамасы егер ол мүддесі қозғалған адамдрадың тек қана жеке өмірінің аспектілері қозғаса, ақпаратты тарату (тіпті шынайы) еркіндігін айтарлықтай тарылтады. Финляндияның Қылмыстық Кодексіне сәйкес БАҚ-ты заңсыз пайдалана отырып немесе басқа да ұқсас түрде басқа адамның жеке өмірін басқа адамға нұқсан келтіретіндей немесе жан-дүниесін күйзелтетіндей көрсететін ақпаратты, жалақорлықты немесе суретті жария тарататын немесе бұл адамға мін тағатын адам жеке абыройға зиян келтіргені үшін кінәлі деп танылуға тиіс. Алайда, іс-әрекеттер, егер олар басқа адамды кәсіби немесе қоғамдық ретінде бағалаумен байланысты болса және бұл

46

қоғамдық маңызды мақсатқа қол жеткізу үшін қажет болса, жеке адамның абыройына зиян келтіретін ретінде қарастырылуы тиіс.

ЕО ішкі шекараларынан тысқары жерлерде цифрлық контентті беру туралы ЕО қаулысы 2017 жылғы шілдеде күшіне енді және оны қолдану 2018 жылғы сәуірде басталады. Тасымалдылық ЕО азаматының үйде немесе ЕО басқа елдеріндегі оның уақытша тұрғылықты жерінде қолжетімді онлайн-контентті бақылай алатынын білдіреді.

C Morella және Netflix сияқты ақылы контент-қызметтер барлық ЕО елдерінде уақытша болған кезде пайдалану үшін өз қызметтерін ұсынуға тиіс. Yle сияқты тегін қызметтерді көрсетушілер, өз кезегінде, олардың бұл мүмкіндікті ұсынып, ұсынбайтындығын шешуі мүмкін. Yle 2018 жылы ЕО үшін Финляндияда Yle Arena ашуды шешті.

БАҚ қызметін өзін-өзі реттеуі Финляндияның БАҚ істері жөніндегі кеңесінің қолында шоғырланған: Finnish Centre for Media Education and Audiovisual Media.

Финляндияның Журналистер одағы (Suomen Journalistiliitto, Finlands Journalistförbundry) өзін-өзі реттеуді ынталандыру мақсатында журналистерге арналған нұсқаулықты (Journalistinohjeet, Journalistreglerna) таратады. Жаңа нұсқаулық 2005 жылы күшіне енді, онда қоғамдық материалдарды жариялаған кезде жеке өмірді қорғау қажеттілігін назардан тыс қалдыруға болмайды, деп атап көрсетілген. Ақпараттың қоғамдық сипаты міндетті түрде оның жариялануы мүмкін екенін білдірмейді. Кәмелетке толмағандарға қатысты тақырыптарды талқылау барысында ерекше сақтық таныту керек (30-бап). Сотталушының жеке басын көрсететін аты-жөні, фотосуреті немесе басқа да фактілер, егер тек қана оның жағдайын немесе құқық бұзушылық сипатын ескере отырып, мұны әділетсіз деп есептеуге негіз жоқ болса, жариялануы мүмкін. Кәмелетке толмаған немесе жауапкершіліктен босатылған адамға қатысты ақпаратты шектеулі түрде ашу керек (31-бап). Журналист ол тек күдікті болған немесе оларға тек айып тағылған жағдайларда, адамның жеке басын сәйкестендіруге әкеп соғуы мүмкін ақпаратты таратуға жол бермеуі тиіс (32-бап).

БАҚ істері жөніндегі кеңес (Julkisensananneuvosto, Opinions nämnden för massmedier) 1968 жылы бұқаралық коммуникация саласындағы баспагерлер мен журналистер құрған өзін-өзі реттеу органы болып табылады. Оның мақсаты дұрыс кәсіби практиканы түсіндіруде және сөз мен жарияланымдар бостандығын қорғауда, ол, соның ішінде «жеке өмір» ұғымының мазмұнына және криминалдық репортаждарда есімдерді жария етуге бағытталған бірқатар қарарлар мен мәлімдемелер шығарды.

1981 жылғы өтініште БАҚ істері жөніндегі кеңес, басқалардың қатарында, жеке адамды қорғаудың басты қағидасына сәйкес криминалдық репортажда адамның атын хабарлау, тек қана егер бұл елеулі қоғамдық мүддеге байланысты жасалса, ақталғанын атап өтеді. Журналист бір жағынан қатысты адамның өзіне, сондай-ақ оның отбасы мен жақындарына келтірілуі

47

мүмкін зиянды саралай отырып, әрбір нақты жағдайда мұндай жария ету мүмкіндігін және екінші жағынан қоғамның мүддесінде есімді жария етудің маңыздылығын қарастыруға міндетті. Бұған қоса, Кеңестің пікірінше, жасалған құқық бұзушылықтың мән-жайларын, қатаңдығын немесе ерекше сипатын ауырлататын оны жасаған адамның жеке басын ашу үшін жеткіліксіз. Заң бұзушылық, алайда, көптеген қоғамдық назарды аударта алады, бұл есімнің жариялануы үшін негіз болуы мүмкін. Ақырында, Кеңес есімді қорғау көзқарасы тұрғысынан адамдарды үш топқа бөлді: (1) саяси, экономикалық немесе әкімшілік билікке ие адамдар; (2) өзге де, мысалы, ойын-сауық, спорт, өнер немесе ғылым саласындағы танымал адамдар; және (3) қатардағы азаматтар. Кеңес есімді қорғау дәрежесінің 1-топ үшін барынша төмен, 3-топ үшін барынша жоғары екенін атап өтті.

3.5. Франция.Францияда БАҚ қызмет және ақпаратты таратуды реттейтін негізгі

заңнамалық актілер мыналар болып табылады:-Францияның баспасөз бостандығы туралы заң (1881);-журналист мәртебесі туралы заң (1935);-баспасөз кәсіпорындарының қаржылық плюрализмі мен

жариялылығын қамтамасыз ету және шоғырлануды шектеу туралы заң (1984);

-коммуникация бостандығы туралы заң (1986); -баспасөздің құқықтық жағдайының реформасы туралы заң (1986);-Коммуникациялық кодекс (Хабарламалар және электрондық

коммуникация кодексі, 1992);-Француз телекоммуникациялар туралы заңы (French

Telecommunications Act 26.07.96 № 96-596);-2004 жылғы 21 маусымдағы № 2004-575 цифрлық экономикаға сенім

туралы заң;-2004 жылғы 9 шілдедегі № 2004-669 электрондық коммуникациялар

мен аудиовизуалды коммуникациялық қызметтер туралы заң;-Интернетте шығармаларды таратуға және қорғауға жәрдем беру

туралы заң (28 наурыз, 2009 жыл)- «Баспасөзге мемлекеттік көмек жүйесінің реформасы және

Стратегиялық баспасөзді дамыту қорын құру туралы» -декрет («Журналь оффисьель», 15.04.2012 ж.);

-2013 жылғы 17 шілдедегі қоғамдық хабар таратудың тәуелсіздігіне қатысты өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң;

-2013 жылғы 31 қазандағы қоғамдық телерадио хабарларын тарату тәуелсіздігінің мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң

-2016 жылғы 6 қазандағы бұқаралық ақпарат құралдарында бостандық, тәуелсіздік және плюрализмді нығайту туралы заң;

48

-2018 жылғы 3 шілдедегі ақпаратпен айла-шарғы жасауға қарсы күрес туралы заң

2018 жылғы 3 шілдеде Ұлттық Ассамблея жеделдетілген рәсім тәртібімен ақпаратпен айла-шарғы жасауға қарсы күрес туралы Заңды қабылдады, оның негізгі ережелері мынаған саяды:

-сайлауға дейін үш ай ішінде барлық ірі онлайн-ресурстар жаңалықтар контентін ілгерілетуге ақы төлейтін тұлғалардың есімдерін жариялауға тиіс;

-осы мерзімде жаппай, қасақана немесе автоматты түрде таратылатын және алдағы дауыс берудің шынайылығына әсер етуі мүмкін жалған ақпарат таратылған жағдайда, сот тиісті тұлғаларға цифрлық экономикаға сенім туралы заңнамада көзделген шараларды алдын-ала ұйғаруға құқылы;

-жоғары аудиовизуалды Кеңес жалған ақпарат таратушы деп танылатын кез келген ресурсқа келісім жасасудан бас тартуға (не бір жақты тәртіппен келісімді бұзуға) құқылы, бұл ретте осы ресурсты бағалау үшін Кеңес осы ресурстың бақылаушы немесе еншілес кәсіпорындары тарататын ақпаратты пайдалануға құқылы;

-жоғары аудиовизуалды Кеңес, егер қандай да бір ресурс арқылы шетелдік мемлекет немесе осы мемлекеттің ықпалымен дауыс берудің шынайылығына ықпал етуі мүмкін жалған ақпаратты әдейі таратып отырғанын анықтаса, осы бұзушылықты болдырмау немесе тоқтату мақсатында дауыс беру аяқталғанға дейін электрондық хабарландырудың кез келген тәсілімен бұл қызметтің таралуын тоқтата тұруды талап етуге құқылы;

-онлайн-тұғырнаманың операторлары қоғамдық тәртіпті бұзуы немесе дауыс берудің шынайылығын өзгертуі мүмкін жалған ақпаратты таратуға қарсы күрес жөніндегі шараларды жүзеге асырады: олар өз пайдаланушыларына, соның ішінде үшінші тарап қаржыландыратын контенттен мұндай жалған ақпарат туралы хабарлауға мүмкіндік беретін оңай қолжетімді және көрінетін құрылғыны қалыптастырады;

-білім беру бағдарламалары қолда бар ақпаратты сындарды талдау бойынша даярлықты қамтитын болады.

2004 жылғы 9 шілдеде Францияда № 2004-669 электрондық коммуникациялар мен аудиовизуалды коммуникациялық қызметтер туралы заңы қабылданды. Заң жобасына түсіндірме жазбаға сәйкес оның мәтіні үш негізгі қағидаттың айналасында құрылды:

1. Телекоммуникациялар мен аудиовизуалды құралдар арасындағы конвергенция

Телекоммуникациялық және аудиовизуалды БАҚ жақындасуды ескеру үшін нормативтік база барлық телекоммуникациялық желілер мен электрондық коммуникацияларға – осы желілерде ұсынылатын телекоммуникациялық және контент-қызметтерге топтастырылған, алайда, жекелеген режимдердің мәні болып қалатын радио және теледидар трансляциясы үшін пайдаланылатын желілер үшін үйлестірілетін болады.

49

Заң жобасы бұл конвергенцияны толық ескереді. Осы мақсатта электрондық коммуникация желілерінің анықтамасы енгізіледі. Бұл анықтама барлық желілерді қамтиды: тіркелген немесе мобильді телекоммуникациялық желілер, кабельдік желілер, жерүсті және спутниктік хабар тарату желілері. Алайда, бұл бірегей анықтама, әсіресе, Жоғары аудиовизуалды кеңестің (CSA) жиіліктерді бөлуі үшін радио және телевизиялық қызметтердің жерүсті радио хабарларын тарату нақты режимін қолдауға мүмкіндік береді.

2. Жаңартылған құрылымда CSA және ART жүргізетін регламентЖоба аудиовизуалды және телекоммуникациялық секторларды

реттеуші органдар үшін осы өзгерістердің салдарларын пайдаланады. Телекоммуникациялар жөніндегі реттеуші орган (АРТ) желілердің экономикалық реттеушісі, сондай-ақ осы желілерді пайдаланатын контенттік емес қызметтері болады. Тұтынушылардың мүддесінде тиімді бәсекелестікті қамтамасыз ету үшін бірнеше ережелер оның шешімдерінің тиімділігін арттыруға бағытталған. Аудиовизуалды құралдар жоғарғы кеңесі радионы және теледидарды реттеу жөніндегі өкілеттіктерді жүзеге асыру кезінде оның құзыреттілігінің олардың тарату (жиілік, кабель, спутник, ADSL, Интернет) тәсіліне қарамастан, осы қызметтермен расталғанын көретін болады.

3. Бәсекелестік бостандығы режиміБұрын белгілі бір қызмет түрлері (қоғамдық желілерді құру, халыққа

телефон қызметін ұсыну, кабельдік желілер) үшін талап етілген жеке рұқсаттарды жою нарықтағы үлкен серпінділікке әкеледі. Рұқсаттар Телекоммуникацияларды реттеу басқармасына декларация тапсыру қарапайым рәсімімен ауыстырылады. Неғұрлым жалпы тұрғысынан электрондық коммуникациялар операторларының міндеттемелері бәсекелестік нарық жағдайын байланысты әлсіретіледі немесе тіпті жойлады. Көптеген өзгерістер аудиовизуалды қағидаларға, атап айтқанда, кабельдік теледидарды бөлу цифрлық жерүсті теледидарына мүмкіндік ұсыну мүдделерінде енгізілді. Үкіметті орталықсыздандыру саясаты шеңберінде жергілікті теледидарды дамыту оларға қолданылатын қағидаларды жеңілдетумен және жергілікті билік органдарының мұндай арналарды құруға шектеулердің күшін жоюмен ынталандырылады. 

Француз тілін қорғау шеңберінде Аудиовизуалды құралдар жоғары кеңесінің құзыреті оған барлық эфирлерде және жарнамада француз тілінің пайдаланылуын ерекше бақылау құқығын қолданатын әр түрлі нормаларды негізге алады. Бұл міндеттемелер олардың бастапқы нұсқасындағы кинематографиялық және аудиовизуалды туындыларды қоспағанда, аудиовизуалды байланыс және қызметтер ұйымдарына қатысты.

Бұдан өзге, заң шет тілінде шығарылған белгілі бір шығармалардың, бағдарламалар мен жарнамалық роликтер үшін шығаруды көздейді.

50

France Télévisions, Radio France мен France Médias Monde ерекшеліктерінде, сондай-ақ осыған байланысты ережелер қамтылады. Жеке телевизиялық компаниялар үшін олардың келісімдеріне неғұрлым икемді міндеттемелер енгізілген.

Радио- және телевизиялық байланыстың сипаты ауызша стильді болжайтынын және жазбаша тілді баяндайтын мүмкіндіктерді ақтайтынын сезіне отырып, CSA аудиовизуалды шығармаларда француз тілін пайдалануға қатысты 2005 жылғы 18 қаңтардағы № 2005-2 ұсынымды қабылдады.

2009 жылғы 28 сәуірде Францияда Интернетте шығармаларды тарату және қорғауға жәрдемдесу туралы заң қабылданды, ол Интернетте пайдаланушылар мен провайдерлердің авторлық құқықтарын бұзғаны үшін санкциялар жүйесін енгізді. Мысалы, егер шығарылған ескертуден кейін пайдаланушы жыл ішінде авторлық және басқа аралас құқықтарды бұзса, ол 1 жылға дейінгі мерзімге Интернетке қол жеткізу қызметтерінен ажыратылуы мүмкін, бұл ретте осы оның уақытта басқа да жеткізушілермен шарт жасаса алмауы үшін оның деректері ұлттық тізілімге енгізіледі.

Бұл заң сервиске бірқатар заңнамалық артықшылықтарға үміткер болуға мүмкіндік беретін «онлайн-қызмет» ұғымын енгізеді.

Француз заңнамасы оған болжам нысанында пікірлерді қоса алғанда, диффамацияны едәуір кең түрде анықтайды. Жауапкершілік азаматтық және қылмыстық (бас бостандығынан айыруға дейін) болуы мүмкін, бұл ретте бұқаралық ақпарат құралының бас редакторы және баспагері бірінші кезекте жауапты болады.

БАҚ саласындағы француз заңнамасы елеулі дәрежеде бұқаралық ақпарат құралдарына олардың еркін пікір алмасуына арналған жария алаң функцияларын орындау үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз етуге бағдарланған. Осы мақсатта француз заңнамасы БАҚ мемлекеттік қолдау шараларын және олардың бір қолда шектен тыс шоғырлануына қарсы іс-қимыл шараларын көздейді

Плюрализмді сақтау үшін 1974 жылы Францияда ақпараттық күнделікті басылымдарға мемлекеттік субсидиялар құрылды. Оларды арнайы мемлекеттік қорлар береді. Олардың арасында: француз баспасөзінің шетелде таралуына көмек қоры, екі жарнамадан түсетін табысы аз басылымдарға (ұлттық, күн сайынғы және күн сайынғы өңірлік газеттер үшін), арнайы көмек қоры, баспасөзді үйге жеткізу қызметін дамыту қоры, мультимедианы дамытуға көмек қоры.

1982 жылдан бастап француз үкіметі, егер мынадай шарттар сақталса, жалпы және саяси ақпарат газеттеріне көмек көрсетеді:

-газет француз тілінде басып шығарылады;-газеттің таралымы 250000 данадан аз;

51

-газетке жазылу 150000 данадан кемді құрайды;-жарнамадан түсетін табыс газеттің жалпы табысының 25%-ынан

аспайды.Аудиовизуалды БАҚ-тарға тікелей көмек Франция Мәдениет

министрлігінің бүкіл бюджетінің шамамен 50%-ын құрайды.2014 жылға арналған бюджетке сәйкес мемлекеттің баспа баспасөзге

арналған шығыстары 257071514 (миллиард ширегінен астам) еуроны, аудиовизуалды және радиоқұрылғыға – 141662529 еуроны құрады. 2018 жылға арналған бюджетте «баспасөз және БАҚ» бабы бойынша шығындар 283951939 еуроны құрады.

Сонымен бірге, баспасөзге мемлекеттік көмек мынадай салықтық жеңілдіктерді қамтиды: егер ҚҚС жалпы Франция бойынша 20% болса, онда БАҚ үшін ол тек 2,1%-ды құрайды. Француздық журналистер, сондай-ақ жеке салық төлеушілер ретінде жеңілдікті салық салуды пайдаланады: қазіргі уақытта салық салынбайтын сома (салықтық шегерім) олар үшін жыл сайын 7650 еуроны құрайды.

Францияда отандық БАҚ-ты қолдаудың дербес шарасы ретінде мемлекеттік жарнаманы қарастыруға болады. Әңгіме, негізінен үкіметтік ақпарат қызметі ұйымдастыратын және оларды таратуға елдің барлық тұрғындары мүдделі болатыне ортақ мүддедегі мемлекеттік ақпараттық науқандар туралы болып отыр.

Сайып келгенде, мемлекет баспасөз басылымын жеткізуді дотациялайды – бюджеттен бұған жыл сайын 300 млн. еуро бөлінеді.

Бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы монополизмге қарсы күрес туралы айтар болсақ, 1986 жылдан бастап Францияда, егер бір субъект өзіне тиесілі кабельдік телевидениемен 30 млн. адам немесе оған тиесілі эфирлік ТД-мен 4 млн. адамды қамти алатын жағдайда болса, оған хабар таратуға рұқсаттар беру шектеулі болады. Әр түрлі кезеңдерде Францияда бір адамға эфирлік теледидардың ұлттық бағдарламасына рұқсаты бар топ капиталының төрттен бірінен астамын бақылауға тыйым салынды.

Қолданыстағы заңның 11-бабы, егер адам немесе тұлғалар тобы (жеке немесе заңды) жалпы таралымы Франциядағы барлық осындай басылымдар жиынтық тиражының 30%-ынан асатын күн сайынғы газетке тікелей немесе жанама бақылауды иеленсе, мамандандырылмаған БАҚ сатып алу немесе бақылауды заңсыз деп хабарлайды. Мұндай нәтижеге алып келетін кез келген байланыс жарамсыз болады. 11-бапты бұзғаны үшін, сондай-ақ қылмыстық жауапкершілік көзделген.

Бұдан өзге, француз заңнамасы арнайы протекционистік шараларымен өз медиа-нарығын сыртқы қысымнан қорғайды: үкіметтің өкіміне сәйкес француз БАҚ нарығы материалдарының кемінде 60%-ы Еуропалық одақта өндірілуге тиіс. Сондай-ақ, Францияда ұлттық телеөнім трансляциясына арналған квота бар: барлық арналар кемінде 50% француз бағдарламаларын көрсетуге, радиостанциялар кемінде 40 % француз орындаушыларының шығармаларын таратуға міндетті. Теледидардағы фильмдер мен

52

сериалдардың кемінде 60%-ы ЕО-да өндірілуге тиіс және кемінде 40%-ы француз тіліндегі түпнұсқада жасалуы тиіс.

2013 жылғы 31 қазанда Францияда Қоғамдық телерадио хабарларын тарату тәуелсіздігінің мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң қабылданды. Оның негізгі ережелері:

-Жоғары аудиовизуалдық кеңестің парламенттік құралымын белгілеу;- «теледидар» деген термин «теледидар немесе аудиовизуалды

бұқаралық ақпарат құралдары» деген терминмен ауыстырылады;-France Televisions компаниясының, Radio France компаниясының және

Францияның сыртқы аудиовизуалды ресімдеу үшін жауапты компаниясының президенттерін Аудиовизуалды құралдарыының жоғары кеңесі бес жылға тағайындайды;

-телевизиялық қызметтер нарығына айтарлықтай әсер етуі мүмкін кез келген келісім Жоғары аудиовизуалды кеңестің талқылауына жатады.

2016 жылғы 6 қазанда Францияда Бұқаралық ақпарат құралдарында бостандық, тәуелсіздік және плюрализмді нығайту туралы заң қабылданды. Бұл заңның негізгі ережелері:

-кез келген журналистің кез келген қысымнан бас тартуға, оның көздерін жариялаудан бас тартуға және нысаны немесе мазмұны оның келісімінсіз немесе оның еркінен тыс өзгертілген мақалаға, бағдарламаға қол қоюдан бас тартуға құқығы бар. Ол оның компаниясының әдеп кодексіне сәйкес оның баспа компаниясы қалыптастырған оның кәсіби сенімділігіне қайшы келетін акт қабылдауға мәжбүр етілмейді;

-журналистік көздердің құпиялығы тікелей немесе жанама түрде тек ерекше жағдайларда ғана және тек қана егер бұл бұзушылық не алдын алумен не қылмыстың жолын кесумен жеке адамға қарсы қылмыстың, қылмыс құрамының алдын алумен ақталған жағдайда ғана бұзылуы мүмкін және жеті жылдан кем емес мерзімге бас бостандығынан айырумен жазаланады;

-барлық ұлттық хабар таратушыларда ақпараттың және бағдарламалардың адалдығы, тәуелсіздігі және плюрализмі жөніндегі комитет құрылуы тиіс;

-француз тілінде ұсынылатын жерүсті радио- немесе телевизиялық қызметке рұқсат акционерлік капиталының немесе құқықтарын 20%-дан астамын тікелей немесе жанама түрде шетелдік азаматтығы бар адамдар ұстап қалатын компанияға берілмейді;

-жыл сайын баспа компаниясы оқырмандарды немесе Интернет пайдаланушыларын хабардар етуге немесе онлайн-баспасөз қызметін 5%-дан асатын немесе оған тең үлестері бар қандай да бір жеке немесе заңды тұлғаның және оның басқарушы органдарының иелік етуі жағдайында оның капиталының құрамына қатысты барлық ақпаратты ұсынуға тиіс;

53

-салықтарды азайту төлемдер эксклюзивті жарғылық объектісі баспа компаниясының жарғылық капиталдағы үлесін сатып алу болып табылатын компанияның пайдасына жүргізілген кезде ұсынылады.

Франциядағы БАҚ өзін-өзі реттеу жүйесі мемлекетпен өте тығыз ықпалдастырылған. Жекелеген жария функциялар CSA (Жоғарғы аудиовизуалды кеңесі), Баспасөзге арналған сандық инновациялар қоры (Fonds pour l ' innovation numérique de la presse, FINP) сияқты органдар және басқа да құрылымдар орындайды.

3.6. ШвецияШвецияда БАҚ-ты мемлекеттік реттеу мынадай заңнамалық актілерге

негізделген:-Баспасөз бостандығы (құрамдас бөлігі швед Конституциясы) туралы

акт;-1991 жылғы тұжырымдардың бостандығы туралы негізгі заң;-Баспасөзді жыл сайынғы субсидиялау туралы заң;-Радио мен теледидар туралы заң (1996);-хабар таратушы компаниялар мен үкімет арасындағы құқықтық

келісім;-Журналистік этика кодексі (1994)

БАҚ қызметін мемлекеттік реттеу оған келесі органдар бағынатын Швеция Мәдениет министрлігі жүзеге асырады:

-Швед саңырауларға арналған теледидар комитеті-Швед телерадио хабарларын тарату жөніндегі комиссиясы-Швед радио және теледидар жөніндегі агенттігі-Швед БАҚ-тағы зорлық-зомбылық мәселелері жөніндегі кеңесі.Швед Үкіметінің сайтындағы ресми ақпаратқа сәйкес БАҚ

саласындағы саясат еркін пікір қалыптастыру, еркін пікір алмасу үшін жағдай жасау және әр түрлі құбылыстар мен қоғамдағы қызметті зерделеу үшін нақты мүмкіндіктер беру болып табылады. Медиа-саясат фильмдер, күнделікті баспасөз, радио және теледидарды, сондай-ақ балалар мен жастарды бұқаралық ақпарат құралдарының әсерінен қорғауды қамтиды.

Плюрализм және мәдени сан алуандықты қамтамасыз ету шеңберінде швед билігі БАҚ шоғырландыру мәселелерін реттеуге ұмтылады. 1999 жылдың өзінде Бұқаралық ақпарат құралдарын шоғырландыру жөніндегі комитет швед медиа-кәсіпорындарында меншік және биліктің шоғырлануына қарсы іс-қимылды қолдады, бұл заңнамада көрініс тапты.

Швецияда Сөз және баспасөз бостандығы туралы заң 1766 жылы қабылданды. 1974 жылы риксдаг бұл заңның жаңа редакциясын қабылдады. Кейбір өзгерістер мен толықтырулар заңға 1983 жылы енгізілді.

Заңының бірінші тарауы «баспасөз бостандығы» ұғымының мазмұнын анықтайды, ол әрбір швед азаматының қандай да бір билігі бар немесе өзге

54

де мемлекеттік орган алдын-ала белгілеген кедергілерсіз шығармаларды басып шығару, шығармалардың мазмұны үшін тек заңда белгіленген сотқа тартылу және сәйкесінше олардың мазмұны жалпыға ортақ хабардарлық талаптарын шектей алмайтын қоғамдық тыныштықты қорғау мақсатында қабылданған заңға анық қайшы келетін жағдайдан басқа өзге де жағдайларда, жазаланбау құқығы деп түсініледі.

Неғұрлым тиімді швед заңнамасы баспа БАҚ мемлекеттік қолдауды реттейді, оларға бірқатар шарттар болған кезде тікелей мемлекеттік дотациялар беріледі. Мұндай шарттарға мыналар жатады:

-газет өз нарығының кемінде 50 %-ын қамтиды және оның кемінде 2000 жазылушылары бар;

-дотациялар редакциялық материалдарды құруға бағытталуы тиіс;-газет жалпы мазмұндағы ақпаратты қамтуы тиіс (яғни тар шеңберде

мамандандырылған);-материалдардың көп бөлігі швед тілінде шығуы тиіс;-газеттің шығу мерзімділігі аптасына бір реттен аз болмауы тиіс.Баспасөзге берілетін дотациялар дәстүрлі түрде мынадай үш топқа —

өндірісті қолдауға, басылымды дамытуға және таратуға бөлінді; олардың ішінде қаражаттың ең көп үлесі әрқашан өндіріске арналған шығындарға, ең азы – басылымды дамытумен байланысты шығындарға жатқызылды.

Дотацияларға арналған құралдар – бұл мемлекет алатын газеттерде жарнамаға салынатын салық: осы салықтың сомасы демеуқаржы төлемдерінің мөлшерін айқындайды.

Бұдан өзге, Швецияда арнайы дотацияларды жаңадан құрылып жатқан басылымдар алады.

Газет өндірісін техникалық жаңғырту бойынша жобаларды қолдау үшін құрылған баспасөз қоры газеттерге тиімді шарттармен несиелер береді.

Швед газеттеріне қосылған құн салығын төлеу кезінде жеңілдіктер беріледі, сондай-ақ олар үшін пошта тарифтері төмендетілді.

Мемлекет нарықтық бәсекені қолдайды, нарықты ырықтандыру -жағдайларында БАҚ-тың барлық салаларында капиталды ірілендіру үшін заңдық шектеулер жасайды: мәселен, хабар таратуға лицензия алу үшін жеке жергілікті радиостанциялар өз бағдарламаларын шығаруы тиіс; мемлекеттік субсидиялар шағын газеттерді банкроттықтан құтқарады; міндетті абоненттік төлем аудитория үшін күресте коммерциялық хабар таратудың елеулі қарсыласы болып қалатын қоғамдық телерадио хабарларын таратуды қаржыландырады.

Электрондық коммуникация нарығындағы бәсекелестікті ынталандыру және Электрондық коммуникация заңының орындалуын бақылау Пошта және телекоммуникациялар басқармасына жүктелген.

2002 ж. бастап Швеция Скандинавияның баспа бизнесі үшін ең тартымды елі деп ессептеледі: бұл газеттерге, журналдар мен кітаптарға ҚҚС мөлшерлемесінің — 25-тен 6%-ға дейін күрт төмендеуіне байланысты, бұл Солтүстік Еуропаның басқа елдеріне қарағанда бірнеше

55

есе төмен, онда баспа саласындағы қосылған құн салығы 8-ден 25%-ға дейін құрайды.

Алайда, жағдайды жарнаманың кейбір түрлеріне жеке салықтың болуы қиындатады: мәселен, бүгінде радио және ТД-дағы жарнамаға, сондай-ақ директ-жарнамаға арнайы салық салынбайды, бұл ретте таңертеңгілік газетке жарнамалық қосымшаға салық мөлшерлемесі 4%-ды, журналындағы жарнама жолағына — 11%-ды құрайды.

Сөз бостандығын теріс мақсатта пайдаланғаны үшін жауапкершілік туралы швед заңнамасы, бірінші кезекте журналист емес, баспагер жауапқа тартылатындай етіп, қалыптастырылған. Баспагерді сотқа тарту тарту мүмкін болмаған жағдайда, басылым иесі, кейін типография немесе таратушы тартылады.

Бұдан өзге, журналистердің мүдделерін қорғаудың қосымша тетігі БАҚ қатысуымен шиеленісті жағдайларды қарауға уәкілетті баспасөз омбудсмен лауазымы болып табылады.

БАҚ қызметін өзін-өзі реттеу элементтерін Баспасөзге мемлекеттік субсидиялар жөніндегі кеңес, Көру қабілеті нашар адамдарға арналған аудиогазеттер жөніндегі кеңес, Телерадио хабарларын тарату басқармасы, Телерадио хабарларын тарату жөніндегі бақылау комиссиясы және т.б. Соңғы орган – өзінің белгілі бір бағдарламалармен келіспеушілігін білдіруге немесе сот талап қоюларына балама бола отырып, хабар эфирге шыққаннан кейін тыңдаушылардың шағымдарын қарауға уәкілетті хабар тарату жөніндегі комиссия.

Швед радио және теледидар агенттігі заң жүзінде хабар таратушы БАҚ-тарды реттейтін мемлекеттік органы болып табылады. Органның Директорын үкіметі тағайындайды және оның атқарушы өкілеттіктері болады. Үкімет тағайындаған Байқаушы кеңес Органының қызметін бақылайды, себебі Швециядағы бұқаралық ақпарат құралдары алаңында оның күш-жігері қыруар. Орган радио бағдарламаларға лицензиялар береді және Радио және теледидар туралы Заң ережелерінің негізінде трансляцияға қатысатындардың барлығын тіркейді. Ол кабельді-хабар таратушы компанияларды бекітеді және үкіметке цифрлық жерүсті теледидарға лицензияларды тарату керектігіне қатысты ұсыныстар енгізеді.

Швед телерадио хабарларын тарату жөніндегі комиссиясы хабар таратушы БАҚ туралы заңдардың орындалуына жауапты тағы бір үкіметтік агенттік болып табылады. Бұл комиссия радио және теледидар саласындағы саясаттың сақталуы үшін ерекше жауапты болады.Телевизиялық және радио хабарлар заңды жүзінде 1991 жылғы Пікір білдіру бостандығы туралы негізгі заңмен, сондай-ақ 1996 жылғы Радио және теледидар туралы заңмен және басқа да тиісті заңдармен реттеледі. Комиссия трансляцияны реттейтін осы заңдардың орындалуы үшін және хабар таратушыларға үкімет берген лицензиялармен бағдарламаның мазмұнын қарайды. Жұртшылыққа қызмет көрсететін барлық швед телевизиялық және радио хабарлары, жергілікті, аймақтық немесе ұлттық трансляциялауды қоса алғанда, реттеледі. Бұл

56

комиссия, сондай-ақ, комиссия Швецияда қолданылатын жерсерік арқылы шетелдік көздері тарататын бағдарламаларды да қарайды. Бұл хабарлар Еуропалық одаққа мүше елдер қабылдаған қағидалармен реттеледі. Комиссия азаматтардың шағымдарына жауап ретінде бағдарламалауды жиі қарайды. Шағым түсіру үшін ешқандай ақы алынбайды, бірақ өтініш беруші сәйкестендіру ақпаратын ұсынуға тиіс. Кейде Комиссия директоры бағларлама шолуларына бастамашылық етеді. Бұдан өзге, бұл комиссия Швеция теледидар мен радио хабарлары саласындағы зерттеулерді жүргізеді және хабарлайды. Комиссия азаматтардың шағымдарына жауап ретінде бағдарламалауды жиі қарайды.

Ресми құжаттарға (offenlighetsprincipen) ашық қол жеткізу қағидатының Швецияда екі жүз жылдан астам тарихы бар және ол швед демократиясының негізгі мәселерінің бірі болып табылады. Оның басты ерекшеліктерінің бірі – ол әркімнің мемлекеттік органдар шығарған ресми құжаттардың мазмұнымен танысу және ол туралы хабардар болу конституциялық құқығы болып табылады. Бұл қағидат қоғам мен БАҚ-қа мемлекет, муниципалитеттер және мемлекеттік сектордың басқа да бөліктерін бақылауды жүзеге асыруға мүмкіндік береді, ол, өз кезегінде, еркін пікір және идеялар алмасуға және қоғамдық істерді тиімді басқаруға ықпал етеді (үкіметтік билль 1975/76:160). Ресми құжаттарға ашық қол жеткізу қағидаты Баспасөз бостандығы туралы заңның 2-тарауында, 1 және 12-бөлімдерінде қамтылады. Осылайша, әрбір швед азаматына еркін пікір алмасуды және ақпараттың қолжетімділігін көтермелеу үшін ресми құжаттарға еркін қол жеткізу құқығы берілген.

3.7. ЭстонияЭстонияда БАҚ қызметі едәуір дәрежеде қайта реттелген (баспа БАҚ

туралы арнайы заңы жоқ), осы саладағы негізгі заң актілері мыналар болып табылады:

-2000 жылғы жария ақпарат туралы заң;-2004 жылғы ақпараттық қоғамның қызметтері туралы заң;-2011 жылғы медиа-қызметтер туралы заң (Meediateenuste seadus);-1999 жылғы сәйкестендіру құжаты туралы заң;-2007 жылғы Эстон ұлттық хабар тарату туралы заң.

2011 жылғы медиа-қызметтер туралы заң телевизия және радио қызметтерін көрсетушілерді, кем дегенде, аптасына алты күн, өздерінің жаңалық бағдарламаларын тарату үшін бағдарламаның күнделікті контентінің кемінде бес пайызын резервтеуге міндеттейді.

Телевизиялық қызметтерді көрсетушілер эфир уақытының кемінде 10%-ын (оған жаңалықтар, спорт, телешоу жарнама кірмейді) өзі шығарған хабарлар үшін бөлуге міндетті.

57

Прайм-таймда (19.00 мен 23.00 аралығындағы кезеңде) телевизиялық қызметтерді көрсетуші өзі шығарған бағдарламалардың кем дегенде 50 %-ын ұсынуға тиіс.

Эфир уақытының жыл сайынғы көлемінде жеткізушілер еуропалық өндірістің кемінде 51% аудиовизуалды шығармаларды таратуға міндетті. Бұдан өзге, телебағдарламаларды жылдық көлемінің 10%-ысоңғы 5 жыл ішінде соы телевизиялық қызметтерді көрсетушінің тәуелсіз өндірушілері жасауы тиіс.

Бұл талаптар тақырыптық хабар таратуға (музыка, спорт, кино және т. б.). маманданған жеткізушінің негізді сұрау салуы негізінде лицензия жағдайларда алынып тасталуы мүмкін.

Шетелдік телерадиоарналар, сондай-ақ Еуропада шығарылған контент өндірісіне және қолжетімділігін ықпал етуге тиіс. Бұл үшін олар келесіні жүзеге асыруға тиіс:

1) еуропалық жұмыстарды жүргізу үшін қаржылық қолдау көрсету, жұмыстарға жазылу немесе хабар тарату жұмыстарына құқықтарды сатып алу;

2) олардың шығу тегі елімен және аяқтау жылымен бағдарламалар каталогында соңғы бес жыл ішінде аяқталған жұмыстарды қоса алғанда, еуропалық жұмыстарды жарыққа шығару; 

3) олардың өз өндірісінің сипаттамаларынан және бағдарламалар каталогында олардың аяқталу күніне сәйкес келетін жұмыстарды бөлу.

Барлық аталған талаптарды сақтау туралы ақпаратты жеткізушілер әр жылдың 15 ақпанына дейін мемлекетке беруге міндетті.

Заң медиа-қызметтерді көрсету лицензия беруден бас тарту үшін лицензия алушының үстем жағдайының қаупі және бәсекелестік үшін кедергілер жасау сияқты негіздемені көздейді.

Эстон билігінің бюджеттік саясатына сәйкес елдегі саяси жағдайларға қарамастан, мемлекет жыл сайын бюджетінің 1 %-ын ақпараттық қоғам құруға жұмсайды.

Нәтижесінде Эстония әлемде бірінші болып өз азаматтарына парламентті интернет арқылы сайлауға мүмкіндік берді, әлемдегі алғашқы электронды халық санағын өткізді және әлемде бірінші болып шетелдіктерге өзінің цифрлық азаматтығын ұсынды.

Балаларды электрондық сервистерді пайдалануға eKool жүйесі үйретеді, онда барлық белгілер, үй тапсырмалары, сабаққа қатысу туралы мәліметтер сақталады. Осының арқасында Эстонияда халықтың жан басына шаққанда ең көп стартаптар шоғыраланған деген көзқарас бар.

Мемлекет азаматтық қоғамды ақпараттың таратылуын бақылауға белсенді түрде тартады, оның мысалы «Vihjeliin» («Шұғыл желі») сервисі болуы мүмкін. Жобаны, сондай-ақ Эстон балаларды қорғау одағы іске асырды. Осы сервистің көмегімен Интернет қолданушы мазмұны зиянды немесе заңсыз сайттар мен материалдарда туралы ақпаратты құқық қорғау

58

органдарына бере алады. Ақпарат аты-жөнін көрсетпей беріледі, өтінішті жөнелткен адамның деректері сақталмайды.

2015 жылғы маусымда АҚЕС келесі іс бойынша қаулы шығарды Delfi AS v. Estonia, онда эстондық билігінің үшінші тұлғалар. қалдырған қорлаушы пікірлер үшін коммерциялық интернет-ресурс иесіне айыппұл салғанын заңды деп мойындады.

Эстон бұқаралық ақпарат құралдарының өзін-өзі реттеуі сол немесе өзге де жарияланымдарға шағымдарды қарауға уәкілеттік берілген Баспасөз мәселелері жөніндегі кеңес арқылы жүзеге асырылады. Іс жүзінде Эстонияда баспасөз жөніндегі екі кеңес құрылды: біріншісі Эстон журналистер одағына, екіншісі – Эстония газеттерінің қауымдастығына сүйенеді.

Эстония Республикасы (Eesti Vabariigi) Конституциясының 44-бабының 1-тармағында әркімнің жалпыға ортақ пайдалану үшін таратылатын ақпаратты еркін алуға құқығы бар, деп бекітілген.

«Жария ақпарат туралы» Заңда (Avaliku teabe seadus) жария міндеттерді орындау барысында алынатын немесе қалыптастырылатын ақпараттың бағалау шарттары мен рәсімі көзделген. Ақпараттық сұрау ауызша немесе жазбаша нысанда (13-бап) жүзеге асырылуы мүмкін, ал мұндай ақпараттың иесі, кейбір жағдайларды қоспағанда, ақпаратты сұратып отырған тұлға көрсеткен тәсілімен (17-бап) сұрауды орындауға тиіс.

2008 ж. 1 тамызда күшіне енген «Күзетпен ұстау туралы» Заңның (Vangistusseadus) 31-1-бабы нормативтік актілер мен сот шешімдерінің ресми дерекқорларына рұқсат берген (түзеу мекемесі қызметкерінің бақылауымен) түзеу мекемесінің әкімшілігі осы мақсат үшін арнайы белгілеген компьютерлердегі жұмысты қоспағанда, қамалушыға Интернетті пайдалануға тыйым салынатындығын белгілейді.

3.8. Оңтүстік КореяБАҚ қызметін, ақпаратты алуды және таратуды мемлекеттік реттеу

Оңтүстік Кореяда мына заңнамалық актілер арқылы жүзеге асырылады:-Интернет-мекенжайларды басқару туралы заң (Law on Internet Address

Management);-Интернет-контентті сүзгілеу туралы жарлық (Internet Content Filtering

Ordinance);-телекоммуникациялық бизнес туралы заң (Telecommunications

Business Act);-мерзімді басылым туралы заң (Periodicals Act);-хабар тарату туралы біріктірілген заңы (Integrated Broadcast Act);-»Ақпараттық қауіпсіздік туралы» заң (National Security Act);-»Компьютерлік желілерді жеткізу және пайдалану туралы» заң;«Компьютерлік желіні таратуды және қолдануды ынталандыру

туралы» заң;- «Ақпараттық технологияларды дамытуды ынталандыру туралы» заң;

59

-»Мемлекеттік мекемелердің ақпаратты ашуы туралы» заң (Act on Disclosure of Information by Public Agencies);

-»Электрондық үкіметі туралы» заң (2001)-»Электрондық коммерция туралы» негіздемелік заң-»Корея Республикасын ұлттық ақпараттандыру туралы» негіздемелік

заң (2009)-хабар тарату байланыстарын дамыту жөніндегі негіздемелік қызмет

туралы заң;-ақпараттық-коммуникациялық желілерді пайдалануға және ақпаратты

қорғауға жәрдемдесу туралы заң-»Дербес деректер туралы» заң (2011) -газеттерді ілгерілету туралы заң (2015 ж. қараша)-Giga Korea бағдарламасы -смарт-ұлт бағдарламасы-u-KOREA Master Plan' IT 839 Strategy бағдарламасы-телехабар тарату кодексі және т. б.

Басқа да алдыңғы қатарлы АТӨ шығыс азиялық елдері сияқты Оңтүстік Корея үшін де стратегиялық жоспарлаудағы апостериорлық тәсіл тән. Бұл дегеніміз, барлық үкіметтік бағдарламалар мен жоспарлар алдын-ала жүргізілген ауқымды ғылыми зерттеулерге негізделеді. Корея Республикасы жасайтын кезекті даму парадигмасына көшу осындай зерттеулерге негізделген. Жаңа парадигмадағы оңтүстік кореялық ғалымдардың зерттеулері мемлекеттік стратегияны әзірлеуге және көптеген адамдарға утопиялық болып көрінген жаңа қоғам идеяларын практикалық іске асыруға алып келді.

Корей билігінің ақпараттық саладағы саясатының негізгі бағыттары:-кросс-тұғырнамалық медианың қарқынды дамуы; -елдің қоғамдық-саяси өмірінің барлық салаларын жаппай

медиаландыру; -медиа және коммуникациялар саласындағы жеке бастамалар және

стартаптарды мемлекеттік қолдау.«Хабар тарату байланыстарын дамыту жөніндегі негіздемелік қызмет

туралы» заңға сәйкес Ғылым, АКТ және болашақты жоспарлау министрі мен Корей байланыс комиссиясы радио хабарларын тарату байланысы арқылы азаматтардың әл-ауқатын жақсарту және коммуникацияның хабар таратуын бірқалыпты дамыту үшін хабар тарату коммуникацияларының бас жоспарын жасайды және жария түрде хабарлайды.

Газеттерді ілгерілету туралы заңның 32-бабына сәйкес Кореяда қорлары Баспасөзді көтермелеу қорына негізделген Корей баспасөз қоры құрылды, бұл ретте мемлекет Корей баспасөз қорына жарналар салуы немесе бюджеттік шектеулер шеңберінде субсидиялар ұсынуы мүмкін. Өз кезегінде, Баспасөзді көтермелеу қоры келесі қаржы ресурстарынан толықтырылады:

1. Үкімет жарналары;

60

2. Басқа да қорлардан аударылған ақшалай қаражат;3. Жеке және заңды тұлғалардан түскен жарналар мен

қайырмалдықтар;4. Баспасөзді көтермелеу қорының қызметінен алынған кірістер;5. Президент Жарлығымен көзделген басқа да кірістер.Қор жинаған қаражат корей баспасөзін қаржылай қолдауға жұмсалады.

Үкімет радио хабарларын таратуды контент өндірісінде көмек көрсетумен, оның бөлу құрылымын жақсартумен және оның ұтымды пайдаланылуын ынталандыруме байланысты мәселелерді қоса алғанда, хабар тарату коммуникацияларының контентін ілгерілету жөніндегі жоспарды әзірлейді және жүзеге асырады.

Хабар тарату туралы заңның 56-бабына сәйкес, хабар тарату жүйесі кірісінің негізгі көзі телевизиялық алым және жарнама болып табылады. 64-бапқа сәйкес теледидар хабарларын қабылдауға арналған теледидары бар кез келген адам теледидарды жүйеде тіркейді және Президент Жарлығымен белгіленген шарттарға сәйкес телевизиялық хабар тарату үшін ақы төлейді.

Радио хабарларын тарату байланысын дамытуды қолдау үшін мынадай көздерден қаржыландырылатын Хабар тарату коммуникацияларын дамыту қоры құрылды:

-үкіметтік жарналар;-жиіліктерді бөлу үшін алымдар;-жарнама алымдары және т. б.Ғылым, АКТ және болашақты жоспарлау министрі және Корей

байланыс комиссиясы Қордың бөлігін хабар тарату коммуникацияларының қоғамдық сипатын арттыруға, радио хабарларын тарату байланысын дамытуға жәрдемдесуге және көрермендердің әл-ауқатын жақсартуға бағытталған қарыздар мен инвестициялар үшін қаржы ресурстарын ретінде пайдалана алады. 

Қолданыстағы заңнамаға сәйкес, мемлекет хабар тарату жүйесінің жұмыс істеуі үшін қажетті шығыстардың бөлігін субсидиялауы, қаржы қарадаттарын кредитке беруі немесе Президент Жарлығында көзделген жағдайларда бюджет шегінде жүйенің борыштық міндеттемелерін қабылдауы мүмкін.

Корея Республикасының ақпараттандыру саласындағы саясатының құқықтық негіздері «Ақпараттық қауіпсіздік туралы» заң, «Компьютерлік желілерді жеткізу және пайдалану туралы» заң, «Компьютерлік желілерді таратуды және қолдануды ынталандыру туралы» заң қабылданған 80-шы жылдардың аяғында қаланды, олар жеке тұлғаларға ақпаратты олардың талап етуі бойынша бір жақты ұсыну мүмкіндігін бекітті және іс жүзінде елде электрондық үкіметті қалыптастыру үшін құқықтық мүмкіндіктер жасады.

Корея Республикасының ақпараттандыру саласындағы заңнамасын одан әрі дамыту Кореяның электрондық үкіметін дамытудағы негізгі бағыттарды регламенттеген «Мемлекеттік мекемелердегі дербес деректерді

61

қорғау туралы» заңның (1994 ж.), «Ақпараттық технологияларды дамытуды ынталандыру туралы» негіздемелік заңының (1995ж.), «Мемлекеттік мекеменің ақпаратты ашуы туралы» заңның (1996 ж.) қабылдануына байланысты болды. Осы заңнамалық актілердің қабылдануы электрондық үкіметті дамыту бойынша 31 жол картасын және 2008 ж. бекітілген ұлттық ақпараттандыру жоспарын әзірлеу үшін негіз болды.

2001 ж. «Электрондық үкімет туралы» Заң қабылданды, ол электрондық үкіметтің жобаларын іске асыруға жәрдем көрсетуге, мемлекеттік билік органдарының өнімділігін, ашықтығын және демократиялығын арттыруға арналған және сайып келгенде, азаматтардың өмір сүру сапасын жақсартуға бағытталған. Осы Заңның 2-бабына сәйкес «электрондық үкімет» деген термин мемлекеттік билік органдары және/немесе азаматтар арасындағы әкімшілік жұмысты тиімді орындайтын және әкімшілік жұмысты ақпараттық технологияларды пайдалана отырып, жүзеге асыратын үкіметті білдіреді. 6-14-баптарда Корея Республикасындағы электрондық үкімет қызметі негізделген қағидаттар атап көрсетілген. Бұл азаматтардың ыңғайлылық басымдығы, әкімшілік ақпаратты реформалау, электрондық өңдеу, ашу, ақпаратты тексеру, тарату, жеке ақпаратты қорғау, тоқтатқы инвестицияладың алдын алу, технологиялар мен операциялар дамуының аутсорсинг қағидаты. 

Бүкіл мемлекеті ақпараттандыруға бағытталған белсенді саясат 1999 ж. басталды, ол кезде Корея Үкіметі мақсаты біркелкі емес өңірлік даму проблемалырн шешу және жеке және ұжымдық субъектілермен Internet желісін қолдануды белсендіру «Cyber Korea 21» жобасын (1999-2002 жж.) бекітті. «Cyber Korea 21» жобасын іске асыру нәтижесінде еліміздің бүкіл аумағында жоғары жылдамдықтағы Интернетке қол жеткізу үшін жағдайлар жасалды, сондай-ақ сапалы ұлттық ұялы байланыс жүйесі құрылды. 

Мемлекеттік доктринаға сәйкес Корея Республикасы 2003 ж. соңына қарай ақпараттық қоғам құруды аяқтап, 2004 ж. бастап ақпараттық дәуірден кейінгі қоғамды қалыптастыруға кірісті. Әр «дәуірдің» «айырығы» ретінде ақпараттандыру деңгейі (елдің мемлекеттік бағдарламаларында бірінші, екінші және үшінші деңгейлер ерекшеленеді) және АКТ барлық үдемелі мүмкіндіктері қызмет етеді. Дәл осы әрбір жаңа қоғамның айырықша сипаттамаларын және елдің даму парадигмасын ауыстыруды анықтайды.

2004 жылы корей үкіметі кез келген уақытта және кез келген жерде ақпаратқа қол жеткізуді болжанатын жаңа цифрлық революция кезеңіне көшуге бастама жасады. Бұл кезең «u-Korea vision» жобасымен байланыстырады. Жобаны қолдау үшін корей үкіметі IT839 (сегіз қызмет, үш инфрақұрылым және тоғыз технология) ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласындағы жаңа ұлттық стратегияны әзірлейді.

2008 жылдың қараша айында Кореяда Ұлттық ақпараттандыру жөніндегі мастер-жоспар (2008-2012 жж.) жарияланды, ал оны табысты орындау үшін экономиканы қалпына келтіру және ұлттық экономиканың

62

бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсаттарын көздейтін Ұлттық ақпараттандыру жөніндегі іс-қимылдар жоспары енгізілді. Тәжірибеде іс-қимылдар жоспары мемлекеттік қызметтерді мемлекеттік мекемелерге бармай және қағаз құжаттарды алмай бір кезеңде онлайн көрсету арқылы мемлекет, жеке тұлғалар және бизнес арасындағы өзара қарым-қатынастар тұжырымдамасын өзгертуді көздейді. Оның көмегімен алдағы төрт жылдың ішінде 13,300 трлн. вон үнемдеу болжанады, сондай-ақ ақпараттандыру саласында 142 000 тұрақты жұмыс орнын [7, p. 10-11] құру (не қызмет бойынша жоғарылату) күтілуде.

Ақпараттық заңнаманы дамытудың келесі кезеңі 2009 жылғы 22 мамырда «Корея Республикасын ұлттық ақпараттандыру туралы» негіздемелік заңының қабылдануымен байланысты болды [4]. 16-баптың 3-т. сәйкес мемлекет және жергілікті билік органдары ұлттық ақпараттандыруды ілгерілету бойынша саясатты әзірлеуге және жүзеге асыруға тиіс болатын. Орталық әкімшілік органдардың басшылары мен жергілікті өзін өзі басқару органдарының басшылары негізгі жоспарға сәйкес әр жыл сайын ұлттық ақпараттандыруды іске асыру жоспарын әзірледі және енгізді, сондай-ақ Ақпараттық қоғам мәселелері жөніндегі президенттік кеңеске алдыңғы жылдағы жоспарды іске асыру туралы есепті, сондай-ақ алдағы жылға арналған жоспарды қарауға ұсынды.

Корея Республикасының ақпараттық саясаты 2010 жылы өз дамуындағы жаңа белеске шықты және «Смарт Корея» жобаларын іске асыруда көрініс табады, бұл смартфондардың кең таралуына байланысты туындады. Мәселен, «зияткерлік ел» мемлекеттік стратегиясы мобильді Интернетті дамытуды, смарт-желілерді құруды және осы желілердің негізінде жаңа смарт (зияткерлік) қрғам қалыптастыруды көздейді.

Корея Республикасы ақпараттық заңнамасының соңғы өзгерістері 2011 жылы ақпаратты және жеке субъектілерді қорғауға бағытталған және ақпараттық қауіпсіздікті нығайту мақсатын сөзделеген «Дербес деректер туралы» Заңның қабылдануына байланысты болды. Заң, атап айтқанда, жеке меншік компаниялардың дербес сипаттағы ақпаратты пайдалануына тыйым салды, сондай-ақ азаматтардан мұндай ақпаратты талап ету мүмкіндігінің өзіне тыйым салды. Осы Заңның 2-бабына сәйкес нақты адамды аты-жөні, ұлттық сәйкестендіру нөмірі, суреті немесе өзге де ұқсас ақпарат арқылы сәйкестендіретін тірі адамға қатысты ақпарат құпия деп жарияланады. Сонымен қатар жаңашылдық ретінде Заң субъектінің ол туралы деректерге қатысты құқығын бекітеді. Мәселен, субъектінің:

• құжаттарды мемлекеттік органдар мен жеке компанияларда өңдеудегі өзі туралы ақпаратты алуға;

• дербес деректерді өңдеуге келісім беруге немесе одан бас тартуға;• мұндай дербес деректердің өңделуін растауға, сондай-ақ өздерінің

дербес деректеріне қол жеткізуді (соның ішінде куәлік беру) талап етуге;• мұндай жеке ақпаратты өңдеуді тоқтата тұруға және түзету жасауға,

алып тастауға және жоюға;

63

• дербес деректерді өңдеу нәтижесінде туындаған залал үшін тиісті өтемақы алуға құқығы бар.

Корея Республикасының басшылығы қазірдің өзінде қол жеткізген жоғары нәтижелерге қарамастан, мемлекетті ақпараттандыру саласында бір-бірін алмастыратын жобаларға (бағдарламаларға) бастамашылық етуді жалғастыруда. 2013 жылдан бастап Кореяда Giga Korea бағдарламасын жүзеге асырыла бастады, оның қызметін үйлестіру үшін Ғылым, АКТ және болашақты жоспарлау министрлігі құрылды. Оған басшылық еткен Чой Мун-ки (Choi Moon-ki) мәлімдемесі бойынша министрлік іргелі ғылым және бағдарламалық қамтамасыз етуді (БҚ) нығайту процесін қарқындату арқылы ғылым мен АКТ іргетасын нығайтуға бағытталған; онда әркім венчурлік компаниялар құру үшін өзінің жаңа идеяларын ұсына алатын ортаны құру; тиісті мекемелермен саясатты қолдау және үйлестіру арқылы жаңадан бастаған кәсіпкерлерді (start-ups) үшін ахуалды жақсарту, отандық ғылыми зерттеулердің деңгейін әлемдік деңгейге жеткізу жолымен жаңа жұмыс орындарын құру; ол бойынша әлеуметтік мәселелер (мысалы, азық-түлік өнімдерінің қауіпсіздігі және экологиялық ортаны қорғау) ғылыми технологиялар арқылы шешілетін үкіметтік жобаны іске қосады; адамдардың күнделікті өмірінде пайдалы болатын және АКТ құнын қысқартатын коммуникацияларды және Интернет-ортаны құру жөніндегі күш-жігерді екі еселейді.

Кореяда «өзі туралы ақпаратты бақылау» құқығын жариялайтын деректерді қорғау туралы бірнеше заңдар жұмыс істейді.

Корея деректерді қорғау туралы заңдарының жинағы келесіні қамтиды:-жалпы заң – «Дербес деректерді қорғау туралы» заң (PIPA);-салалық заңдар, мысалы, «Ақпарат және байланыс желілері туралы»

Заң (IC Network Act).Деректерді өңдеудің әрбір кезеңінде қатаң шектеу шаралары

қолданылады – кез келген деректерді өңдеу кезеңі жеке рұқсатты талап етеді. Егер деректерді өңдеу кезінде өңдеу нәтижелерін Интернетте орналастыру көзделсе, онда өңдеуіш компанияға 10-ға дейін рұқсат алу қажет. Мұншалықты қатаң талаптар азаматқа өзі туралы деректерді бақылауға кепілдік беретін Корея конституциясынан туындайды.

Корея резидентін тіркеу нөмірін (т. н. 13 цифрдан тұратын сәйкестендіру нөмірі, тегі, аты-жөні, туған күні, тұрғылықты жері, жынысы туралы ақпаратты қамтиды) жария етуге қатаң шектеулер қойылған.

Сондай-ақ Кореяда ақпараттық қоғамның жұмыс істеуіне сол немесе өзге дәрежеде жауапты органдарының тармақталған институциялық жүйесін атап өтуге болады: Интернет-коммуникациялардың әдеп жөніндегі комитеті (Internet Communications Ethics Committee (ICEC)) Телехабарлар таратуды дамыту қоры (Broadcasting Development Fund), Корея байланыс комиссиясы, Ғылым, АКТ және болашақты жоспарлау министрлігі,

64

Корея коммуникациялар комитеті (Korean Communications Committee), Корея коммуникация нормалары жөніндегі комитеті (Korean Communications Standards Committee), Корей Интернетінің өзін-өзі басқару ұйымы (Korean Internet Self - Governance Organization) және т. б.

Жалпы алғанда, Кореяның медиа-нарығы нарық заңдары бойынша жұмыс істейді. Сонымен қатар, шетелдік азаматтардың теледидар басшылығына қатысуы заң жүзінде шектелген. Үкімет Korean Broadcasting System (KBS) жалпыұлттық телеарнасын қаржыландырады.

27 өнеркәсіп салаларында шетелдіктердің қатысуына шектеулер қойылған, бұған, сондай-ақ радио және теле хабарлар тарату. кіреді.

2015 жылғы қарашада онлайн-газеттерді тіркеу үшін неғұрлым қатаң қағидаларды енгізетін «Газет туралы» заң қабылданды. Рұқсат алу үшін кем дегенде 5 ресми тіркелген қызметкер (бұрын барлығы 3 болуы керек еді) болуы керек. Бұл өзгеріс ұсақ жаңалық порталдарын жабуға әкеп соқты.

Мемлекеттің елді ақпараттандыру үшін салып отырған қомақты күш-жігерімен Кореяда Интернеттегі ықтимал теріс пайдалануға қарсы жеткілікті түрде қатаң күреседі. Мәселен, аудиториясы күніне 300000 адамнан астам ірі порталдардың пайдаланушылардың түсіндірмелерін бүркеншік атпен – олардың тек қана нағыз есмідерімен жариялауға құқығы жоқ. Бұл үшін пайдаланушыға дербес ID нөмірін енгізу арқылы (Resident Registration Numbers) сайтқа тіркелу қажет. 

Бұдан өзге, мемлекет, егер оларда орналастырылған контент корей заңнамасын бұзатын болса, жекелеген интернет-ресурстарды оқшаулауға құқылы.

2001 жылы Ұлттық Ассамблея «Интернет-контентті сүзілеу туралы заңды» (Internet Content Filtering Ordinance) қабылдады, оған сәйкес интернет-провайдерлер KCSC тыйым салынған шетелдік сайттарға қол жеткізуді өздері жабуға тиіс.

3.9. ЖапонияЖапонияда БАҚ қызметін реттеу мынадай заңнамалық актілер арқылы

жүзеге асырылады:-1950 жылғы «Радио хабарларын тарату туралы» заң;-1950 жылғы «Радио туралы» заң;-1951 жылғы «Кабельді дыбыстық хабар тарату қызметін реттеу туралы

заң»;-1972 жылғы «Кабелді телевизиялық хабар тарату туралы» заң;-1972 жылғы №-441 «Кабелді телевизиялық хабар тарату туралы»

заңның орындалуы туралы министрлер кабинетінің жарлығы;-1984 жылғы «Телекоммуникация саласындағы коммерциялық қызмет

туралы» заң;

65

- 2001 жылғы «Телекоммуникациялық қызметтерді пайдалана отырып, теле хабарлар тарату туралы» заң;

-2002 жылғы «Телекоммуникациялық қызметтерді пайдалана отырып, теле хабарлар тарату туралы» заңның орындалуы туралы» министрлер кабинетінің № 17 жарлығы;

-2001 жылғы «Коммуникация және телерадио хабарларын тарату үшін конвергенция технологияларын дамытуды қамтамасыз ету туралы» заң;

-2000 жылғы «Озық ақпараттық және телекоммуникациялық желілік қоғамды қалыптастыру туралы» заң;

-2002 жылғы «Белгілі бір электрондық пошта берілісін реттеу туралы» заң, 2002 ж. (антиспам Заңы);

-2003 жылғы «Дербес ақпаратты қорғау туралы» заң;-1999 жылғы «Әкімшілік билік органдарының жүргізуіндегі ақпаратқа

қол жеткізу туралы» заң;-1999 жылғы «Коммуникациялық хабарларды ұстап қалу туралы» заң;-2002 жылғы «Әкімшілік рәсімдерге арналған ақпараттық және

телекоммуникациялық технологияларды пайдалану туралы» заң (Online Administrative Procedure Law);

-2002 жылғы «Интернет арқылы әкімшілік рәсімдерге тікелей қол жеткізуді іске асыру үшін тиісті заңдарды дайындау туралы» заң;

-2002 жылғы баспасөз клубтарының жарғысы;-2002 жылғы Журналистика кодексі;-Ұлттық коммерциялық хабар таратушылар қауымдастығының 1970

жылғы хабар тарату стандарттары және т. б.

Жапон медиа-нарығын реттеу тетігі БАҚ өзін-өзі реттеуді, БАҚ туралы мамандандырылған заңнамамен және жапон құқығы өзге де салаларының мамандандырылмаған құқықтық құжаттарымен тікелей құқықтық реттеуді, сондай-ақ Үкіметтің БАҚ саласындағы әкімшілік-бақылау функцияларын үйлестіреді, оларға лицензиялау, мамандандырылған заңнаманы орындау үшін министрліктердің қаулылар және нұсқаулықтар қабылдауы жатады.

Заңға тәуелді құқықтық актілерге Жапония Министрлер кабинеті және телерадио хабарларын тарату және телекоммуникациялар саласындағы реттеуші және құзыретті билік органы болып табылатын, Мемлекеттік басқару және коммуникациялар министрлігі шығарған құжаттар жатады.

1984 ж. «Телекоммуникация саласындағы коммерциялық қызмет туралы» заң ТК қызметті жүргізу тәжірибесін жан-жақты реттейді және адал бәсекелестіктің негіздерін бекітеді. Осы заңға сәйкес, Коммуникациялар министріне осы саланың жұмысын жақсарту бойынша өкімдер шығару және бәсекелестікке ықпал ететін шараларды жүзеге асыру жөнінде (Заңнынң 29-бабы) кең өкілеттіктер берілген.

Жапонияның бас телеарнасы NHK, оны қаржыландыру 95%-ға елдегі барлық үй шаруашылықтарынан алынатын медиа-баж салығы есебінен жүзеге асырылады. Жапонияда барлық үй шаруашылықтары мен өз

66

меншігінде телевизия және радио бағдарламаларын қабылдауды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін техникалық құрылғылар бар барлық кәсіпорындары медиа-баж төлеуге міндетті. NHK телеарнасының өзіне жарнамалық қызмет заңмен тыйым салынған.

Үй шаруашылықтары үшін ай сайынғы медиа-алымның тарифі (тек аналогтық бағдарламаларды қабылдау шартымен) ¥1260 деңгейінде. Спутниктік ТД қабылдауға техникалық мүмкіндік болған жағдайда мөлшерлеме айына ¥2230 дейін өседі. Медиа-алымды, сондай-ақ өнеркәсіптік кәсіпорындар мен фирмалар төлейді.

Коммерциялық телеарналарды қарау тегін болып табылады, өйткені олар өз шығыстарын жарнама есебінен жабады. Бұл ретте теле- және радио хабарларын тарату құқығына лицензия үкімет географиялық қағидат бойынша бөледі: бір немесе бірнеше көршілес префектураға 1-2 станция (1950 жылы Телерадио хабарларын тарату туралы заң).

1972 ж. «Кабельді телевизиялық хабар тарату туралы» заңға сәйкес кабельдік телевизиялық хабар тарату қызметтерін көрсету үшін лицензия алу талап етіледі. Хабар тарату жоспары және жабдықты орнату аймағы, сондай-ақ пайдаланылатын жиілік көрсетілуге тиіс лицензия алуға жазбаша өтініш Коммуникациялар министрлігіне беріледі. Министрлік өтініш мазмұнының Заңның 4-бабында бекітілген, жалпы мазмұны ұсынылған жоспарлардың шынайылығына және болашақ инвесторлардың қаржылық жағдайына орайластырылатын тармақтардың әрқайсысына сәйкес келуі шартымен лицензия береді.

Медиа-саладағы монополизмге қарсы күрес саласындағы Жапонияның Мемлекеттік басқару және коммуникациялар министрлігі бір теле- немесе радио хабарларын таратушыға акциялар пакеті үлесінің 10%-дан астамын иеленуге тыйым салады.

Жапон заңнамасына сәйкес телекомпанияның меншігіндегі шетелдік жеке және заңды тұлғалардың үлесі 30 %-дан аспауы тиіс. Руперт Мердок жапондық әріптеспен сөз байласу арқылы бұл норманы айналып өтуге және «Асахи» телекомпаниясын толық бақылауды алуға тырысты, бірақ тиісті мәмілені Парламент бұғаттап тастады.

Жапонияда мемлекеттік билік туралы заңнама олардың қызметін жария ету тәртібін, атап айтқанда, ресми ақпарат алу үшін осы органдар жанындағы БАҚ өкілдерін аккредиттеуді реттейді.

БАҚ-тың өзін-өзі реттеуі Жапон газет баспагерлері мен редакторларының қауымдастығы, Жапон коммерциялық хабар тарату және кейбір басқа да ұйымдар қауымдасты секілді құрылымдардың қолында шоғырланған.

Жапония алғаш рет спамға шектеулер белгіленген елдерінің бірі болып табылады. 2002 ж. 1 шілдеде жарнаманы электрондық пошта арқылы таратуды реттейтін екі Заң күшіне енді. Олардың біріншісі Мемлекеттік басқару, ішкі істер, пошта және телекоммуникациялар министрлігінің құзыретіне жатады, ал екіншісі Экономика, сауда және өнеркәсіп

67

министрлігінде әзірленді және Сауда туралы заңдар кодексіне түзету болып табылады. Бұл Заңдар бірнеше шарттарды сақтай отырып, жарнамалық хабарламаларды алушының алдын-ала келісімінсіз таратуға рұқсат береді. Біріншіден, әрбір хатта оның жарнамалық болып табылатындығы және алушының келісімінсіз жіберілгендігі көрсетілуге тиіс. Екіншіден, хаттың атауында жөнелтуші мен оның жеке және электронды координаттары анық көрсетілуге тиіс. Және соңында, егер алушы өзінің жәшігінде спамды көргісі келмейтіндігін хабарласа, онда осы мекенжай одан әрі тарату заңға қайшы болады. Сондай-ақ, Заңдар спамды кездейсоқ мекенжайлар бойынша таратуға тыйым салды абоненттерге телефон нөмірінен басталатын мекенжайларды ұсынатын ұялы байланыс операторлары үшін нағыз түрткі болды. Бұдан өзге, Заң телекоммуникациялық компанияларға өз желілерінде спам таратуды бұғаттауға мүмкіндік береді. Көрсетілген нормалар ұялы телефондарға немесе тіркелген желілер арқылы Интернетке қосылған компьютерлергег таратылатын хат-хабарларға да қолданылады. Жеке адамдардың заңдарды бұзғаны үшін 500 мыңнан 3 млн. дейін иен мөлшерінде айыппұл немесе екі жылға дейін түрмеге қамау көзделген. Заңды тұлғалар үшін айыппұл мөлшері 300 млн. иенге дейін жетуі мүмкін.

Тұжырымдар:1. Зерттеуде ұсынылған барлық мемлекеттердің заңнамасы пікір

білдіру бостандығы және ақпаратты тарату туралы базалық нормаларды қамтиды, дегенмен, ол елеулі заңнамалық шектеулер қоюға жатады.

2. Бірде-бір мемлекетте бұқаралық ақпарат құралдары туралы бірыңғай кодификацияланған құқықтық акт жоқ. Әдетте, онда екі дербес бағыт бөлінетін коммуникациялар туралы заңдар кодификацияланған: техникалық аспект (байланыс және ақпараттандыру құралдары) және контенттік аспект (телерадио хабарларын тарату).

3. Зерттеуде ұсынылған барлық мемлекеттерде теле- және радио хабарларын тарату лицензиялауға жатады, бұл мемлекет БАҚ-тың осы түріне қоятын бірқатар талаптарды болжайды.

4. Мемлекеттердің басым көпшілігінде (Германия, Канада, Франция, Швеция, Эстония, Жапония) заңнама монополизмге және БАҚ-тың шектен тыс шоғырлануына кедергі келтіретін нормаларды қамтиды. Бұдан өзге, отандық бұқаралық ақпарат құралдарында шетелдік капиталдың және шетел азаматтарының қатысуы шектелген.

5. Мемлекеттердің көпшілігінде заңнама олардың плюрализмі мен алуан түрлілігін қамтамасыз етуге арналған отандық БАҚ-ты экономикалық қолдау шараларын көздейді. Мұндай шаралар тікелей субсидиялар мен дотацияларды (Бельгия, Финляндия, Франция, Швеция, Корея), сондай-ақ салықтық жеңілдіктер, ең алдымен, ҚҚС азайтуды (Финляндия, Франция, Швеция) қамтуы мүмкін. Сыртқы көрінісі Қазақстандағы мемлекеттік тапсырысқа ұқсас жүйе тек қана Бельгияда бар.

68

Баспа БАҚ-ты ерекше қолдау шарасы жеткізу бойынша көліктік шығыстардың ауыртпалығын төмендету болып табылады: жеңілдікті тарифтер (Бельгия, Швеция) немесе субсидиялар және дотациялар (Финляндия, Франция) арқылы.

6. Зерттелетін мемлекеттерде қоғамдық-жариялық теледидарды қаржыландырудың әр түрлі тәсілдері заң жүзінде бекітілген: мемлекеттік субсидиялар (Бельгия, Канада), телевизиялық алымдар (Германия, Швеция, Корея, Жапония), жеке телеарналардан жарнамалық салық (Франция). Әдетте, кепілдендірілген қаржыландыруға байланысты қоғамдық-жария теледидар жарнама орналастыруда белгілі бір дәрежеде шектелген.

7. Көптеген мемлекеттерде заңнама отандық контенттің бұқаралық ақпарат құралдарының өндірісін ынталандырады. Әдетте тиісті нормалар меншікті (еуропалық) өндірістегі бағдарламалардың ең аз қамтуын белгілейді немесе лицензияны алу (мемлекеттік көмек алу) шарты ретінде өз бағдарламаларының өндірісін талап етеді. Салдарлардың бірі ретінде отандық контентті ынталандыруға әкеп соғатын француз тілін қорғау шаралары жеке-жеке атап көрсетуге болады. Сондай-ақ, бағдарламалау кезінде есепке алуға жататын белгілі бір хабарларға заң жүзінде квоталарды бекітетін Германияның тәжірибесі назар аудартады.

8. Зерттелген мемлекеттердің барлығында дерлік ерікті түрде қабылданатын кәсіби қызмет нормаларын, сондай-ақ БАҚ қатысуымен болатын даулар мен жанжалдарды қараудың соттан тыс тетіктерін қамтитын БАҚ өзін-өзі реттеу институттары дамыған. Мұндай тетіктер не БАҚ өздерінің есебінен не мемлекет өкілдерін қоса алғанда, аралас нысанда жұмыс істейді.

9. БАҚ қызметін мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелерінің бірі сөз бостандығын және жеке өмірді құрметтеу (Германия, Финляндия) арақатынасының проблемасы болып табылады. Әкімшілік және сот практикасындағы негізгі тренд, егер тіпті соңғылары жария тұлғалар болып табылса да БАҚ-тың тек қана мүддесі қозғалған адамдар өмірінің жеке аспектілерін қозғайтын оқиғаларды жария ету мүмкіндіктерін тарылту болып табылады.

10. БАҚ туралы заңнаманы дамытудағы қағидатты жаңа сөз ақпараттық фейктерге және насихаттауға қарсы іс-қимыл болып табылады. Германия мен Францияда тиісті заңнамалық актілер қабылданған, Эстония мен Финляндияда бұл проблема институциялық деңгейде талқыланады.

Ақпаратпен айла-шарғы жасауға қарсы күрестің келесі білім беру аспектісін қамту фактісі назар аудартады: мектептердегі оқу бағдарламаларын өзгерту және халықтың ақпараттық сауаттылық деңгейін арттыру.

69

4. Отандық және шетелдік бұқаралық ақпарат құралдары және телерадио хабарларын тарату субъектілері жұмысының тәжірибесін және оны мемлекеттік реттеуді талдау

4.1. Қазақстан Республикасындағы бұқаралық ақпарат құралдары жұмысының тәжірибесін және оны мемлекеттік реттеуді талдау

Қазақстан Республикасы Ақпарат және коммуникациялар министрлігінің ресми сайтында орналастырылған ақпаратқа сәйкес, 2016 жылғы 1 шілдедегі жағдай бойынша Қазақстан Республикасында 2763 (басқа деректер бойынша – 2969) қолданыстағы БАҚ тіркелген. Жалпы құрылымдағы басым көпшілігі – 86% – баспа БАҚ, 11% – электрондық БАҚ, 3% – ақпараттық агенттіктер құрайды.

Елде 1156 газет және 1269 журнал жұмыс істейді.Сондай-ақ, 285 электрондық бұқаралық ақпарат құралдары тіркелген,

оның ішінде телерадиокомпаниялар – 169 (108 – телекомпания және 61 – радиокомпания), кабельдік операторлар – 108 және спутниктік хабар тарату операторлары – 8.

Ақпараттық агенттіктердің жалпы саны – 41. Желілік басылымдар ретінде 15 қазақ және орыс тілдеріндегі басылымдар тіркелді.

Қазақстанда 11 телекомпания және 7 радиостанция («Қазақстан» РТРК» АҚ, «Хабар «Агенттігі» АҚ, «КТК» АҚ, «НТК» ЖШС, «Рахат-ТВ» ЖШС, «Астана қ. теледидары» ЖШС, ТРК «31 канал» ЖШС, «Эра телерадиокомпаниясы» ЖШС, «Европа плюс Қазақстан» ЖШС, «Русское радио-Азия» ЖШС, «NS радио» және т. б.) республикалық мәртебеге ие.

Қазақстан аумағында қызмет көрсету деңгейі мен сапасы жоғары ақылы көп бағдарламалы теледидар қызметтерін көрсететін 108 эфирлік-кабельді телевизия желілерінің операторы жұмыс істейді. Олардың қызмет аясы, әдетте, жергілікті сипатқа ие. Бұл ретте арналар топтамасы 14-тен 130-ға дейін телевизиялық бағдарламалар аралығында ауытқиды. Бұл сектор «Алма-ТВ», «DIGITAL TV», «ID TV» және «ICON» сияқты бірнеше ірі операторлардан тұрады.

Кабельдік және эфирлік-кабельдік телевизия инфрақұрылымы Алматы, Астана, Қарағанды, Қостанай, Өскемен, Павлодар секілді аса ірі қалаларда дамуда. 

«Қазтелерадио» АҚ ақпараты бойынша Республиканың 4 млн. үй шаруашылығының 1,6 млн. эфирлік-кабельді телевизиямен қамтылған - бұл шамамен 5-6 млн. адам.

Қазіргі уақытта уәкілетті органда 270 шетелдік теле-, радио арна есепке қойылған. Олардың ішінде: ресейдік – 185, ағылшын – 24, француздық – 16, америкалық – 11, түрік - 7, украиналық – 6, өзге де – 18 (Нидерланды, Корея,

70

Гонконг, Шешен Республикасы, Дағыстан Республикасы, Беларусь, Эстония, Кипр, Швейцария, Германия, Люксембург Герцогтігі, Әзірбайжан).

Республика аумағында ірі шетелдік бұқаралық ақпарат құралдарын таратушылар «Қазпошта»АҚ, «АиФ-Қазақстан» БК» ЖШС, «Еуразия-пресс» АҚ, «Алма-ТВ» АҚ, «Қазақстандық орталық ТВ» ЖШС болып қалуда. Олар тарататын бұқаралық ақпарат құралдарынң көлемі жиынтығында 70%-ды құрайды. 93 % шетелдік өнімді таратушы заңды тұлғалар.

2969 БАҚ-тың 683-і мемлекеттік, 2286-ы жеке болып табылады. 606 БАҚ (20%) қазақ тілінде, 861 (29%) – орыс тілінде, 797 (27%) –

қазақ және орыс тілдерінде шығарылады және хабар таратады.Мемлекеттік (республикалық және өңірлік) БАҚ жаңғырту шеңберінде

IOS платформасында және Android операциялық жүйесінде олардың интернет-ресурстарына қол жеткізуін оңтайландыру үшін 200 сайттар мен «Егемен Қазақстан» және «Казахстанская Правда» газеттерінің мобильдік қосымшалары әзірленді.

2015 жылы Халықаралық электр байланысы одағының есебіне сәйкес, Қазақстан Республикасы АКТ дамыту индексі бойынша 167 мемлекеттің ішінен 58-ші орынды иеленді. БҰҰ-ның «Адамдарға арналған электрондық үкімет» рейтингісінде Қазақстан әлемнің 193 елінің арасында 33-ші орынды иеленді. 2016 жылдың қорытындысы бойынша Дүниежүзілік экономикалық форум есебінің желілік дайындық индексі бойынша Қазақстан 139 мемлекеттің ішінен 39-орынды алады.

2017 жылы Интернет желісіне қолжетімділікке ие үй шаруашылықтарының үлесі 85%-ға жетіп, 20%-ға өсті, халықтың компьютерлік сауаттылық деңгейі 63%-дан 78%-ға дейін өсіп, ұлттық спутниктік желі абоненттерінің саны 250 мыңнан 1,3 млн. дейін артты.

Интернетте балаларды қорғау үшін 2017 жылдың соңында «Білім беру интернеті» жобасы іске қосылды, ол баланың білім беру және ойын-сауық қажеттіліктері үшін қажетті 3,5 мыңнан астам қауіпсіз интернет-сервистерді қамтиды.

Ауылдық елді мекендердің интернетке кең жолақты қол жеткізумен қамту жобасы бойынша егжей-тегжейлі пысықтау жүргізілді. Жобаның міндеті 2021 жылға дейін 1249 ауылдық елді мекендерде тұратын 2 миллионнан астам тұрғындарды жоғары жылдамдықты Интернетпен қамтамасыз ету болып табылады. Биыл 55 ауылдық елді мекен қамтылады.Халық саны 50 адам және бұл жобаға кірмеген елді мекендер 2021 жылға дейін LTE технологиясын қолдана отырып, Интернетпен қамтылатын болады. Бұл шамамен 6200 ауылдық елді мекен.

2018 жылғы қаңтардан бастап «Электрондық еңбек биржасы» жоба іске қосылды, ол мемлекеттік секторды жеке жұмыспен қамту агенттіктерімен кіріктірді және азаматтарды жұмысқа орналастыру процесі айқын және жылдам етті. Электрондық еңбек биржасы 75 мың азаматты жұмысқа орналастыруға мүмкіндік берді.

71

2018 жылғы 1 маусымнан бастап еліміздің өңірлерінде халықты цифрлық дағдыларға оқыту курстары іске қосылды. Ағымдағы жылдың маусым-тамыз айлары аралығында шамамен жарты миллион адамды оқыту жоспарлануда. Тек 2017 жылдың өзінде «электрондық үкімет» порталы арқылы 34 млн. астам қызмет көрсетілді, «Е-лицензиялау» ақпараттық жүйесі арқылы миллионға жуық лицензиялар мен рұқсат құжаттары берілді. Egov порталы арқылы 2012 ж. бастап 135 мыңнан астам компания ашық. Мемлекеттік корпорация бүгінде барлық қызметтердің 83%-ынан (621 қызмет) астамын көрсетеді. Өткен жылы ол 38 млн. қызметті көрсетті.

Қазақстан Республикасының Ақпарат және коммуникация министрлігін (бұдан әрі – Министрлік) құру кезінде негізгі жаһандық үрдістер арнасында қазақстандық БАҚ-ты дамыту үшін қолайлы жағдайларды қамтамасыз ету міндеті қойылды.

Бұл процесте ерекше рөл «Қазақстан» ұлттық телеарнасымен, «Балапан» балалар арнасымен, спорттық хабар таратушы «KazSPORT» және елдің барлық облыстарындағы 14 аймақтық арналармен ұсынылған «Қазақстан» телерадиокомпаниясына тиесілі. Олардың өнімдерінің сапасын арттыру және аудиториясын кеңейту мақсатында «Қазақстан» РТРК АҚ дамытудың 2021 жылға дейінгі стратегиясы әзірленді. Құжатқа сәйкес, компания бірқатар мынадай бағыттар бойынша жұмыс істейтін болады:

-аудитория үлесін арттыру және бағдарламалардың танымалдылығын талдау жүйесін енгізу арқылы рейтингтерді жоғарылату;

- «Қазақстан» телеарнасының «Бүкіл Қазақстан, 6+» панеліндегі Топ-3-ке кіруі;

-өнімдердің рейтингтерін ескере отырып, жаңа контентті сатып алу саясатын әзірлеу жолымен контент сапасын арттыру, сондай-ақ жаңа контент саясатын әзірлеу;

-Интернет желісіне арналған жаңа имидждік стратегияны іске қосу, сайттарды жаңарту, онлайн-трансляцияларды HD-де іске қосу, қазіргі заманғы және көп функционалдық мобильді қосымшаны құру арқылы Корпорацияның медиаресурстарын эфирден тыс ілгерілету;

-KPI жүйесін енгізу, персоналды конкурстық іріктеуді жетілдіру және кадр резервін қалыптастыру есебінен персоналдың біліктілігін және құзыреттілігін арттыру;

-облыстық филиалдарды басқару жүйесін жетілдіру.2016 жылғы 10 қыркүйектен бастап «Kazsport» телеарнасы қазіргі

заманғы телевизиялық HD форматында хабар таратуды бастады. Резервтік кешен толығымен қажетті техникалық жабдықтармен жаратандырылды және іске қосылды, бұл эфирге бір мезгілде 3 теле- және 3 радиоарнаны шығаруға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік радиоарналардың қамту аймағы айтарлықтай кеңейтілді.«Қазақ радиосында», ол елдің бүкіл аумағының шамамен 90%-ын,

«Шалқар» радиосында - 64%, «Астана» радиосында - 60% және «Classic» радиосында - 17%-ын құрайды.

72

«Егемен Қазақстан» және «Казахстанская правда» газеттерінде пайдаланушыға гаджеттің тиісті қосымшасының есебінен бірден газеттің электрондық сайтына көшуге мүмкіндік беретін QR-кодты енгізу есебінен «баспа нұсқасы – электрондық басылым» байламы құрылды.

«Егемен Қазақстан» газетінің сайты 3 нұсқада, сондай-ақ, PDF форматында жұмыс істейді: кириллица, латын, араб графикасы, латын нұсқасы негізінен Түркиядағы және Еуропадағы қазақ диаспорасына арналған. Сайттың араб графикасы бар нұсқасы Қытай Халық Республикасындағы қазақ диаспорасына арналған. Сондай-ақ, Android, iOs, Windows Phone-ға арналған қосымшалар құрылды. «Егемен Қазақстан» және «Казахстанская правда» газеттері сайттарының парақшалары және Фейсбук, Твитттер мен Мой мир әлеуметтік желілерінде аккаунттары бар.

Интернет желісінде Министрлік «Қазконтент» АҚ-мен бірлесіп Отандық БАҚ интернет-ресурстарын жаңғыртудың 2016-2020 жылдарға арналған жоспарын іске асыруда.

Елдің бұрынғы ақпараттық агенттігі «Қазақпаратты» жаңғырту жүзеге асырылды. Бүгінде сайттың аудиториясы тәулігіне 45 мың бірегей пайдаланушыны құрайды. Бұл цифрды екі есеге ұлғайту жоспарлануда.

Ресурс жаңа мобильдік қосымшаны әзірлеуді, сондай-ақ жеке жобаларды енгізуді жоспарлауда. Мысалы, елдің негізгі көрікті жерлеріне виртуалды турлардан өтуге мүмкіндік беретін «Виртуалды турист» жобасы.

Ақпарат және коммуникациялар министрлігі БАҚ қызметкерлерінің кәсіпқойлығын арттыру бойынша мақсатты жұмыс жүргізуде. Жыл сайын өңірлік журналистер, мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардың баспасөз орталығының қызметкерлері үшін біліктілігін арттыру семинарлары өткізіледі. «Қазмедиаорталығы» базасында 2013 жылдан бастап «Медиа мектеп» жұмыс істейді, онда үнемі республикалық БАҚ журналистерін оқыту бойынша дәрістер және мастер-класстар өткізіліп тұрады. «Тұмар» және «Үркер» сыйлықтары, «Professional Media Development» жобасы және т. б. бірқатар арнайы жобалар отандық журналистиканы дамытуды көтермелеуге және ынталандыруға бағытталған.

Бұдан өзге, Министрлік бұқаралық ақпарат құралдарының қызметкерлеріне арналған қазіргі заманғы кәсіптік стандарттарды әзірлеу бойынша жұмысты бастады.

Сонымен бірге, барлық түрлері мен меншік нысандарындағы қазақстандық БАҚ-тың жұмыс істеуі және бұл саланы мемлекеттік реттеу белгілі бір проблемалар мен қиындықтарға тап болады. Нарықтық қатынастарды дамыту объективті түрде қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдары контентіне коммерциялық ықпалдың күшеюіне әкеледі, бұл оларға қоғамды объективті және плюралистік ақпараттандыру бойынша өз функцияларын әрқашан тиімді орындауға мүмкіндік бермейді.

Қазақстан медиа жүйесін дамыту заңнамада «бұқаралық ақпарат құралы» деген ұғымның өзінің болуымен айтарлықтай қиындық туғызады,

73

өйткені бұқаралық өлшемшарттары өте шартты және өзгермелі. Жалпы конвергенция жағдайларында тіпті мәтіндік және аудиовизуалды БАҚ үшін әртүрлі заңнамалық реттеуді көздейтін салыстырмалы түрде жаңа тәсілдің өзі біршама ескі болып көрінеді.

Мемлекеттің ақпарат саясатының негіздерін шоғырландырылған заңнамалық актіде, ақпаратты тарату арналарының жұмыс істеу ерекшеліктерін – салалық заңнамада бекіту неғұрлым ілгерішіл көрінеді.

Қазақстан медиа жүйесінің жекелеген кемшіліктері әлемдік қоғамдастық және жеке мемлекеттер тарапынан сындарды баяндамаларда байқалады. Осылайша, Әлемде адам құқықтарын сақтау туралы АҚШ Мемлекеттік департаментінің жыл сайынғы баяндамасында, былай делінген, Қазақстанда:

-әлеуметтік желілер мен мессенджерлерге қол жеткізуді талғамалы бұғаттау жүзеге асырылады;

-мемлекет басшысын қорлағаны үшін қылмыстық және жалған ақпарат таратқаны жауапкершілік көзделген, бұл ретте соңғы ұғым тым кең айқындалған;

-көптеген жекеменшік БАҚ-тар мемлекеттік бюджеттен қаражат алады, бұл мұндай басылымдардың үкіметтік келісімшарттарға тәуелді болуына әкеп соғады. Бұл ретте жекелеген БАҚ-тардың нақты иелері туралы ақпарат айқын емес;

-оған сәйкес көлемі трансляцияланатын шетелдік өндіріс бағдарламаларының 20 %-дан аспауы тиіс болатын қағида шағын телеарналардың жағдайын нашарлатты;

-заң Бас прокурорға соттың қаулысынсыз Интернетке және басқа да ақпарат құралдарына қол жеткізуді тоқтата тұруға мүмкіндік береді.

Жекеменшік БАҚ-тардың (Қазақстанда 75 %) экономикалық қиындықтары, бұдан өзге, заңнамада көрсетілген мемлекеттік реттеу ерекшеліктерімен байланысты:

-шетелдік капиталдың қатысуына шектеу;-жарнамалық шектеу;-елеулі қаржылық жеңілдіктердің болмауы.Қазақстандағы қазіргі мемлекеттік қолдау шаралары Мемлекеттік

ақпарат саясатын жүргізу жөніндегі мемлекеттік тапсырысты орналастыру қағидаларында және Мемлекет ақпарат саясатын жүргізу құнын айқындау әдістемесінде көрсетілген. Сонымен қатар, мемлекеттің қатысуымен БАҚ-тың мемлекеттік тапсырма шеңберінде мемлекеттік қызметтер көрсетуге мүмкіндігі бар.

Әлемнің дамыған елдерінің көпшілігінде БАҚ-ты тікелей мемлекеттік қолдау бәсекелестікті және плюрализмді қолдау шеңберінде жүзеге асырылады не жанама қолдау нысандарына (жеңілдікті салық салу, кредит беру және т. б.) басымдық беріледі. Қазақстанда мемлекеттік тапсырысты

74

орналастыру, қатаң айтқанда, мүлдем БАҚ-қа көмек мақсатын көздейді, өйткені маңыздысы мемлекеттік ақпарат саясатын жүргізу болып табылады. Бұл тұрғыда көмекті көбірек керек емес, мемлекеттік күн тәртібін ілгерілетуге қатысатындар алады.

Нәтижесінде мемлекеттік тапсырыс жүйесі өзінің сипатын жоғалтып, бизнес-жобалар емес (яғни нарық заңдары бойынша), мемлекеттік саясатты өткізгіштер ретінде дамуға мәжбүр болатын экономикалық жағынан әлсіз БАҚ-тың редакциялық тәуелсіздіктен айтарлықтай айырылуына әкеледі. Іс жүзінде, БАҚ аудитория емес, мемлекеттік тапсырыс үшін күреседі.

Ең қауіптісі, стратегиялық жоспарда мемлекеттік тапсырыс үстем болуы отандық журналистика сияқтылардың құлдырауына әкеп соғуы мүмкін.

Екінші жағынан, медиа саласындағы мемлекеттік тапсырыстың көмегімен мынадай әлеуметтік маңызды міндеттерді шешуге болады:

-оларды жария талқылауға ықпал ете отырып, биліктің бастамаларын азаматтардың назарына жеткізу;

-халықтың неғұрлым қауқарсыз топтарының ақпараттық құқықтарын қамтамасыз ету және өңірлердің ақпараттық теңдігіне ықпал ету;

-қазақ тілді контентті дамыту;-плюрализмге және азшылық топтың ақпараттық мүдделерін

қанағаттандыруға ықпал ете отырып, тиімділігі төмен БАҚ-ты қолдау;-көрінеу тиімсіз мәдени және әлеуметтік медиа-жобаларды және т. б.

қолдау.

«Құқықтық медиа-орталығы» ҚҚ деректеріне сәйкес, соңғы жылдары мемлекеттік ақпарат саясатын жүргізу кезінде мемлекеттік тапсырысқа жыл сайын шамамен 40 млрд. теңге жұмсалды. Олардың ішінде тек «Қазақстан» ТРК 2015 жылы 17 млрд. теңге, «Казахстанская правда» газеті - 700 млн. теңге алды.

2017 жылы мемлекеттік тапсырыс шеңберінде мыналар қаржыландырылды:

-10300 газет жолы-Интернетте 2019 жол, -радио және ТД-дағы 115546 сағат.

Мемлекеттік БАҚ табыстарының 88 %-ы реттелуі «Мемлекеттік тапсырманы әзірлеу және орындау қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2015 жылғы 30 наурыздағы № 236 бұйрығының негізінде жүзеге асырылатын мемлекеттік тапсырмалардан түскен қаражат болып табылады.

Жалпы алғанда, 4 жылда (2013-2016 жж.) 94% (140 млрд. теңге) 4 субъект (Хабар, Қазақстан, Қазтелерадио, Қазконтент), 6 % - қалған 6 субъект (Казправда және т. б.) алды.

75

Бірқатар сарапшылар атап өткендей, мемлекеттік тапсырманы орындаудың конкурстық емес сипаты оны орындайтын медиа кәсіпорындардың шығынды қаржылық-экономикалық қызметіне ықпал етеді. Бұл ретте мемлекеттік тапсырманы іске асыру үшін бюджеттік қаражатты алатын субъектілердің аясы тар және жабық болып қалады. Бұл бюджеттік ақшаның тиімді мемлекеттік ақпарат саясатын жүргізу мақсатында емес, нарық көзқарасы тұрғысынан тиімсіз кәсіпорындарды экономикалық қолдау мақсатында пайдаланылатындығын көрсетеді.

Бұдан өзге, бюджет қаражатын бөлудің жабық және айқын емес сұлбасы сыбайлас жемқорлық құрамдасын қамтиды.

Сонымен қатар, «Қазтелерадио» АҚ пассивінде 470 млн. теңге шығындары бола тұрып, мемлекеттік тапсырма арқылы қаржыландыру алып отырды.

Бұл ретте медиа-саладағы мемлекеттік тапсырманы қалыптастыру, мониторинг деректері және орындаушылардың есептілігі жария талқылауға қолжетімсіз.

Бірқатар ҮЕҰ пікірі бойынша қолданыстағы мемлекеттік тапсырыс жүйесі мынадай кемшіліктермен сипатталады:

-мемлекеттік БАҚ-тың мемлекеттік емес БАҚ алдындағы басымдығы бюджеттік қаражатты бөлуде;

-көбінесе мемлекеттік тапсырыс шеңберінде жасалған ақпараттық өнім рейтингісінің төмен болуы;

-мемлекеттік қаражатты салу тиімділігінің айқын өлшемшарттары жоқ-лоттарды қалыптастырудың айқын еместігі және мемлекеттік

құрылымдарды имидждік жобаларға шамадан тыс қызығушылығы;-мемлекеттік тапсырысты орындаушы – бюджет қаражатын алушылар

есеп беруінің ашық еместігі;-тапсырыс берушінің редакциялық саясатқа араласуы;-тұтынушыға редакциялық материалдарды мемлекеттік тапсырыс

шеңберінде дайындалғандардан ажыратуға мүмкіндік беретін таңбалаудың болмауы (осының салдарынан БАҚ-қа сенім төмендейді)

Осыған байланысты қазіргі БАҚ-ты мемлекеттік қаржыландыру жүйесін келесі қадамдар арқылы реформалау ұсынылады:

-субсидиялауды емес, жекелеген, нақты БАҚ медийную саласы тұтастай алғанда беріп, салықтық жеңілдіктер және дотациялар;

-сандық емес, сапалық индикаторларға (таралымы, аудитория, рейтинг, жарнамалық сату) екпін беріп, қаражат салу тиімділігін бағалаудың нақты өлшемшарттарын әзірлеу;

-қаржыландыру рәсімін барынша айқын ету;-мемлекеттік тапсырыс шеңберінде жасалатын шарттарды және

орындаушылардың есептерін жариялау;

76

-мемлекеттік тапсырыс үшін лоттарды қалыптастыруды жария талқылау;

-мемлекеттік тапсырыс шеңберінде дайындалған ақпараттық материалдарды міндетті тәртіппен таңбалау.

Неғұрлым радикалды шара ретінде корнда мемлекеттік тапсырыс жүйесінен бас тартып және нарықтық қолдау тәсілдерін енгізе отырып, мемлекеттің БАҚ-ты қаржыландыру тәсілін түбегейлі өзгерту ұсынылады:

-ҚҚС азайту;-жеткізуге демеуқаржы бөлу;-БАҚ аз пайызды қарыздар мен технологиялық инновацияларға демеу

қаржыларды ұсыну;-нарықтағы «екінші» басылымдарға демеуқаржы бөлу;-зерттеу қызметіне гранттар беру;-медиа-сала қызметкерлерінің біліктілігін арттыру;-мамандандырылған басылымдарды нүктелік қолдау;-жаңа БАҚ-ты қаржылық қолдау жүйесі және т. б.

Зерттеу шеңберінде өткізілетін қазақстандық БАҚ (9-10 қараша) олардың тәжірибелік қызметінде бірқатар проблемаларды анықтады.

Мәселен, қазақстандық баспа БАҚ үшін мерзімді жазылым басылымдарын жеткізу құны өте қымбат болып табылады: кейбір жағдайларда, ол жазылу құнының жартысына дейін жетуі мүмкін. Осының салдарынан жазылу табыс әкелмейтін дерлік, қаражаттың көп бөлігі – бұл жарнама және бөлшек сату. Бұл ретте бөлшек баспа басылымдарын тарату орталықтандырылған жүйесінің болмауы айтарлықтай қиындық болып табылады.

Пошта байланысы операторы «Қазпочта» АҚ-ның нарықта үстем жағдайды иелене отырып, бағалық саясатымен баспа БАҚ-тарға жеткізу шарттарын қояды.

Жекелеген баспа БАҚ-тар тек мемлекеттік ақпараттық тапсырыстың және мәжбүрлеп жазылудың арқасында ғана өміршең болады. Іс жүзінде, мұндай БАҚ қоғамның назарын жария маңызды мәселелерге аудару бойынша функцияларды орындамайды, тек бюджеттік қаражатын игереді.

Баспа БАҚ-тың онлайн-ортада тиімді жұмыс істеуіне Интернетте басылымдардың материалдарына пікір жазатын пайдаланушыларды авторландыру және деанонимизациялауды талап ететін соңғы өзгерістер кедергі келтіреді. Танымал қазақстандық газеттердің бірі өз онлайн-нұсқасындағы пікір жазу опциясын мүлдем алып тастауды жөн көріп, осылайша қоғаммен кері байланыстың ең тиімді құралдарының бірінен айырылды. Оқырмандардың түсіндірмелерінен бас тарту қымбат тұратын жабдықты сатып алу қажеттілігімен негізделді.

Тиісінше, баспа БАҚ-қа мемлекеттік көмектің неғұрлым тиімді шарасы жазылымдық және бөлшек сауда басылымдарын жеткізу шығыстарына

77

демеуқаржы бөлу, сондай-ақ мемлекеттің баспа БАҚ өткізу бойынша қызметтер нарығын реттеуге қатысуы болатын еді.

Желілік басылымдар (интернет-ресурстар) мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың журналистердің ақпараттық сұрауларына жауап беру мерзімдерін жиі бұзуына, сондай-ақ журналисттерге өз функцияларын орындауға мүмкіндік бермейтін мұндай жауаптардың формальдылығына назар аударды. Әкімшілік жауапкершілік институты (ӘҚБтК 456-1-бабы) іс жүзінде жұмыс істемейді.

«БАҚ-туралы» заңда пайдаланылатын «насихаттау» деген анықтама желілік БАҚ журналистерінде көп сұрақ тудырады, ол, олардың пікірінше, журналистік қызметке тежегіш әсер ете алады.

Желілік БАҚ олардың көптеген бәсекелестерінің жарнамалық мәтіндерді оларды жарнама берушілер үшін анағұрлым тартымды ететін ретінде атап өтпеу фактісіне назар аударды. Сонымен қатар, мұндай тәжірибе жарнама туралы заңнаманы тікелей бұзуды білдіреді, алайда оған уәкілетті мемлекеттік органдар ден қоймайды. Бұдан өзге, көптеген желілік БАҚ-тар мемлекеттік және басқа да тілдер арақатынасында жазаланусыз жарнамалық заңдардың талаптарын сақтамауда, бұл сондай-ақ заңға бағынатын басылымдарды кем ұтымды жағдайға қояды.

Мемлекеттік тапсырыс жүйесі барынша көп сынға ұшырады, конкурсқа жіберу шарттарын қалыптастыру кезінде мемлекеттік органдар желілік БАҚ ерекшелігін ескермейді. Нәтижесінде мемлекеттік тапсырысты орналастыру құқығын көбінесе қажетті нәтижені (жоғары көрілім саны) қамтамасыз етпейтін басылым ұтады. Бұдан өзге, орналастыру үшін берілетін материалдарыңөздері көбінесе төмен сапалы, ал тақырыптар үлкен қоғамдық қызығушылық туғызбайды немесе жергілікті билік органының қызметіне арналады.

Осының салдарынан, мұндай мемлекеттік тапсырыс өз мақсаттарына қол жеткізбейді, мемлекет бюджет қаражатын бекерге жұмсайды, жергілікті билік іс жүзінде жергілікті желілік БАҚ бейілділігін сатып алады.

Басқа проблема – олар конкурс шарттарында қамтылатын төмен бағалар. Бұл бағалар интернет-ресурстағы ақпараттың нақты өзіндік құнын көрсетпейді, оларды айқындау тетігі айқын емес болып табылады және нарықтық шынайы жағдайларға сәйкес келмейді.

Осылайша, желілік БАҚ мемлекеттен медиа-нарықтың барлық қатысушыларының заңнаманы бұлжытпай сақтауын қамтамасыз етуді, сондай-ақ ақпараттық тапсырысты орналастыру саласындағы барынша ойластырылған саясатты күтеді, атап айтқанда – осындай орналастыру тиімділігінің барабар өлшемшарттарын (конкурстарға қатысатын онлайн-ресурстар ерекшелігін есепке алу) және бағаларды қалыптастыру тетігін қайта қарау.

Радиостанциялардың өкілдерімен кездесуде қазақстандық заңнаманы қолданумен байланысты мынадай проблемалық сұрақтар айтылды.

78

Қазақ тілді бағдарламалардың үлесін анықтайтын қағидаларды сақтау мәселесі барынша өзекті болып табылады. Атап айтқанда, радиостанциялардың өкілдері тарататын ақпаратының өзіндік құны біршама төмен болатын желілік БАҚ қазақ тіліндегі контенттің 45% туралы талапты сақтауға міндетті емес екенін атап өтті, бұл оларды жарнама берушілер үшін анағұрлым тартымды етеді.

Бұдан өзге, қазақ тілді контентке радио хабар керек-жарақтарын анықтау әдістемесі белгісіз. Мысалы, британдық «Битлз» тобының шығармашылығы туралы қазақ тіліндегі хабар топтың бірқатар әндерін қамтиды, бұл өте күдікті болып көрінуі мүмкін.

Қолданыстағы қағидалар музыкалық шығарманың барлық құрауыштарының Қазақстанда құрылуын талап етіп, қазақ орындаушыны өте қатаң айқындайды. Бұл ретте оларға заңның сақталуы үшін тұжырымдаманы айтарлықтай өзгертуге тура келетін жекелеген радио станциялардың (мысалы, Classic радиосы) ерекшеліктері ескерілмейді.

Ең бастысы, қазіргі кезде радиостанцияларға тапшылық себебінен эфирдің 45 %-ын сапалы қазақ тіліндегі музыкамен толтыру мүмкіндігі жоқ. Тіпті әндердің ақылы ротациясынан бас тарту жағдайды өзгерткен жоқ: мемлекеттік тілде сапалы әндер әлі де өте аз. Алайда, заң талабы қолданылады, бұл медиа-нарық субъектілерінің коммерциялық тартымдылығын объективті түрде төмендетеді.

Мемлекеттік ақпараттық тапсырысты талқылау кезінде оның бағаларының нарықтықтан бірнеше есе төмен екендігі атап өтілді, ал ұсынылатын шарттар көбінесе радиобизнестің ерекшелігін ескермейді. Мәселен, мемлекеттік тапсырыс шеңберінде 5-минуттық материалдар орналастырылады, бұл радио форматы үшін өте қажетсіз, себебі аудиторияның азаюына әкеп соғады. Сәйкесінше, техникалық ерекшелікті қалыптастыру кәсіпқойлардың қатысуымен өтуі тиіс.

Авторлық және аралас құқықтарды қамтамасыз ету саласында желілік радиостанциялар қандай да бір қағидаларды ұстанбайды, құқық иелеріне тиісті қаражатты аудармайды және соның арқасында отандық радиостанциялар алдында бәсекелестік артықшылығы болады. Бұдан өзге, радиостанцияларға қандай да бір авторлық қоғаммен жұмыс істеген тиімді, өйткені қолданыстағы заң аударымдардың сараланған мөлшерін көздемейді. Сәйкесінше, әртүрлі құқық иелерінің мүдделерін білдіретін көптеген авторлық қоғамдардың болуы радиостанцияларды үнемдеу мақсатында сол немесе өзге де контент ротациясынан жай ғана бас тарта мәжбүрлейді.

Монополиялық жағдайын пайдалана отырып, жеке радиостанцияларға баға қоятын техникалық қызметтерді ұсыну саласындағы ұлттық оператор – «Қазтелерадио» АҚ-ның атына шағымдар айтылды.

Рейтингті объективті анықтау саласында келесі проблема туындады: радиостанциялардың мобильді қосымшалары оларды қолданыстағы әдістемелермен ескеруге мүмкіндік бермейді, бұл отандық радиостанцияларды олардан бас тартуға мәжбүрлейді. Мобильді

79

қосымшаларды енгізу рейтингтің және тиісінше жарнама берушілер үшін радиостанциялардың коммерциялық тартымдылығының формалды төмендеуіне әкеп соғады.

Жарнама саласында радиостанциялардың белгілі бір қиындықтары әлсіз алкогольді өнімдер мен фармацевтикалық препараттар жарнамасына толық тыйым салумен байланысты пайда болды. Радиостанциялар өкілдерінің пікірінше, әлсіз алкогольді өнімнің бүркемеленген жарнамасына ішінара рұқсат беру неғұрлым сараланған нұсқа болар еді. Банктік қызметтердің жарнамасы туралы заңнамаға түзетулер (аудиторияны барлық пайыздар жөнінде хабардар ету қажеттігі туралы және т. б.) радиостанцияларды жарнама беруші банктер және радио тыңдаушылардың өздері үшін қолайсыз роликтер жасауға мәжбүр етеді.

Телеарналардың өкілдері Ақпарат және коммуникациялар министрлігінде есепке тұрған және мұндай есепке тұрмаған желілік ресурстардың құқықтық мәртебесі арасындағы теңсіздікті атап өттік. Атап айтқанда, соңғылары көбінесе аккредиттеу құқығынан айырылады, ал алғашқылары үш жылдық бұғаттау қаупі төнген қолданыстағы заңнамасының талаптарын орындауға мәжбүр болады. Мысалы, телеарналар өз өнімдерін (аудиторияға арналған жас маркері) таңбалауға міндетті, ал интернет-ресурстар – міндетті емес. Бұл ретте бірдей тұлғалар бірдей қызметті жүзеге асырады.

Екінші мәселе – жеке өмірді қорғау туралы мәселеге қатысты қызметтік және жария қызмет деп не түсініледі. Осы ұғымдардың айқын еместігі журналистік қызметіке тежегіш әсер етеді.

Басқа да шектеу – тіркелмеген интернет-ресурсқа сілтемемен ақпараттың таралу қаупі, өйткені ақпараттың дәйексіз болған жағдайда телеарна журналисі жауапкершіліктен босатылмайды.

Сондай-ақ мүддесі қозғалған. адамдардың келісімінсіз жеке ақпаратты және суреттерді жариялауға байланысты практикалық проблемалар туындайды.

Телеарналардың өкілдері ол кезде рейтингті есептеу нарығы іс жүзінде бір компаниямен монополияландырылған және әрқашан әділетті болмайтын жағдайды түхетуге ниеттерін білдірді. Бұдан өзге, телеарналардың Қазақстанда хабар тарататын шетелдік БАҚ-тың рейтингін көруге мүмкіндігі жоқ. Сонымен бірге, мұндай ақпаратты мемлекет медиа-нарықтың неғұрлым объективті көрінісі мүддесі үшін сатып алу мүмкін еді.

Өзінің өндірісі өнімдерін құру бойынша коммерциялық арналардың қызметі үшін қандай да бір артықшылықтар (мысалы, салық жеңілдіктері) енгізу ұсынылды.

Авторлық және аралас құқықтар туралы, оның ішінде мемлекеттік тапсырыс шеңберінде шығарылған шығармаларға қатысты заңнаманың күрделілігі атап көрсетілді.

Әлсіз алкогольді өнім жарнамасы қандай да бір нысанда қайтару ұсынылды.

80

Сондай-ақ телесауданы заң жүзінде айқындауға байланысты проблемалардың бар екендігі атап көрсетілді, бұл сондай-ақ телеарналарға практикалық қызметте кедергі келтіреді.

Өз кезегінде, үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері ақпарат таратуды реттейтін барынша қазіргі заманғы және жалпы заң қабылдауды ұсына отырып, «БАҚ туралы» Заңды қазіргі түрінде керек еместігін қолқалады. Екінші талап – көптеген нормаларды олардың арасындағы қарама-қайшылықтарды болдырмау үшін заңға тәуелді актілерден заңдар деңгейіне көтеру.

Заңда журналистік тергеп-тексеру және оны жүзеге асыру кепілдіктері деген ұғымдар жоқ.

ҮЕҰ өкілдері журналистерге шағым жасау мерзімін бір жылмен шектеуді ұсынды.

Жала жабуды толық қылмыстық сипаттан арылту немесе ең болмағанда оны қылмыстық теріс қылықтар құрамына ауыстыру, сондай-ақ бас бостандығынан айыру түрінде санкцияны жою туралы ұсыныс жасалды.

Қылмыстық кодекстен араздықты қоздырғаны және жалған ақпарат таратқаны үшін қылмыстық жауаптылықты көздейтін баптарды алып тастау туралы ұсыныс айтылды.

Мемлекеттік тапсырысқа қатысты бюджет қаражатты айқын еместігі және бұдан өзге тек бюджеттік қаржыландыру ғана емес жарнамалық тапсырыстар алуға мүмкіндігі бар мемлекеттік телеарналардың негізсіз артықшылықтары атап көрсетілді.

Құрылуы «БАҚ туралы» Заңмен көзделген Отандық БАҚ-қа көмек қоры әлі күнге дейін іске қосылған жоқ.

Сондай-ақ, ҮЕҰ өкілдері оны тек қана тыйым салынған контентті бұғаттаумен ауыстыруды ұсына отырып, сайттарды бұғаттау заңсыздығын қолқалады.

Тұжырымдар:1. Қазақстанның медиа-нарығында отандық және шетелдік,

республикалық және өңірлік сияқты алуан түрлі БАҚ-тар ұсынылған. БАҚ-тардың басым бөлігі мемлекеттік емес болып табылады, бұл мемлекеттің ақпараттық монополиясының жоқ екендігі туралы айтуға мүмкіндік береді. Керісінше, мемлекет, азаматтардың цифрлік хабар таратуға және Интернет желісіне қолжетімділігін кеңейту бойынша жұмыстарды жүйелі түрде жүргізуде. Бұдан өзге, мемлекет қазақстандық журналистердің кәсіпқойлығын арттыру, мемлекеттік БАҚ қызметін жаңғырту және ел халқының өміріне жаңа ақпараттық технологияларды енгізу бойынша айтарлықтай күш-жігер салуда.

2. Дампыған нарықтық қатынастар және бәсекелестік жағдайында Қазақстан бұқаралық ақпарат құралдары саласы бір бөлігі заң актілерінің қолданылуымен және елеулі заңнамалық олқылықтармен тікелей байланысты күрделі мәселелерге тап болады. Кешенді заңнамалық актіні

81

қабылдауды қажет ететін ақпараттық саланы қалыптастырудың базалық тәсілін қайта қарау объективті қажеттілігі пісіп-жетілгені айқын. Осы акт медиа-нарықтың басты даму үрдістерін – болмай қоймайтын бұқаралық ақпарат құралдарының коммуникация құралдарымен бірігуі, БАҚ конвергенциясы, ақпаратты тарату еркіндік мен басқа да жария мүдделер арасындағы орынды теңгерімді іздеу және т. б. көрсетуге тиіс.

Сонымен бірге, осындай кешенді (салалық) заңнамалық актіні жасау жұмысы қосымша зерттеулер мен ресурстарды, сондай-ақ осы зерттеу шеңберінен тыс міндеттерді шешуді талап етеді.

3. Қолданыстағы жекелеген нормалар немесе керісінше, олардың болмауы, жеке адам құқықтарының қазіргі заманғы моделіне қайшы келеді:

-жекелеген интернет-ресурстарды тиісті сот шешіміне дейін оқшаулау мүмкіндігі;

-кеңінен тұжырымдалған мүдделі тұлғаның келісімінсіз адамның суретін және басқа да дербес деректерді жариялау мүмкіндігі;

-азаматтарға тікелей эфирде қоңырау шалумен байланысты алаяқтық сұлбаларының практикасы;

-БАҚ меншік иелері туралы ақпараттың жабықтығы;-медиа-нарықты монополияландыруға қарсы әрекет ететін нақты

нормалардың болмауы.4. Мемлекеттік ақпарат тапсырысы отандық БАҚ-ты қаржылай қолдау

нысаны ретінде елеулі реформалауды қажет етеді. Атап айтқанда, медиа-салада мемлекеттік тапсырманы қалыптастыру, оның техникалық ерекшеліктері, баға белгілеу тетігі, мониторинг деректері және орындаушылардың есептілігі жария талқылау үшін қолжетімді болуы, ал тиісті материалдар таңбалануы тиіс. Мемлекеттік тапсырманы орналастыру тиімділігі сапалық өлшемшарттар бойынша бағалануға тиіс

Бұдан өзге, бұл БАҚ-тың бюджеттік қаражатты алып-алмағанына қарамастан редакциялық саясатты қалыптастыру кезінде БАҚ тәуелсіздігі қағидатын мүмкіндігінше заң жүзінде бекіту керек.

5. Отандық БАҚ олардың өз базалық функциялар (бірінші кезекте – плюрализмді қолдау және дамыту) орындау үшін тікелей және жанама түрде экономикалық қолдау шараларын қажет етеді. Атап айтқанда, мынадай іс-шаралар туралы әңгіме болуы:

-жекелеген БАҚ санаттары мен олардың қызмет түрлері үшін (өз өнімдерін өндіру, мемлекеттік тілдегі басылымдар, шалғайдағы аудандарға таратылатын басылымдар, т. б.) ҚҚС азайту және басқа да артықшылықтар;

-әлсіз алкогольді және темекі өнімдерінің жарнамасын шектеуге рұқсат беру;

-баспа басылымдарын жеткізуге демеуқаржы бөлу және оларды таратудың орталықтандырылған жүйесін енгізу;

-БАҚ аз пайызды қарыздар мен технологиялық инновацияларға демеу қаржыларды ұсыну;

-нарықтағы «екінші» басылымдарға демеуқаржы бөлу;

82

-зерттеу қызметіне гранттар беру;-мамандандырылған басылымдарды нүктелік қолдау;-жаңа БАҚ-ты қаржылық қолдау жүйесі;-сымсыз интернетке тегін кіруді қамтамасыз ететін ұялы байланыс

операторлары үшін артықшылықтар;-оны шалғай аудандарға жеткізетін баспа баспасөзді таратушылар үшін

жеңілдіктер;-аудиовизуалды БАҚ рейтингін анықтау тәуелсіз жүйесін

қаржыландыру және т. б.6. БАҚ өз функцияларын барынша тиімді жүзеге асыруы үшін мынадай

заңнамалық шараларды қолдану орынды:-заңнамаға журналистік тергеп-тексеру ұғымын енгізу және оның

кедергісіз жүзеге асырылуына кепілдіктерді көздеу;-журналистердің ақпараттық сұрау салуына уақтылы жауап бермегені

немесе формальды жауап бергені үшін лауазымды тұлғалардың жауапкершілігін күшейту шараларын ойластыру;

7. Жеке институт ретінде Қазақстан медиа-секторы өзін-өзі реттеу тетіктеріне, атап айтқанда – БАҚ қызметіне байланысты шағымдарды сотқа дейінгі реттеудің институциялық нысандарына мұқтаж.

8. Ақпарат саясаты саласындағы мемлекет алдынағы қоғамдық маңызды мақсаттаға қол жеткізу үшін (және ішінара «Қазақстан» РТРК АҚ дамытудың 2021 жылға дейінгі стратегиясында тұжырымдалған), заңнамаға ерекше құқықтық мәртебесі бар «ұлттық телеарна» деген ұғымды енгізу туралы мәселені қарастырған жөн. Бұл мәртебе қазақстандық ақпарат кеңістігін түпкілікті қалыптастыру кезеңінде жекелеген телевизиялық нарық субъектілеріне берілуі мүмкін. Атап айтқанда, ұлттық телеарнаға редакциялық саясатты анықтауда көп дербестік беру және оны қазіргі уақытта қойылады барлық телеарналарға қойылып отырған жекелеген заңнамалық талаптардан босату қажет.

9. Қазақстандық өндіріс хабарларының рейтингін көтеру үшін телеарналардың прайм-таймда қазақстандық телехикаяларды ғана таратуға заң жүзіндегі міндеті туралы мәселені қарастыру.

83

4.2. Шетелдік бұқаралық ақпарат құралдарының жұмыс тәжірибесін және олардың жұмысын мемлекеттік реттеуді талдау

4.2.1 Жалпы ақпаратДамыған мемлекеттердің БАҚ-қа қатысты мемлекеттік саясаты

мынадай үш басты мақсатты көздейді:1) пікірлер плюрализмін қамтамасыз ету;2) азаматтардың ақпаратқа тең қол жеткізуін қамтамасыз ету;3) бірыңғай ақпарат кеңістігінің тұтастығын сақтау.Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін мемлекет отандық БАҚ шартты

түрде тікелей және жанама деп бөлуге болатын әралуан көмек түрлерін көрсетеді. Жанама қолдау стратегиялық нәтижелер көзқарасы тұрғысынан (нарықтық, бәсекелес және тәуелсіз медиаортаны құру), тікелей – нақты медиажобаларды іске асыру көзқарасы тұрғысынан неғұрлым тиімді. Тікелей көмек түрлеріне нысаналы және нысаналы емес субсидиялар, жанама көмек түрлеріне – ҚҚС және пошта тарифтерін азайту жатады.

Демеуқаржыға және баспа БАҚ-қа тікелей инвестицияларға мемлекеттік қолдау құралы ретінде әлемдік деңгейде ерекше көңіл бөлініп отыр. Мысалы, Еуропада орта есеппен 5 жылда бір рет баспасөз субсидиялары туралы қолданыстағы нормативтік құжаттарға түзетулер мен өзгертулер енгізіледі.

Жалпы, шетелде БАҚ-ты мемлекеттік қолдау шараларын әр түрлі нысандарды қамтиды, олардың арасында ең танымалы мынадалар.

Баспа басылымдары және баспасөз таратушылары үшін салықтық жеңілдіктер

Ұлыбританияда баспа өнімдеріне ҚҚС-тың нөлдік мөлшерлемесі (стандартты мөлшерлемесі – 17,5 %), Италия – 4 (36), Францияда – 2,1 (20,6), Германияда – 7 (15), Австрия мен Ресей – 10 (20) қолданылады.

Испанияда баспа БАҚ саласында төмендетілген салық салу мөлшерлемесі - 4% (сондай-ақ бірінші қажеттіліктегі тауарлар үшін) қолданылады.

Францияда баспа БАҚ-ты материалдық базаны дамытуға бағытталған пайдаға салынатын салықты төлеуден босату бекітілген (пайда салығы салынбайтын аударымдар мөлшері күн сайын шығатын газеттер үшін пайданың 80%-ымен және апта сайын шығатын газеттер үшін 60%-ымен шектелген)

Жеңілдетілген пошта тарифтеріКөптеген үлкен елдерде баспа басылымдардың таралымдарды күрт

төмендейді және оның басты себебі – жеткізу құны: бөлшек сауда бағасы көбінесе жазылу бағасынан 50%-ға төмен.

Француз, неміс, швейцариялық, италиялық, ағылшын және американдық баспасөз басылымдары өз басылымдарын пошта арқылы тарату және жіберу кезінде жеңілдікті тарифтерді белсенді пайдаланады.

84

Германияда бір апта сайынғы басылымды жеткізу жарты жыл ішінде 5,76 еуро болады, ал сол кезеңде кез келген басқа мерзімді емес хат-хабарды жеткізу, 24 еуро болады.

Швейцарияда жеңілдетілген пошта тарифтері мынадай өлшемшарттарға жауап беретін газеттер мен журналдарға қолданылады: таралымдарды жазылушыларға жіберу; ең төменгі таралым 1000 дана; мерзімділігі аптасына кем дегенде бір рет (өңірлік/жергілікті баспасөз) немесе тоқсан сайын (коммерциялық емес басылымдар); ең көп таралымы 40000 дана (өңірлік/жергілікті баспасөз) немесе 300000 көшірме жалпы мемлекеттік басылымдар үшін; өзектілігі, публицистикалық мазмұны; бизнес пен жарнамаға ден қоймау. Қандай басылымның субсидия алатындлығы туралы шешімді Ofcom - Федералдық коммуникациялық сала ведомосі қабылдайды. Swiss Post, пошта, осылайша қос рөлден босатылады және қызметтерді көрсетуші ғана болып қалады.

Италия 2012 жылдың соңында ұлттық пошта операторы Poste Italiane-ге үшін әмбебап пошта қызметтерін көрсеткені және 2009 жылдан бастап 2011 жылға дейінгі кезеңде тарифтерді төмендеткені үшін 1,56 млрд еуро бөлді. MarketWatch агенттігінің ақпараты бойынша 1,1 млрд еуро Poste Italiane әмбебап пошта қызметтерін көрсеткені үшін және 458 млн. көрсетілген кезеңде баспагерлер, коммерциялық емес ұйымдар және сайлауалды науқандарға қатысушылар үшін пошта тарифтерін төмендеткені үшін өтемақы ретінде төленді.

Канадада салалық ұйымдар мен үкіметтің бірлескен жобасы Баспагерлер қолдау бағдарламасы қолданыста. Баспагер грант алады және оны пошта немесе курьерлік жеткізуге жұмсай алады.

Ресей Федерациясында 2500 мамандандырылған баспа басылымдары жеткізу тарифіне жеңілдік алды.

Көбінесе мемлекет баспагерлерге таралымдарды жеткізу құнының өтемақысы үшін қаражат бөлумен шектелмейді, баспасөз саудагерлері де көмек алады. Мұнда Франция жарқын үлгісі болып табылады. Мәселен, 2004 жылы мемлекеттің бастамасы бойынша сауда объектілеріне жабдықты жаңғыртуға және баспасөз саудасын ақпараттық-техникалық қамтамасыз етумен байланысты жобаларға тікелей субсидиялар бөлу үшін арнайы тетік құрылды. Баспасөз дүңгіршегінің иесіне бөлінетін сома қажетті соманың 40%-ынан 80%-ына дейін құрады.

Демеуқаржылар мен субсидияларТікелей субсидиялауды қоса алғанда, қосымша жеңілдіктер мен

артықшылықтар үшін әлеуметтік маңызы бар баспа өнімдерінің – мамандандырылған журналдар мен газеттер санатын бөлу.

Атап айтқанда, қағаз және жазылу бойынша жеткізу шығыстары, көліктік және логистика шығыстарына демеуқаржы бөлінеді. Кейбір елдерде ақпараттық агенттіктерге демеуқаржы бөлінеді.

Францияда белгілі бір талаптарды қанағаттандыратын кейбір күнделікті жалпы саяси газеттер үшін субсидиялар беріледі (әдетте жылдық):

85

олар жарнамадан жеткілікті табыс таппайды (жарнамадан түсетін табыстар белгіленген пайыздан төмен), бюджетке немесе әлеуметтік сақтандыруға қатысты борыштары жоқ.

Қаржылық қиындықтарды бастан кешірген Норвегия газеттерінің мемлекеттен өндіріске және таратуға тікелей субсидиялар алуға құқығы бар. Олардың көлемі орташа есеппен басылымдардың жалпы кірістерінің 2%-ын құрайды.

Ұлыбританияда субсидиялар уэльстік азшылық тілінде бағдарламалар әзірлеуді қолдау үшін, сондай-ақ Ирландияның кельт тілінде хабар таратуды қолдау үшін Уэльсте телевизиялық хабар таратуды жүзеге асыру үшін беріледі. Ағылшын мемлекетінің баспа баспасөзге субсидиялары халықтың орташа жан басына шаққанда әлемдегі ең жоғарылардың бірі және жылына 80,4 еуроға тең.

Италия кейбір әлеуметтік маңызы бар басылымдарды тарату мақсатында баспасөз БАҚ нарығын белгілі бір демеуқаржымен қамтамасыз етеді. Мемлекеттік көмек көлемі 2010 жылы жан басына шаққанда 37,4 еуроны құрады.

Данияда тікелей субсидиялар ішінара өндірісті жаңғыртуға, сондай-ақ сындарлы қаржылық жағдайдағы газеттер үшін немесе керісінше, жаңа жобаларға бөлінуі мүмкін. 2014 жылдан бастап күшіне енген жаңа қағидалар бойынша Данияда субсидияларды баспасөз, сондай-ақ цифрлық бұқаралық ақпарат құралдары ала алады.

Австрияда арнайы бағдарлама әртүрлі саяси пікірлерді қалыптастыру ерекше маңызды рөл атқаратын бірнеше шағын газеттерді қолдайды. Мәселен, 2015 ж. баспасөз БАҚ қолдауға австриялық бюджетте 8,9 млн. еуро салынған болатын. Мемлекеттік субсидияларды алу үшін өлшемшарттар:

-басылым тар салалық сипатта болмауы керек және оның үлкен бөлігі жеке өндірісі мәтіндік контенттен тұруы тиіс;

-күнделікті басылым жылына кемінде 240 рет, апталық басылым – жылына кемінде 41 рет шығарылуы тиіс. Тираждың үлкен бөлігі Австрияда таратылуға еркін сатуда болуы тиіс;

-күнделікті басылымның штаты кем дегенде 6 штаттағы журналистен тұруы тиіс. Басылым бүкіл Австрия аумағында бір нөмірдің кем дегенде 10 мың данасын немесе федералдық жерлердің бірінде бір нөмірдің 6 мың данасын сатуға тиіс. Бір нөмірдің орташа жылдық бағасы ұқсас типтегі басылымдардың бір нөмірінің орташа жылдық бағаларынан айтарлықтай төмен болмауы тиіс.

-апталық басылымның штаты кем дегенде 2 штаттағы журналистен тұруы тиіс. Басылым бір нөмірдің кем дегенде 5 мың данасын сатуға тиіс. Бір нөмірдің орташа жылдық бағасы ұқсас типтегі басылымдардың бір нөмірінің орташа жылдық бағаларынан айтарлықтай төмен болмауы тиіс.

-басылым мемлекеттік биіктің аумақтық органдарына немесе мемлекеттік биіктің аумақтық органдарының қатысуымен заңды тұлғаларға тиесілі болмауға тиіс.

86

-басылым не федералдық деңгейде, не федералдық жер деңгейінде таралуы тиіс. Аудандық маңызы бар басылымдар субсидияланбайды.

Арнайы қолдау орташа айлық сатылатын таралымы 100 мың данадан аспайтын «қоғамдық пікірді қалыптастыру үшін маңызды» басылымдарды субсидиялауға арналған. Осы бағыт бойынша басылым бір жолғы субсидия нысанында жылына 500 мың еуро алуы мүмкін.

Швеция Үкіметі «екінші қатардағы» (таралымы бойынша екінші орын алатын) деп аталатын газеттерді қаржыландырады.

2015 жылы Ресейде 70 Федерация субъектісіндегі нысаналы және нысаналы емес БАҚ субсидиялары 12 млрд. рубльді құрады

Мемлекеттік жарнаманы және коммерциялық негіздегі басқа да жарияланымдарды орналастыру

Мемлекеттік жарнаманы мұндай орналастыру баспасөзге мемлекеттік қазына есебінен кепілдендірілген табыс алуға мүмкіндік береді. Жанама түрде бұл тәжірибе жұртшылықтың қағаз БАҚ-қа қызығушылығын арттырады, өйткені тұрғындар орталық және жергілікті билік оқиғалары мен жаңалықтарынан үнемі хабардар болып отыру үшін басылымды сатып алуды немесе көшіріп алуды жөн көреді.

Жаңа БАҚ және медиа-жобаларды қолдауҰлттық медиа-нарыққа «кіру кедергілерін»еңсеруге арналған тікелей

жалпы субсидиялардың алуан түрлілігі. Сондай-ақ жеңілдікті кредит беру болуы мүмкін.

Баспасөзді өткізудің мамандандырылған нүктелерін дамытуМамандандырылған дүңгіршектер тауарларде сатылатын мен

қызметтерді тізбесіне «импульсті сатып алу» санатына кіретін өнімдерді (темекі және т. б.) қосу.

Журналистік кадрларды даярлау және олардың біліктілігін арттыру

Мемлекеттік білім гранттары, тегін қайта даярлау курстары, семинарлар, тренингтер және т. б.

БАҚ жарғылық капиталына жарналарБюджет қаражатынан активтерді арттыру есебінен материалдық-

техникалық базаны және нарықтық тартымдылықты нығайту.Шет елдерде БАҚ-ты мемлекеттік қолдау институциялық

кепілдіктермен қатар жүреді – ұлттық бұқаралық ақпарат құралдарының тиімді қаржыландырылуын қадағалау үшін арнайы уәкілетті органдар құрылады. Мәселен, Австрияда «Баспасөзді субсидиялау туралы заңның» негізінде келесі қадағалау органдары құрылған: Австрия Коммуникациялар басқармасы және Баспасөзді субсидиялау жөніндегі комиссия. 

Көптеген мемлекеттерде БАҚ-та отандық өндіріс контентінің басымдығын қамтамасыз ету бойынша заңнамалық шаралар қабылданған.

Мәселен, 2004 ж. Австрия үкіметі телефильмдерді субсидиялау қорын (Fernsehfilmfbrderungsfonds) құрды. Жыл сайын қорға бюджеттен 13,5 млн

87

еуро бөлінеді, бір тележобаға жалпы шығыстардан олардың 20%-дан аспайтын бөлігі өтелуі мүмкін (ерекше жағдайларда 30%). Бұл ретте бір көркем телефильмге ең көп субсидия 1 млн. еуродан, деректі фильмге - 200 мың еуродан аспауы тиіс.

Шетелде БАҚ-ты мемлекеттік реттеуде медиа-нарықты монополияландыруға қарсы іс-қимыл өте маңызды рөл атқарады. Бұл ретте олсы сала көбінесе монополияға қарсы және треске қарсы арнайы заңнамамен реттеледі.

Мәселен, Ұлыбританияда сауда министрі баспасөздің бір қолда шоғырлануын шектеу өкілеттіктеріне ие. Оның келісімінсіз, егер беру нәтижесінде жаңа меншік иесі газетті жабуы немесе бәсекелесуші басылымға қосып алуы мүмкін болса, басылымды (таралымы 500 мың данадан астам) басқа тұлғаға меншікке беру мүмкін емес.

Германияның Монополиялар туралы Федералдық заңында БАҚ саласындағы шағын және орта бірлестіктерді бақылауды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін арнаулы ережелер бар. Оған сәйкес Монополиялар жөніндегі федералдық агенттік компаниялардың бірігуіне тыйым салу мүмкін.

Канада үкіметі нарықтағы үлесті айқындай отырып, БАҚ саласындағы меншік құқығын шектеді. Бұл ретте Үкіметтің меншікті Тексеру туралы біріккен заң көзқарасы тұрғысынан қарауға және егер оны қалыптастырылуы Канада қоғамына зиян келтіруі мүмкін болса, монополияның қалыптасуына кедергі келтіруге құқығы бар.

Нидерландыда Үкіметі бір меншік иесінің нарықта БАҚ тым жоғары үлесін иелігіне алмауы үшін баспасөзді реттеу жобаларын қарайды.

Францияда БАҚ шоғырлануы БАҚ немесе акциялар топтамасын сатып алуға бірқатар шектеулер қоятын арнайы заңмен реттеледі.

Жалпы, әлемдік хабар таратуда мемлекеттік хабар тарату үлесінің қысқару (телеқаралым көлемінің 4-5%-ына дейін) және коммерциялық хабар тарату үлесін ұлғаюы, сондай-ақ мемлекеттік хабар таратуды билік институттарына азырақ тәуелді қоғамдық хабар таратуға ауыстыру үрдісі байқалады. Қаржы жоспарында қоғамдық хабар тарату әр түрлі қаржыландыру көздерін пайдаланумен сипатталады, бірақ, әдетте, олардың арасында абонененттік төлем басым болады.

Қоғамдық телеарнаны тікелей қоғамның қаржыландыру мынадай екі іргелі проблеманы шешуге мүмкіндік береді: телеарналардың мемлекеттік қаражатқа шектен тыс тәуелділігі және телеарналардың жарнамалық түсімдерге шектен тыс тәуелділігі.

Ұлыбританияда барлық теледидарлар және бейне сигнел қабылдауға мүмкіндік беретін басқа да құрылғылардың иелерінен алынатын арнайы салық (лицензиялық төлем) бар. Бұл қаражат BBC корпорациясы бюджетінің үлкен бөлігін құрайды: мысалы, 2014 жылы корпорацияның барлық кірістері

88

жиынтығында £5 млрд құрады, оның ішінде осы салықтан түсімдер – £3,7 млрд.

Осыған ұқсас жүйе Францияда бар: қоғамдық телерадиокомпаниялар France Télévisions, Radio France және басқа да кейбір электрондық БАҚ-тар арнайы аудиовизуалдық салық есебінен қаржыландырылады. Германиядағы қоғамдық радио және теледидар да осылай қаржыландырылады, мұндай сұлбалар басқа да көптеген елдерде бар.

Сонымен қатар, қазіргі France Television уақытта қаржыландырудың жартысы дерлік мемлекеттен түседі. Француз теледидары мен мемлекет арасындағы тығыз экономикалық байланыстар француз қоғамдық хабар тарату моделін қоғамдық-мемлекеттік ретінде сипаттауға мүмкіндік береді.

Ресей Федерациясының Қаржы министрлігі 2019 жылға қарай мемлекеттік БАҚ қаржыландыруды 6-20%-ға қысқартады.

Солтүстік Еуропа елдерінде қоғамдық ТД берік дәстүрлері бар. Солтүстік Еуропаның бес елі – Дания, Исландия, Норвегия, Финляндия және Швецияда –қоғамдық хабар тарату өзінің айналасында коммерциялық эфирлік хабар тарату жүйесін ұйымдастыра отырып, телевизиялық нарықтың орталығында қалып отыр.

Солтүстік Еуропаның бес елінде қоғамдық хабар таратушылар бағдарламалық саясатында ойын-сауық құрамдасы шектеулі патерналистік, білім беру және мәдени институттарды білдіреді. Өңірде (Финляндияны қоспағанда) 1980-жылдардың ортасына дейін қолданылып келген қоғамдық хабар тарату монополиясы Еуропаның Солтүстігіндегі аудитория үшін үйреншікті жағдай болды. Көрші елдерден телебағдарламаларды шекаралық қабылдауды дамытуға ықпал еткен осы елдердің тек географиялық және лингвистикалық жақындығы қоғамдық хабар тарату монополияларының жағдайын нығайтты.

Қоғамдық хабар тарату саласының көп жылдық дәстүрлері дәл осы Солтүстік Еуропа елдерінің бағдарламалық және экономикалық хабар тарату саясатына тән ортақ ерекшеліктерді бөлуге мүмкіндік береді:

-қоғамдық хабар тарату саласындағы қоғамдық (ең алдымен мемлекеттік) меншікті сақтау;

-жалғыз немесе басты қоғамдық хабар таратуды қаржыландыру көзі ретінде абоненттік төлемге сүйену;

-қоғамдық хабар таратушылар (55-60%) өндірген бағдарламалардың елеулі үлесінде ұлттық, негізінен деректі бағдарламалардың үстемдігі;

-ұлттық телебағдарламалар нарықтарының тұйықтығы: Солтүстік Еуропа елдерінде шығарылатын түрлі жанрдағы телебағдарламалар басқа елдерге сирек экспортталады, бұл қоғамдық хабар таратушыларды қосымша кіріс көздерінен айырады, алайда теледидардың ұлттық және мәдени өзіндік ерекшеліктерін күшейтеді.

89

Шет елдерде БАҚ-та және Интернетте таратылуы ішкі істеріне (атап айтқанда, сайлау процесіне) араласу әрекеттерімен ұштасатын фейкті жаңалықтарға қарсы күреске үлкен мәні беріледі.

Өткен жылы елдердің үкіметтері әлеуметтік желілермен айла-шарғы жасау көлемін күрт ұлғайтты. Қытай мен Ресей алғаш рет онлайн-пікірталастарды бұрмалау және 10 жылдан астам уақыт бұрынғы басқаша ойлауды азайту үшін жасырын әдістерді пайдаланды, бірақ содан бері бұл тәжірибе жаһандық құбылысқа айналды. Онлайн-контентпен айла-шарғы жасау міне, жетінші жыл қатарынан интернеттегі бостандықтың жалпы төмендеуіне әкеледі.

2017 жылы зерттелген 65 елдің ішінде 13-інде ғана интернет еркін деп танылды. Бұл пайдаланушылар үшін ешқандай кедергілердің, контент бойынша қатаң шектеулерді, кедергісіз аңдау немесе заңды пікір білдіру үшін санкциялардың жоқ екендігін білдіреді.

Проүкіметтік комментаторлар зерттелген 65 елдердің 30-ында анықталды, өткен жылы олардың саны 23 болатын.

Кем дегенде, 14 елдің үкіметтері іс жүзінде интернеттегі бостандықты шектеген. Алғашқылардың бірі болып Ресей тарапынан ақпараттық соғысқа тап болған Украинада ресей агенттері фейкті жаңалықтары бар веб-сайттарды пайдалана отырып, әлеуметтік желілерді Қырымның Ресейдің құрамына кіру ниеті, украиндардың Еуроодақты қабылдамау туралы хабарламалармен және басқа да Кремльді насихаттайтын сюжеттерімен толтырып тастады. Бұған жауап ретінде Украина бірқатар ресейлік медиа және іздеу жүйелерін бұғаттады.

Алты ел– Беларусь, Қытай, Египет, Ресей, Түркия және БАӘ – 2017 жылы тиісті заңдар қабылдап немесе сайттар мен VPN-мен байланысты желілік трафикті бұғаттай отырып, VPN-ге қарсы күрес әрекеттерін қолданды. Ресейде интернет-провайдерлерді тыйым салынған контентке қол жеткізу үшін пайдаланылуы мүмкін VPN ұсынатын сайттарды бұғаттауға міндеттейтін заңы қабылданды. 2016 жылы тінту кезінде органдар шетелдік VPN-провайдері — Private Internet Access-ке тиесілі серверлерді тәркіледі.

VPN қарсы науқандар танымал емес және олардың жүзеге асырылуы қиын. Көп адамдарға ол қажет: мысалы, корпоративтік қызметкерлерге қашықтағы файлдық серверлерге қол жеткізу үшін, саналы интернет пайдаланушыларға қауіпті Wi-Fi желісіне қосылған кезде.

Қаңтар айында Германияда интернетте фейкті жаңалықтар таратуды және өшпенділікті ушықтыруды шектеуге бағытталған әлеуметтік желілерге қатысты шаралар туралы заң күшіне енді. Германия мысалына сүйене отырып, Франция мен Испания да ұқсас заңдардың жобаларын қарайды. Маңыздысы, сәуір айында Еуроодақ жаңа желідегі теріс хабарға қарсы күрес стратегиясын жариялады. Еуроодақ жоспары бірнеше бағыттарға негізделеді: медиасауаттылықты тарату, фактілерді тексеру сыртқы қызметтерін қаржыландыру, Facebook және басқа да әлеуметтік желілерді олардың

90

сенімді және тексерілген БАҚ-тан шыққан жаңалықтарды өзгелердің арасында бөліп және ерекше атап көрсетуіне түрткі болу.

4.2.2. БельгияБельгия тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдарының ерекшелігі, ең

алдымен, мұнда аудиторияның негізін неміс тілінде сөйлеушілердің шағын секторымен екі ірі - фламандық және француз диаспорасы құрайды. Басқа маңызды ерекшелігі – Бельгия медианарығы шетелдік БАҚ тарапынан көріп отырған елеулі қысым.

Бұқаралық ақпарат құралдарын қолдау кезінде ең көп таралған шаралар салық жеңілдіктері (сату бойынша ҚҚС-тан) болып табылады. Баспасөз БАҚ-тарын қолдау кезінде ақпараттық агенттіктерге, журналистика мектептеріне, кәсіби қауымдастықтарды ілгерілетуге субсидиялар енгізіледі.

Интернет өз өнімін цифрлық түрде тарату мүмкіндігін ғана ұсынып қоймай, жаңа тек қана онлайн жаңалық ұйымдарын қалыптастыруға әкеледі. Интернет-БАҚ тікелей өндіріс субсидияларынан пайда алуы мүмкін. Сондай-ақ конвергенцияны шешу мақсатында БАҚ жобалар мен инновацияларды қолдайды. 

Жеңілдетілген пошта тарифтері аудитория үшін тартымды жазылымды жасауға мүмкіндік береді. Бірақ ісі жиі олармен шектелмейді: атап айтқанда, Бельгияда темір жол тасымалына жеңілдікті тарифтер қолданылады.

Баспагерлер пошта қызметтері құнының өсуі үшін өтемақы алады осы мақсаттарға шамамен 200 млн еуро кетеді.

Егер фламанд диаспорасы туралы айтар болсақ, мұнда ең алдымен VRT бөлуге болады, олардың аудиториясының үлесі шамамен 32 % шегінде. Және 21 %-ды қамтитын VTM. Тағы бір ірі бұқаралық ақпарат құралы Ketnet (TRV) болып табылады, оның аудиториясының үлесі - 9 %. Басқа да тәуелсіз ресурстар, әдетте, жатады, нидерланд және британдық бұқаралық ақпарат құралдарына жатады.

Франкотілді тәуелсіз басылымдардың медиа кеңістігі франкотілді диаспораның 19 % аудиторисын қамтитын коммерциялық RTL ұсынылған. TF-1-17 %. RTBF арнасы үшінші орынды алады 15 %-ды қамтиды.

Әрбір тілдік нарықтың өзінің мемлекеттік қаржыландыруы болуы тиіс.Бельгиядағы мерзімді басылым нарығы үш ресми тілдегі 30-дан астам

күнделікті газетті, 30-ға жуық апталық журналдарды, сондай-ақ көптеген өңірлік және мамандандырылған басылымдарды құрайды. Ең беделді газеттердің қатарына мыналар жатады: француз тілінде – «Суар» («Le Soir), «Нувель газет» (LaNouvelle Gazette), «Либр бельжик» («La Libre Belgique); нидерланд тілінде – «Стандард» (De Standaard), «Хет ньюсблад» (Het Nieuwsblad), «Хет фолк» (Het Volk), «Финансиел-экономише Тяйд» (De Financieel Economische Tijd); неміс тілінде - «Гренц-эхо» (GrenzEcho).

Басқа деректер бойынша, Бельгияда барлығы 41 газет шығарылады, олардың 11-і күнделікті және ірі газеттер (8 голанд қоғамдастығы үшін шығарылады, 3 француз тілінде жарияланады) болып табылады. Фламанд

91

қоғамдастығындағы жетекші газеттер De Standaard (1914 жыл, таралымы 372,410), Het Laatste Nieuws (1888 жыл, таралымы 308,808), De Nieuwe (1897, таралымы 372,410) болып табылады. Көп таралымдағы француз басылымдары бұл Le Soir (1887 жыл, таралымы 178,569), L 'Avenir Du Luxembourg (1897 жылы, таралымы 139,960), Vers L' Avenir (1918 жыл, таралымы 139,960). Неміс газеті, Grenz Echo 1927 жылы жарықа шықты, таралымы 12,040.

Теле- және радио хабарларын таратуды француз тілінде хабарлар тарататын «РТБФ» (RTBF), нидерланд тілінде – «ВРТ» (VRT), неміс тілінде – «БРФ» (BRF) мемлекеттік телерадиокомпаниялар, сондай-ақ 30-дан астам жекеменшік теле- және радио станциялар жүзеге асырады.

Тармақталған БАҚ-ты мемлекеттік қолдау жүйесі Бельгиядағы «Валлония-Брюссель» Федерациясында құрылды. Ол «РТБФ» (RTBF) мемлекеттік франкотілді телерадиокомпаниясын қаржыландырады. Жыл сайын тиісті демеуқаржылардың көлемі шамамен 250 млн. еуроны құрап, шығындардың 75%-ына жуық жабады. «Валлония-Брюссель» Федерациясы сондай-ақ радиостанцияларға осы мақсаттар үшін құрылған Көмек радиосы қорынан кәсіптік жабдықтарды сатып алуға және әр түрлі бағдарламалардың өндірісіне субсидиялар бөледі. Қор бюджеті шамамен 1,4 млн. еуроны құрайды. Бельгияның Француз қоғамдастығында баспасөз басылымдарын мемлекеттік қолдау жүйесі бар. Бұл үшін қызметі министрдің құзырында боалтын арнайы құрылымы «Баспасөз басылымдарына көмек көрсету орталығы» құрылған. 2015 ж. тамызда үкімет баспасөз басылымдарын субсидиялау үшін Орталықты 7,616 млн. еуро мөлшерінде жылдық қаржыландыруды мақұлдады. Бұл қаражат басылымдарға тікелей демеуқаржыларға (жалпы ақшалай қордың 40%), редакциялық қызметті жүзеге асыру және оны жаңғырту бойынша шығындарды жабуға, жаңа технологияларды жұмыс процесіне енгізуге, жаңа күнделікті басылымдарды құруға және қолдауға, кәсіби журналистерді толық жұмыс күніне жалдау (жалпы қордың 48%) жұмсалуы мүмкін. Телерадиокомпанияларды және баспа баспасөзді тікелей қаржыландырудан басқа, Бельгия билігі БАҚ «сіңірудің» басқа да нысандарын кеңінен қолданады. Мемлекеттік телерадиокомпаниялардың Қоғамдастықтар үкіметінің кепілдігімен капиталдар нарығындағы қарыздарды жүзеге асыруға мүмкіндігі бар, оны мемлекеттік қолдаудың тікелей емес нысанына жатқызуға болады. Мемлекет бұл компанияларға өзінің жылжымайтын мүлкін өтеусіз беруі мүмкін.

Фламандық сектор. VRT мемлекеттен субсидия ретінде шамамен $560,9 (€457,9) млн алады — бұл қаржыландыру үшін қажет соманың 74 %-ы. Қалған 26 % немесе $145,8 млн VRT жарнама есебінен алады.

Франкотілді секторда RTBF жалпы кірістер көлемі жылына шамамен $474 млн құрайды, оның ішінде $390 млн немесе 82 % - бұл үкіметтен берілетін гранттар, ал $84 млн. немесе 18 % - жарнама және демеушілер.

Фламандық және франкотілді аудитория үшін тәуелсіз басылымдарды негізгі қаржыландыру нысаны мемлекет тарапынан келісімшарттар жүйесі

92

арқылы реттелетін мемлекеттік ақша бөлу болып табылады. Әр бес жыл сайын мемлекет келісімшарттарды қалыптастырады, оларда басылымдарға арналған талаптар мен мақсаттар, мысалы қызметтер, инновациялар нарығын, саясат және экономиканы жария ету қажеттілігі жазылады. Жалпы, осы өлшемшарттар — соңғы жаңалықтар Бельгияда енгізілгенге дейін лицензиялық алым жүйесі пайдаланылды.

Келісімшарттарда жазылған мақсаттардың бірі оқырмандар, көрермендер мен тыңдаушыларды барынша көп тарту, олардың мүдделерін қанағаттандыру болып табылады, бірақ бұл ретте жағдайды ол барлық еуропалық елдер емес, көп дәрежеде белгиялықтарға арналатындай жария етуге тиіс. Бұл кабельді телеарналардың, халықаралық медианың қарқынды енуі салдарынан Бельгияда тәуелсіз медиа үшін үлкен проблема болып табылады.

Осы жағдайды реттеу үшін Бельгияда екі арнайы агенттік бар.Фламандықтар үшін бұл Vlaamse Regulator voor de Media (VRM)

франкотілділер үшін - Conseil Superieur de l'Audiovisuel (CSA).Бұл органдар келісімшарттарды орындауға кепілдік береді, медиа үшін

ұсынымдар қалыптастырады, бірақ бұл ретте тәуелсіз БАҚ саясатын араласпайды.

Сондай-ақ, тағы бір делдал Media Council (Sectoral Council for the Media) болып табылады.

Сарапшылар мен ғалымдардан тұратын бұл тәуелсіз консультативтік орган мемлекетке міндетті емес ұсынымдар қалыптастырады.

Ең ірі бельгиялық онлайн-ресурстардың бірі boek.be және demorgen.be (голланд тілінде) болып табылады. Брюссель Таймс (Brussels, негізін қалаушы Brussels Times) ағылшын тіліндегі бельгиялық интернет-газет болып табылады. Ол өңірлік және халықаралық жаңалықтарды, сондай-ақ ЕО істері жөніндегі жаңалықтарды қамтиды, сондықтан ол журналда айына екі рет басып шығарылады, олар содан кейін Еуропалық комиссияда және 100-ден астам елшіліктер мен ЕО-дағы өкілдіктерде сақталады. Газеттің аудиториясы тек бельгиялықтар ғана емес, сондай-ақ негізінен әр түрлі жастағы шетелдіктер болып табылады. 

Брюссель Таймс Бельгияның ағылшын тіліндегі күнделікті интернет-газеті. Негізгі мақсаты Бельгия астанасындағы оқиғаларды жария ету болып табылады. Олар талдаудың кең ауқымын ұсынады.

Сонымен қатар Brussels Times Magazine жарияланады. Бұл айына 2 рет жарияланатын журнал. Көбінесе Брюссельдің Еуропаның саяси өміріндегі қандай орын алатындығына назар аударылады. Сондай-ақ Брюссельдің қазіргі заманғы өнер орталығы болып табылатындығы жөніндегі фактіге көңіл бөлінеді.

Grenz-Echo (Eupen, негізін қалаушы Grenz-Echo Verlag) неміс тілінде жарияланады және осы тілде жарияланатын жалғыз күнделікті газет болып табылады. Аптасына 6 күн шығарылады, саяси тәуелсіз және христиан газеті болып табылады. Оқырмандар осы газеттегі жергілікті, сондай-ақ

93

халықаралық жаңалықтармен таныса алады. Таралымы негізінен шамамен 12 мыңды құрайды.

Metro (негізін қалаушы Mastransit Media, таралымы 200 мың) мынадай екі тілде жарияланады: француз және голланд тілі. Бұл тегін газет. Оларды темір жол вокзалдарында, метро станцияларында, университеттерде және т. б. сатып алуға болады. Француз тілінде газет немесе голланд тілінде тақырыбының түсі бойынша анықтауға болады: көк түс голландықтар үшін, жасыл француз қоғамдастығы үшін. 

18-ден 44 жасқа дейінгі аудиторияға бағытталған. Газеттің шамамен 800 мың оқырманы бар және көлемі жағынан елде екінші болып табылады. 

2017 жылдан бастап Бельгия ТД-да құмар ойындарын жарнамалауға қатаң шектеулер енгізіп отырған еуропалық елдердің өскелең тізіміне қосылды. Заңнамалық шара теледидарда 20:00-ге дейін, спорттық іс-шаралардың тікелей трансляциялары кезінде, сондай-ақ ойындағы үзілістерді, баннерлік жарнамада құмар ойындарының кез келген түріне тыйым салуды көздейді. 

2014 жылғы 30 маусымда Бельгия Парламенті өкілдерінің Палатасына Конституцияны әркімнің ашық және бейтарап интернетке қол жеткізу құқығымен толықтыру туралы заң жобасы енгізілді.

2015 жылғы 8 желтоқсанда Бельгия Парламенті газеттер саудасына қатысты қарар қабылдады, онда демеуқаржы бөлінетін газеттерді поштамен жеткізумен ұқсастығы бойынша газеттерді бөлшек саудада өткізетін кәсіпорындар үшін жеңілдіктер жүйесін құру жөнінде Үкіметке өтініш қамтылды.

2015 жылғы 17 шілде бельгиялық Парламентке интернет-ресурстардан террористік контентті алып тастау туралы заң жобасы енгізілді. Жобаға түсіндірме жазбада 91 % ықтимал террористердің Интернет арқылы тартылып, үгіттелетіндігі көрсетіледі.

2016 жылғы 29 қаңтарда Бельгия Парламентінің қарауына мемлекеттік сектор ұйымдарының ақпаратты қайта пайдалану туралы заң жобасы енгізілді. Заң жобасы Бельгия заңнамасына жария сектордың ақпаратын пайдалануға қатысты болған 2013 жылғы 26 маусымдағы 2013 / 37 ЕО Директивасын кіріктіруді көздейді. Жобаға сәйкес, қажетті құжаттарға баспалық форматта тапсырыс беру мүмкіндігін қоса алғанда, тиісті ақпарат (соның ішінде университет кітапханалары) қайтадан пайдалану үшін қол жетімді болуы тиіс. Мұндай көрсетілетін қызметтерге тарифтерді анықтай отырып, мемлекет ең қажетті шығындарды ғана есепке қабылдауға тиіс.

2018 жылғы 13 маусымда Бельгия Парламентінің қарауына мемлекеттік сектор ұйымдарының интернет-сайттарына және ұялы қосымшаларына қол жеткізуге қатысты заң жобасы енгізілді. Бұл заң Бельгия заңнамасына мемлекеттік сектор ұйымдарының интернет-сайттарына және мобильді қосымшаларына қол жеткізуге қатысты еуропалық Парламенттің және Еуропа Кеңесінің 2016 жылғы 26 қазандағы 2016/2102 Директивасын кіріктіреді. Заңның мақсаты қоғамдық инстанцияларды веб-сайттары мен

94

қолжетімді мобильді қосымшаларын қоғам үшін ашық ету үшін қажетті шараларды қабылдауға міндеттеу болып табылады.

Бельгиялық журналистке сол немесе өзге де материал жарияланғаннан кейін айыптар тағылған көптеген мысалдар бар.

4.2.3. ГерманияНеміс медиа-нарығының ерекшеліктері мыналар болып табылады:-көптеген өңірлік (жер) БАҚ (31,1 млн. газет жазылушылар 17,1 млн)

жергілікті немесе өңірлік газеттерді оқиды;-ұшқарылық пен радикализмге жол бермейтін ұлттық

журналистиканың дәстүрлі жоғары деңгейі;-тиісті тілдерде ақпараттық қажеттіліктерін қанағаттандыруды талап

ететін (Германияда түрік тілінде 3 газет басылады, бір кабельді және спутниктік телеарна трансляцияланады) ірі түрік, орыс тілді және балқан диаспоралары.

ГФР-де мемлекет БАҚ қаржыландыруға қатыспайды. Заң шығарушылардың пікірінше, баспасөзге субсидия беру баспасөз бостандығы қағидаттарына қайшы келеді. БАҚ-қа көмек баспасөзді жеткізу тарифтерін реттеумен шектеледі.

Жалпы федералдық медиа-нарықта Bild, Süddeutsche Zeitung, Frankfurter Allegemeine Zeitung Die Welt, Frankfurter Rundschau және Tageszeitung сияқты баспа басылымдары байқалады. Германиядағы ең танымал газет Bild Zeitung немесе Die Bild, таралымы 4,390,000. Die Bild сияқты басылымдар неміс газеттерінің арасында сары журналистиканың үздік үлгісі болып табылады, өңірлік басылымдарды жариялайды және әдетте, олардың құқыққа негізделген саяси бағдары бар.

 Керісінше, Frankfurter Allegemeine Zeitung газет оқырмандары айтарлықтай аз (400 000), бірақ ол Германияда, сондай-ақ халықаралық деңгейде кеңінен танымал және беделді, оны 198 елден табуға болады. 

Германияда баспасөз БАҚ үшінші негізгі құрауышы (күнделікті және апталық газеттерден кейін) апталық журнал болып табылады. Германияда жалпы мүддедегі шамамен 780 журнал және 3400 мамандандырылған журнал жарияланады. Олардың ішіндегі ең ескісі (алғаш рет 1946 жылы жарияланған) және ең танымалы - таралымы 1,4 млн. дананы құрайтын «Шпигель». Жалпы алғанда, ол өзінің саяси бағдары бойынша либералды болып табылады, саяси өмірді сыни талдауы үшін жақсы беделге ие.

Басқа да көптеген еуропа елдеріндегі сияқты, Германияда осы уақытқа дейін жарнама сатуға толығымен тәуелді тегін газеттердің маңыздылығы артып келді. 

1950-жылдардан бастап тәуелсіз газеттердің саны азаюда, ал күнделікті газеттердің таралымы төмендеуде. 30 жасқа дейінгі адамдар арасында газет оқырмандарының саны күрт азайды. 65 пайыз деңгейінде жарнамадан түсетін кірістер табыстың негізгі көзі болып табылады (бөлу және сату 35 пайызды

95

құрайды), бірақ коммерциялық телевизиялық станциялардан жарнамалық кірістер үшін өсіп келе жатқан бәсекелестік алаңдаушылық туғызып отыр.

Көптеген кішігірім жергілікті газеттер «баспа тізбектеріне» кіреді: шағын газет бірнеше жүз немесе мың дана таралыммен шығатындықтан, әрине, жақсы фотосуреттер сатып алуға, корреспонденттерлі іссапарларға жіберуге, жаңалықтар лентасына жазылуға мүмкіндігі болмайды, ол қандай да бір баспа концернімен қауымдасқан қарым-қатынастарға түседі. Бұл концерн ондаған редакцияның қарауына жергілікті жаңалықтарды қалдырып, жергілікті газеттерге біріздендірілген контент — ішкі және сыртқы саясат туралы мақалалар, спорттық шолу және т. б. ұсынады. Осылайша, жергілікті газет экономикалық қиындықтарды еңсереді және оқырмандар өздері үйреніп қалған газеттерін сатып алуды жалғастырады. Сонымен бірге, бұл жағдайда, әрине, тәуелсіз басылым туралы сөз болуы мүмкін емес және неміс БАҚ зерттеушілері «редакциялық басылымдар» (нем. redaktionelle Ausgabe), «публицистикалық бірліктер» (нем. publizistische Einheit) туралы айтуды жөн көреді.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін неміс БАҚ-тарын дамыту ірі медиаконгломераттардың өсуімен болды тығыз байланысты. Электрондық БАҚ-тан айырмашылығы, баспасөз БАҚ жеке меншікте болады. Жекеменшік, тәуелсіз неміс медиаконгломератының өсуі Германиядағы газеттер мен журналдардың ірі баспагері Axel Springer Group үстем рөлінің өсуімен жақсы көрініс табады, оған, сондай-ақ кітаптар, фильмдер және интернет-әзірлемелер қатысады.

Бұл жағдай әкелді жалғасатын өткізілді Германияда бойынша монополияларды ірі баспалар. Жалпы алғанда, он ірі күнделікті газет баспагерлері нарықтың 50%-ын, ал төрт ірі журнал баспагері нарықтың 63 %-ын пайдаланады.

Басқармасы электрондық БАҚ айтарлықтай ерекшеленеді. Олар дәстүрлі тәуелсіз және коммерциялық емес болды, бірақ лицензиялық алымдар мен субсидиялар есебінен қаржыландырылып, жерлермен бақыланды.Телеарналар мемлекеттік сектордың байқаушы кеңестерінің алдында бағдарламалау және контент үшін жауап берді. Бұл жағдай 1980-жылдары кабельдік және спутниктік жүйелердің пайда болуымен күрт өзгерді, олар арқылы жеке мүдделерін телевизиялық нарыққа шықты. 

Федералдық үкімет пен жерлердің үкіметтерінің электрондық бұқаралық ақпарат құралдарының үлкен бөлігін пайдалану фактісі шектен тыс бюрократия салдарынан саяси алаңдаушылық туғызады. Бұл санды азайту үшін белгіленген жалақысы жоқ және бірнеше БАҚ-та жұмыс істей алатын фрилансерлер жалданады. 

Deutsche Welle, Германия халықаралық дауысы ретінде, әсіресе бүкіл әлем бойынша отыз бір елге Берлиннен неміс телевизиялық бағдарламаларды белсенді таратады. Deutsche Welle радиосыбүкіл әлем бойынша жиырма тоғыз елге спутниктермен таратылуда, ал Deutsche Welle World Интернетте мультимедиялық қызметтерді ұсынады.

96

Германия Федеративтік Республикасында телехабар таратудың «дуальдық жүйесі» бар, бұл қоғамдық-құқықтық (ҚҚТД) және жеке теледидардың бар екендігін білдіреді. ҚҚТД мемлекеттік телевизиялық холдингтерден тұрады, олардың ішіндегі ең ірісі ARD (ГФР телерадиокомпанияларының жұмыс достастығы) болып табылады. Оның құрамына неміс ТД бірінші арнасы (Das Erste), жаңалықтар, ойын-сауық, тоғыз жер телевизиялық арналары және елуден астам жергілікті радиостанциялар кіреді.. Deutsche Welle («Неміс толқыны») шетелдік хабар таратуының жұмыс істеуіне компания федералдық үкімет субсидиялайтын қосымша бюджет алады.

Қолданыстағы заңнама бойынша, ақылы ТД операторлары өз желілерінде федералды қоғамдық-құқықтық ТД (ARD және ZDF) 10 арнасын, сондай-ақ, кем дегенде, ARD құрамына кіретін бір жер арнасын ретрансляциялауға міндетті.

Қоғамдық-құқықтық телеарналар ерекше жағдайларда жұмыс істейді:1) Олар мемлекеттік базада құрылған және олардың қызметін қоғамдық

кеңестер (Medienanstalt) бақылайды. Германияда, Ресейден ерекшелігі, бұқаралық ақпарат құралдары туралы федералдық заң жоқ және барлық осы мәселелер жерлер деңгейіне жатқызылған. ГФР-да мұндай ведомстволардың саны — 15 (Берлин мен Бранденбург жерінде жалпы құрылым бар). Кеңестерді, өз кезегінде, партиялық және қоғамдық ұйымдар. қалыптастырады.

2) Бағдарламалар желісін қалыптастыру кезінде арналаржаңалықтарды, танымдық және ойын-сауық бағдарламаларын көрсетуге міндетті квоталарды ескеруі тиіс.

3) Жарнама қоғамдық-құқықтық арналарға елеулі табыстар әкелмейді, олар үшін бұл өйткені демалыс және мереке күндері толық, жұмыс күндері — сағат 20-дан кейін тыйым салынған.

ҚҚТД кірістерінің ең үлкен бөлігі — бұл теле- және радиоқабылдағыштарды пайдаланғаны үшін салық түсімдері. Формальды түрде бұл тіпті салық емес, «ARD, ZDF және неміс радиосына жәрдемдесу сервисі» деп аталатын қызмет қарайтын алым. Алайда, барлық үй шаруашылықтары мен заңды тұлғалар, олардың қоғамдық-құқықтық арналардың хабарларын қарап-қарайтындығына қарамастан, алым төлеуге міндетті.

Қызмет төлем туралы хабарлама-хаттарды таратады және түсімдерді бақылайды. Алымды сервистің сайтында төлеуші ретінде тіркеліп немесе кез келген банкте немесе елдің пошта бөлімшесінде түбіртекті толтыру арқылы төлеуге болады.

Жеке тұлғалар үшін алым шамасы теледидарлар және радиоқабылдағыштардың санына қарамастан әр пәтер немесе үй үшін айына €17,50. Төлем тоқсан сайын, жарты жылда немесе жылына бір рет жүзеге асырылады. Жылдық төлем үшін жеңілдіктер көзделмеген, ал уақтылы төлемегені үшін айыппұл — кем дегенде €8. Соманы азайтуға (мысалы,

97

арнайы жәрдемақы алушыларға, мүгедектерге) немесе төлемнен босатуға (заңғып, саңырау адамдарға, жәрдемақы алушы зағиптарға) болады. Әрбір кезде шешім жеке өтініш бойынша қабылданады.

Заңды тұлғалар үшін ай сайынғы төлем сомасы қызметкерлердің санын негізге ала отырып есептеледі. Ол айына €5,83 (штатта 1-8 адам) €3150 (20 мыңнан астам адам) дейін құбылады. Жоғарылату коэффициенттері автокөлік компаниялар мен қонақ үйлер үшін, төмендету коэффициенттері – әлеуметтік мекемелер үшін қолданылады.

2016 жылы «теледидарға жәрдем көрсетуге» жалпы жиналған алым сомасы €7,5 млрд. шамалы астамды құрады. Бұл ақша келесі түрде бөлінді:

-федералдық жерлеріндеARD 9 телекомпаниясын қаржыландыруға 46,7% (€3,5 млрд.) келіп түсті;-24,3% (€1,82 млрд.) ZDF холдингінің бюджетін толықтырды;-16,5% (€1,23 млрд.) Das Erste арнасына келіп түсті;-6,7% (€0,5 млрд.) ARD басқа да федералдық телеарналарына берілді;-2,3% - ға (€175 млн.) Deutschlandradio неміс мемлекеттік радиосы

алды;-1,5% (€111 млн.) ARD құрамына кірмейтін федералдық жерлер

телеарналарының кассасын толықтырды.Қалған €150 млн. 2016 жылы бұқаралық ақпарат құралдары істері

жөніндегі жер кеңестерінің жұмысын ұйымдастыруға жұмсалды. . Мұндай қаржыландыру жүйесі олардың жеке хабар таратушыларға жəне мемлекетке (жиналған салықтар сомасынан 2% үлесі заңнамада бекітілген) тәуелсіздігіне ықпал етеді. Кеңестер өзін-өзі басқаруға негізделетін қоғамдық-құқықтық институттар болып табылады. Бұл ретте олардың міндеттері, қызмет саласы және жаңа мүшелерін тағайындау рәсімі Германияның барлық 16 федералдық жерлерінде ұқсас. Әрбір кеңестің бақылау органы әр түрлі ұйымдар мен бірлестіктер өкілдерінің белгілі бір санынан (45 адамға дейін) тұрады. Өз құзыреті саласына ҚҚТД қызметіне бақылау бөлек мыналар кіреді:

1. Жеке радио және теле хабарларын таратушыларға белгілі бір мерзімге лицензиялар беру. Рұқсат алуға тілек білдірген Компания хабар таратуды бастау үшін өтініштің материалдық қамтамасыз ету дәлелдемелерімен бекітіп, өзінің болашақ телеарнасының мақсатын жазбаша негіздеуге тиіс. Берілген құжат бүкіл ел аумағында қолданылады. БАҚ-тағы шетелдік капиталдың үлесі реттелмейді.

2. Электрондық БАҚ қызметін бақылау (мысалы, жастардың мүдделерін қорғау, жарнама көлемін бақылау). Бұқаралық ақпарат құралдарының еркіндігін теріс мақсатта пайдалануға мыналар жатады: мемлекеттік немесе басқа да арнайы заңмен қорғалатын құпияны құрайтын мәліметтерді жария ету, билікті күшпен басып алуға, мемлекеттік құрылымды құлатуға, төзбеушілікті немесе ұлттық араздықты қоздыруға үндеу, соғысты насихаттау. Кінәсі дәлелденген жағдайларда журналистер және БАҚ-тар қылмыстық, әкімшілік немесе өзге де жауапкершілікке

98

тартылуы мүмкін. Кеңестің істі қарауға бастамашылық ете алатынын ғана, ал БАҚ-тың заңның шеңберінен шыққаны немесе шықпағаны туралы қорытынды шешім тәуелсіз Конституциялық соттың құзырында болатынын атап өткен маңызды.

3. Жеке телеарнада пікірлер плюрализмін қолдауды бақылау. Елдің әртүрлі өңірлерінде телекомпаниялар контентін реттеуде шамалы айырмашылықтар бар. Гамбург, Бремен және Солтүстік Рейн-Вестфалия жерлерінің заңдары бойынша әрбір арна барлық топтар мен халықтыңпікірін көрсетуі тиіс. Ал Берлин мен Баварияның заңдарына сәйкес пікірлер плюрализмі барлық арналарды әрқайсысын жеке-жеке емес жиынтығында қамтамасыз етуі тиіс.

Жалпы БАҚ-ты қадағалау мәселелерін реттеу үшін 1997 жылғы мамырдан бастап жерлер арнайы сарапшылар комиссиясын (ZAK, Kommission fuer Zulassung und Aufsicht — Лиценизиялау және қадағалау комиссиясы) құрды. Ол федералдық деңгейде әрекет ететінр жекеменшік теледидар саласындағы құзыретті бақылау сатысы болып табылады. Жерлердің БАҚ істері өніндегі ведомстволарына жіберілетін барлық лицензиялар алуға өтінімдері оған қайталануы тиіс. Бұдан өзге, комиссия берілген лицензияларды қайта тексеруі мүмкін.

Плюрализмге қол жеткізу үшін, Теле-, радиохабарларын тарату туралы мемлекеттік шарт жария-құқықтық теле-, радио хабарларын тарату үшін ішкі плюрализм жүйесін, жеке теле-, радио хабарларын тарату үшін сыртқы плюрализм жүйесін белгілейді. Ішкі плюрализм қоғамда қалыптасқан пікірлердің алуан түрлілігі әрбір компанияның бағдарламасында көрсетілуі тиіс. Сыртқы плюрализм бұл ретте барлық жеке меншік теле-, радио хабарларын тарату компанияларының бірге, бірақ әрбір компания жеке-жеке емес, қоғамның алуан түрлілігін көрсетуге міндетті екенін білдіреді. Жария-құқықтық теле-, радио хабарларын таратуды қаржыландыру мәселесі бойынша Конституциялық Сот ең қолайлы қаржыландыру нысаны алымдар болып табылады деген шешім қабылдады. Осылайша, компаниялар бағдарламаны еркін рәсімдеу жағдайында. Жекеменшік компаниялар жарнама есебінен қаржыландырылады, сондықтан бағдарламаны ресімдеу айтарлықтай дәрежеде көрермендер мен тыңдаушыларға тәуелді бодады, өйткені компаниялар тек сонда ғана жарнама берушілерді тартуы мүмкін болғандықтан жаппай жұртшылыққа бағдарлануға тиіс.

Германияда басылымдар үшін 7% (19%-ға тең толық мөлшерлемемен салыстырғанда) жеңілдікті ҚҚС мөлшерлемесі белгіленген. Мектептерінің оқушылары үшін 30 журналға тегін жазылу бағдарламасы бар. Жан басына шаққанда демеуқаржылар көлемі 2010 жылы 94,4 еуроны құрады.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін ГФР-да БАҚ өз функцияларын теріс мақсатта пайдаланбай орындауына кепілдік берген ерекше заңдық құрылым құрылды. Қоғамдық хабар тарату неміс моделінің негізгі айырым тарапы жария-құқықтық хабар таратушылардың қызметін мемлекеттік құқықтық қадағалау болып табылады. Қоғам, сондай-ақ саяси партиялар,

99

кәсіподақтар, тәуелсіз қоғам өкілдерін біріктіретін қоғамдық кеңестер жүйесі арқылы жария-құқықтық теледидар бағдарламалық саясатына өз бақылауын іске асырады.

Германияның жария-құқықтық хабар таратуды қаржыландыру жүйесі басқа да батыс еуропа елдерінде қабылданғандардан айтарлықтай ерекшеленеді. Екі қоғамдық арна да – ARD және ZDF – жарнамалық түсімдер есебінен қаржыландырылады.

ARD бюджеті: абоненттік төлем (80%-ға дейін, жылына 200 АҚШ долл. астам) + жарнамадан түсетін кірістер (10%) + өз қаржы қызметі (бағдарламаларды сату, кабельді арналардан түсетін кірістер, 10%-ға дейін).

ZDF бюджеті: абоненттік төлем (60%-ға дейін, ARD кірістерінің 30% көрермендердің абоненттік төлемақысынан аударылады) + жарнама (30%-ға дейін) + басқа көздер (пайыздардан, авторлық құқық пайдаланудан түсетін кірістер).

Теле-, радио хабарларын таратуға қатысты өз шешімдерінде, Конституциялық сот теле-, радио хабарларын тарату құқықтық тұжырымдамасы үшін шарттарды атады. Сондықтан, оны қаржыландыру мемлекеттің хабарлардың мазмұнына ықпалы болуына әкелмеуі тиіс (Федералдық конституциялық соттың 1992 ж. 6 қазандағы шешімі; Федералдық конституциялық сот шешімдерінің жинағы. 87-т. 181-б. Федералдық конституциялық соттың 1994 ж. 22 ақпандағы шешімі; Федералдық конституциялық сот шешімдерінің жинағы. 90-т. 60-б.). Сондықтан, жария-құқықтық теле-, радио хабарларын тарату, ең алдымен радиоқабылдағыштарды және теледидарларды пайдаланғаны үшін алымдардан қаржыландырылады. Алым мөлшерін мемлекетке және теле-, радиокомпанияларға тәуелсіз комиссия анықтайды.

Федеративтік Республикадағы ең үлкен ТРК – бұл ЦДФ (Екінші неміс теледидары) деп санау қабылданған. Централизм қағидатарында ұйымдастырылған ЦДФ федералистік бағыттылығымен жер ТРК айырмашылығы жерлерде жиналатын радио және теледидарға салықтың 39%-ын алады. Қалған жағдайда ЦДФ өз шығыстарын жарнамадан түсетін кірістермен және өзге де табыстармен жабады. Егер шығыстар жабылғаннан кейін артығы қалатын болса, мәдени мақсаттарға пайдалану үшін телевизиялық тұтынушылардың санына пропорционал жерлерге ауысады.

Ресми нұсқамаларға сәйкес, телебағдарламалардың айтарлықтай бөлігін неміс тілді және еуропалық кеңістік қауымдастықтарының өз өнімдерінен және тапсырысты өнімдерінен қалыптастыру ұсынылады. Германияда жалпы мемлекеттік бағдарламалық саясатты іске асыру жекеменшік ТРК және ҚҚ ТРК арқылы «дуальды теледидар» жүйесінде жүзеге асырылады. Қоғамдық-құқықтық теледидар секторындағы келесі үш деңгей бөлінеді:

-федералдық ҚҚ ТРК арқылы - ЦДФ (орталықтан барлық жерлерге берілетін ақпарат), АРД (жерлердің өздерінен барлық жерлерге берілетін ақпарат);

100

- жерлердің өзінің ҚҚ ТРК (бір жер немесе бір жерлердің бірлестігі шеңберінде);

-жекелеген ҚҚ ТРК бойынша жеке ұйғарымдар арқылы.

4.2.4. КанадаКанадалық медиа-нарықтың негізгі ерекшеліктері мыналар болып

табылады:-мультикультурализм, франкотілі провинцияның болуы және екі іс

жүзінде дербес ақпараттық кеңістіктің болуы;-халықтың тығыздығы өте біркелкі емес орасан зор аумақ, бұл

бірыңғай коммуникация жүйесін құруды және ақпаратқа тең қол жеткізуді қамтамасыз етуді қиындатады;

-канадалық БАҚ-қа елеулі бәсекелестік қауіп-қатер төндіретін көрші АҚШ медиа-нарығының елеулі әсері;

-БАҚ шоғырлануының жоғары деңгейі;-мемлекеттің телерадио хабарларын тарату саласындағы тарихи

тұрғыдан күшті позициясы.Баспа БАҚКанадада жүзге жуық күнделікті газет шығарылады, олардың 95%-ы

ағылшын және 5%-ы - француз тілінде. Ең көп таратылатын күнделікті газеттер: «Торонто Стар» (The Toronto Star), «Глоб энд мейл» («The Globe and Mail), «Нэшнл пост» («The National Post), «Баспасөз» (Presse), «Журналь де Монреаль» (Journal de Montreal), «Ванкувер сан» (The Vancouver Sun), «Газетт» (The Gazette) және т. б. Көптеген канадалық газеттер ірі корпорацияларға тиесілі және тек 4 басылым ғана тәуелсіздігін сақтайды: Le Devoir Квебек, Lе Acadie Nouvelle Нью-Брансуике, Flin Flon Reminder « Манитобе және The White horse Star Юконе. Күнделікті басылымдардың жалпы таралымы 5 млн. дана. Жиынтық апталық таралымы 32 млн. көшірме. Статистика бойынша, адамдар әрбір бесінші газетті сатып алады, ал әрбір екінші газетті – оқиды. Екі жалпыұлттық газет – Globe and Mail және National post.

Globe and Mail - өтімді сапалы газет. Таралымы – 2 млн. дана және ол Toronto Star-ға ғана жол беріп отыр. 1844 жылдан бастап шығарылады. 2001 жылдың қаңтар айында басылымды Bell Globe media канадалық мультимедия компаниясы сатып алды. Газет әлемдік және мәдени оқиғаларға қызығатын жоғары білімді, орта және жоғары орташа табысы бар оқырманға есептелген. Басылым Канаданың либералды басқарушы партиясына татады және кейде оны ашық қолдайды.

National Post – Глоуб энд Мэйл елеулі оқырман үшін күрестегі басты бәсекелесі. 2001 жылы құрылған, таралымы – 1,5 млн. дана, Канаданың ең таралымы жоғары газеттерінің қатарына кіреді. Can West концернінің құрамындағы SouthhamPubl. баспа үйіне тиесілі. Ресми түрде өздерінің саяси бұрмалағыштығын көрсетпей, бірақ газет Канада консервативтік партиясын айқын қолдамайды.

101

TorontoStar – Канаданың ең көп таралымды газеті. Апталық таралымы 3 млн. дана. Бұқаралық газет – сенсациялар, қылмыс, зайырлы өсек, бірақ саясат және экономика мәселелеріне бейжай қарамайды. TS үйреншікті ұраны – патриотизм және Канада мәселелеріне бағдарлану, көбінесе АҚШ саясатына қатысты агрессивті жайғасымда болады. TorStarCorp корпорациясына тиесілі. 1892 жылы The Evening Star, содан кейін The Toronto Daily Star атауымен құрылды.

Журналдар:80 % Онтарио провинциясында, олардың 78%-ы Торонто қаласында

шығарылады, бұл оны астана журналына айнылдырады. Негізінен журналдар жазылым бойынша таратылады, аудиториясы 25 млн. адам. Үкімет тарапына белсенді қолдау табады, канадалықтарды патриотизмге және тілдік ерекшеліктерге жүгіндіретін арнайы науқандар өткізіледі. Канада заңнамасында журналдарда темекі және алкоголь өнімдерін, дәрі-дәрмектерді жарнамалауға, сондай-ақ балаларға арналмаған жарнаманы жариялауға тыйым салынады.

Ықпалды қоғамдық-саяси апталық Macleans. Аудиториясы – 1,7 млн адам Журналы 1905 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін шығады. Таралымы - 512 мың дана. Журналдың жарияланымдары бойынша елдің қаржы нарықтарындағы жағдайды. объективті түрде бақылап отыруға болады.

2018 жылғы 25 қаңтарда Канаданың Мәдени мұра мәселелері жөніндегі министрі Мелани Джоли мәдениет және бұқаралық ақпарат құралдары саласында жұмыс істейтін 7 000 адамның мүдделерін білдіретін Federation nationale des communications өкілдерімен болған кездесуде қосымша қаржыландыру мәселесін көтерді.

Канада үкіметі келесі жылға арналған федералдық бюджетке баспа БАҚ аса қажетті қаржыландыруды енгізуі ықтимал. Қаржылай көмектің тікелей қазіргі уақытта күн сайын шықпайтын журналдарға, газеттерге, сондай-ақ электрондық басылымдарға қолдау көрсететін Канада мерзімді басылымдар қорына түсетіндігі күтіледі. Канада үкіметінің интернет дәуірі басталғанға дейін құрылғандықтан оны «цифрлық технологиялар» дәуіріне бейімдеу үшін қорға қатысты кейбір мәселелерді нақтылағысы келітіндігі атап өтілді.

Ал Канада Премьер-министріі Джастин Трюдо квебек қоғамдық-саяси басылымы Le Soleil өкілдерімен сұхбат барысында Канададағы БАҚ қаржылық дағдарысына байланысты алаңдаулы екендігін және федералдық деңгейде қаржыландыру туралы шешімнің келесі бюджетке енгізілетіндігін атап өтті.

ТеледидарЕлде 14,3 млн. дерлік көрерменге қызмет көрсететін 600-дан астам

телестанция, 785 кабелдік арна бар. Көптеген бағдарламалар Канадада және Канада туралы жасалды. Заңнама сериалдар немесе жаңалықтар болсын өз өнімін өндіруді міндеттейді. Ең шығынды жанрлар - жаңалықтар мен сериалдар.

102

Canada Broadcasting Corporation мемлекеттік компаниясы ағылшын (жеке CBC) және франкотілді (CRS) желілерге иелік етеді. Екеуі де жалпы бағыттағы екі арнада CBC-TV жұмыс істейді және ақпараттық CBC World News болып табылады. Француздық Квебек провинциясына – TVA және TQS. Компания абоненттік төлем алмайды. Шығындардың бір бөлігін жарнамадан түскен пайда, екінші бөлігін – мемлекеттен берілетін демеуқаржы (жыл сайын 1 млрд. доллар) жабады.

Си-Би-Си - әлемдегі ең ірі мемлекеттік хабар таратушы корпорациялардың бірі. Корпорация бюджеті 80%-ға үкіметі тарапынан қаржыландырылады, оның қалған бөлігі жарнамадан және шетелде Си-Би-Си бағдарламаларын сатудан түскен кірістер есебінен құралады. Компания жыл сайын парламентке өз қызметі туралы есеп береді, алайда мемлекет оның ағымдағы жұмысына араласпайды, бұл Си-Би-Си айтарлықтай дәрежеде тәуелсіз екенін негіздейді. Компанияға басшылықты Директорлар кеңесі жүзеге асырады. Ол үкімет жеті жылға тағайындайтын президент басқаруындағы 15 адамнан тұрады.

Global TV - ірі жалпыұлттық телевизиялық желісі, оған екі телеарна – Global және СН тиесілі. Ол Аспер отбасына тиесілі Can West Global Communications концерніне кіреді. Глобал телеарнасы 10 провинцияға хабар таратады. Американдық өнімдер өте көп – сондықтан сын көп. СН телеарнасы 4 провинцияға хабар таратады. Оның мазмұны америкалық бағдарламалардың үлкен басымдылығымен Глобалмен үндеседі. 2001 жылы телеарна Can West Global Communications тиесілі болған кезде осы концернде National Post пайда болды. Өзара промокомпания басталды. Сериалдар, жаңалықтар.

РадиоҚазіргі уақытта Канадада аудиторияның радиоға көңіл аударының

төмендеуі, жастар аудиториясының кетуі (Интернет) байқалады. Канадада барлығы 1158 радиостанция бар және олардың тек 2 ақылы. FM формат режимінде 407 станция жұмыс істейді. Коммерциялық хабар тарату саясатына сәйкес музыканың 30-35% канадалық өндірістен болуы тиіс. Жеке коммерциялық радио – 698 станция. Хабар тарату тілдері:

-ағылшын тілі – 555 станция-француз тілі – 119 станция -басқа да тілдер (қытай, неміс, италиялық) – 24 станция.Canada Broadcasting Corporation – бұл екі қоғамдық радиожелі: Radio

Radio One Two халықтың 98%-ына қол жетімді. Екеуі де екі тілде хабар таратады. CRI халықаралық бөлімшесі де бар, ол Канада аумағынан тыс 9 шет тілде хабар таратады.

Бірнеше жыл бұрын Канада медианарығы күрделі экономикалық қиындықтарға тап болды. Мәселен, канадалық «Кан Уэст Глобал Коммьюникейшнз» жекеменшік медиахолдингі өте ауыр жағдайда қалды. 2014 жылғы қыста бұрын оған берілген кредиттер бойынша берешекті өтеу шотына 100 млн. доллар кезекті транш төлеуге тиіс болатын және дәл соңғы

103

күн борыштық міндеттемелерді ұстаушы банктер холдингтің басшылығына ірі инвесторларды табу немесе өзге де қаржыландыру көздері туралы 12 күн берді. Холдингтің Торонт биржасындағы акцияларының құны бір акция үшін 35,5 цент болатын, бұл 2012 жылы шамамен 6 канадалық доллардщы құраған еді.

1917 жылы құрылған «Канадиэн пресс» ұлттық ақпараттық агенттігіне зейнетақы қорларына ірі төлемдер үшін шұғыл қаражат іздестіру қажеттілігі тулды. Федералдық үкімет агенттікті қаржылық тұрақтандыруға көмектесу үшін өз қаулысымен «Канадиэн преске» зейнетақы қорларына төленетін міндетті төлемдерді 22 айға кейінге ұзартуға рұқсат берді.

Канададағы ең ірі «Си-Ти-Ви Глобмедиа» жекеменшік телехабар тарату корпорациясы да елеулі қаржылық қиындықтарға тап болды. Оның басшылығы Онтарио провинциясындағы Уингем және Уинсор қалаларында екі телехабар тарату станциясының алдағы жабылуы туралы жариялады.

Жыл сайын бюджеттен миллиард доллардай дерлік алатын Си-Би-Сидің өзі жарнамадан түсетін түсімдердің күрт қысқаруының салдарларын сезінді. Жай жылдары телерадиокорпорация жарнама үшін 500 млн доллардан астам алды, дегенмен өткен жылы түсімдер 474 млн долларға дейін, яғни 65 млн-ға қысқарды. Си-Би-Си басшылығы қаржыландыруды ұлғайту туралы ресми өтініштерді жолдамағанымен канадалық мұра және ресми тіл мәселелері жөніндегі министрлік алдын-ала ешқандай мемлекеттік көмек күтпеу керектігі туралы мәлімдеді.

Сондай-ақ хабар тарату көлемінің қысқарған болуы да ықтимал. Қазір Си-Би-Си ағылшын тілді телехабар таратуға 662 млн. доллар, 424 млн. - франкотілді телехабар таратуға, 188 млн. доллар ағылшын тілді радиобағдарламаларға және 138 млн. доллар - француз тіліндегі радио бағдарламаларға жұмсайды.

Соңғы жылдары Канаданың көптеген дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдары аудиторияның қысқаруы және олардың табысының қысқаруы проблемасының алдында тұр. БАҚ-та айтарлықтай өсу жаңа иммигранттар топтарыцның тұрақты өсуі арқасында азшылық ұлттарда ғана байқалады.

Канада бұқаралық ақпарат құралдары қоры (CMF) бұл өсуді қолдайды. Қорды канадалық қамтудағы бағдарламаларға жәрдемдесу және оларды қаржыландыру, барлық аудиовизуалды медиа платформаларға жәрдемдесу үшін Канада мәдени мұра департаменті құрды.

Канада бұқаралық ақпарат қоры қолдайтын жобаларды мұқият зерделеу кезінде 2010 жылдан бастап оғаш қаржыландыру моделінің пайда болғаны анықталады. Соңғы алты жыл ішінде NTDTV байланысты бірнеше бағдарламалық өнімдер 18 миллион доллардай дерлікалды, ал этникалық азшылық арасынан қалған барлық бұқаралық ақпарат құралдары шамамен 13 миллион АҚШ долларын алды.

NTDTV байланысты немесе қаржыландыру алған 43% студия бұл «көп тілді жобалар» және осы студияларда шығарылатын барлық дерлік

104

бағдарламалар қытай тілі мандариндік немесе кантондық диалектілерінде жүргізіледі.

Канада әлемдегі ең жоғары БАҚ аздаған иелердің қолында шоғарлану деңгейімен танымал. Канада газет баспагерлері қауымдастығының деректері бойынша 2007 жылы Канадада бүкіл медиалық кеңістікті өзара бөліп алған барлығы 13 ірі әртараптандырылған холдинг жұмыс істеді. Бұл холдингтердің арасында ең ірілері жалпы апта сайынғы таралымы 8,4 миллион дана (немесе канада ұлттық таралымының 27 %-ы), 13 күнделікті канадалық газет және «Квебекор» (Ouebecor) тобы тиесілі «Кэн Уэст Медиа Уоркс Паликейшнз» (Can West Media Works Publications) болды. 2007 жылы «Оспри Медиа» (OspreyMedia) медиагигантінің активтері сатып алғаннан кейін, «Квебекор» тобы өзінде жалпыұлттық таралымдағы үлесі бойынша екінші орынды сақтай отырып (8,1 миллион дана, немесе 26 %), шығарылатын газет саны бойынша (37 басылым) елде бірінші орынға щықты.

Канададағы бұқаралық ақпарат құралдарының моделі әлемнің қалған бөліктері сияқты Америка Құрама Штаттары бұқаралық ақпарат құралдарының моделінен ерекшеленеді. Джон А. Ирвингтің айтуынша, бұқаралық ақпарат құралдары канадалық қоғамда ұжымдық өзіндік ерекшеліктің жетіспеушілігі салдарынан басқаша жұмыс істейді. Ирвинг мұндай мәдени екі жақтылықтың халықтың тек қана бір бөлігінің бұқаралық ақпарат құралдарына ағылшын тілінде жауап беретіндігін, ал екінші бөлігі ағылшын негізді БАҚ ықпалында емес екендігін білдіреді, деп мәлімдейді. Құрама Штаттарға жақындығы көзқарасы тұрғысынан ол, «Канададағы бұқаралық ақпарат құралдарына қауіп төндіретін қиындықтардың көпшілігі американдық экономикалық және мәдени экспансияның тікелей нәтижелері болып табылады» деп түсіндіреді. Құрама Штаттардың канадалық бұқаралық ақпарат құралдарына басым ықпалы салдарынан Канада БАҚ-та өзінің жеке бірізділігін қалыптастыруға қабілетті болмады.

Канададағы бұқаралық ақпарат құралдары екі мәдениет арасындағы кез келген шынайы байланысты орнату жолында табысқа жетпеді деген көзқарас бар. Француз канадалық авторлардың басып шығарылған жұмыстары салыстырмалы түрде он аймақтың тоғызында белгісіз қалып отыр және олардың Квебек аумағынан тыс ықпалы төмен.

Бұған қосымша канадалық Радиотаратушы корпорациясы радио және теледидарға арналған екі жеке желіні басқарады; ағылшын станцияларының тыңдаушылар мен бақылаушылар француз станцияларын сирек тыңдайды және керісінше.

Ұлттық телебағдарламалардың өндірісі Канадада АҚШ-қа қарағанда айтарлықтай қымбат тұратындықтан (телеөнімдердің әлдеқайда аз көлеміне байланысты), телеарналар ұзақ уақыт пайданы ұлғайту мақсатында көп уақыттарын американдық бағдарламалар мен жарнамаларды көрсетуге жұмсады. 1986 жылы Caplan Sauvageau Комиссиясы өзі зерттеген 52 000 жыл сайынғы хабар тарату сағаттарының тек 370 Канада жүргізілгенін анықтады.

105

Міне, сондықтан радио мен теледидарда квота жүйесі қолданыста, оған сәйкес телеарналар және радиостанциялар тарататын материалдардың шамамен 30-35 пайызы канадалық өндірісте болуға тиіс. Бірнеше рет федералдық үкімет канадалық медиа-өнеркәсіпті салықтық жеңілдіктер немесе тікелей субсидиялар арқылы қорғауға тырысты.

Басқа заңнамалық тәсіл – кабельді арналардың Канадада құрылған және қаржыландырылатын жарнаманы көрсету міндеттемесі. Сондай-ақ, АҚШ сигналы канадалық кабельді жүйелерде бұғатталғандықтан, кез келген трансұлттық жарнама беруші канадалық аудиторияны қамту үшін канадалық бағдарламада орын сатып алуы тиіс.

Мысал ретінде Табыс салығы туралы заңның нормасын келтіруге болады, оған сәйкес канадалық жарнама берушілер Канада аумағынан тыс жүргізілетін шығыстарды есепке алуды талап етуге құқылы емес

Сондай-ақ, Канаданың толық шынайы ақпараттық сәйкестігін қалыптастыруға ұзақ қабілетсіз болуының тағы бір себебі айтылады: қашықтық және географиялық аудандастыру. Канада халқының төрттен үш бөлігі АҚШ шекарасынан 160 шақырым шегіндегі жеткілікті тар аумақта тұрады. Канада аумағы шегінде алты облыс бар: Атлантикалық, Квебек, Онтарио, Прерии, Британдық Колумбия мен солтүстік аумақтар. Канада үкіметінің ақпараттық қызметтерді дамытуды қолға алуына түрткі болған негізгі себептердің бірі — елдің үлкен аумағы және халықтың тығыздығының төмендігі. Басқаша айтқанда, Канаданың басты мақсаты-мемлекеттік және өзге де қызметтерге қол жеткізудің тең мүмкіндіктерін қамтамасыз ету.

Бүгінде Канадада үкіметтің қуатты веб-порталы құрылған, онда министрліктер мен ведомстволардың 500-ге дейін интернет-парақтары біріктірілді. Және кез-келген осы порталға кірушінің барлық билік органдарының жұмысын көріп қана қоймай, сондай-ақ олармен тікелей өзара іс-қимыл жасауға мүмкіндігі бар. Канадалық үкімет порталы G2C және G2B функцияларын біріктіретін ең ірі порталдардың бірін білдіреді. Сайт ұсынылған екі тілде — ағылшын және француз — www.canada.gc.ca. және Канада азаматтарына арналған бөлімдермен қатар осы елде тұрақты тұрмайтын ахаматтарға арналған G2C және G2B бөлімдері бар.

Жалпы алғанда портал шамамен 1000 мемлекеттік бағдарламалар мен қызметтерге қол жеткізуді ұсынады.

Бұл елдің үкіметі Канаданың дамыған мамандандырылған мемлекеттік ақпараттық-кибернетикалық жүйенің арқасында өз азаматтарымен неғұрлым тығыз байланысты мемлекет ретінде дүниежүзілік танымалдыққа ие болуын қамтамасыз ету міндеттемесін алды.

Канадалық медиа-нарықтың ерекшелігі арнайы мемлекеттік реттеу органының болуы: Канада радио - және телехабар тарату және телекоммуникациялар жөніндегі комиссиясы (the CRTC). Бұл агенттік тек лицензия беріп қоймай, сонымен қатар олар ұсынатын ақпараттың мазмұнын қадағалайды және елде телефон байланысының тарифтерін белгілейді. 

106

Сарапшылар канадалық бұқаралық ақпарат құралдарының өзін-өзі реттеу факторын жоғары бағалайды. Өзін-өзі реттеу тетіктерінің мысалдары қоғамдық редакторлар (омбудсмендер), Баспасөз істері жөніндегі кеңестерді, Канада телерадио хабарларын тарату стандарттары кеңесінің жұмысын және этикалық қағидаттарды қамтиды.

Канада телерадио хабарларын тарату стандарттары кеңесінің жыл сайынғы есебіне сәйкес 2016-2017 қаржы жылында азаматтар мен ұйымдардан 3790 шағым алынды, оның ішінде 3100 Кеңес құзыретіне кіретін мәселелерге қатысты болды. Өз кезегінде, 1988 шағым нақты бағдарламалар мен хабарларға, қалған 1112 – канадалық хабар тарату БАҚ жалпы саясатына қатысты болды. Бірінші түрдегі 1988 шағымның 1624 Кеңестің шешім шығаруынсыз шешілді, өйткені өтініш беруші және БАҚ дауды диалог арқылы реттеді.

Канадада жала жабу туралы заңдар өте қатаң, бұл сондай-ақ журналисттерлің жұмысына кедергі келтіреді. Жала жабу үғымы мемлекетке бағытталған жала жабуды да қамтиды. Бұл заң соңғы онжылдықта іс жүзінде қолданылмайды, бірақ 1987 және 1995 жылдар аралығында 51 осындай жағдай байқалды. 1978 жылы «Монреаль Газетт» (Montreal Gazette) Монреаль муниципалдық кеңесінің мүшесіне диффамацияның орнын толтыру үшін $600 000 астам төледі. Төрт жылдан соң, CBS тараптардың келісімі бойынша Альберт провинциясының мемлекеттік хатшысына $82500 төледі. Өз кезінде Пьер Трудо азаматтық бостандықтарды қорғаушы ретінде абыройы болды, бірақ премьер-министр ретінде сепаратистік көзқарастарды насихаттаған «Радио-Канада» (Radio-Canada) қатысты қатаң ұстанымды ұстануға мәжбүр болды. Соның салдарынан, ол тіпті CBS жабамын деп қорқытты. Журналистер мен олардың жұмыс берушілері сотта қаралып жатқан істерді талқылауға жазалауға ұшырауы мүмкін. Сондай-ақ, жекелеген соттарда сот ісін жүргізу немесе жалпы жүйенің жұмыс істеуінне қатысты ескертулер цензураға ұшырайды.

Канаданың маңызды ерекшелігі – медиабілім бері жүйесі: барлық провинциялар оны өздерінің білім беру стандарттарына енгізді. Медиақұзыраттілікті дамыту − барлық провинцияларда бастауыш және орта мектептегі «ағылшын тілі» пәнінің міндетті құрамдас бөлігі. Жалпы, канадалықтар медиасауаттылықты дамытудың британдық пәнаралық тәсілін − медиамәтінді гендерлік, этникалық және таптық репрезентацияларға сүйене отырып, сындарлы талдау және бағалау құзыреттілігін ұстанады. Соңғы жылдары канадалық медиапедагогтардың ғылыми-зерттеу қызметінің келесі бағыттарын бөліп көрсетуге болады: аудитория, бұқаралық ақпарат құралдарының жаһандануын, бұқаралық мәдениеттегі маркетингтік стратегия зерттеулері, компьютерлік сауаттылықтағы инновациялар. Тәжірибеде медиа білім беру мақсатын іске асыруға қатысты айтар болсақ, әдетте, педагогтар не бұқаралық коммуникация құралын (әсіресе белгілі бір БАҚ артықшылықтары мен кемшіліктері), немесе тақырыпты (әр түрлі медиадағы нақты тақырыпты талдау) негізге алады.

107

Канадалық медиажүйені дамытудың тағы бір маңызды тренді – фейковыми жаңалықтарға және шетелдік БАҚ насихаттау қызметіне қарсы күрес. Қазіргі уақытта Канада Үкіметі «Цифрлық бостандық қорын» құрып, оған 10 млн. доллар инвестиция салуды жоспарлап отыр. Қордың негізгі міндеті – ресейлік насихаттауға қарсы іс-қимыл.

4.2.5. ФинляндияФинляндия ақпараттық кеңістігінің негізгі ерекшеліктері мыналар

болып табылады:-сапалы медиа-нарықтың болуы, дегенмен байырғы халық сирек

кездесетін тіл тобына жатады;-баспа медианы саяси партияларға тарихи байланыстыру;-қуатты баспа БАҚ-ты мемлекеттік қолдау жүйесі; -тілдік азшылықтың заң жүзінде танылуы;-жария билік ашықтығының жоғары дәрежесі және жария ақпаратқа

қол жеткізу.Финляндия Дүниежүзілік баспасөз бостандығы индексінде бірнеше

жыл қатарынан көш бастап келеді. Жетекші БАҚ-тарда жеткілікті түрде объективті, сындарлы және әр түрлі, бұл ретте Финляндияның Ұлттық телерадио хабарларын таратушы компания ЮЛЕ және жетекші ұлттық газет Helsingin Sanomat қоғамдық пікірді қалыптастыруда басым рөл атқарады.

фин ересектерінің 93 %-ы үнемі баспа немесе цифрлық газеттерді оқиды. Баспа БАҚ нарығы барлығы 5,5 миллион адам халқы бар ел үшін өте сан алуан: аптасына кемінде бір рет 200-ден астам ұлттық немесе өңірлік газеттер (олардың 30-ы – күн сайын) шығады, сондай-ақ қызығушылық бойынша 4 000-нан астам журналдар басып шығарылады. «Соңғы зерттеулер көрсеткендей, финдер қайтадан дәстүрлі газеттерге артықшылық бере бастайды, бұл олардың оқиғалардың сапалы және теңгерімделген талдауын алуға ұмтылысынан туындаған, ол өз кезегінде әлеуметтік медианың турбуленттілігі және сенімсіздігіне қалыпты реакция болып табылады – дейді Илкка Ноусиайнен («Шекарасыз репортерлар» фин бөлімінің төрағасы).

Сонымен бірге, 2015 жылғы деректер баспа газеттер оқылу көрсеткішінің 3%-ға, журналдар-2 %-ға төмендегенін (2014 күзінен бастап) көрсетті. Бұл ретте газеттер мен журналдарды оқығанда финдердің жартысынан көп бөлігі түрлі гаджеттерді пайдаланады. Партиялық баспасөздің үлесіне елде шығарылатын газеттердің 40%-ы келеді.

Ең ірі финкотілді газет — тәуелсіз «Хельсингин Саномат», шығатын күнделікті таралымы 338 мың дана және көлемі 100 бетке дейін. Танымалдығы жағынан келесі «Aamulehti» және «Turun Sanomat» (соңғысының күн сайынғы таралымы 100 мыңнан астам дана) болып табылады. Ірі швед тіліндегі газеттер «Hufvudstadsbladet» және «Åbo Underrättelser» болып табылады. Таралымды сатудан түскен кірістерде жазылудан түсетін кірістер басым (газеттердің жалпы кірістерінің 43,6%).

108

Финляндиядағы жалпыұлттық радио және телехабар тарату жүйесі мемлекетке тиесілі. Жалпыұлттық радио хабарлар үш арна арқылы трансляцияланады. Бұдан өзге, бірқатар коммуналарда аралас капиталы бар жергілікті радиостанциялар жұмыс істейді.

Теледидардың үш жалпымемлекеттік арнасы бар. Құрамына Yle TV1, Yle TV2 телеарналар және YLE Radio 1 радиоарнасы кіретін «YLE» мемлекеттік акционерлік қоғамының (фин. Yleisradio Oy, швед. Rundradion Ab), редакциясының хабарларымен қатар олар бойынша жалға алу жағдайында сондай-ақ, МТВ жекеменшік телекомпаниясының және ТВ-3 концернінің бағдарламалары таратылады. Соңғы 15 жыл ішінде спутниктік хабарларды ретрансляциялайтын өңірлік және қалалық кабельдік теледидар желілері кеңінен таралған.

Қазіргі уақытта Финляндия табысы жоқ адамдарынан басқа барлық тұрғындары телевизиялық салық ( жылына бір адамнан 50-ден 140 евро) төлеуге тиіс. 2013 жылға дейін финдер теледидары бар әрбір үйден алым (шамамен жылына 250 еуро) төлеп келді.

Финляндиядағы хабар таратуға салынатын салық туралы заң соманы есептеу үшін негізді анықтайды. 18 жастан асқан адамдар салық төлейді. Мемлекеттік салықты, сондай-ақ Финляндияда бизнеспен, қолөнермен немесе ауыл шаруашылығымен айналысатын кәсіпорындар төлейді.

Салық мөлшері жыл басынан бастап күнтізбелік жалда алынған табыс сомасына байланысты болады.2017 жылы салық кірістер сомасының және капиталдан түсетін табыстың 0,68 пайызын құрады. Салықтың ең төменгі мөлшерлемесі 70 еуро, ең жоғарғы сома - 143 еуро. Егер табысы зейнеткер үшін 10 294 еуродан және жалдамалы қызметкер үшін 11 044 еуродан аз болса, салық алынбады. Егер кіріс жылына 21 029 еуроны немесе одан да астамды құраса, табыс салығы 143 еуроны құрады.

Муниципалдық салық сомасы салық салынатын табысқа негізделген. Егер салық салынатын табыс 2016 жылы 50 000 евродан азды құраса, жыл басынан бастап салық алынбайды. Егер салық салынатын табыс 50 000 евроны құраса, пайдаға салынатын салық 140 евроны құрайды. 50 000 евродан астакм болған жағдайда 140 евро + 0,35% салық алынады, сондықтан жыл басынан бастап салық сомасы 3 000 еуродан аспайды. Егер Қоғамдастықтың салық салынатын табысы 867 143 еуроны құраса, бұл шектеу сақталады. Мемлекеттік салық жауапкершілігі шектеулі қоғам үшін шегерімдерді білдіреді.

Мемлекеттік салықты тек коммерциялық ұйымдар ғана төлейді. Мемлекет және оның мекемелері, муниципалитеттер және бірлескен муниципалдық кеңестер, конгрегациялар, басқа діни қауымдар, тұрғын үй корпорациялары мен коммерциялық емес бірлестіктер жыл басынан бастап салық төлейді.

Алайда, 2017 жылғы маусым айында радио мен теледидар туралы заңнама бойынша парламенттік жұмыс тобы депутат Кай Турунның төрағалық етуімен Хабар таратуға салынатын салық туралы заңға табысы ең

109

төмен шамамен 400 000 адамға салық міндеттемесін алып тастау туралы түзетуді ұсынды. Бұдан өзге Жұмыс тобы 2019 жылы хабар таратушы компанияны қаржыландыру үшін ақы төлеуді ұсынды. Хабар тарату туралы мемлекеттік заңның 3-бөлімі оның бастапқы нысанында индексті арттыру түрінде.

Парламент 2017 жылғы қарашадағы Айналымынан салық туралы заңға қатысты Нысаналы топтың ұсынысына түзетуді мақұлдады және заң 2018 жылдың басында күшіне енді. Жеке тұлғалар төлеген мемлекеттік салықтың құрылымы 2018 жылдың басында өзгерді, сондықтан тұлға 14 000 евродан асатын сомадан 2,5% мөлшерінде салық төлейді. Ал ең жоғары салық мөлшерлемесі 143 евродан 163 еуроға дейін өсті.

Бұл өзгеріс табысы төмен шамамен 390 000 адамды жалпы салықтан босатты. Салықтарды жалақысы 14 750 евроны құрайтын немесе одан да көп ададмдар төлейді. Өткен уақытта төлем шегі 11 044 еуроны құрады. Зейнетақы кірістері мен күнделікті кірістерге келер болсақ, онда төлем шегі шамамен 10 294 евродан 14 000 евроға дейін өсті.

2015 жылы Дүниежүзілік экономикалық форум рейтингінде Финляндия мобильді интернет-қосылулар саны бойынша көшбасшы ретінде белгіленгенді: 100 тұрғынға 125 қосылу.

Бұдан өзге, 2016 жылы Etla фин экономикасы зерттеу институты жасаған бағалау бойынша ел Еуропаның 22 елдерінің арасында цифрландыру деңгейі бойынша көшбасылыққа шықты.

Финляндияның технологиялық жағынан көш ілгері кеткендігі басқа да факторлармен қатар бірқатар тұтас ірі компаниялармен (Google, Microsoft, Hetzner) елде дата-орталықтардың ашылуын негіздеді.

Фин БАҚ туралы заңнамасын дамытудың негізгі бағыты – БАҚ конвергенциясы процесін есепке алу және медиа-жүйенің әр түрлі секторлары үшін реттеуді біріздендіруге тырысу. Хабар таратуға лицензиялар беру, сондай-ақ қоғамдық телерадио хабарларын таратуды қаржыландыру тәртібін бекітетін үкіметтің жауапкершілік саласында болады.

Баспасөзге қоғамдық субсидиялар жүйесі 1960-жылдары көп партиялылықты, мазмұн әртүрлілігін және саяси мәдениеттің белгілі бір деңгейін сақтау мақсатында саяси партиялардың газеттерін және көрінеу пайдасыз, бірақ әлеуметтік маңызды басылымдарды қолдау құрылған болатын. Бүгінде баспа БАҚ мынадай субсидиялар алады: парламентке сайланған саяси партиялардың органдары ретінде және «пікірлер газеттері» немесе мәдени бағыттағы басылымдар ретінде нысаналы үкіметтік гранттар нысанында. Сонымен бірге, субсидиялау көлемінің қысқару үрдісі байқалады.

Финляндия мемлекеттік және коммерциялық басылымдарға көмек бағдарламасын енгізді. Бұл ретте өңірлік партиялық газеттердің белсенділігін сақтауға басымдық беріледі. Көмек сомасы Парламенттегі партиядан депутаттар санына байланысты тікелей демеуқаржылар бөлу жүйесін

110

білдіреді. Барлық газеттерге жазылуды мемлекеттік қолдау субсидиялар нысанында жіберіледі және тасымалдау және таратуға арналған шығыстарды өтейді. Газеттің экономикалық жағдайы нашар болғанда ол айналымнан салық төлеу міндетін көтеруді тоқтатады және тиімді шарттарда қарыз алуы мүмкін. Демеуқаржы сомасында Еуропадағы халықтың жан басына шаққандағы ең үлкен сома 130,6 еуроны құрайды. Финляндияда қолданылады барлық тараламдардың шамамен 86%-ы жазылу арқылы таралады. 

Көлік және коммуникациялар министрлігінің деректері бойынша, үкіметтік газет субсидиялары газе баспагерлеріне сөз бостандығына кепілдік беру және әртүрлі баспасөзді сақтау үшін төленеді. Газеттерге субсидиялар 1990-жылдары қысқарды. 1990-шы жылдардың басында фин үкіметі шамамен 500 миллион FIM төледі. 2000 жылы субсидиялар көлемі 75 миллион FIM дейін қысқарды. Баспа станогын жанама қолдау 1996 жылы тоқтатылды. 2002 жылы күшінде қалған газеттердегі субсидиялардың екі нысаны жеткізу және газеттерді (30 миллион FIM) жеткізу шығыстарын және оларды жариялау үшін саяси партияларға ұсынылатын «партия» субсидияларды (45 миллион FIM) азайтуға арналған «ішінара» субсидиялар болды.

2008 жылдан бастап Финляндияда баспасөзге субсидиялардың тек бір түрі бар. Бұл селективті субсидиялар азшылық ұлттардың тілдерінде (мысалы, саами және рома) және швед тілінде шығатын газеттерге беріледі. Сондай-ақ – швед тілінде тиісті электрондық бұқаралық ақпарат құралдарына және жаңалықтар қызметтеріне беріледі. Сонымен бірге, субсидия алу құқығы таралымы 15 000 данаға дейін (бұл тиісті 2008/389 жарлықтың 5-тармағында жазылған) газеттерге беріледі.

БАҚ жылдық қаржылық көмек бюджеті 0,5 млн. евроны құрайды. Демеуқаржылардың ең жоғары мөлшері газетті пайдалану шығындарынан тек 40%-ды құрауы мүмкін. Субсидиялар бюджетін жалпы мемлекеттік бюджет контексінде фин парламенті бекітеді.

Бұрын баспа БАҚ қосылған құн салығын төлеудан босатылған болатын. Бірақ 2012 жылдың басынан бастап 9% төмендетілген мөлшерлеме бойынша ҚҚС салына бастады.

Финляндияда БАҚ шоғырлануына кедергі келтірілмейді және баспа индустриясында оның деңгейі өте жоғары: 2004 ж. екі жетекші газет — SanomaWSOYw Alma Media компанияларының үлесіне жиынтық ұлттық таралымның 56%-ы келді (1980 ж. төрт жетекші компанияның үлесіне барлығы тек 31%). SanomaWSOY шамамен 770 мың дана таралыммен (жалпыұлттық таралымның 34%) 6 газет, Alma Media — 505 мың дана таралыммен (22%) 10 газет шығарады.

Қазіргі Финляндиядағы кинотелеөндірісті мемлекеттік қолдаудың негізгі нысандары тиісті заңнамалық базаны құру және жетілдіру; ұлттық кинематография өндірісі мен прокатын Финляндия мемлекеттік бюджетінен

111

қаржыландыру; тиісті мемлекеттік бағдарламаларды әзірлеу және іске асыру; кинотелекомпанияларға жеңілдікті салық салудың болуында.

Yle қоғамдық теледидары толықтай дерлік телевизиялық салық есебінен қаржыландырылады және оның жарнаманы тарату құқығы болмайды. Компанияның айналымы шамамен жарты миллиард еуро. 2013 жылы компания интернетте өзінің барлық телебағдарламаларын тікелей эфирден қолжетімді етіп елде бірінші болды.

2013 жылғы желтоқсаннан бастап Финляндияның ұлттық телерадио хабарларын таратушы компаниясы Yle шамамен 2000 адам сөйлейтін саам тілінде теле жаңалықтар шығара бастады.

Компанияның байқаушы кеңесі 21 мүшеден тұрады. Байқаушы кеңестің мүшелерін сайлау мерзімінің бірінші парламенттік мерзімі ішінде парламент сайлайды. Байқаушы кеңестің мүшелері ғылыммен, өнермен, біліммен, іскерлік және экономикалық өмірмен таныс адамдардың, сондай-ақ әр түрлі әлеуметтік және тілдік топтардың өкілдерінен іріктеліп алынуы тиіс.

Yle компаниясы Директорлар кеңесінің 2017 жылдағы қаржылық есебіне (2018 жылғы 21 наурызда бекітілді) сәйкес, бұқаралық ақпарат құралдары нарығының маңызы 2010 жылдың бірінші жартысында төмендеді, бірақ 2016 жылы төмендеуі азайған ұқсайды. 2017 жылдың соңындағы жағдай бойынша Медиа-қауымдастық медиа-сектордың таза сатуы алдыңғы жылдағы деңгеймен салыстырғанда өзгеріссіз қалды деп есептеді. Кірістердің терең төмендеуін еңсеру БАҚ перспективаларының бірнеше жыл бұрынға қарағанда жақсы екендігін білдіреді.

БАҚ Федерациясының мәліметіне сәйкес, радио- және телевизиялық бизнестің таза сатуы үшінші тоқсанда салыстырғанда өткен жылмен салыстырғанда 3,8 пайызға өсті. Өсім коммерциялық радио жарнамалық сатуының өсуімен байланысты болды.

Фин тұтынушыларының медианы пайдалануындағы өзгеріс, сондай-ақ медиялық жарнамада көрініс табады.

Kantar TNS деректері бойынша медиа-жарнама 2017 жылы өткен жылғы деңгейде қалды. Жарнама үшін 1 217 миллион еуро пайдаланылды, оның үштен бірін Интернеттегі жарнама құрайды. Таза және шетелдік жарнама үлесі, ал газет және телевизиялық жарнама үлесі төмендеді.

Интернет-жарнама берушілер онлайн-жарнамада әлі де күшті болып қалуда. IAB Finland жылдық статистикасына сәйкес, Google мен Facebook 2017 жылы Финляндиядағы интернет-жарнаманың 49 пайызын құрады. Жыл ішінде жарнама сатуының елеулі өсуі Facebook-та болды, Google нарықтағы үлесін жоғалтып алды.

Осы интернет-қалдықтардың жиынтық жарнама сатуы барлық жарнамалық сатудың 15 пайызын, яғни 181,5 млн. құраған. Еуроны құрады.

Медиатехнологияларды дамытуда деректерді дараландыру, сондай-ақ жинау және талдау арқылы веб-сервистерде жеке пайдаланушылық тәжірибені жақсартуға басты назар аударылды. Бір жылдың ішінде жасанды

112

зерде және машиналық оқыту технологияларды дамытудың негізгі факторлары болды.

Белгіленген радио хабарларын таратуды телевизиялық қарау және тыңдау арқасында кеңінен хабар тарату желілері негізгі таратушы желілер болып қалуда. Әр түрлі терминалдармен қызметтерді өскелең тұтыну БАҚ пайдалану үшін бұқаралық ақпарат құралдарында әр түрлі таратушы желілердің маңыздылығын атап көрсетеді.

БАҚ пайдалану саласындағы 2017 жылы күшейтілген шындыққа (AR), сондай-ақ хабарламалар алмасу қызметтері ұсынатын жаңалық журналистикасының жаңа құбылыс және чатботтар деп аталатын қызметтердің әр түрлі мазмұнына көп көңіл бөлінді.

Жаңа стратегия цифрлық жаңартуға бағытталған. Стратегиялық процесс контексінде Байқаушы кеңес сарапшыларымен консультациялар өткізді және басқалардың арасында, сектор қатысушылаы мен әр түрлі ұйымдардың пікірін сұрады. Кеңестің әрі қарайғы дайындығынан кейін Байқаушы кеңесі бұл ұсынысты 2017 жылғы 24 қазандағы жаңа стратегия ретінде мақұлдады.

Стратегиялық басымдықтарКелесі бірнеше жылдар ішінде Yle өз ұсыныстарына, атап айтқанда,

контент пен көрсетілетін қызметтердің ортақтығын және өзара іс-қимылын, сапасы мен оларды іздеуді нығайтуға инвестиция салады. Өз стратегиясында генерал, сондай-ақ батыл және икемді жаңартуды, біліктілікті, тиімділікті және жауапты қызметті дамытуды атап өтеді. Жаңа болжамында Yle финдердің ең маңызды БАҚ-тарына ұмтылады.

Таяу жылдары компания өз ресурстарының 15-тен 20 пайызына дейін жастарға арналған ұсыныс сияқты жаңа басым салаларға ауыстырады. 2018 жылы Yle жаңа контентке, онлайн қызметтерді дамытуға және осы қосымша инвестицияларға шамамен 25 миллион еуро бөледі.

Есепке сәйкес, қаржы жылындағы операциялық пайда 7,0 млн. Еуроны, ал осы кезеңдегі пайда 6,9 млн. Еуроны құрады.

Таза сату көлемі 472,3 млн. Евроны құрады, бұл алдыңғы жылға қарағанда 0,3%-ға артық.

Мемлекеттік теледидар мен радио қоры мемлекеттік бюджеттен Қор туралы заңда көзделген сомаға 507,9 млн. Евро мөлшерінде бөлді, олардың ішінен радиостанция өтімділік қажеттіліктеріне сәйкес орындауға шақырды. Пайдаға салынатын салықтың табыстылығынан жыл басынан бастап YLE 10% салық мөлшерлемесі бойынша мемлекетке жалпы 46,2 млн. еуро төледі. 461,8 млн. еуро мөлшеріндегі жалпы салықтық түсімдерден таза пайда өткен жылғы деңгейде қалды.

Таза сатудан түсетін басқа да кірістер 10,5 млн. еуроны құрады, оның ішінде бағдарламалардан мен сатудан түскен кірістер бар. Өткен жылмен салыстырғанда пайданың 14,4%-ға ұлғаюы, негізінен кірістердің өсуі есебінен болды.

113

Өзге операциялық кірістер 2,7 млн. еуроны құрады. Өткен жылмен салыстырғанда түсімнің 18,2%-ға өсуі негізінен жалға беруден түскен кірістердің және басқа да кірістердің өсуіне негізделді.

Жалпы кіріс 475,0 млн. Еуроны құрады, оның ішінде пайдаға салынатын салық 97,2%-ды құрады.

шығыстарПерсоналға арналған шығыстар 222,6 млн. еуроны құрады, бұл жалпы

шығыстардың 47,6%-ын құрайды. Персоналға арналған шығыстар персоналдың және персоналға арналған шығыстардың қысқаруына байланысты өткен жылмен салыстырғанда 4,1%-ға қысқарды. Жалақы қысқарды көлемі 178,9 млн. еуроға дейін 2,6%-ға өсті.

Фин медиа-секторының әл-ауқаты факторларының бірі – білім беру. Финляндияда Finnish Centre for Media Education and Audiovisual Media – MEKU жұмыс істейді, ол медиабілімнің екі негізгі мақсаын көздейді:

-балаларды қорғау (балалардың БАҚ-тан қателіктерді немесе жалған хабарлар мен құндылықтарды табуға ептілігін дамыту арқылы қол жеткізіледі)

-оларды дамыту (балалардың өздерінің медиа тұтынуына қатысты саналы таңдау жасай білу шеберліктерін қалыптастыру арқылы олардың қоғамның медиа мәдениетіне қатысуының жоғары дәрежесіне қол жеткізіледі, балалар саналы белсенді БАҚ пайдаланушыларға айналады).

Келесі танымал сайт Sooda.com болды, оны Хан Пуро және Эппи Элоранта құрды. Олар талқылауларға кейбір интерактивті сервистерді, мысалы, балалар өздерінің сабақтарына сәйкес толтыра алатын мектеп кестесін қосуды ойлап тапты. Тіпті қазірдің өзінде осы парақшаға ай сайын 50000 адам кіреді. Бүгінде сайт қолданушыларының 68%-ы– 10-14 жас аралығындағы балалар.

4.2.6. ФранцияФранцуз медиа-нарығының негізгі ерекшеліктері мыналар болып

табылады:-ақпараттық қоғамды құрудағы мемлекеттің белсенді рөлі;-дамыған өңірлік баспасөз;-жоғары (көлемі бойынша Еуропада екінші) жеткізу шығындары, олар

газеттерді орташа сату бағасының 40 пайызын құрайды;-француз тілі мен француз бірізділігін агрессивті қорғау;-күрделі және тармақталған баспасөз басылымдарына субсидиялар

жүйесі;-бейіндік білімі жоқ журналистердің үлкен пайызы.Капиталы шектеулі және жарнамадан түсетін кірістері мен мемлекеттік

демеуқаржы және сатудан түсетін кірістері арасындағы шебер теңгергіш әрекетімен газеттердің дәстүрлі экономикалық құрылымы Францияда іс жүзінде жоғалып кеткен. Жаңа технология қаржы-технологиялық қолдау топтарын қолдауды талап етеді, сол арқылы баспасөзді нағыз кәспорынға

114

айналдырады. Жаңа баспа БАҚ – технологиялық магнаттар, журналистер мен демеушілер.

Бұл ретте қоғамдық айналыммен мерзімді басылымдар қатаң заңдарға тап болады. Газет Бас прокурорда өзінің жариялану ниетін және өз атауын, жариялану кезеңділігін, жарияланым директорының аты мен мекенжайын тіркеуі тиіс. Атауын қорғау үшін INPI немесе Institut National de la Propriété Intellectuelle-де тіркелуі тиіс. Егер жарияланым жастарға арналса, қосымша декларация Әділет министрлігі жанындағы тиісті қадағалау жөніндегі комитетте тіркелуі тиіс. 

Күнделікті ақпараттық БАҚ ең маңызды атаулары Le Monde , Le Figaro және Libération болып табылады.

Танымал журналдар - «Пари Матч» (суретті жаңалықтар апталығы), «Фамм актюэль», «Элль» және «Мари-Франс» (әйелдерге арналған журналдар), «Экспресс», «Пуэн» және «Нувель обсерватер» (жаңалықтар апталығы), «Телесет жур» (телевизиялық бағдарламалар мен жаңалықтар);

Ұлттық маңызы бар күнделікті газеттердің арасында ең көп таралыммен шығатындары «Фигаро», «Паризьен», «Монд», «Франс-Суар» және «Либерасьон»;

Ең танымал мамандандырылған журналдар -- «Экип» (спорттық) және «Лез-Эко» (іскерлік жаңалықтар);

Францияда, сондай-ақ көптеген күнделікті өңірлік газеттер шығарылады, олардың ішінде ең танымалы «Уэст-Франс», ол 797 мың дана таралыммен шығарылады, бұл кез келген ұлттық күнделікті газеттің таралымынан екі есе асады.

1990-жылдардың соңынан бастап медиа-нарықтың шоғырлану процесі байқалады, негізгі баспасөз топтары мыналар болып табылады: Bayard Presse-ке сілтеме жасап, Excelsior Publications, Groupe Moniteur, Groupe Quotidien Santé, Havas, Milan Presse және Prisma Presse.

Басты баспасөз таратушысы Nouvelles Messageries de la Presse Parisienne болып қалуда. 2001 жылы оларға екі басқа дистрибьюторлар MLP және Transports Presse--пен өткізу нарығының 80%-ынан астамы тиесілі болды. 

Франция үшін оқырмандар аудиториясын жасарту бойынша мемлекеттің елеулі күш-жігер жұмсауы тән: мектептерде газеттерді орналастыру, үлестіру жүйесін жетілдіру және жас оқырмандарға арналған журналдарды құру. 

Көптеген нысандар мен субсидиялар деңгейлері күрделі құрылымды құрайды, бірақ олар тікелей және жанама субсидиялар болып бөлінуі мүмкін. Жарнамадан түсетін төмен табыстармен, тасымалдау субсидияларымен, факсимильдік хабарларға арналған субсидиялармен, шетелде француз баспасөзін кеңейтуге арналған субсидиялармен және мультимедиаға арналған субсидиялармен ұлттық және өңірлік күнделікті басылымдарға арналған субсидиялар негізгі тікелей субсидиялар болып табылады. Газетті

115

субсидиялауды қажет ететін ретінде саралау үшін оның жарнамалық кірістерін оның айналымының 30 пайызына дейін шектеу қажет.

Жанама субсидиялардың арасында - әлеуметтік шығыстарға, кәсіби мүшелік жарналарға арналған субсидиялар, пошта тасымалына арналған субсидиялар, ҚҚС жеңілдікті салық салу, кәсіби және әлеуметтік жарналардың салықтардың күшін жою және бірқатар басқа да шаралар. Бұл субсидиялар жыл сайын таңдалды, бұл ретте құқықтар және басқа да ережелер үнемі қайта қаралып отырады.

Бұл шаралар тікелей және жанама көмек болып бөлінеді. Бюджетке салынған тікелей көмекке бірқатар мемлекеттік субсидиялар жатады. Оларды арнайы мемлекеттік қорлар береді. Олардың арасында: француз баспасөзінің шетелде таралуына көмек қоры, екі жарнамадан түсетін табысы аз басылымдарға (ұлттық, күн сайынғы және күн сайынғы өңірлік газеттер үшін), арнайы көмек қоры, баспасөзді үйге жеткізу қызметін дамыту қоры, мультимедианы дамытуға көмек қоры. Мәселен, ұлттық күнделікті газеттерге көмек қоры арқылы «Юманите» (L ' Humanité), «Круа» (La Croix) және «Франс суар» (France Soir) субсидиялар алады. Бұл санатқа, сондай-ақ мемлекет темір жол тасымалы мен ПТТ (пошта, телеграф, телефон) жұмсалатын өтеу шығыстардың бір бөлігін өтеуі кіреді. Бөлінетін қаражаттың көп бөлігін құрайтын жанама көмекке мыналар жатады: жеңілдікті салық салу және жеңілдетілген пошта тарифтері.

Мемлекеттік көмек жүйесіне, сондай-ақ мемлекеттік жарнама енгізілген. Мұнда, негізінен Үкіметтік ақпарат қызметі (мысалы, денсаулық сақтау саласында) ұйымдастыратын ортақ мүдделегі мемлекеттік ақпарат науқандары туралды әңгіме болып отыр.

Әр жылдары баспасөзге мемлекеттік көмек сомасы өзгеріп отырды. 1957 ж. оның көлемі баспасөз сауда айналымының 28%-ын құрады, 1987 ж. бұл сан 10-12%-ға теңелді, 2007 жылы ол 10,7 млрд. еуро сауда айналымында 1 млрд. еуро немесе 8%-ға жетті. Бүгінде Францияда баспасөзге мемлекеттік көмек әлемдегі ең маңызды іс-шаралардың бірі.

Францияда баспасөз басылымдарына материалдық қолдау Баспасөзді дамыту және таратуға көмек стратегиялық қоры арқылы көрсетіледі. Қаржылық көмекке үміткер баспагерлер негіздемелік келісімге қол қоюға және оны сақтауға тиіс. 2012 жылы мемлекеттің көмегі 1,2 млрд. еуроны құрады. Ең көп демеуқаржыны «Монд» және «Фигаро» газетері, тиісінше 18,6 және 18, 2 млн. еуро көлемінде алды.

Францияда баспасөзге арналған жеңілдетілген пошта тарифтері қолданылады. 2009 жылдан бастап баспагерлер пошта қызметтері құнының болмай қоймайтын өсуі үшін өтемақы алады, осы мақсаттарға шамамен 200 млн еуро кетеді.

2015 ж. соңынан бастап Францияда мемлекеттің тікелей көмегін алатын басылымдардың саны «әлсіз жарнама ресурстары» бар қырық газетке дейін өсті. Алайда, көптеген жергілікті газеттер мемлекеттік субвенцияларға

116

қол жеткізе алмайды. Франция мәдениет министрінің хабарламалары бойынша 2016 ж. ақпаннан бастап олар «өздерін сауықтыру» үшін «ең жақын қол жетімділік әлеуметтік ақпаратынқолдау қорын» пайдалана алады.

Францияда 2009 жылы жастар үшін кез келген мерзімді басылымға тегін жазылудың қолжетімділігін қамтамасыз ететін қаулы қабылданды. Басқа да протекционистік шаралардың арасында кәсіптік салықтан босату және баспасөз сатудан табыс салығын салу мөлшерлемесін төмендету (19,6% толық мөлшерлемеге қатысты 2,1%-ды құрайды). Бұл елде мемлекеттік қолдаудың көлемі ақшалай көріністе Еуропадағы ең қомақтылардың бірі болып табылады - жан басына шаққанда жылына 61,5 евро. Баспасөз сатудың қолданыстағы жүйесін сақтап қалу үшін маңызды қадам дүңгіршектер үшін онлайн-дүкендердің тапсырыстарын беру бойынша функцияларды орындауға, сондай-ақ темекі өнімдерін және сувенирлерді сатуға рұқсат беру болды.

2014 ж. «Монд» газеті (Le Monde) баспасөзге тікелей көмек шамамен 400 млн еуроның 2013 ж. қалай бөлінгені туралы талдамалық есепті ұсынды (ең субсидияланатын басылымдар, өңірлік баспасөздегі жағдай, мемлекеттік қолдау эволюциясы және т. б параметрлер). Мысалы, «Монд» және «Фигаро» (Le Figaro) газеттеріне тікелей мемлекеттік көмек 16 млн. еуроны, «Либерасьон» (Libération) – шамамен 10 млн. еуроны құрады.

Франция тіпті бірқатар шетелдік басылымдарға да қолдау көрсетеді. Әр түрлі уақытта оны «Экономист» (The Economist) және «Тайм Интернэшнл» (Time International) журналдары, сондай-ақ «Нью-Йорк Таймс» (The New York Times) газетінің халықаралық нұсқасы – «Интернэшнл Нью-Йорк Таймс» (The International New York Times) 200-ден 450 мың еуроға дейін көлемде алды. Егер журналдар тек жеңілдікті пошталық салыққа сенім артса, онда газет мемлекеттік көмектің барлық түрлерін пайдалана алатын еді

Мемлекеттік көмек міндеті – саяси басылымдар мен ортақ мүддедегі ақпарат баспасөзді қолдау. Қазіргі уақытта ол 10-11 млрд. еуроға жететін баспасөз сауда айналымының 8-10%-ын ұсынады.

Экс-президент Саркози әкімшілігінің мысалы көрнекті. 2009 жылдың көктемінде Франция үкіметі елдің ұлттық баспасөзіне мемлекеттік көмек жоспарын ұсынды – мемлекеттік қолдау бюджеті 600 млн. еуроны құрады. Қолдау жоспарына мынадай тармақтар кірді:

1. Пошта тарифтерін тоқтатуФранция үкіметі баспасөзге арналған пошта тарифтерін ұлғайтуды бір

жылға кейінге қалдырды. Шешім «елдегі экономикалық жағдайдың күрт шиеленісуі салдарынан» деген тұжырыммен жарияланады. Бұл бастамада француз поштасы жоғалтатын пайданың орнын мемлекет толық толтырды. Жоспардың бұл тармағының құны Франция үшін 24 млн. еуроға шықты.

2. Мемлекеттік тапсырысты ұлғайтуФранция Президенті Николя Саркози 2009 жылы мемлекет баспа және

цифрлық баспасөзде өзінің жұмысын ақпараттық қолдауға жұмсалатын

117

шығыстарын ұлғайтады, деп уәде берді. Мемлекеттің бұл маркетингтік шығыстарының көлемі 2008 жылғы шығыннан 20 млн. еуроға көп.

3. Онлайн-БАҚ үшін салықтық рақымшылық«Егер баспасөз интернет жағына бет бұруды жүзеге асырмаса, онда ол

«цифрлық ұрпақпен» барлық байланысын жоғалту тәуекелін көтереді. Және медиа тұтынудың эволюциясына төтеп берудің Ешқандай өзге тәсілі жоқ», – деді Саркози. Электрондық баспалардың құқықтарын реттейтін заң дайындалуда, ал француз интернет-басылымдары салықтардан босатылады. Саркози, сондай-ақ электрондық баспасөзге мемлекеттік көмектің күшейтілетінін мәлімдеді.

4. Шетелдік инвесторларды қолдауФранция Президенті, сондай-ақ, француз медиабизнесіне

шетелдіктердің қатысу үлесін барынша ұлғайтуды жоспарлап отырғанын жариялады. Бүгінгі заңдар бойынша шетелдіктер француз БАҚ-тарында акциялардың 20%-ынан аспайтын медиапакетке ие болуы мүмкін. Бұл шара француз бұқаралық ақпарат құралдарына шетелдік инвестициялардың ұлғаюына ықпал етуі тиіс.

5. Жарнама туралы заң баспасөзге орайластырып реттеледіФранцуз жарнама туралы заңына түзетулер енгізу баспасөзге өз

табыстарын ұлғайтуға көмектеседі. Мемлекет басшысы, сондай-ақ баспасөзді қолдайтын барлық меценаттардың салықтық жеңілдіктер алатындығын хабарлады.

6. Бір ғана курьерлердің өзіне 62 млн. еуроСаркози қағаз баспасөздің басты проблемасы – таралу күрделілігі деп

атады. Ол ұлттық тарату жүйесін миллиондаған мемлекеттік демеуқаржы күтіп тұрғанын және 18 мың жаңа жұмыс орны құрылатындығын хабарлады.

7. Кез келген тәсілмен шығындарды азайтуСаркози баспагерлерге баспасөзге жұмсалатын шығындарды 30-40%-ға

қысқартуды ұсынды. Ол басылымдарды басқарудағы жаңғыртуға шақырды. «Қажет болған жағдайда мемлекеттің атынан келіссөздер қолдауға жауапты тұлғаны тағайындауға» уәде берді.

1998 жылғы Заң күнделікті саяси және жалпы баспасөзді жаңғырту қорын құрды. 1999 жылғы жағдай бойынша 30-ға жуық газет қорды пайдаланды, соның ішінде, Le Figaro, FranceSoir, Le Nouvel Observateur, PhosphoreLe Télégramme de Brest және La Charente Libre. Бұқаралық ақпарат құралдарының басқа секторларында телевизиялық және радиобағдарламаларды; радио- және телевизиялық бағдарламаларды сақтайтын Ұлттық аудиовизуалды технологиялар институтын, оның ішінде RFO (Radio France Outremer) және 1999 жылдан бастап онлайн трансляцияланатын Radio-France станциялар кешенін қоса алғанда, жариялау үшін ашық мультимедиялық құралдарды пайдалануға шығу көтермеленеді.

1835 жылы Чарльз-Луи Хавас негізін қалаған France Presse агенттігі әлемдегі алғашқы ақпараттық агенттік. Оның клиенттері 650 газет, 400 радио және телевизиялық станция, 1500 әкімшілік пен компанияларды және 100

118

ұлттық баспасөз агенттігін қамтиды. Ол тікелей немесе жанама 3 миллиард адамды қамтиды және оны 10000 БАҚ пайдаланады. Медиа ортада ол ақпарат өндірісі бойынша монополист болып саналады: француз БАҚ-тарындағы барлық жаңалықтардың 80%-ы дәл AFP шығарды. Заңдық мәртебесі бойынша AFP - мемлекеттік емес ұйым. Бірақ француз билігінің агенттік байқаушы кеңесінің үш мүшесін тағайындау мүмкіндігі бар. Сонымен қатар, мемлекет AFP бірлесіп қаржыландырады – оның барлық бюджетінің 30%-ын береді.

2010 жылы Еурокомиссияға DAPD неміс агенттігінен (көп ұзамай жабылды) тең емес бәсекелестік шарттары туралы шағым түсті. 2014 жылы агенттік Еурокомиссиядан ескерту алды.

1982 жылғы шілдеде Францияда радио және теледидарға мемлекеттік монополия аяқталды және он сегіз жекеменшік радиостанция пайда болды. 1982 жылғы 29 шілдедегі Fillioux Заңы бұқаралық ақпарат құралдарының саяси билікке тәуелсіздігіне кепілдік берді және франко-герман арнасы Arte қоспағанда, барлық телевизиялық және радио желілерді 1989 жылдан кейін атауы Conseil Supérieur de l Audiovisuel (CSA) деп ауыстырылған тәуелсіз реттеуші агенттіктің басқаруына берді.

1992 жылы Франция 2 және Франция 3 арналары олардың келісімділігі мен бірін-бірі толықтыру қабілетін қамтамасыз ету үшін Франция Télévision болып топтастырылды. Арте телеарнасы 1990 ж. франко-герман шартына сәйкес құрылды. Бельгиялық радио-Télévision оған қосылды және Еуропада оның аудиториясы 27 миллион тұрақты көрерменге жетті. La Cinquiéme 1994 жылғы желтоқсанда құрылды. Бұл білімге, білім беруге және жұмыспен қамтуға арналған алғашқы білім беру арнасы. TF1 1987 жылы жекешелендірілді және оның 35% аудиториясы бар. 1984 жылы құрылған Canal Plus жекеменшік медиа-жобалардың ең ескісі болып табылады. Ол шифрлау көмегімен қаралым үшін ақы төлеу есебінен қаражат алады. 

Мемлекетке тиесілі төрт телеарна аралас сұлба есебінен қаржыландырылады: көрермендердің абоненттік төлемі (жылына шамамен 130 АҚШ долл.). + мемлекеттік субсидиялар + жарнамадан түсетін кірістер («Франс-2» және «Франс-3»).

Мемлекет қолдау көрсететін Франция қоғамдық теледидарының негізгі айырықша ерекшелігі оның ел ішінде және шетелде ұлттық мәдениетті және француз тілін қорғау құралы ретінде пайдаланылуы болып табылады.

Үкімет бекіткен France Télévisions ерекшелігіне сәйкес, компания өз шығыстарының кемінде 3,5 %-ын еуропалық фильмдер жасауға және кемінде 20 %-ын еуропалық аудиовизуалды шығармаларды шығаруға бөлуі тиіс. Бұдан өзге, ол контент бойынша заңдық міндеттемелер шеңберінен шығуға тиіс, сондықтан ол тарататын аудиовизуалды шығармалардың 70%-ы Еуропада шығарылған, олардың ішінде аудиовизуалды шығармалардың 50%-ы шығу тегі француз түпнұсқасы болуы тиіс. Бұл міндеттеме 18:00 ден 23:00-ге дейін, сондай-ақ, сәрсенбі, сенбі және жексенбі күндері сағат 14:00-ден 18:00-ге дейін сақталуы тиіс.

119

Бір жарнама берушіден алынатын кіріс мөлшері оның өнімдерді немесе көрсетілетін қызметтерінің санына қарамастан компания осы жылы ол редакциялайтын әрбір қызмет брендінің жарнамасы үшін алатын түпкілікті түсімнің 8%-ынан аспауы тиіс.

Сонымен бірге, үш француз мемлекеттік медиахолдингі, France Télévisions телеарналар тобы, Radio France және француз шетелдік хабар таратушы радиокомпаниялар – France Médias Monde тобының (оған Radio France Internationale кіретін) бірыңғай басшылығы пайда болуы мүмкін. Мұндай жоспар мәдениет министрлігінде әзірленеді. Бүгінгі күнге дейін үш ірі мемлекеттік медиакомпанияның толығымен бір-біріне тәуелсіз басқару жүйесі бар. Реформа жобасына сәйкес, барлық үш корпорацияны бір бас директор және тікелей басқаруға қатыстырылмаған бір президенті басқаруы тиіс.

Бірқатар заңнамалық нормалар француз телеарналары мен радиостанцияларын отандық өндіріс контентінің кемінде жартысын трансляциялауға міндеттейді. Бұл ретте, контенттің кемінде 60 %-ы ЕО-да өндірілуі тиіс. 1991 жылы ТФ -1 1991 ж. Аудиовизуалды БАҚ жөніндегі жоғарғы кеңеске түпнұсқа француз бағдарламаларын көрсету квотасын сақтамағаны үшін 30 млн. фр. айыппұл салынды (бұл шешім дауланды). Үкімет бұрынғысынша квоталар режимін қорғайды, дегенмен бұл жүйе кабельдік және спутниктік ТД дамытуды кідіртіп отыр: ұлттық өнімдер көбінесе импорттан әлдеқайда қымбат. Жаңа арналарды олардың тұрақсыз ресурстарымен өзінде бірден ұлттық бағдарламаларды тарату және өндіру мүмкіндігін қамтамасыз ете алмайды.

Радиоға француз орындаушыларының шығармаларын трансляциялауға 40% квота белгіленген. Ал теледидарда 60% фильмдер мен сериалдар Еуропада шығарылуы тиіс, 40% – түпнұсқа француз тілінде жасалуы керек. Бұл тек қана «Каналь+» қатысты емес: 50% еуропалық фильмдер және 35% түпнұсқа француз тіліндегі фильмдер.

Францияның және бірқатар франкотілді елдердің тағы бір бастамасын «ТВ 5 Монд» (TV 5 Monde) франкотілді телеарнасын айта кету керек. Оның басты міндеттерінің бірі – ағылшын тілінің әлемдік үстемдігінің өсу тұрғысынан француз тілінің «бәсекеге қабілеттілігін» арттыру. 1984 жылы құрылған ортақ мүддедегі халықаралық ақпарат арнасы («дүниежүзілік франкофонды мәдени желі», «франкофонды кеңістік дауысы») спутник және кабель арқылы бес құрлықта 200-ден астам елде Франция, Бельгия, Швейцария, Канада қоғамдық хабар таратушыларының бағдарламаларын француз тілінде таратады (серіктестердің бағдарламаларын ретрансляциялау эфирлік уақыттың 50%-ын алады, көлемі акционерлік капиталдың үлесіне байланысты болады). Франция негізгі акционер болып табылады.

2011 жылы Францияда «үш ескерту туралы» атақты заң (HADOPI) түпкілікті қолданысқа енгізілді. авторлық құқықты қорғау туралы заңдарды бұзатын пайдаланушыларды интернеттен ажырату басталды. Нәтижесінде

120

2011 ж. қазанның басында шамамен 650 мың адам бір, 44 мың адам екі ескерту алды. Заңның қолданылуы басталған сәтінен бастап құқық иеленушілерден музыка, фильмдер мен бағдарламалары бар пираттық файлдарды тарату жағдайлары туралы шамамен 18 млн. есеп алынды.

Интернетті реттеу кезінде қоғамдық қауіпсіздік мәселелеріне ерекше назар аударылады. 2010 жылы француз соты Yahoo!-дан Франция аумағындағы пайдаланушыларға арналған web-интерфейс арқылы қолжетімді кез келген нацистік және неонацистік материалдарға қол жеткізуді шектеуді талап етті. Google, сондай-ақ өз сервистерін француз заңнамасының талаптарына сәйкес сүзгілейді. Француз билігінің және іздестіру жүйесінің қарсыластығы нәтжесінде Google қоры (Баспасөзге арналған цифрлық инновациялар қоры; Fonds pour l'innovation numérique de la presse, FINP) құрылды, ол 2013-2016 жж. аралығындағы кезеңде француз қоғамдық-саяси басылымдарына жаңашыл интернет-жобаларды дамытуға 60 млн. еуро бөлді. Жыл сайын шамамен 20 млн. еуро бөлінді, конкурсты ұтып алған өтінімдер құнның 60%-ына дейін, бірақ 2 млн еуродан астам емес қаржыландыру алу мүмкіндігіне ие болды. Мысалы, 2013 жылы «Фигаро» газеті 1 млн. 820 мың еуро, «Паризьен» (Le Parisien) – 144 мың еуро алды, ал 2014 ж. «Эко» (Les Echos) 2 млн. еуро, «20 минют» (20 Minutes) – 853 мың еуро бөлінді. Барлығы 2014 жылы Google қорының демеуқаржысын 29 жоба алды, қаржыландырудың жалпы көлемі 16 млн. 100 мың еуроны құрады.

Үкіметтік деңгейде Францияда оқушыларға нәсілшілдік, антисемиттік және неофашистік бағыттағы сайттарға қол жеткізуді жабатын орталықтандырылған сүзгілерді енгізу жүргізілуде.

Болжам бойынша, Францияның медиа-нарығына жаңа сайлауалды кезеңдегі фейктер туралы заң елеулі әсер етеді. Заң жобасымен тек БАҚ-та ғана емес, сондай-ақ, әлеуметтік желілерде, блогплатформаларда және басқа да ресурстарда жарияланатын ақпарат үшін жауапкершілік күшейтіледі.

Жалпы, ақпараттық материалдар бойынша шешімді сот қабылдайтын болады. Судья ұсынылған материалдардың негізінде 48 сағат ішінде мұның фейк немесе фейк емес екендігін шешуге тиіс. Журналистер, азаматтар мен мемлекеттік органдар сотқа талап арыз бере алады.

4.2.7. ШвецияШвед медиа-нарығының ерекшелігі мыналар болып табылады:-баспа БАҚ-тың саяси партиялармен тығыз байланысы;-тарихи қалыптасқан мәдени плюрализмнің БАҚ коммерцияландыруға

саналы қарсы қойылуы;-БАҚ-тың барлық түрлеріне мемлекеттік ықпал етудің күшті

дәстүрлері;Швеция халықтың жан басына шаққандағы газет саны бойынша

көшбасшылардың бірі болып табылады: елде 170-ке жуық күнделікті газет шығады. Швецияда бүкіл баспасөзге Мемлекеттік саясат департаменті

121

жауапты. Үш ірі қалаларда (Стокгольм, Мальме және Гетеборга) орналасқан кейбір ірі күнделікті газеттер, мыналарды қамтиды:

 Aftonbladet, Dagens Nyheter, Expressen, Kvallsposton, Goteborgs-Posten, Metro, Skanska Dagbladet, Sydsvenska Dagbladet және Свенска Дагбладет. 

Бұл газеттердің барлығының оңай қолжетімді веб-сайттары бар. Газеттер әр түрлі бұқаралық ақпарат құралдарын қамтамасыз ету үшін

мемлекеттік субсидиялар алады. Баспасөз субсидиялары жөніндегі кеңес тікелей газеттерге гранттар ұсынады. Газеттер және басқа да мерзімді басылымдар, сондай-ақ салықтан босатуға үміткер бола алады.

Осы елде БАҚ-қа қатысты протекционистік шараларды енгізудің қажеттілігі 50-жылдардың ішінде күнделікті газеттердің санын күрт қысқартудан туындады. Арнайы парламенттік комиссиялар газетті жабу баспасөздің өзінің демократиялық функцияларын орындаумүмкіндіктерін шектейді деген тұжырымға келді. Олар әзірлеген ұсынымдар негізінде БАҚ саласында меншіктің шоғырлануына кедергі келтіретін, жаңа газеттердің құрылуын ынталандыратын, субсидияларды беру шарттарын анықтайтын заңдар қабылданды. Нәтижесі де көп күттірген жоқ. Егер 1945-1968 жж. аралығыда Швецияда 77 күнделікті газет жабылса, ал 20 жыл ішінде мемлекеттік қолдау құрылғаннан бастап – бір ғана газет жабылды.

Сонымен қатар, 2010 жылы шешім қабылданды, ол бойынша баспасөзді мемлекеттік қолдаудың ең көп сомасы Швецияда 65-тен 45 миллион кронға дейін төмендетілді. Скандинавиялық елдің үкіметі швед БАҚ-ты қаржыландыру нормаларын еуропалық нормаларға теңестіруге ниетті болды.

Швед демеуқаржы жүйесін құру кезінде ескерілетін қағидатты теориялық ереже, экономикалық ғылымнан алынады. Скандинавияда танымал «таралым шиыршығы» теориясы «екінші газеттер» деген ұғымды енгізеді. Шиыршықтың көтерілетін бағытындағы және жарнаманың көп бөлігін алатын газеттер жергілікті нарықтағы жағдай – басым «бірінші» орынға ие. Аз таралымды және нәтижесінде жарнама түсетін кірістері төмен және қолайсыз қаржылық жағдайдағы олардың бәсекелестері «екінші» аталуы мүмкін. «Екінші» газеттерге, яғни көлемі бойынша өз өңірінде екінші таралымға ие басылымдарға тікелей субсидиялар Швецияда алғаш рет 1971 жылы төленді. Олар жарнамаға салынатын арнаулы салықтан алынды.

Орта есеппен, швед газеттеріне субсидиялар олардың әрқайсысының жылдық айналымның 2-3%-ын құрайды. Бірақ көптеген басылымдар үшін олар жалғыз жұмыс істеу құралы болып табылады, өйткені олардың өндірісі құнының 15-20%-ын жабады.

Швецияда мемлекеттен БАҚ-қа арналған демеуқаржы алудың бірнеше тетіктері бар. Мысалы, мемлекет күнделікті газеттер шығаратын бірнеше баспалардың кооперациясы арқылы құрылатын таратушы ұйымдарға-баспасөз жеткізуге арналған шығыстарды субсидиялайды. Мұндай субсидиялардың мөлшері мардымсыз: 7 млн. бірлік өнім тарату кезінде 100 данаға 1 еуро және егер жеткізу көлемі 7-ден 21 млн. бірлікке дейін ауытқыса, 100 данаға 0,5 еуро. Швеция нарығының өзіндік ерекшеліі -

122

таратылымы және жарнамалық көлемі жетекші басылымдарға қарағанда айтарлықтай төмен ең танымал өңірлік газеттерге тікелей инвестиция салу емес. Бірқатар шарттарды орындаса газет субсидия ала алады, ол кейбір жағдайларда оның өндірісі құнының 20%-ына жетеді. Сондай-ақ, Швеция жаңа басылымдар үшін демеуқаржы мен жеңілдікті несиелерді, пошта тарифтерін төмендету, барлық газеттерді ҚҚС-тан, ал мемлекеттік және ауыр қаржылық жағдайдағы газеттерді жарнамадан түсетін кірістерге салынатын салықтан босату пайдаланылады.

2018 жылғы 18 наурызда Швеция үкіметінің сайтында БАҚ қолдау жүйесі реформасының жобасы жарияланды. Үкімет Риксдагқа медиа-қолдау туралы заң жобасын ұсынды. Заң жобасында баспасөзді субсидиялаудың қолданыстағы сұлбасын сақтай отырып, қосымша жаңа БАҚ-ты қолдау сұлбасын енгізу ұсынылады.

Заң жобасы қазіргі уақытта журналистік жария етілуі аз немесе мүлдем жоқ салаларда жаңалықтарды жергілікті жария етуді нығайту және инновацияларға көмектесу үшін қолданыстағы баспасөзді субсидиялау сұлбасын БАҚ-ты қолдаудың технологиялар бойынша жаңа бейтарап және бейтарап тұшғырнамасымен толықтыратын ұсыныстарды қамтитын болады. БАҚ-ты қолдау сұлбасы үкімет сұрау салған бұқаралық ақпарат құралдарының таяудағы тәуелсіз сауалнамасымен ұсынылған модельге негізделген.

Бейтарап ортамен технологияларды қолдаудың екі жаңа нысанын енгізу:

Жаңа БАҚ-ты қолдау сұлбасы тұғырнама, технология немесе нысанға қатысты қандай да бір шектеулерсіз барлық негізгі жаңалық БАҚ үшін ашық болады. Осы сұлбаның мақсаты сапалы редакция мазмұнымен жалпы бұқаралық ақпарат құралдарының алуан түрлілігін қолдай отырып, демократияны нығайту. Бұл елдің барлық бөліктерінде жаңалықтарды тәуелсіз жария ету қолжетімділігін арттыруға көмектеседі. Сұлбаның бір бөлігі қазіргі уақытта журналистік жария етілуі аз немесе мүлдем жоқ салаларда жаңалықтарды жергілікті жария етуді қамтамасыз ету үшін жалпы бұқаралық ақпарат құралдарынан жаңа бастамаларды ынталандыруға бағытталған қолдау болып табылады. Осы қолдаудың практикалық бөлшектері ұзақ мерзімді өзара іс-қимылға жәрдемдесу үшін әзірленген. Белгілі бір аумақты анықтау үшін (әдетте мұндай аймақ муниципалитет сияқты болады) ең көбі 1 млн. швед кронын бөлу ұсынылады. Жаңа БАҚ-ты қолдау сұлбасы, сондай-ақ инновациялар мен дамуды кеңейтілген қолдауды қамтиды. Еуропалық комиссия мақұлдаған жағдайда толық сұлба 2019 жылғы 1 қаңтарда күшіне енеді.

Кеңейту және қолданыстағы баспасөзге арналған субсидияларды кеңейту

Қолданыстағы баспасөзді субсидиялау сұлбасының мынадай екі бөлігі бар: газеттерге арналған негізгі жедел субсидия және баспа газеттерін бірлесіп тарату сұлбалары үшін таратуға арналған шағын субсидия. Екеуі де

123

жүгіну мөлшеріне сәйкес анықталатын белгіленген тарифтерге сәйкес бөлінеді. Болжам бойынша, бөлуге арналған субсидия 50 пайызға ұлғаяды және бір сұлбаның шеңберіндегі жедел субсидиялар мерзімділігі жоғары және орташа газеттер үшін 10 пайызға ұлғаяды. Еуропалық комиссия мақұлдаған жағдайда сұлба мерзімі қандай да бір өзгерістерсіз 2019 жылғы 1 қаңтардан бастап ұзартылады.

БАҚ-ты қолдауға ақша бөлуді ұлғайтуЕкі қолдау сұлбаласының - қолданыстағы баспасөзді субсидиялау

сұлбасының және қосымша жаңа БАҚ-ты қолдау сұлбасының жалпы бюджеті 2019 жылға 55 миллион швед кронына және 2020 жылдан бастап қосымша жылына 55 миллион швед кронын ұлғайтылады. Субсидиялар бойынша қазіргі сыйақыларды қоса алғанда, жалпы бюджет 2019 жылы 622 млн. швед кроны (≈ 62 млн. еуро) сомасына дейін және 2020 жылдан бастап 677 млн. швед кроны (≈ 68 млн. еуро).

Швецияда бірнеше ірі ақпараттық агенттіктер жұмыс істейді. France-Presse агенттігінің Копенгаген, Осло, Хельсинки және Рейкьявичте қосымша солтүстік филиалдарымен Стокгольмде өңірлік штаб-пәтері бар. Скандинавтардан келіп түсетін жаңалықтарды әр сағат сайын барлық өңір бойынша орналасқан осы журналистер тобы ұсынады. Бұл жаңалық жеті тілде ұсынылған және экономикалық, медициналық, саяси, спорттық және технологиялық шаралар туралы әңгімелерді қамтиды. Direkt ақпараттық агенттігі 1988 жылы құрылды және Швециядағы қаржы нарықтарына қызмет көрсетеді. Қамту нарық қозғалысына, корпоративтік жаңалықтары мен табыстарға және қаржы болжамдарына негізделеді. FLT Media AB 86 түрлі БАҚ-қа қызмет көрсететін 67 жергілікті және саяси емес газетке тиесілі. Халықаралық жаңалықтар қызметі - бұл швед бизнес-жаңалықтарын, соның ішінде жаңа өнімдер мен бизнес-инновациялар туралы ақпаратты ұсынытаны коммерциялық емес ақпарат агенттігі. 1985 жылы Reuters Стокгольмдегі штаб-пәтерімен Солтүстік және Балтық елдеріннің өңірлік бюросын ашты. Бұл бюро сегіз елді білдіреді және халықаралық қызығушылық туғызатын өңірлік бизнес пен жаңалықтарды ұсынады. Бұл бюрода 42-ден астам журналистер жұмыс істейді. Ірі швед ақпараттық агенттігі Tidningarnas Telegrambyra болып табылады.

Швецияда баспасөз бостандығына төнетін басты қауіп-қатер - бұл елде меншіктің негізгі бұқаралық ақпарат құралдарына шоғырлануы. Ірі норвегиялық медиа-ұйым Schibsted елдегі төрт ірі күнделікті газеттің екеуіне үлкен қызығушылық танытып отыр: Svenska Dagbladet акцияларының 88%-ы және Aftonbladet акцияларының 49,9%-ы. Боннье, ірі швед медиа-ұйымы, екі басқа да ірі күнделікті газеттерге иелік етеді, сондай-ақ GT және Kvallsposten, тағы да екі-швед күнделікті газетіне иелік етеді.

БАҚ саласындағы экономикалық заңнама сөз байласу, картельдер құру және нарықтық бәсекелестікке қысым жасайтын басқа да қызметке тыйым салатын бизнес үшін бірыңғай Бәсекелестік туралы заң (оның орындалуын Бәсекелестік мәселелері жөніндегі басқарманың бақылауында) болып

124

табылады. Осы заңмен қатар Швецияда ЕО-да қолданыстағы бәсекелестік туралы нұсқаманың заңдық күші бар.

Швецияда Баспасөзге мемлекеттік субсидиялар жөніндегі кеңес, Көру қабілеті нашар адамдарға арналған аудиогазеттер жөніндегі кеңес, Телерадио хабарларын тарату басқармасы, Телерадио хабарларын тарату жөніндегі бақылау комиссиясы, Мемлекеттік кинематография бюросы, қоғамдық телерадио хабарларын таратушы үш компания – Sveriges Television AB, Sveriges Radio AB және Sveriges Utbildningsradio AB бюджеттік ұйымдарға жатады.

Tella Kabel TV, Kabelvision, Stjarn-TV және Sweden Online Швециядағы кабельдік телевизияның төрт аса ірі операторлары болып табылады.

Швециядағы қоғамдық хабар тарату қызметі барынша реттелетін болып табылады. Оларға мыналар жатады швед теледидары (SVT), швед радиосы (SR) және швед білім беру хабарларын тарату (UR). Бұл компаниялар дәл және әділ таратылады деп күтілуде. Бағдарламаларда болуы мүмкін кез келген әсер трансляциялауға дейін мұқият қаралуы тиіс. Секс, зорлық-зомбылық, есірткі қолдану туралы және адамдарды жынысы немесе этникалық тиесілігі бойынша кемсітетін мазмұн туралы көріністерге назар адару қажет етіледі. Бұл компаниялар таныстырылым нысаны мен кестесін қарастырумен осындай бағдарламалау қатар әсерін мұқият бағалауға тиіс. Сонымен қатар, олар жеке адамдарыдң құпиялылығын сақтайды және қоғамдық қызмет саласындағы басқа да қызмет түрлерін орындауға, мысалы, сапалы бағдарламалауды, бағдарлама нұсқаларының кең таңдауын және азшылық қауымдар немесе көзқарастар қажеттіліктері мен мүдделерін көрсететін бағдарламалауды ұсынуға міндетті деп күтіледі. Осы хабар таратушылардан тергеу, өнер, ғылым және діни бағдарламалау туралы жаңалықтар күтілуде. Бағдарламалау, сондай-ақ, жартылай саңырау болып табылатын немесе нашар көретін адамдар үшін қол жетімді болуы қажет. Бұл қағидалардың кейбіреулері ТВ4, ұлттық коммерциялық телекомпанияға қолданылады, ал TV4, сондай-ақ жарнама және демеушілерге қатысты қағидалармен реттеледі. SVT, SR және UR коммерциялық жарнаманы қамту рұқсат етілмейді. Швеция, сондай-ақ өзінің 12 жасқа дейінгі балаларға бағытталған жарнамаға тыйым салуында өте бірегей болып табылады. Швецияда кішкентай балалар бағдарламалау және жарнаманы ажырата алмайды деген пайым бар. Бұл заң Еуропалық одақта қаралды және Еуропалық сот тыйым салу шын мәнінде Швециядан таратылатын хабарларға қолданылуы тиіс деп қаулы етті. Басқаша айтқанда, басқа елдерден хабар таратушылар Швецияға қолжетімді өздерінің бағдарламалауына балаларға бағытталған жарнаманы енгізуі мүмкін. Темекі мен алкогольге қатысты жарнама, Швецияда, сондай-ақ заңсыз болып табылады, бірақ басқа елдерден хабар таратушылар Швецияға қолжетімді өздерінің бағдарламалауына балаларға бағытталған жарнаманы енгізуі мүмкін.

125

Швециядағы қоғамдық хабар таратудың тағы бір ерекшелігі — барлық көрермендер мен тыңдаушылардың қаржыландыруы: олар үнемі теледидар және радионы пайдаланғаны үшін лицензия төлеп отырады. Тәжірибеде аудитория үшін бұл SVT және SR арналарында коммерциялық жарнамалардың толық болмауын білдіреді.

Қазіргі уақытта Швецияда қоғамдық хабар таратушыларды қаржыландыру жүйесін реформалау туралы мәселе қаралуда. Үкімет теледидары бар барлық үй шаруашылықтары төлейтін радио және теледидар үшін лицензиялық төлемді қоғамдық көрсетілетін қызметтер үшін жеке бажбен ауыстырылуын ұсынады. Төлем салық жүйесі арқылы алынады. Ақша орталық үкімет бюджетінің қалған бөлігінен бөлек жабық жүйеде жүзеге асырылады.

Қоғамдық көрсетілетін қызметтер үшін төлемді 18 жасқа толған немесе одан үлкен және салық салынатын табысы бар барлық адамдар төлейді.

Қоғамдық көрсетілетін қызметтер үшін төлемнің салық салынатын табыстан ең жоғарғы сомаға дейін бір пайызды құрауы ұсынылады (Шегіне шамамен 13 600 швед кроны болатын ай сайынғы табыспен қол жеткізіледі). Бұл енгізілгеннен кейін төлемнің бір адамға және бір жылға 1 300 швед кронынан аспайтынын білдіреді.

Бұл бір ересек отбасы және бір ата-анасы бар үй шаруашылықтарымен барлық үй шаруашылықтары үшін қаламақының екі есе дерлік ерекшеленетіндігін көрсетеді (радио және теледидарға ағымдағы лицензия 2 400 швед кронын құрайды). 

Үкімет қоғамдық хабар таратудың тәуелсіздігін нығайтуға бағытталған төрт ұсынысты ұсынады:

-Заңнамада алымның тек қоғамдық хабар таратуды қаржыландыру үшін ғана пайдаланылуы мүмкін екендігі нақтыланады.

-Қоғамдық хабар таратуға лицензиялар 8 жыл ішінде қолданыста болады және әрқашан сайлау болатын жылдың қаңтарынан басталады. 2020 жылы басталатын лицензияның мерзімі тәуелсіздікті арттыру және жүйені парламенттік сайлауға бейімдеу бойынша шаралар қабылдау үшін 10 жылға созылады.

-Қаржыландыруды бөлу туралы Риксдаг шешімдері барлық лицензиялық кезең ішінде қолданылатын болады.

-Förvaltningsstiftelse мүшелері (қоғамдық қызмет көрсететін үш компания қорының иесі) енді Riksdag белсенді мүшелері бола алмайды.

4.2.8. ЭстонияЭстондық медиа-нарықтың негізгі ерекшеліктері мыналар болып

табылады:-мерзімді басылымның ұлттық тілді және мәдениетті тоталитаризмнен

сақтаудағы тарихи рөлі;-БАҚ бостандығы мен тәуелсіздігінің жоғары дәрежесі;

126

-ақпаратты шетелдік БАҚ-тан алатын ірі орыс тілді диаспораның болуы;

-қоғамдық өмірде ақпараттық технологияларжың кеңінен пайдаланылуы.

Эстон медиа-нарығын негізінен мынадай екі ірі концерн бақылайды: Eesti Meedia және Ekspress Grupp. Eesti Meedia концерніне Эстонияда бірнеше БАҚ тиесілі, соның ішінде Эстонияның ірі газеті Postimees және көлемі бойынша екінші телеарна Kanal 2. Eesti Meedia иесі норвегиялық компания Schibsted Media Group болып табылады.

Ekspress Grupp концерніне, 2008 жылғы жай-күйі бойынша Eesti Ekspressi Kirjastuse AS, AS Maaleht, AS Rahva Raamat AS, AS Printall, UAB Ekspress Leidyba, TeleTell Infoline SRL, OÜ Ekspress Internet AS Ekspress Hotline және AS Delfi фирмалары тиесілі. Ekspress Grupp өнімін Эстония халқының 60%-ынан астамы пайдаланады. Ekspress Grupp ірі акционері кәсіпкер Ханс Луйк болып табылады.

Газеттің алғашқы үштігіне мыналар кіреді: SL Ohtuleht (Evening Gazette), 2000 жылы Ohtuleht және Sonumileht газеттерінің бірігуі нәтижесінде құрылған, эстон тілінде жарияланған күнделікті газет, таралымы 67 200 адам; Postimees (Postman) 1857 жылы эстон тілінде жарияланған күнделікті газет, таралымы 60 200 адам; және Eesti Ekspress (Эстон экспресі), 1989 жылы құрылған, эстон тілінде жарияланған апталық басылым. Келесі ірі басылымдар мыналар болып табылады: Maaleht (Country News), 1987 жылы құрылған, елдегі әр түрлі өмір аспектілерімен айналысады, айналымы 46 000 және эстон тілінде жарияланады; Den za Dujan (Day After Day), апталық орыс тілді газет, 1991 жылы құрылған; және Meie Meel (Our Mind), 1991 жылы құрылған, эстон тілінде жарияланған апталық жастар газеті.

Эстонияда мынадай екі ақпараттық агенттік жұмыс істейді: BNS (Baltic News Service) және ETA Interactive. BNS аса ірі болып табылады және Эстония, Таллинде штаб-пәтері, Литва және Латвияда өңірлік өкілдіктері бар. Бар сондай-ақ, мынадай үш баспасөз ұйымы бар: Эстония Журналистер одағы; Эстон газет қауымдастығы; және Эстония Баспасөз кеңесі.

21-ғасырдың басында-ақ Эстонияда 28 интернет-қызметтер провайдері (ISP) болды және барлық негізгі телевизиялық және радиостанциялар мен газеттерде өздерінің жеке веб-сайттары болды. RIPE желісін үйлестіру орталығына (Еуропаға арналған өңірлік интернет-тізілім) сәйкес, Эстония Интернетпен тығыз байланысты Шығыс Еуропа елдерінің бірі болып табылады.

БАҚ туралы арнайы заңның болмауына байланысты Эстониядабұқаралық ақпарат құралы ретінде тіркелу қажеттілігі жоқ. Медиа-қызметтер туралы заң баспа басылымдарын және теледидарға теңестірілмейтін Интернетте таратылатын баұқаралық ақпарат құралдарын реттемейді. Егер олар Интернетті хабар тарату әдісі ретінде пайдаланатын болса, Заң Интернетке телевизия және радио хабарлар қызметтері арқылы ғана қатысты болады.

127

Хабар тарату саясатын дамыту жауапкершілігі мәдениет министрлігіне жүктеледі. Эстонияда бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы тәуелсіз реттеуіш рөлін Экономика және коммуникациялар министрлігінің заңды құзырындағы Эстон техникалық қадағалау органы жүзеге асырады.

Эстон хабар тарату секторы Эстон ұлттық хабар таратуынан (ERR) және жекеменшік телеарналар мен радиостанциялардан, сондай-ақ, әдетте бірнеше телеарналарда телешоу және телехикаялар шығарады кәсіпорындардан тұрады. 

2017 жылы ERR бюджеті 37 048 455 миллион еуроны құрады.Ұлттық хабар таратудың мақсатыЭстония Республикасының

Конституциясында көзделген Эстон Республикасының міндеттерін орындауға жәрдемдесу болып табылады.Осы мақсатта ұлттық телерадио хабарларын тарату бағдарламалары құрылады, трансляцияларды жүргізіп, жанамалайды және жеке-жеке немесе ұжымдық түрде басқа да іс-шараларды ұйымдастырады: 

1) эстон тілі мен мәдениетінің дамуын қолдайды; 2) эстон мемлекетінің эстония халқының төзімділігі кепілдіктерін

бағалау және эстон мемлекет және эстон ұлтының төзімділігне қауіп төндіруі мүмкін мән-жайларды көрсету; 

3) эстон қоғамының әлеуметтік бірлігінің өсуіне ықпал етеді; 4) Эстонияның экономикалық әл-ауқаты мен бәсекеге қабілеттілігінің

өсуіне ықпал етеді; 5) демократиялық мемлекеттік ұйымды ілгерілетуге ықпал етеді; 6) табиғи ортаны орнықты пайдалану және орнықты даму қажеттілігін

түсіндіреді;7) отбасы негізінде қоғамның моделін бағалау; 8) Эстония тарихы және мәдениетінің аудиовизуалды жазбасына ықпал

ету; 9) әрбір адамның өзін-өзі жетілдіру үшін қажетті ақпарат алуын

қамтамасыз ету.Өз мақсаттарына қол жеткізу үшін Ұлттық хабар тарату мынадай

жария міндеттерді орындайды: 1) кемінде екі телевизиялық бағдарлама және төрт тәулік бойы радио

бағдарламаны құрады. Бағдарламалар жұртшылықтың қол жеткізуі арқылы жұртшылық үшін қол жетімді болуы тиіс. Бірегей телевизиялық бағдарламалардың трансляциялары есту қабілеті нашар адамдар үшін мүмкіндігінше қолжетімді болуға тиіс. 

2) осы кіші бөлімнің 1-тармағында және бағдарлама мұрағатында көрсетілген бағдарламаның орынды сомасында электрондық коммуникациялар желілерін ұсынады: 

3) Ұлттық телерадио хабарларын тарату жөніндегі кеңестің рұқсатымен басқа да медиа-қызметтерді жүргізеді және ілеспе тауарларды таратады; 

4) Эстония ұлттық мәдениеті және Эстония тарихы үшін маңызды оқиғалар мен жұмысты жазады және олардың жазбаларын қамтамасыз етеді;

128

5) заңда көзделген талаптарға сәйкес өз аудиовизуалды жазбаларының қолжетімділігін қамтамасыз етеді. Мұрағатты пайдалы қызмет үшін пайдалану Ұлттық телерадио хабарларын тарату жөніндегі кеңес белгілеген тәртіпке сәйкес жүзеге асырылады; 

6) дүние жүзінде Эстония мәдениеті және қоғамы бойынша бұқаралық ақпарат құралдарының бағдарламалары мен таныстырылымдарын таратады; 

7) әлемдік мәдениеттің үздік жетістіктерін қамтамасыз етеді; 8) Ұлттық хабар тарату шеңберінде азшылықты қоса алғанда,

халықтың барлық топтарының қажеттіліктерін қанағаттандыратын бағдарламаларды береді; 

9) Ұлттық хабар тарату кәсіби шығармашылық және техникалық деңгейін қолдайды және дамытады; 

10) халыққа жылдам ақпарат беру немесе мемлекеттілікке қауіп төндіретін жағдайлар туралы барабар ақпаратты қамтамасыз етеді; 

11) Эстонияда болып жатқан оқиғаларды олардың жаңалықтар бағдарламаларында және басқа да бағдарламаларда көбірек көрсетеді.

Ұлттық хабар тарату, сондай-ақ басқа да заңдар мен басқа да нормативтік құқықтық актілерден туындайтын жария міндеттерді орындайды.

2017 жылға Эстонияда 19 телехабар тарату компаниясы жұмыс істейді, олардың 3 – қоғамдық, 15 – жекеменшік, 1 – жергілікті өзін-өзі басқару. Радиостанциялар – 36, оның ішінде 5 –қоғамдық, 31 – жекеменшік.

Эстон бұқаралық ақпарат құралдарының өзін-өзі реттеуі Баспасөз мәселелері жөніндегі кеңес арқылы жүргізіледі. Баспасөз мәселелері жөніндегі кеңес арқылы өндіріске алынған шағымдар санының өсу үрдісі бар: 2015 жылы олардың саны 75 болса, 2016 жылы – 84, өткен жылы 87 болды. Осы үш жылда Кеңесі тіркеген бұзушылықтардың саны – 33, 43 және тиісінше 34.

Баспасөз кеңесі оқырмандар, тыңдаушылар мен көрермендерге бұқаралық ақпарат құралдары үшін соттан тыс шешімдерді табу мүмкіндігін беретін өзін-өзі реттейтін орган болып табылады. Бұл баспасөзден басқа желілік емес секторлардың өкілдері жұмылдырылған ауқымды коллекция. Баспасөз кеңесі он мүшеден тұрады. Баспасөз кеңесі баспасөзде (дәлірек айтқанда, жарғыда) жарияланған материалдарға оқырмандардан түскен шағымдарды талқылайды. Сотпен салыстырғанда Баспасөз кеңесі жылдам және еркін болып табылады. Баспасөз кеңесін 2002 жылы Эстон газеттер қауымдастығы құрды. Эстон газеттеріне қосымша Баспасөз кеңесі Delfi, National Broadcasting, Kanal 2, TV3, BNS, Radio Kuku, Tallinn TV Capital City газетіне және Stolitsa газетіне қосылды. Баспасөз кеңесі Еуропа тәуелсіз одақтар кеңесінің (AIPCE, Еуропа баспасөз тәуелсіз кеңестер альянсы) мүшесі болып табылады.

Баспасөз кеңесі төрағасының Андрус Карнаудың айтуынша, эстон БАҚ қызметінде екі проблема бар:

129

1) журналистердің құқық қорғау органдарының баспасөз-релиздеріне сындарлы емес қатынасы, олар жарияланған жағдайда жауапкершілік газеттердің өздері көтеруге тиіс;

2) жарияланатын материалдарды қалыптастыру кезінде журналистің еркіндігімен сыйыспайтын мәтіндерді келісудің тез таралатын тәжірибесі;

Бірқатар сарапшылардың пікірінше, Эстонияның орыс тілді тұрғындарының басым бөлігі Ресейдің БАҚ-тарына басымдық береді, ал бұл халықтың эстон тілді және орыс тілді бөлігі арасында үлкен алшақтық бар екенін және олар әр түрлі медиа-кеңістікте өмір сүріп жатқанын білдіреді. Осы себеппен үкіметінің хабарламаларпы және сол сипаттағы ақпарат әрқашан халықтың орыс тілді бөлігіне дұрыс нысанда жете бермейді. Ресей тікелей немесе жанама түрде қолдайтын екі басылым – «Sputnik Эстония» және «BaltNews» мемлекеттік деңгейдегі бірде-бір баспасөз мәжілісіне ресми түрде жіберілмейтіндігіне байланысты жағдай шиеленіседі. Ресми өтініштерге сәйкес, бірде-бір мемлекеттік шенеунік осы басылымдарға бірде-бір пікір бермеуге тиіс. Нәтижесінде екі басылым құрылған ақпараттық вакуумда жұмыс істейді, бұл оларға билік берген бағамен түсіндіріледі: прокремльдік насихаттау, бұл бұқаралық ақпарат құралы болып табылмайды.

Осыған байланысты Эстония басшылығы олар арқылы орыс тілді адамдарды билік іс-әрекеттері туралы объективті түрде хабардар ету, сол арқылы ресейлік БАҚ-қа балама құру үшін орыс тілді БАҚ мемлекеттік қаржыландыру нұсқаларын қарастырады.

Эстония Мемлекеттік кеңсесі жалған мәліметті айналысады насихаттауға және таратуға қарсы күреспен айналысатын стратегиялық коммуникация (стратком) бөлімінің жұмысына жұмсалатын шығыстарды 2018 жылы 60 мыңнан 800 мың еуроға дейін яғни 13,3 есеге ұғайтады. Сарапшылар атап өткендей, Эстония мониторинг жүргізуге қабілетті күшті қалыптастыруы, фейктерге қарсылықтарды келтіруі және ақпараттық дағдарыстарды еңсеруі тиіс.

Сарапшылардың пікірі бойынша, Эстонияның ақпараттандыру саласындағы табысының кепілі тұрақты қаржыландыру. Қоғамдық уағдаластық бар, елдегі саяси жағдайларға қарамастан, мемлекет жыл сайын бюджетінің 1 %-ын ақпараттық қоғам құруға жұмсайды.

4.2.9. Оңтүстік КореяОңтүстік Корея медиа-нарығының негізгі ерекшеліктері мыналар

болып табылады:-ақпараттық технологиялардың өте жоғары даму деңгейі;-монотілділік;-баспа және цифрлық БАҚ тармақталған желісі;-патерналистік құндылықтармен және конфуциандық элементтерімен

формальды демократия мен нарықтық тетіктердің қисындастырылуы.

130

Жалпы көпшілікпен танылғандай, корей бұқаралық ақпарат құралдары Кореяның жедел индустрияландырылуының және саясаттағы ырықтандырылуының негізгі бенефициарларының бірі болды.

Оңтүстік Корея экономикасының болашағын қалыптастырған басты элементтер жаңа технологиялар болып табылады, оның ішінде: W-CDMA, WiBro және DMB байланыс желісі, цифрлық спутниктік және жерүсті мобильді телехабар тарату.

2017 жылға қарай Оңтүстік Кореяда ресми түрде 6500 мерзімді басылым (2000 апталық, 3300 ай сайынғы және 1200 тоқсан сайынғы) тіркелді. Бұл елдің интернетте жаңалықтар оқу жөнінен бірінші орында тұрғанына қарамастан.

Баспа БАҚ нарығында шығарылады шамамен 20 ірі ұлттық күнделікті газеттер (олардың ең танымалдары, жалпы таралымы шамамен 9 млн. дана – Chosun Ilbo, Joongang Ilbo және Донг-а ильбо), бес қаржы күнделікті газет, екі ағылшын тілді басылым (тәуелсіз The Korea Times және үкімет субсидиялайтын The Korea Herald), үш күнделікті балалар газеті, электрондық жаңалық газеттері және төрт күнделікті спорт газет-таблоидтары басып шығарылады.

Өңірлік баспа БАҚ нарығы таралымы 25000-нан 50000 данаға дейін шамамен 40 күнделікті газетпен ұсынылған. Олардың арасында ең танымалдары ірі қалаларда (Пусан және Тэгу) шығарылатын Пусан Илбо және Даегу Маил Дейли болып табылады, өңірлік басылымдардың шамамен жартысы коммерциялық табыссыз және негізінен олардың иелеріне әсер ету құралы ретінде қызмет етеді.

Жылдық жазылу құнының төмен болуы арқасында ең болмағанда бір басылымға жазылған азаматтардың пайызы Кореяда салыстырмалы түрде жоғары.

Кореяның ең танымал ақпараттық агенттігі Yonhap үкімет бақылауында. Оның жоғары басшылығы әдетте үкіметті мақұлдауымен тағайындалады. Сонымен қатар, негізгі бұқаралық ақпарат құралдарының көпшілігінің қосымша жаңалықтар көздері мен әлемге танымал БАҚ-тан материалдары бар. Мысалы, Joong-ang Ilbo International Herald Tribune, Newsweek журналы және Wall Street Journal журналымен жаңалықтармен алмасатын бірегей бағдарламасы бар. 2000-жылдары шетелдік БАҚ-тардың интернет-сайттары дәстүрлі жаңалық сервистерімен бәсекелестік қалыптастыра бастады.

Chosun Ilbo – тек қана консервативтік бағыттағы басты газетті емес, сондай-ақ күнделікті шығатын газет, ай сайынғы журнал, әйелдер айлық журналы, күнделікті спорттық газетті жариялайтын ірі медиакешенді болып табылатын жетекші корей газетінің классикалық мысалы. Компанияда, сондай-ақ көркем галерея және туристік қонақ үй бар.Ол, сондай-ақ жыл сайынғы жаңа шыққан әдеби сыйлық, көркем және мәдени таныстырылымдар, спорттық іс-шаралар және маңызды әлеуметтік

131

мәселелер бойынша арнайы дәріс сериялары сияқты көптеген жарнамалық жобаларға демеушілік жасайды.

Кореяда баспа БАҚ-ты мемлекеттік қолдау 2010 жылы үкіметтік мекеме ретінде үш ұйымнан қалыптастырылған Корей баспасөз қорының қызметінде айқын көрінеді. Қор қызметінің негізгі бағыттары:

-журналистерге арналған білім беру және оқу бағдарламалары;-өңірлік медиа-жобаларды ілгерілету;-журналистерге ипотекалық кредиттер мен тұрғын үйді жалға алуға

кредиттер беру;-жастардың арасында оқу мәдениетін ілгерілету;-мультимедиялық контентті дамыту үшін жабдықтарды ұсыну;-цифрлық жаңалықтар өндірісін және таратылуын қолдау;-мемлекеттік сектордың жарнамалық қызметін жаңғыртуҰлттық БАҚ көпшілігі жаңалықтармен және басқа редакция

мазмұнымен онлайн-нұсқаларды ұсынады.Кореяның жетекші баспа БАҚ-тары арасындағы қатаң бәсекелестік

олардың басшыларына қатысты бірнеше рет қылмыстық процестерге әкеп соққан, бұл әлемдік қауымдастық және Кореяның өзінде алаңдаушылық туғызды.

Ғасыр басында жарнамадан түскен кірістер баспа БАҚ бюджетінің шамамен 80%-ын құрады, бұл мемлекетті басылымдардың иелеріне және жарнама берушілерге редакциялық тәуелсіздігін қамтамасыз ету жөнінде ойлануға мәжбүрледі. Атап айтқанда, қоғамда БАҚ активтерінің бір қолда шоғырлануын тежеу бойынша шаралар белсенді талқыланды. Кореяның ерекшелігі бизнеске редакциялық тәуелсіздік үшін күреске журналистер кәсіподақтарының белсенді қатысуы болып табылады.

Екінші жағынан, сарапшылар оның ішінде ел Президентін, бірқатар арнайы қызметтер мен күш құрылымдарын елеулі сынға алуға тыйым көзделетін корей журналистикасының өздік цензурасының жоғары деңгейін атап өтеді.

Корей медиа-нарығы үшін жазылушылар үшін күресте әрқашан адал бәсекелестіктің болмауы, жаңа жарнама берушілерді тартқаны үшін журналистерге комиссиялық ақылар, мемлекеттік мекемелерді жазылуға мәжбүрлеу және т. б. сияқты еуропалық БАҚ-тарға таңсыз ерекшеліктер тән.

Кореяның ерекшелігі – Баспасөз мәселелері жөніндегі төрелік комиссияның болуы, оған түсетін шағымдар санында тұрақты өсу үрдісі байқалады. Бұл ретте комиссия іс жүзінде 1957 жылы қабылданған Журналистердің әдеп кодексінің негізінде жұмыс істейтін баспасөз әдебі жөніндегі комиссияның жұмысын қайталайды.

БАҚ-ты шектеудің басқа тәсілі – өздерінің жанынан тек таңдаулы БАҚ-тарды аккредиттейтін жекелеген үкіметтік мекемелердің баспасөз қызметтерінің жұмыс тәжірибесі.

132

Кореядағы биліктің баспасөзбен дәстүрлі тығыз қарым-қатынастары осындай фактіде көрініс табады: әр жылдары ел Парламентіне сайланған журналистердің саны депутаттардың жалпы санының 13%-ына дейін жетті.

Бүгінгі таңда Кореяда мынадай төрт алпауыт теледидар жұмыс істейді: Korean Broadcasting System (KBS), Seoul Broadcasting System (SBS), Munhwa Broadcasting Corporation-мен (MBC), Educational Broadcasting System (EBS). Алайда, сондай-ақ ағылшын және корей тілдерінде хабар тарататын Arirang TV және YTN өте танымал.

Кореяның телевизиялық нарығында екі мемлекеттік ұлттық желі басымдыққа ие. Жиырма бес жергілікті станциясы бар Корей хабар тарату жүйесі (KBS) барлық елді қамтиды, Munhwa Broadcasting Corporation (MBC) 19 жергілікті станциясымен бүкіл елді қамтиды. KBS мынадай екі арнаны іске қосады: KBS 1TV негізгі қоғамдық арна ретінде, 2TV - үй сервисі және ойын-сауық арнасы, бірақ шын мәнінде олардың арасындағы айырмашылық жиі дұрыс айқындалмайды.

KBS барлық теледидар иелерінен жиынтық үшін шамамен 48 АҚШ долларын құрайтын лицензиялық алымдар алады.

Елде Телехабар таратуды дамыту қоры (Broadcasting Development Fund) құрылды. Қазіргі уақытта Қорыдың телевизиялық лицензиялық алымдарды бөлуі төмендегідей:

KBS – 90,6 %EBS – 2,8%үстеме шығыстар – 6,6 %.Қордың субсидиялауы 2017 жылы мынадай баптар бойынша жүзеге

асырылды:-бағдарламалар өндірісіне арналған субсидиялар – 20,1 млрд. вон;-телерадио хабарларын таратуға арналған субсидиялар – 0,7 млрд. вон;-мүгедектердің интернет-қызметтеріне арналған субсидиялар – 0,2

млрд. вон.Бұдан өзге, Кореяда бір білім беру хабар тарату жүйесі (EBS) және

бірқатар кабельді телевизиялық арналар бар. Yonhap Television News (YTN) жаңалық арнасы ретінде таратылады, Yonhap ақпараттық агенттігінің еншілес компаниясы. Жас кореялықтар United Nations Korea Network (AFKN) телеарнасын қарайды - олардың кейбіреулері сәнді америкалық бағдарламаларды көрумен өздерінің ағылшын тілін жақсартады. 2002 жылдың наурыз айында жетпіс төрт арнаны ұсынатын SkyLife өршіл цифрлық жерсеріктік хабар тарату жүйесі жұмысын бастады. Ол айтарлықтай деңгейде мемлекеттік сектордың инвестициялары есебінен қаржыландырылды.

EBS білім беру телеарнасында 2017 жылы мемлекеттік қаржыландыру келесі көздері болды:

телевизиялық тариф – 16,5 млрд. вон (6 %);-Телехабар таратуды дамыту қоры – 20 млрд. вон (7,8 %);-арнайы гранттар – 38,7 млрд. вон (14,2 %);

133

Барлығы – 76,2 млрд. вон (28 %).Коммерциализм және тәуелсіздік - корей теледидарындағы

тайталасатын күшті құрылымдар, әсіресе KBS және MBC. Екі арна жария болып табылады және екеуінің де өз директорлар кеңестері бар, бірақ үкімет екі жүйенің жоғары басшылығын жиынтықтау кезінде шешім қабылдау құқығына ие. Қоғамдық хабар таратуды мемлекеттік бақылау кәсіподақтар мен әр түрлі азаматтық топтар наразылығының басты мәселесі болып қалуда.

Корей теледидары, елдің бір тілділігіне қарамастан экспорттық тауарға айнала алды. Ең табысты экспорттық тауар дорамдар (корей телехикаялары) болды. Мемлекет тарапынан қаржыландыру бүгінде қазынаға орасан табыс әкелетін компьютерлік ойындарды дамыту серпіліс берді. Қазірдің өзінде кей-поп Кореяға «Самсунг» және «Хендай» брендтері сияқты көп пайда әкеледі. Егер корей үкіметінің ойын-сауық индустриясына салатын инвестицияларына қарасақ, бұл кез келген басқа елдегіге қарағанда, 20-30 есе көп.

Жаңалықтар бағдарламасын және драмалар прайм-таймды өздерін қалдырса да, әр түрлі шоулар, сондай-ақ телеарналар аудиториясы арасында танымал болды. Көптеген корей шоулары енгізілген би нөмірлерімен және жүргізуші мен кейіпкерлер арасындағы қарым-қатынастың әзілді стилінде құрылған.

Телехабар тарату кодексіне сүйене отырып, корей теледидары түрлі мәдени аспектілерде және білім беру саласында көрермендердің мүддесіне сай мәдени-білім беру бағдарламаларын таратуға міндетті. Мұндай бағдарламалар өнер, тіл, әдебиет, қолөнер және хоббиді қамтиды. Әдеттегідей, таңертең 6-дан 9-ға дейін немесе таңертең сағат 9-дан түске дейін осындай хабарлар трансляцияланады.

Кореяда «OhMyNews» атты ең танымал баламалы жаңалықтар сайттарының бірі құрылды, екі жыл жұмыс істеген соң оның пайдаланушыларының саны шамамен 350 000-ға жетті, парақшаларының қаралымы күніне 700 000-ға жетті. Бұрынғы журналист негізін қалаған бұл нақты жаңалық сайты сайттағы келесі ұранды тәжірибеде пайдаанған 1300 ерікті журналистерге сүйенді: «Барлық азаматтар - журналистер». Қазіргі уақытта OhMyNews күнделікті аудиториясы 2 миллион оқырманды құрайтын елдің ең ықпалды БАҚ-тарының бірі болып табылады. Жоба аясында 26 мыңнан астам адам мақала жазады. Конституциялық сот 2002 жылдың маусым айында онлайн-баспасөзді баспасөздің конституциялық бостандығына кепілдік беретін құралы болып табылады, деп қаулы етті.

Корея БҰҰжүргізетін электрондық үкіметті дамыту рейтингісінде бірнеше рет көшбасшы жайғасымын иелене отырып, ақпараттық қоғамды құру саласындағы көшбасшылардың бірі болып саналады. 2017 жылдың соңына үкімет белгілеген ақпараттық жүйелер – 18 400. 2016 жылы тек онлайн-қызмет түрлері, азаматтық өтініштер мен сұраулардың өзі 66 мың болды. Азаматтарға жалпыға бірдей қолжетімді деректер белсенді түрде

134

ұсынылады. Осы уақыт ішінде жеке және заңды тұлғалардың деректерді пайдалану саны 2013 ж. 4 мыңнан 2016 ж. 170 мыңға ұлғайды.

Бүгінде Корея және Қытай – әрбір Интернет қолданушының өзінің шынайы атымен тіркелуі тиіс екендігі туралы нормаларды ең жарқын ұстанушылар болып табылады.

Оңтүстік Корея интернет-цензурасының қазіргі жағдайын мынадай екі негізгі санатқа бөлуге болады: онлайн-жаңалықтарды реттеу және пайдаланушылар түсіндірмелерінің мониторингі. Реттеуші органдар «бұзып кіретін» немесе «қоғамдық тәртіпті бұзатын» деп саналатын контентті бұғаттау құқығын өздеріне қалдырады. Бұл мыналарды қамтиды: порнография, жалаңаштық, есірткі, кибер жала дабу, жыныстық зорлық-зомбылық, Солтүстік Кореяны мадақтау; соғысқа қарсы мазмұн. Сонымен қатар, тағы «сұр аймақ» деген бар: Конституцияның 21-бап, онда былай делінген: «не сөз, не баспасөз азаматтардың абыройын немесе құқықтарын бұзбауға, қоғамдық моральға немесе әлеуметтік әдепке нұқсан келтірмеуге тиіс. Егер баспасөз азаматтардың абыройын немесе құқықтарын бұзса, оған зиян үшін келтірілген айып тағылуы мүмкін».

Көптеген сарапшылар атап өткендей, Корея – жалпы еркін таңдаумен демократиялық режимнің интернет-цензурамен сиысатындығының мысалы.

Мәселен, нормативтік құжаттарға сәйкес Кореяда құрылған Интернет және қауіпсіздік агенттігі (KISA) болашақ Интернет IPv6 енгізуге және қауіпсіз интернет-орта үшін сымсыз Интернетті белсендіруге ықпал етеді. Сонымен қатар, пайдалану үшін әр түрлі IP-мекенжайлар бар, өйткені жақында әзірленген IPv6 мекенжайлары 32 биттен 128 битке дейін кеңейтілді. KISA көптеген IPv6 мекенжайларын бөле отырып және Интернеттің қолданыстағы құрылымының кедергілерін еңсеріп, Интернет болашағына дайындалуда. KISA клиенттер үшін жоғары сапалы қызметтерді ұсыну есебінен ұлттық домендердің бәсекелестік артықшылығын нығайтуға ұмтыла отырып, ұлттық домендермен байланысты зерттеулерге және саясатты әзірлеуге белсенді қатысады.

Бұдан өзге, Агенттік интернет-қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін және интернет-ақпарат пен білімдердің сенімділігін арттыру есебінен интернет-пайдаланушылар және интернет-компаниялар үшін желілік негіз қалыптастыруға тырысады. Жалған ақпаратқа және заңсыз түсіндірмелерге қарсы күресу үшін KISA бұзылған сенімді қалпына келтіру және сенімді Интернет әлемін құру үшін кореялықтармен байланысады.

KISA өз бизнес-модельдерін коммерцияландыру және IoT, қауіпсіздік және Fintech өнеркәсібіндегі стартаптарды дамытуға бағытталған бағдарламалардың көмегімен қауіпсіздік технологиялары саласындағы бәсекелестік артықшылықты арттыру үшін стартаптарды қолдайды. Өзінің бизнес-модельдерін кеңейту мақсатында ішкі нарықта ғана емес, сондай-ақ әлемдік нарықта жайғасымдарды иелену үшін стартаптарды қолдауға арналған ONE-STOP қызметі құрылды.

135

Қауіпсіздік саласында KISA DDoS (қызмет көрсетуден бас тарту) қоса алғанда, хабарлау және көмекке жүгіну үшін пайдаланушыларға арналған 118 Кибер-күрделілік орталығын іске қосады. Екінші міндет – кореялықтарды жеке ақпараттың жайылуынан қорғау. Жеке ақпараттың бұзылудан қауіпсіздігінің кепілі i-PIN (Интернеттегі жеке сәйкестендіру нөмірі) ұсыну және алдын алу шаралары ретінде жеке ақпарат стандарттарын белгілеу болып табылады.

KISA ақпараттық коммуникациялардың сындарлы инфрақұрылымын кибер-қатерлерден қорғауға ұмтылады. Бұл үшін ол ISP, IDC интернет-сауда орталықтары сияқты ақпараттық қызметтерді көрсетушілер үшін ақпараттық қауіпсіздікті басқару жүйесі (ISMS) сияқты сертификаттау жүйесін пайдаланады.

Агенттік DDoS-ға шабуылдарды және 24/7 негізінде зиянды кодтар таратуды қоса алғанда, негізгі кибер-қатерлерді бақылайтын және талдайтын DDoS қолдау қызметтері және веб-қауіпсіздік қызметтері сияқты қоғамдық ақпаратты қамтамасыз ету жөніндегі қызметтердің алуан түрлерін көрсетеді. Бұл көрсетілетін қызметтер жекеше секторда Интернеттегі оқиғалардың тиімді алдын алуға және оларға ден қоюға бағытталған.

4.2.10. ЖапонияЖапон медиа-нарығының негізгі ерекшеліктері мыналар болып

табылады:-әлемдегі ең күшті газет индустриясы;-БАҚ саласындағы конвергенцияның жылдам дамуы;-елдегі жалпы саяси консенсусты көрсететін негізгі баспа

басылымдарының біртектілігі;-баспасөздің мемлекетпен қарым-қатынасының ерекше нысаны ретінде

баспасөз-клубтарының болуы;-ділдік дәстүр деңгейінде қалыптасқан билікке құрметпен қарау;-күрделі географиялық жағдайларға байланысты (ел аумағының 70%-

ын таулар құрайды) теле- және радиосигналдарды берудің қиындығы

Күнделікті газеттердің жалпы таралымы бойынша (68,3 млн.) Жапония әлемде АҚШ-тан кейінгі екінші орын иеленсе, халықтың жан басына шаққанда газеттердің саны бойынша бірінші орын алды.

Бес басты жапон газетінің («Осахи», «Иомиури», «Майнити», «Нихон кэйдзай симбун» мен «Сонкэй») таралымы елдің жалпы газет таралымының жартысына жуығын құрайды. Бұл оларды ірі газеттермен бір қатарға қояды.

Осы топтың баспа басылымдары туралы мәліметті 32 бетке дейін көлеммен күн сайын таңертеңгі және кешкі шығарылымдармен шығатын «Иомиури» газетінің мысалында алуға болады. Орталық аппараттың 750 штаттағы журналистерінен басқа редакция көптеген ақылы ақпаратшыларды (бір Токионың өзінде олардың саны 1500-ден астам адамды құрайды) қатыстырады. Редакцияда екі шағын ұшақ, редакцияға мәтіндер мен

136

фотосуреттерді дереу беруге арналған аппаратурамен жабдықталған 6 тікұшақ, өнімділігі жоғары техникамен 18 баспахана және бірізді тарату жүйесі бар. Негізгі газеттен басқа тар салалықтан бұқаралық басылымдарға дейін ондаған апталықтар, журналдар, қосымшалар мен кітаптар шығарылады.

Жапон БАҚ-тарының тарихи ерекшелігі – тәжірибеде ірі медиахолдингтердің қызметін білдіретін ірі газеттер мен радиостанциялардың телеарналармен тығыз байланысы. Мәселен, «Yomiuri Shimbun» «TV Asahi» байланыста болса, «Asahi Shimbun» «Nippon TV-мен», «Mainichi Shimbun» TBS-мен, «Nikkei Shimbun» TV TOKYO-мен», «Sankei Shimbun» «Fuji TV-мен» байланыста болады. Іс жүзінде, Жапонияда теледидарды баспа БАҚ, оның ішінде бюджеттерді қалыптастыра отырып, басқарады.

Барлық ірі жапон газеттеріне басты БАҚ-тан саяси бейтараптықты ашық талап ететін үкіметке бейілділік тән. Бұдан өзге, сарапшылардың пікірі бойынша баспа БАҚ-тарға бірқатар сарапшылардың пікірінше мемлекеттік цензураның жасырын нысаны болып табылатын баспасөз-клубтар жүйесі айтарлықтай шектеуші әсерін тигізеді. Іс жүзінде, үкімет ақпарат көзі олар елдегі ақпарат алмасуда маңызды рөл атқаратын баспасөз клубтарының құрамына кіретін журналистке ұсынатын ақпараттың мазмұнын бақылайды. Баспасөз клубтары ресми ақпарат көздері (үкіметтік, өзге де билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдары, сондай-ақ бизнес-көшбасшылар болып табылатын ірі коммерциялық ұйымдар) мен қоғамға «сүзгілеуден өткен» ақпаратты ұсынатын бұқаралық ақпарат құралдарының арасындағы байланыстырушы буын болып табылады деп айтуға болады.

Іс жүзінде, ақпаратты монополияландыру өзара тиімді: үкімет БАҚ-ты бақылау мүмкіндігін алады, ал БАҚ автоматты түрде төмендеген бәсекелестіктің бенефициарлары болып табылады.

Өңірлік газеттер: «Хоккайдо симбун», «Тюнити симбун» және «Ниси Ниппон симбун». Олардың таралымы 7 мыңнан 2 млн. данға дейін. Олар Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қағида еңсерілген кезде пайда болды: бір префектураға – бір газет. Жергілікті газеттер көрші префектураларға өздерінің ықпалын таратты. Осылайша өңірлік газеттер пайда болды.

Жергілікті баспасөз префектураларда басылып шығарылады. Редакцияның көрші префектураларда, кейбіреулері – бүкіл ел бойынша меншікті тілшілер желісі бар. Осы газеттер жедел және толық түрде өз префектурасына қатысты жаңалықтарды (жарнама) жариялайды, сондықтан ұлттық басылымдармен бәсекелестікке төтеп береді. Олардың таралымы үлкен емес. Әдетте жергілікті газеттер префектуралық радио- және телевизиялық станцияларға иелік етеді – ақпараттық бизнес бір қолда шоғырланған. Бұдан өзге, спорттық газеттер, сондай-ақ ағылшын тіліндегі басылымдар да бар.

137

Жапония халқының ағылшын тілінде сөйлейтін бөлгігі үшін тұтастай басып шығарылатын жалғыз газет «The Japan Times» болып табылады. Дінге қызығушылық танытатын адамдар үшін «Soka Gakkai International» «Seikyo Shimbun» (聖教新聞) арнайы күнделікті бюллютенін шығарады.

Жапонияда газеттерді таратумен арнайы кеңселер айналысады (90 % таралымдар үйге жеткізіледі). Балама ақпаратты беру тәсілдері – факсимильді газеттік ақпаратты беру және телерадиогазеттерді үйді-үйге тапсыру пайдаланылады.

Жапонияның ең ірі ақпараттық агенттігі «Киодо Цусин». Бұл жетекші газеттер мен Эй-Эйч-Кэй радио хабарларын тарату корпорациясының кооперативтік бірлестігі. Басты үлескерлері – Эн-Эйч-Кей және «Санкей симбун» газеті. Жапонияның үш ірі газеті «Асахи», «Майнити», «Иомиури» Киодо халықаралық ақпаратын ғана пайдаланады. Агенттік бюджетінің 70 пайызын газеттердің, 12 – жеке меншік радио- және телестанциялардың жарналары жарналары құрайды. Агенттік Токиода орналасқан, жапон, ағылшын тілдеріндегі ақпаратты таратады, елдегі 63 газет баспасына, 72 радиотелевизиялық станцияға және шетелдегі 57 ақпараттық агенттікке қызмет көрсетеді; елде 53 және шетелде 31 бөлімшесі бар.

Көлемі және маңызы жағынан Жапониядағы екінші ақпарат агенттігі «Дзидзи Цусин». Ішкі және халықаралық ақпаратты таратады, елде 80 және -шетелде 25 бөлімшесі бар, 124 жапон және 28-халықаралық газет, баспа, радио және теледидар станцияларына қызмет көрсетеді.

Жапонияда 6 негізгі ұлттық телевизиялық желі бар.NHK (Nippon Hoso Kyokai) - қоғамдық хабар тарату жүйесі.

Телевизиялық пайдаланушылар қабылдау ақысын төлейді, ол NHK кірістерінің 98 пайызын береді. Хабар тарату туралы заң бойынша Эн-Эйч-Кей жарнамалық қызмет тыйым салынған. Эн-эйч-кейдің Токио өңірінде екі жерүсті телеарнасы бар: Бірінші, (ол Бастысы) арна (Channel 1, Sōgō), сондай-ақ Үшінші «Ағарту» арнасы (Channel 3, Kyoiku). NHK үкіметке бейілділігі және өткір саяси тақырыптарды жария ету кезінде өте бірқалыптылығымен ерекшеленеді.

Басқа ұлттық хабар таратушылар:Nippon Television (日本テレビ放送網 /日テレ , Nihon-Terebi/Nittere;

NTV) басқаратын -Nippon News Network (NNN), төртінші арнада хабар таратады және «Yomiuri Shimbun» газетінің өзіндік филиалы болып табылады;

-TBS (東京放送 Tōkyō Hōsō, Tokyo Broadcasting System) басқаратын Japan News Network (JNN);

-Fuji Television (フジテレビジョン ; Fuji TV) басқаратын Fuji News Network (FNN), өзгелерден басқа, сондай-ақ, «Sankei Shimbun» қамтитын «Fujisankei Communications» конгломератының бөлігі болып табылады.

-TV Asahi ( テ レ ビ 朝 ) басқаратын All-Nippon News Network (ANN) «Asahi Shimbun» өзіндік филиалы болып табылады;

138

-TV TOKYO (テレビ東京) басқаратын TV Tokyo Network «Nihon Keizai Shimbun» газетімен байланысы бар.

Жапондық медиа-нарық үшін олигополия тән: атап көрсетілген 6 компанияға барлық бірнеше миллиондық аудитория тиесілі. Осыған байланысты теледидар айтарлықтай беделге ие және елеулі әсер етеді: Жапонияда рейтингі шамамен 20 % ТВ-бағдарламалар сирек емес.

Коммерциялық телерадио хабарларын таратумен 200-ден астам радиостанция және 200 телеарна айналысады. Радиостанциялар Nippon Cultural Broadcasting, Nippon Broadcasting System-Жапон радиожелісінің басшылығымен кооперативтерде ынтымақтасады. Танымал телевизиялық желілер Japan News Network, Nippon жаңалықтар желісі, Nippon News Network жаңалықтар желісі және Fuji жаңалықтар желісі болып табылады. Сарапшылардың пікірінше, ақпараттық қызметті лицензиялау жүйесі (географиялық қағидат бойынша) үкіметке хабарлардың мазмұнына ықпал етуге және телестанциялар санын шектеуге мүмкіндік береді.

Бұдан өзге, Жапонияда қолданыстағы лицензиялау жүйесінің шектеуші әсері бар: телехабарлар таратуға лицензияларды мемлекет әрбір кейінгі бес жыл сайын одан әрі ұзарту мүмкіндігімен бес жылға береді.

Хабар тарату жүйесін бақылаудан басқа, бұл лицензиялау жүйесі үкіметке баспа БАҚ-қа елеулі ықпал етуге мүмкіндік береді, өйткені іс жүзінде Жапонияның барлық телерадио хабарларын тарату компаниялары газет компанияларының еншілес кәсіпорындары болып табылады.

Жапонияның басты радиохабарларын таратушы корпорациясы «Нихон хоси кекай» немесе қысқаша Эн-Эйч-Кей. Бұл теледидарды осы ұғымға еуропалық елдерде берілетін мағынада қоғамдық деп атауға болмайды: дегенмен корпорацияны телекөрермендер қаржыландырады, оған әкімшілік басшылықты мемлекет қатаң бақылайды. Радиостанцияға парламент палаталарының келісімімен премьер-министр тағайындайтын 12 мүшеден тұратын Директорлар кеңесі басшылық етеді. Корпорация президентін Директорлар кеңесі 3 жылға тағайындайды. Эн-Эйч-Кей бюджетін директорлар кеңесі бекітеді және ол министрге келісуге жіберіледі. Сонымен қатар хабар тарату бағдарламаларының мазмұны келісіледі. Заңда, сондай-ақ ҰХК қызметі толығымен оның бақылауында болғандықтан компанияның Коммуникациялар министрлігіне қатысты міндеттері айқын жазылған. Жапония наурызда аяқталатын әрбір қаржы жылының соңында ҰХК Коммуникациялар министріне аудиторлық есеппен бірге өз қызметі туралы есепті ұсынуы тиіс. ҰХК құрылымында, сондай-ақ, хабар тарату бағдарламалары бойынша кеңесші комитет және өңірлік комитеттер болады. Үш хабар тарату бағдарламасы мамандандыырлған: біріншісі – жалпы, екіншісі – білім бері, үшіншісі стереофондық музыканы таратады. Бұл корпорация 2 желі арқылы телехабар таратуды жүргізеді. Корпорацияны қарауында – қысқа толқынында хабар тарату мен «Жапония радиосы» -халықаралық хабар таратын есептемегенде, 561 радиостанция. Эн-Эйч-Кей ауқымды тілшілер желісімен қамтамасыз етілген – 1300 тілші Жапония 203

139

кор. орталықтарында және 25 қалалардаағы шетелдік бюроларда. Эн-Эйч-Кей шет елдерге «Жапония Радиосының» хабарларын таратуға моно-полиялық құқыққа ие. Хабарлар негізі – басты жаңалықтар, түсініктемелер, сондай-ақ музыка және спорт ақпараты.

Жапонияның негізгі радиостанциялары:-NHK Радио 1 және NHK Радио 2-Japan Radio Network (JRN) негізгі радиостанциясы TBS radio-National Radio Network (NRN) негізгі радиостанциялары Nippon

Cultural Broadcasting және Nippon Broadcasting System-Radio Nikkei -NHK-FM-Japan FM Network (JFN) Tokyo FM Broadcasting Co.,ltd. -Japan FM League J-Wave Inc. MegaNet-FM Interwave (InterFM).Сондай-ақ, Жапонияның өз Интернет-радиосы бар: Bible Broadcasting

in Japanese.Жапонияда БАҚ-тың өзін-өзі реттеу негізін, мысалы, Нихон симбун

кекай немесе Ұлттық коммерциялық хабар таратушылар қауымдастығы сияқты ірі телекомпаниялар, газеттер мен БАҚ бірлестіктерінің жарғылары және кодекстері, журналистерге арналған әдеп кодекстері құрайды. Мысалы, «Емиури симбун» Журналистика қағидасын 1946 жылдың өзінде-ақ қабылдаған. Осыған байланысты Баспасөз клубтарының жарғысын (2002), Журналистика кодексін (2000), Ұлттық коммерциялық хабар таратушылар қауымдастығының «Хабар тарату стандарттарын» (1970) және т. б. атап өтуге болады. Жалпы Жапония үшін осындай әлеуметтік квазизаңды реттеушілердің реттеуіш рөлінің жоғары болуы тән.

Жапониядағы мобильді телефонияны дамыту бірнеше ілеспе бизнес түрлерінің пайда болуына жол ашты, оның біреуі - мобильді контентті сату. Бұл нарықта мобильді банкинг, мобильді маркетинг, мобильді БАҚ, мобильді казино, мобильдік кітапхана белсенді дамуда. Интернет-сайттардан айырмашылығы, олардың негізгі табыстары жарнамадан түседі, мобильді сайттың бизнес-моделі жазылудан түсетін кірістерге сүйенеді. Жазылу ақысын оқырмандарға қолайлы байланыс қызметтерін көрсету ақысымен бірге телекоммуникациялық компания-провайдер жинайды.

Контент туралы айтар болсақ, Жапонияның тілдік дербестігіне байланысты оның нарығы шетелдік БАҚ тарапынан елеулі қысымды бастан кешіп отырған жоқ. Сонымен бірге, оған тән ерекшелік, 1946 жылдан бастап 1978 жылға дейін Жапонияда ұлттық бірегейлікке мәселелеріне қатысты 700-ден астам жарияланым шықты. Осы жұмыстың белгілі жалғасы «Жапония брендін»(Japan brand) құру жоспары туралы мәлімдеген жапон үкіметінің 2004 жылы Зияткерлік меншік стратегиясы штабын қалыптастыру болды.

Тұжырымдар:

140

1. Көптеген дамыған мемлекеттердің БАҚ қызметін мемлекеттік реттеу тәжірибесі бұқаралық ақпарат құралдарына тікелей және жанама экономикалық көмек шараларын қамтиды. Бұл ретте идеологиялық және саяси плюрализмді сақтау, азаматтардың ақпараттық құқықтарын қамтамасыз ету, журналистиканың ағартушылық функциясын сақтау мақсаты көзделеді.

2. Өзіндік ұлттық және мәдени бірегейлігін дамыту, ұлттық ақпараттық кеңістігін сақтау үшін шетелдік мемлекеттер өзінің медиа-контентін құру және оны белгілі бір пропорцияда тарату міндеттерін заңнамалық бекітуді тәжірибеде белсенді іске асыруда.

3. Шетелде ұлттық медиа-сектордың тиімділігін қамтамасыз етудің маңызды құралы БАҚ нарығында меншіктің шектен тыс шоғырлануына қарсы іс-қимыл болып табылады.

4. Дамыған демократиялық мемлекеттер журналистік стандарттардың үлгісі бола отырып, елеулі редакциялық және қаржылық тәуелсіздікке ие қоғамдық теледидардың табысты жұмыс істеуінің үлгісі болып табылады. Ал Жапонияда азаматтар қаржыландыратын қоғамдық теледидар мемлекет тарапынан қатаң әкімшілік бақылаумен сабақтастықта жұмыс істейді.

5. Шетелдік мемлекеттердің ақпараттық саласын дамытудың өзекті проблемаларының бірі жалған ақпаратты («фейктер») таратуға қарсы күрес болып табылады. Белсенді насихат науқандары бірқатар мемлекеттерді қарсы, оның ішінде ақпарат тарату бостандығына қосымша шектеулермен байланысты заңнамалық және әкімшілік шараларды қабылдауға мәжбүрледі.

6. БАҚ саласындағы мемлекеттік саясаттың маңызды бағыты халықтың медиасауаттылығын дамыту болып табылады, оған мектептік білім беру шеңберінде елеулі орын берілуі бөлінуі тиіс.

7. Ақпараттық заңнаманың қағидатты новеллалары арасында қандай да бір елеулі бюджеттік шығыстарсыз елдің инвестициялық тартымдылығын арттыратын және бизнесте ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың рөлін күшейтуге ықпал ететін эстондық «электронды азаматтық» перспективалық жобасы назар аудартады.

Жапония тәжірибесі мақсатты, мемлекет бағыттайтын ұлттық ерекшелікті іздестіру және тіркеу тәжірибесі тиісті ақпараттық қамтамасыз еткенде, соның ішінде елді халықаралық аренада өзіндік брендтеуде елеулі нәтижелерге әкелуі мүмкін екендігін көрсетеді.

8. Әсіресе, Қазақстан үшін ақпараттық қоғамды құру қарсаңында бірқатар параметрлері бойынша Қазақстан тәжірибесіне жақын жағдайларда болған Оңтүстік Кореяның тәжірибесі қызықты. Елдің медиа-нарығын дамытуда негізгі екпін жаңа технологияларға жасалды, бұл қатаң мемлекеттік басқарумен (әсіресе электрондық БАҚ) сабақтастықта корей ақпараттық нарығның өнімдерін экспорттық тауарға айналдыруға мүмкіндік берді. Халықтың цифрлық сауаттылығын арттыру, елді жаппай «интернеттендіру», интернет-ресурстарды пайдаланушылар үшін өте қатаң қағидалар, елдің дамуын жоспарлаудың футуристік тәсілі – барлық осы

141

факторлар Кореяға салыстырмалы қысқа мерзімдерде жаңғыртуды жүзеге асыруға және ұлттық бірізділігін жоғалтпауға мүмкіндік берді.

9. Барлық зерттелген мемлекеттерде белгілі бір дәрежеде БАҚ-тың өзін-өзі реттеу жүйесі табысты жұмыс істейді, ол бірқатар жағдайларда мемлекеттік органдармен тығыз байланыста жүзеге асырылады.

10. Шет елдердің оң тәжірибесінен Қазақстанға келесі институттарды заңнамалық бекіту мүмкіндігін қарастырудың орындылығы көрінеді:

-отандық БАҚ-қа тікелей және жанама көмектің түрлі нысандары;-ақпараттық нарықтағы монополизмге қарсы іс-қимыл;-БАҚ-тың өзін-өзі реттеуі;-электронды азаматтық;-қоғамдық теледидар;-БАҚ-та қолданылатын мемлекеттік және басқа да тілдерді

пайдаланудың жоғары стандарттарын қамтамасыз ету;-халықтың медиасауаттылығын арттыру.

142

5. Бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы жаһандық үрдістер мен ақпараттық саланы дамытудың басым бағыттары

Ең алдымен БАҚ саласының ақпараттық технологияларды және жалпы техникалық ілгерілеуді дамытуға өте тәуелді болып табылатынын айта кету керек. Осыған байланысты, жаһандық үрдістерді және ақпараттық саланың басым бағыттарын бөліп көрсету қиын іс болып көрінеді, өйткені АКТ-дағы елеулі өзгерістер БАҚ түбегейлі өзгеруге және жаңа жағдайларға бейімделуге мәжбүрлей отырып, жиі болып тұрады. Бұл жағдайда жақын арада ақпараттық саланы қандай жаңалықтар күтіп тұрғанын және олардың БАҚ қызметінде қандай тікелей және жанама өзгерістерге әкелетіндігін болжау қиын.

Осы жағдайдың көрінісі эмпирикалық байқалатын өте қарама-қайшы үрдістер болып табылады: бір жағынан, медиаменшіктің шоғырлануы екінші жағынан – қоғамдық белсенділіктің және медиа-контентті құруда пайдаланушы аудиториясы ролінің өсуі. Екінші қарама-қайшылық медиа-нарықты шарасыз коммерцияландыру мен қоғамдық БАҚ ықпалының өсуі арасында байқалады. Мемлекеттік цензураға тыйым салу коммерциялық цензураны таратумен және т. б. сиысады.

Сонымен қатар, халықаралық және ұлттық медиа-нарықтарда қалыптасқан жағдайды талдау белгілі бір тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді.

БАҚ саласындағы ақпараттық аяны дамытудың негізгі үрдістерінің арасында мыналарды бөлуге болады:

1. Дәстүрлі және жаңа БАҚ конвергенциясы, оған, шамасы, балама болмайтын шығар. Цифрлық платформа базасында баспа БАҚ, радио және теледидардың бірігуі, бұқаралық коммуникациялар функциясын функциясын ақпаратты тарату функциясымен біріктіретін гибридті медиа-жобалар мен онлайн-ресурстардың және басқа да бірқатар функциялардың пайда болуы жүреді. Мысал ретінде бейнеплатформалар, әлеуметтік желілер, мессенджерлер, бірнеше онлайн-ойындар және т. б. көрсетуге болады. Соңғысы, басқаларымен қатар, бұқаралық ақпарат құралын заңнамалық және тіпті әлеуметтанушылық анықтау проблемасын тудыруда, өйткені кәсіби және бұқаралық, дәстүрлі және жаңа журналистика арасындағы шекаралары қазірдің өзінде айқын емес болып табылады. Қазіргі жағдайларды БАҚ мыналарға айналады:

-көп арналы-мультимедиялық-интерактивті -үздіксіз жаңартылатын-нақты уақыт режимінде ақпарат беруге қабілетті.

143

Осы үрдіс шеңберінде түгелдей барлық БАҚ дыбыс, анимация, гипермәтіндер, кері байланыс, мұрағаттар мен басқа да дигитализация артықшылықтарын қамтуы мүмкін.

Бұл ретте конвергенци дәстүрлі БАҚ-ты «жояды», деп айтуға болмайды. Online Publishers Association деректері бойынша Интернет пайдаланушылардың жартысынан көбі (56%) оларға Желіде белгілі сол медиабрендтерге офлайн режимінде жүгінеді. Және керісінше, Интернет пайдаланушылар арасында дәстүрлі БАҚ сайттар ең жоғары танымалдыққа ие. Ұлыбританияда бұл корпорацияның хабар тарату сайты www.news.bbc.co.uk, Guardian газеті www.guardian.co.uk.com., Financial Times www.ft.com, Daily Telegraph www.telegraph.com.

АҚШ медианарығында да осындай жағдай қалыптасқан. Мұнда ақпараттық сайттар арасында көшбасшылары ірі баспагерлер – New York Times, Washington Post, Los Angeles Times, Wall Street Journal және т. б. болып табылады.

Конвергенция процесінің үлгілік мысалдары мынадай фактілер болып табылады:

-BBC ақпараттық материалдардың бірыңғай дерекорын қалыптастырады, оған тек жеке өндіріс контенті емес, сондай-ақ пайдаланушылар өндірген контент те кіреді;

-CNN өз тілшілерінің бұрыннан журналистік репортаждарды жазу үшін пайдаланылатын ұялы телефондармен жарақтандырып келеді;

-Financial Times газеті өзін күн ревьюі деп жайғастыра отырып, редакция жұмысын сайтқа ауыстырды;

-New York Times басшылығы газеттің барлық веб-мұрағаттарына қолжеткімділікті ашты және жуық арада газеттің қағаз мәтінін шығарып-шығармайтынына сенімді емес;

-француздық Le Mond UGC (контентті пайдаланушылар құрған) жұмысты стратегиялық бағыт деп жариялады және мультимедиялық бағытты дамыта бастады;

-неміс газеттерінің жартысынан көбі өз сайттарында видео және т. б. тұрақты түрде жариялайды.

2. Конвергенция салдары ретінде БАҚ-тың барлық түрлеріне қол жеткізуді техникалық біріздендіру сияқты үрдісті бөліп көрсетуге болады. Негізгі мұндай қол жеткізу арналары ұялы телефон, дербес компьютер, планшет немесе Интернетке қол жеткізуді қамтамасыз ететін электрондық қосымшасы бар теледидар болуы мүмкін. Өз кезегінде, барлық БАҚ бір жеке техникалық құрылымда біріктіру БАҚ демассификациясын (төменде қараңыз) күрт үдетеді.

Мысал ретінде i-mode сервисін келтіруге болады, оның арқасында ұялы телефондардың иегерлері интернет-контентке тікелей қол жеткізеді. Жапонияда сервисті 170 банк пен Пошта және телекоммуникациялар министрлігі, сондай-ақ бүкіл әлем бойынша жүздеген банктер және ондаған министрліктер мен ведомстволар пайдаланады. Мұндай сервистердің

144

артықшылықтарының бірі – ақпаратты ұсынуды қатаң белгілі бір сұраумен шектеп, мәзірді және пошталық қызметтерді дараландыру мүмкіндігі.

Ұялы телефонияның дамуы мобильді контентті (мобильді БАҚ, мобильдік казино, мобильдік кітапхана) қоса алғанда, белгілі бір шамада қазіргі БАҚ - ілеспе бизнес түрлерін қозғайтын басқа үрдісті туғызғанын айта кету керек.

3. Кабельдік және жерсеріктік теледидар пайда болған кезден бастап жалғасып отырған дәстүрлі БАҚ демассификациясы тұтынушының өзіне алынатын ақпараттық қызметтердің көлемін қалыптастыруға мүмкіндігін білдіреді Болашақта бұл үрдіс медиалық дараландыруға әкелуі мүмкін, ол кезде ақпараттық мәзірі тіпті, тұтынушылар топтарына емес, жеке адамдарға ұсынылатын болады. Бұл тренд БАҚ интерактивностілігімен жиынтығында, өзгелерден бөлек бұқаралық және тұлғааралық коммуникациялар арасындағы шекаралардың бұзылуына әкеледі. Осы процесті жеделдету үшін цифрлық технологиялардың арқасында барынша атаулы болатын жарнаманы таргеттеудің маңызы айтарлықтай зор. Жарнама берушілердің мүдделері ақпарат адресаттарын барынша дербестендіру талап етеді және бұл қазіргі заманғы БАҚ-ты ақпараттық өнім қалыптастырудың неғұрлым икемді тәсілдерін іздеуге мәжбүрлейді.

4. Өсіп келе жатқан БАҚ демассификациясының шамасына қарай қоғамдық және жеке санаға қатысты айла-шарғы жасау үшін оларды пайдалану мүмкіндігі артатын болады. Бұл мүмкіндік, сондай-ақ ақпараттық саланың жетістіктерімен нығайтылады. Мәселен, Foreign Policy журналы шолушысының пікірінше, елеулі тәуекелдер жасанды зердені таратуға жол ашады. Өзгелерден бөлек жалған баспа, аудио - және бейнематериалдарды жасау қолжетімдірек болады. Компьютерлер бұрыннан цифрлық контентпен айла-шарғы жасауға мүмкіндік бергенімен, өткен кезеңде мұндай айла-шарғыларды әрдайым ажыратып тануға болатын еді: оның фрагменттерінің әртүрлі жария етілуі жалған суретті береді, жалған мәліметте дәлме-дәл интонацияға қол жеткізу мүмкін емес. Бірақ терең оқыту технологиялары және генеративті-тартыс желілері суретті және бейнені өңделген файлдарды түпнұсқасынан ажырату қиын болатындай сапал етіп жасауға мүмкіндік береді. FakeApp және Lyrebird қосымшалардың көмегімен бұл «терең фейктер» деп аталатындарды енді компьютері немесе смартфоны бар кез келген адам жасай алады. Осы жылдың басында Twitter және Pornhub-та оның көмегімен бейнероликтердегі адамның бет-әлпетін оңай алмастыруға және танымал адамдардың қатысуымен фейкті порно жасауға болатын құрал қарқынды түрде танымал болды.

Екінші бір қауіп – іздестіру машиналарын оңтайландыру және осыған байланысты айла-шарғы жасау технологиялары. Мысалы, ресейлік мемлекеттік насихаттау БАҚ-тары RT және Sputnik хабарлары — Сергей және Юлия Скрипальдерге қастандық жасалғаннан және сәуірдегі Сириядағы химиялық шабуылдан кейін Google іздестіру нәтижелерінің бірінші бетінде пайда болды. Google-ге тиесілі YouTube-та, ең алдымен пайдаланушылар

145

мейлінше көп қарайтын материалдарды іздеу нәтижелерінің алғашқы жолдарына шығаратын алгоритм бар және және мұндағы негізгі параметр — олардың жоғалтатын уақыты. Осы алгоритмнің көмегімен жоғарғы жолдарға жалған, сенімсіз немесе экстремистік ақпаратты шығару мүмкін болады, ал осының салдарынан пайдаланушылар осындай материалдарды жиі қарайды және неғұрлым шынайы деп қабылдайды.

Блокчейн және өзге де бөлінген тізілімдер технологиясы, негізінен биткойн және эфир сияқты криптовалюталардың болуын қамтамасыз ететін дерекқор ретінде белгілі. Бірақ, бәлкім, олардың бүкіл интернеттегі жұмысты өзгерту мүмкіндігі одан да маңызды болатын шығар. Орталықтандырылмаған қосымшалар санының арту шамасына қарай желі Facebook және т.б. қабылдайтын орталықтандырылған бақылау әрекеттеріне қарсылыққа есептелген сервистер мен хаттамаларға көбірек тәуелді болады. Мысалы, қазірдің өзінде пайдаланушылар YouTube-тың орнына DTube-тағы видеоларды қарап, Safari орнына Blockstack пайдалануы, өз файлдарын Dropbox немесе Google Docs орнына IPFS бір дәржелі желісінің көмегімен сақтауы мүмкін.

Көптеген сервистерде кілттердің жасырындылығы және криптографиялық қорғау кіріктірілген, соның салдарынан аккаунттадың нақты тұлғалармен немесе ұйымдармен байланысын қадағалау қиын. Бұған қоса, орталықтандырылмаған қосымшаға енгізілген ақпаратты жою іс жүзінде мүмкін емес болады. Мысалы, IPFS хаттамасында жоюдың ешқандай әдісі мүлдем жоқ — пайдаланушылар тек қана контентті қосуы мүмкі, бірақ оны жоя алмайды.

Орталықтандырылмаған қосымшалар мемлекеттер, азаматтық қоғам мен жеке адамдар үшін теңдессіз сынға айналады — ақпаратсыздандыру науқандарына жауаптың қолданыстағы әдістері және оларға қарсы күрес қолдайсыз болады. Қазір мемлекет немесе азаматтық қоғам, егер ол, мысалы, Twitter-ден қаскүнемдік ниеттегі пайдаланушыны немесе проблема туғызатын контент жоюды қаласа, сайып келгенде, компанияның басшысы Джек Дорсиге жүгінуі мүмкін, бірақ орталықтандырылмаған қосымшалармен жұмыс жағдайында ешкімге жүгіне алмайды.

5. Ақпараттық саланы дамыту үрдістерінің бірі ырықтандырумен қатар медиа-ресурстарды бірнеше IT нарық алпауыттарының қолында шоғырландырумен қатар жүретін ақпараттық нарықтың одан әрі жаһандандырылуы болатыны айқын. Белгілі мағынада қазірдің өзінде әрбір БАҚ-әркіммен бәсекелеседі, бұл өз аудиториясын сақтауды объективті түрде қиындатады.

Ол бір көзден ақпараттық нарықпен айла-шарғы жасау проблемасын көтереді, бұл барабар заңнамалық және экономикалық қарсы іс-қимылды талап етеді.

146

Аталған үрдістерге байланысты бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы ақпараттық саланы дамытудың келесі бағыттарын тұжырымдауға болады:

1. Аудиторияның алынатын ақпаратты таңдау арқылы өз ақпараттық мәзірін қалыптастырудың өсіп келе жатқан мүмкіндігі кем дегенде, екі жағдайды талап етеді:

а) цифрлық БАҚ опцияларын пайдалану үшін қажетті техникалық дағдылар;

б) қоғамның ақпараттық мәдениетінің кең мағынасында оны таңдау және тұтыну үшін жауапты адамның алынатын ақпаратты сындарлы пайымдау дағдылары. Ақпаратты тұтынушы медиа-нарықтағы белсенді агент болған жағдайда оның жеке басының сапасы сол немесе өзге де БАҚ-тың дамуы және өміршеңдігі үшін үстем факторға айналады.

Бұдан өзге, жастарды ақпараттық-коммуникациялық желілерге теңдессіз және қайтарымсыз мұддесін ескере отырып, медиа-нарықты дербестендіру кәмелетке толмағандардың ақпараттық құқықтарының іске асырылуын ата-аналардың және мемлекеттік бақылаудың тиімді шараларын талап етуі мүмкін.

Екінші жағынан, ақпараттық ресурстардың қол жетімділігі және тартымдылығы жастарды саяси процестерге тартудың теңдессіз мүмкіндіктерін ашады, бұл конструктивті және деструктивті мақсаттарда пайдаланылуы мүмкін.

2. Бәсекеге қабілетті болу үшін, БАҚ өз қоғамдастықтарын құра отырып, пайдаланушылыұ аудиторияның креативті мүмкіндіктерін белсендірек пайдалануға тиіс. Жаңа бұқаралық ақпарат құралдары олар үшін ақпарат саласындағы қызмет басты болып табылмайтын миллиондаған адамдарға өздерін көрсетуге мүмкіндік берді. Көбінесе олар мұны оған өздір шұғылданудан шаршамайтын және ауыртпалық міндеті ретінде қарамайтын сүйікті хобби немесе өзін-өзі таныту тәсілі ретінде қарастырады. Бұл зор ынталандыруды туғызады. Іс жүзінде, кез-келген медиа-корпорация, өз аудиториясымен бірге орасан үлкен редакцияға айналады. Сүйікті ресурсының сайтында өзінің блогын жүргізу, форумдарға, чаттарға қатысу, жаңалықтарға түсіндірме жасау, қонақ ретінде редакциялау және үлгілеу пайдаланушылардың ортақ іске қатысы бар екендігі туралы сезім қалыптастырады. Сәйкесінше, БАҚ-тың интерактивтілік және аудиториямен кері байланыстың ақпараттық тетіктерін белсенді түрде дамытатындығын болжау ықтималдығы басым болады.

Бұл бағыт Интернеттің медиа-ресурстардың дәстүрлі бұқаралық ақпарат құралдарының қолы жетпейтін өздерінің қуатты коммуникативтік функциясының арқасында өзгеруге мәжбүрлейтіндігімен неғұрлым перспективалы болып көрінеді.

3. Пайдаланушылардың ақпараттық және жаңалықтар контентін құруға белсенді қатысуы конвергацияланған медиа-ресурстардың жалпы кәсібилігі деңгейінің төмендеуіне әкеп соғады, бұл сапалы талдауға сұраныстың артуын

147

туғызады. Осыған байланысты ақпараттық саланың перспективалық бағыты іздеуден оларды талдауға жаңалықтар жасаудан кәсіби журналистерді қайта бағдарлау болуы мүмкін. Бұл, өз кезегінде, журналистік кадрларды даярлаудың, БАҚ жұмысын ұйымдастырудың және редакциялық саясатты қалыптастырудың жаңа тәсілін талап етеді.

4. Қазіргі заманғы БАҚ-тың мультимедиялығы және гипермәтіні тікелей бәсекелестердің өзара тиімді ынтымақтастығын трендке айналдыруы мүмкін. Зерттеулер көрсеткендей, көптеген бәсекелес онлайн-БАҚ-тардың аудиториялары айтарлықтай шамада түйіседі, бұл ерікті емес кросс-промоушеннің салдары болуы мүмкін.

Сонымен қатар, егер ақпараттық саланы заңнамаық реттеу үрдістері туралы айтар болсақ, онда шетелдік мемлекеттердің тәжірибесі БАҚ-тың телекоммуникациялық сектормен нақты ықпалдасуын, коммуникация құралдары мен ақпарат құралдары арасындағы айырмашылықтарды жоюды көрсеткен қандай да бір жаңа қағидатты құқық саласының пайда болғаны туралы айтуға негіз болмайды.

Ресей Федерациясының мысалы өзіндік ерекшелікке ие, онда бірқатар белгілі ғалымдар ұлттық құқық – ақпараттық құқықтың оқшауланған саласының пайда болуы туралы тезисті бекітеді және мемлекеттің ақпараттық заңнаманы дамытудың «құрақты» көзқарасын (қандай да бір стратегиясыз, шұғыл тәртіппен бытыраңқы заңдарды қабылдау) қатты сынға алады, бірақ тиісті кодификациялық акт әлі күнге дейін қабылданған жоқ. Мысалы, ақпараттық құқықты (оның ішінде БАҚ қызметін) құқықтық реттеудің ерекше объектісі болып табылатын қоғамдық қарым-қатынастардың шамамен 10 түрін бөліп көрсететін академик Рассоловтың көзқарасы белгілі, бірақ бұл көзқарас ағымдағы заңнамада көрініс таппады.

АҚШ құқықтық жүйесінің тәсілі одан да негіздірек: ақпараттық технологияларды дамытуды реттеу ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және кәмелетке толмағандарды қорғау призмасы арқылы ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Осы тәсіл шеңберінде БАҚ туралы үздік заңнама – бұл осындай заңнаманың болмауы.

Германияда және көптеген еуропалық мемлекеттерде ақпараттық саланың нормалары қазірдің өзінде қалыптасқан салалық заңнамаға енгізілуде және кодификацияланбаған.

Көптеген мемлекеттерде медиа-индустрия нормативтік актілердің екі блогымен реттелуін жалғастыруда, оның біріншісі таратылатын ақпараттың мазмұнына, екіншісі – осындай таратуды тәсілдеріне қатысты. Басқаша айтқанда, ұлттық құқық БАҚ қызметінің ақпараттық және коммуникациялық құрамдасын бөлек реттеуді жалғастыруда.

Мысалы, неміс сарапшылары ақпарат берудің әралуан түрлері арасындағы шекаралардың жойылатынын және БАҚ бір-бірінен ажыратудың барған сайын күрделене түсуі жаңа БАҚ реттеу үшін үлкен маңызға ие болатындығына меңзейтін техникалық конвергенцияны феномені

148

мойындайды. Әзірге Германияда ақпараттық қызметтер саласын реттейтін тағы екі заң бар. Мұнда мәселе телекоммуникациялық және ақпараттық қызметтердің ара-жігін ажыратуда. Демек, нақты жағдайда кейде қандай заң қолданылатындығын шешу қиын. Бірақ заңдар мазмұны бойынша өте ұқсас, тіпті бірдей дерлік. Мәселен, екі заңда да көрсетілетін қызметтерді тіркеусіз және рұқсатсыз ұсынуға болатынын белгілейтін норма бар. Баспасөз және теле- және радио хабарларын таратудан айырмашылығы жаңа электронды қызметтер саласында заң шығарушы әралуандық мақсатын белгілемеген. Көрсетілетін қызметтер аз реттелген. Бұл салада шығу деректеріне, сондай-ақ адалдық және мәліметтерді қорғау міндетіне қатысты тек бірнеше нормалар ғана міндетті болып саналады.

Бұл ретте 2012 жылы 23 қарашада ТМД Парламентаралық Ассамблеясының Модельдік ақпараттық кодекстің жобасын қабылдағанын айта кетудің маңызы зор, ол жобаға сәйкес, ақпараттық және ақпараттық-инфрақұрылымдық қарым-қатынастарды реттейді. Атап айтқанда, Кодекстің жекелеген нормалары БАҚ-тың жұмыс істеуіне тікелей байланысты. Алайда, бұл ретте Кодекс баспа, электрондық және аудиовизуалды ақпаратты таратудың арнайы ұлттық заңдарымен реттелетіндігін негізге алады.

2015 жылы әлемдік қоғамдастық Интернетті басқару қағидаттары туралы конвенцияны әзірлеу жөніндегі алаңды құрды, бұл перспективада шоғырландырылған немесе кешенді заңның қабылдануына әкелуі мүмкін еді. Алайда қазіргі таңда не халықаралық құқық, не ұлттық құқық (мысалы, Бразилия) мұндай Интернетке қол жеткізу құқығының өзін әрі қарай кодификациялауға әрекет жасамады.

Осыны ескере отырып, БАҚ жұмыс істеуі жақын арада белгілі болған бағыттардың айналасында реттеледі, деп болжауға болады, олардың негізгілері мыналар болып табылады:

-ақпараттық кеңістікті қорғау-нарықтық апаттан қорғау. Жалпыға мәлім факт: ХХ ғ. 90-жылдары АҚШ-тың бұқаралық ақпарат құралдарындағы криминалдық жаңалықтардың саны жеті есеге артты, дегенмен бұл уақыт ішінде елдегі қылмыс айтарлықтай қысқарды. Демек, мемлекеттерге экономикалық шаралар, монополияға қарсы саясат арқылы плюрализмді қолдай отырып және заң жүзінде қоғамдық хабар тарату тәуелсіздігін қорғаумен БАҚ-тардың меншік иелерінің коммерциялық мүдделеріне қарсы тұру қажет.

-жалған ақпаратты таратуға қарсы күрес. Тұтас мемлекеттер мен жекелеген адамдар тобының қазіргі ақпараттық мүмкіндіктері мынадай, оларға сәйкес фейктреді тарату кем дегенде қоғамдағы әлеуметтік шиеленісті күшейтуі, ең көп дегенде тұтас қоғамдық институттар жұмысының берекесін кетіруі мүмкін. Кейбір бағалаулар бойынша, 2020 жылы әлемнің дамыған экономикалары тұрғындарының шынайы ақпаратқа қарағанда көбірек жалған ақпарат алады. Бұл жалған шынайылық («counterfeit reality») қалыптастыру бойынша жасанды зерде мүмкіндіктерінің мұндай бұрмалауларды тану қабілетінен асып түсетіндігімен барынша ықтимал болады.

149

-отандық өндіріс медиа-контентін қорғау;-ақпаратты тарату еркіндігі мен жария мүдделер (жеке өмір, банктік,

коммерциялық және кәсіби құпия шекаралары, тергеу құпиялары және т. б.) арасындағы теңгерімді іздеу.

БАҚ-ты дамытудың аталған бағыттарынның басым көпшілігінің жоғарыда аталған үрдістерге және ақпараттық саланың даму бағыттарына толығымен сәйкес келетіндігін көру қиын емес. «Ақпараттық Қазақстан-2020» бағдарламасының жұмыс істеуін тоқтату фактісінің өзі көрсетілген басымдықтарға мерзімінен бұрын қол жеткізілгенін растай алады. Бұл, өз кезегінде, республика БАҚ-тарының жалпы қазіргі заманғы медиа-нарық және жалғастырылған ақпараттық саланы дамыту жағдайында жұмыс істеуге дайын екенін білдіруі мүмкін.

Жанама түрде бұл фактімен қазір қолданыстағы «Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасының тікелей бұқаралық ақпарат құралдарын құқықтық реттеуге және олардың жұмыс тәжірибесіне қатысты қандай да бір ережелерді қамтымайтынын расталады.

Тұжырымдар:Бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы негізгі жаһандық үрдістер

мен ақпараттық саланы дамытудың басым бағыттары Қазақстанның қолданыстағы заңнамасында және БАҚ саласындағы мемлекеттік саясатта қанағаттанарлық дәрежеде ескерілді. Бұл, атап айтқанда, көрсетілген негізгі үрдістердің және бағыттардың бүгінде күшін жойған «Ақпараттық Қазақстан-2020» мемлекеттік бағдарламасында атап көрсетілгенін және оның негізіне салынған көрсетеді. Әлемдік ақпарат нарығын дамыту тәжірибесі Қазақстанның қолданыстағы заңнамасын тез арада және елеулі реформалауды талап ететін қандай да бір жаңа сындардың пайда болғанының негізі бола алмайды.

150

6. Телекоммуникация құралдары арқылы ақпарат берудің және таратудың жаңа тәсілдерін талдау

Қазіргі уақытта дәстүрлі әдістерді (электрондық БАҚ, электрондық пошта) есептемегенде, телекоммуникациялық желілер арқылы ақпарат таратудың барынша танымал әдістерінің бірі әлеуметтік желілер, бірнеше онлайн-ойындардағы чаттар және мессенджерлер (жылдам хабар алмасуға арналған электрондық сервистері) болып табылады.

Әлеуметтік желілер толығымен «интернет-ресурс» ұғымымен қамтылатындықтан және қазақстандық заңнамамен тиісті түрде реттелетіндіктен, ал пайдаланушы бірнеше ойындарындағы чаттар ерекше мақсаттарда пайдаланылатындықтан, осы зерттеу шеңберінде, негізінен, мессенджерлердің көмегімен ақпарат беруді құқықтық реттеу перспективаларына назар аудару орынды болып табылады. Осы зерттеудің мақсаттары үшін «мессенджер» термині Интернет желісінің көмегімен хабар алмасуға арналған арнайы компьютерлік бағдарлама немесе мобильдік қосымша деп түсініледі.

Мессенджерлер танымалдығының қарқынды өсуі осы байланыс тәсілінің қолжетімділігімен (оның ішінде экономикалық), сондай-ақ тұрақты кеңею үстіндегі мүмкіндіктермен байланысты: қазіргі уақытта осы байланыс түрінің көмегімен дауыстық хабарларды жедел беруге, бейне диалог жүргізуге, мәтіндік және бейне файлдарды жіберуге болады. Кейбір мессенджерлерде хэштегтер опциясы қолжетімді, бұл оларға бір мезгілде іздеу жүйесінің функцияларын орындауға мүмкіндік береді. Әдетте, мессенджер арқылы ақпарат алмасу құпиялылықтың жоғары деңгейіне сенім артуға мүмкіндік береді, өйткені хат алмасуға қол жеткізу пайдаланушының ұялы телефонына физикалық қол жеткізуді көздейді. Бұл шифрланған трафиктің шифрын ашудың қиындығымен, ал мессенджерлерде екіжақты шифрлауды пайдаланудың (шифрды ашу кілті тек қана сервистің өзінде емес жөнелтуші мен алушыда бар болғанда), міндетті тіпті қиындатуымен байланысты. Заманауи сервистерде трафик нақты абоненттер арасында шифрланады, сондықтан тіпті мессенджер операторында кілт болмайды.

Көптеген бизнес-құрылымдар әлеуетті тұтынушыға жақын болу үшін мессенджерлерде ресми аккаунттарын жүргізеді. Ақырында, топтық чаттар құру және белгілі бір арналарға жазылу мүмкіндігі мессенджерлерді жекелеген БАҚ аудиториясымен салыстырылатын пайдаланушылардың өте үлкен топтарын бір мезгілде хабардар ету үшін пайдалануға мүмкіндік береді. Мессенджерлердің коммуникациялық рөлінің өсуі жанама түрде сервистердің өздерінің белгілі бір іс-әрекеттерімен расталады: мысалы, жақында ғана Wats App мессенджері пайдаланушыларға олар алған хабарлардың үшінші адамдардан жіберілгенін көруге мүмкіндік беретін өзгерістер енгізді.

151

Қазақстандықтардың арасында кең тараған мессенджерлер Wats App, Viber, Facebook, Skype ICQ, Jabber, QIP әлеуметтік желі мессенджері және басқа да бірқатар мессенджерлер. Қазақстан азаматтары қазірдің өзінде мессенджерлер арқылы жалған ақпараттың (мысалы, банк қызметіне қатысты) жаппай таратылуына байланысты күрделі оқиғаларға тап болды. Бұл оқиғалар жеке адамдардың және мемлекеттің заңды құқықтары мен мүдделеріне айтарлықтай залал келтірді, бұл байланыстың осы тәсілін құқықтық реттеу туралы мәселені өзекті етеді.

Қазіргі уақытта ақпаратты мессенджерлер арқылы тарату Қазақстанда ақпараттандыру және байланыс жалпы туралы нормалармен реттеледі.

Сонымен бірге, халықаралық тәжірибе мессенджерлер жұмыс істеуінің дербес құқықтық реттеу объектісі болуы мүмкін екендігін көрсетеді.

Мәселен, 2017 жылғы 24 мамырда Ресей Федерациясының Мемлекеттік думасына мессенджерледі пайдаланушыларды міндетті сәйкестендіруді көздейтін заң жобасы енгізілді. Сарапшылар оның қабылдануын провайдерлер, байланыс операторлары мен ақпарат таратуды ұйымдастырушыларды (оларға мессенджерлер жатады) оларды құқық қорғау органдарының талап етуі бойынша бере отырып, хат-хабар, сөйлесулер, файлдар және өзге де пайдаланушылық деректер, сондай-ақ олардың шифрын ашуға арналған кілттерді сақтауға міндеттейтін Жаздық деп аталатын терроризмге қарсы заңдар топтамасымен байланыстырады.

Заң жылдам хабар алмасу ұйымдастырушысы ұғымын айқындайды және осы субъектіге тек қана Үкіметі белгілеген тәртіппен сәйкестендірілген Интернет желісін пайдаланушылардың электрондық хабарламаларын беруді қамтамасыз ету міндетін жүктейді. Бұдан өзге, заңда жылдам хабар алмасу ұйымдастырушысы байланыс операторымен жасайтын сәйкестендіру туралы шарттың негізінде абоненттік нөмірді пайдалана отырып, пайдаланушыларды сәйкестендіруді жүзеге асыру көзделген. Сәйкестендіру жөніндегі міндеттермен қатар «мессенджерлерге» пайдаланушылардың басқа пайдаланушылардан электрондық хабарламалар алудан бас тартуының техникалық мүмкіндігі қамтамасыз ету, мемлекеттік билік органдарының бастамасы бойынша электрондық хабарламаларды жіберу мүмкіндігін қамтамасыз ету, сондай-ақ заңнамамен тыйым салынған хабарларды таратуды және жіберуді шектеу бойынша міндеттемелер жүктелген. Жылдам хабар алмасуды ұйымдастырушы жаппай электрондық хабарламаларды таратуды, электрондық хабарламаларды, сондай-ақ тыйым салынған ақпаратты қамтитын электрондық хабарламаларды жариялау мен беруді шектеу туралы уәкілетті органның талаптарын орындамаған жағдайда, заң сот шешімі негізінде қабылданған уәкілетті органның шешімі бойынша байланыс операторының электрондық хабар алмасу сервисіне қол жеткізуін шектеу мүмкіндігін көздейді.

Заңның қолданылуы Ресей қадағалау комитеті қалыптастыратын ақпаратты таратуды ұйымдастырушылар (АТҰ) тізілімінде мессенджерлерге ғана қатысты болады.

152

Осы заңмен қатар (2018 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енді), Ресейде анонимайзерлер мен VPN-ді бұғаттауды көздейтін бұғаттауды айналып өту құралдарына тыйым салу туралы заңы қабылданды. Заңға сәйкес, осындай жалпыға қолжетімді сервистердің иелері провайдерлермен қатар бірыңғай тыйым салынған ақпарат тізіліміне енгізілген ресурстарға қол жеткізуді өз бетінше бұғаттауға тиіс. Іздеу машиналары тізілімге енгізілген сайттарға сілтеме беруден алып тастауға міндетті. Корпоративтік VPN-желілері заңның қолдылу аясынан тыс қалады. Егер бұл сервистер Ресей тыйым салынған ақпаратқа қол жеткізуді тоқтатудан бас тартса, олардың өздерін бұғаттау күтеді. Мұндай анонимайзерлерді ФҚҚ және ІІМ анықтайды.

Заң қабылдану кезеңінде белсенді сынға алынған болатын. Мәселен, Ресейлік электрондық коммуникациялар қауымдастығы (РЭКҚ) осы уақытқа дейін қабылданған заңнамалық базаның жаңа заңның алдында тұрған барлық міндеттерді іске асыруға мүмкіндік бергенін атап өтті. РФ Байланыс және бұқаралық коммуникация министрі Н. Никифоров мессенджерлерді пайдаланушыларды SIM-карта көмегімен арнайы сәйкестендірудің қажет еместігін мәлімдеді. Ол байланыс операторларының кез келген байланыс желісін пайдаланушы қалыптастыратын барлық ақпаратты (соның ішінде мессенджерлерде хат-хабар алмасуды қоса алғанда) жазып отыратындығын қосымша атап өтті. Бұдан өзге заңының әлеуеті SIM картаны сәйкестендірусіз еркін сатып алу немесе басқа адамның атына тіркеу мүмкіндігімен айтарлықтай шектеледі.

Ақырында, телефон нөмірі бойынша сәйкестендіру барлық мессенджерлер үшін сәйкес келмейді: мысалы, Facebook әзірге пайдаланушыларды электрондық пошта деректері бойынша ғана тіркейді.

Екінші жағынан, заң жобасының авторлары құқықтық реттеудің болмауы мессенджерлер кеңістігінде көптеген құқыққа қайшы ақпаратты табуға болатын жағдайға әкеп соқтырды.

Заңның күшіне енуі нәтижесінде тізілімге ерікті түрде енгізілуден бас тартқаны үшін Ресей қазірдің өзінде Zello, Line және Blackberry мессенджерлері бұғатталды. Қытай қосымшасы WeChat, сондай-ақ бұғатталып, бірақ содан соң Ресей қадағалау комитетінде тіркелгеннен кейін кейін оған шектеулер алынып тасталды. Imo мессенджер де осындай жағдайға тап болып, 22 маусымда бұғаты ашылды.

Мынаны айта кету керек, Ресей – билігі мессенджерлерді бақылаудың күрделілігіне алаңдаушылық танытып отырған әлемдегі жалғыз ел емес.

Financial Times газетінің мәліметі бойынша, Еуропалық одақ (ЕО) Whats App және Skype сияқты мессенджерлерге қатысты қағадаларды, соның ішінде осы сервистердің құқық қорғау органдарымен өзара іс-қимылы бөлігінде қатаңдатуды жоспарлауда. Еурокомиссия өкілдері мессенджерлер арқылы қоңыраулар мен хабарламалар кәдімгі телефон қоңыраулары мен SMS-хабарламалар сияқты реттелуге тиіс деп санайды. Бұл үшін тиісті сервистер байланыс операторларына теңестірілуі тиіс. Бұл көзқарасты ірі

153

еуропалық байланыс операторлары да қолдайды, олар мессенджерлер иелерінің тіпті заңмен реттелмейтіндігін және осының есебінен бәсекелестік артықшылыққа ие болатындығын айтып ашынуда.

«Телеграм» иесі П. Дуровтың пайымдауынша, АҚШ-тың арнайы қызметтері бірнеше рет одан пайдаланушылардың кез келген әрекеттері туралы ақпаратты алуды техникалық жағынан мүмкін етуді сұраған. Бұл ретте Дуров TechCrunch бас редакторымен сұхбатында оның өнімдерін лаңкестік актілерін жасау үшін интернет-мессенджерлерін пайдалана отырып, байланыстың жабық әдістері бойынша ұсынымдарды таратқан ДАИШ (тыйым салынған) лаңкестік тобы мүшелерінің пайдаланғанын растады.

2015 жылға қарай Ұлыбритания премьер-министрі Дэвид Кэмерон Париждегі экстремистердің шабуылдарынан мессенджерлерде шифрлауды кейін тыйым салуды ұсынды: «Біз қылмыскерлерге өзіміз қадағалай алмайтын қарым-қатынас құралдарын ұсынуды қалаймыз ба?» Нәтижесінде ол сонымен жеңііске жеткен Британия консервативтік партиясының бағдарламасында Интернет пен технологияларды реттеу мемлекеттің құзыретінде болуы тиіс деп айтылды.

Француз президенті Эмманюэль Макрон да осыған ұқсас пікірді ұстанады: «Әлі күнге дейін ірі интернет-компаниялар шифрлау кілттердін ашудан немесе қол жеткізуді ұсынудан бас тартуда. Бұл жағдай бұдан былай қолайсыз болады». Британия мен Франция заңнаманы мессенджерлер иелерін арнайы қызметтердің интернет-пайдаланушылардың деректеріне қолжетімділігін қиындататын шифрлаудан бас тартуға мәжбүрлейтіндей етіп, біріздендіруге ұмтылады.

Францияның ІІМ Басшысы Бернар Казнев және Германия ІІМ Басшысы Томас де Мезьер ағымдағы жылдың қыркүйек айында, ЕО саммиті кезінде Еурокомиссияға Telegramm, WhatsApp және iMessadge басшылығын заңнамалық деңгейде шифрлауды қолдаудан шектеу талабымен жүгінуді жоспарлап отыр.

Терроризмге қарсы күрес мақсатында Германияда билікке мессенджерлерді бұзуға және күдікті аккаунттарды бақылауды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін заң жобасы дайындалды. Заңдарды шынайы өмірге енгізуді жүзеге асыру үшін мамандары WhatsApp, Skype, Telegram қоса алғанда, әртүрлі мессенджерлердің жеке деректеріне қиындықсыз қол жеткізе алатын «Бундестроян» арнайы бағдарламасын әзірледі. Бұл бағдарламаның скриншоттары жасауға қабілетті екені және веб-камерадан жазуды жүргізе алатындығы мен пернетақта терімін бақылайтындығы хабарланады.

Федералдық желілік агенттік (Bundesnetzagentur) мессенджерлерді — әлеуметтік желілерге кіріктірілген, сондай-ақ жекелеген мобильді қосымшаларды бақылау туралы заң қабылдауды талап етуде. Бастаманы жасаған неміс телекоммуникациялық реттеуішінің басшысы Йохен Хоманн (Jochen Homann). Financial Times басылымына берген түсіндірмесінде ол әлі

154

күнге дейін әлеуметтік желілердің қызметін реттейтін заңның жоқ екендігін айтып наразылығын білдірді. Хоманн мырзаның пікірінше, бұл арналардың қазір ақпарат тарату үшін белсенді түрде пайдаланылатынын ескерер болсақ, бұл әділетсіз болып табылады. Демек, олардың кейбір түрде БАҚ-қа теңестіру керек.

Федералдық желілік агенттік 2014 жылдан бастап компанияның Германияда gmail сервисін байланыс операторы ретінде тіркелуден бас тартуына байланысты Google компаниясымен соттасып жатқанын атап өту қажет. Google атап өткендей, неміс агенттігі – әзірге телекоммуникациялық қызмет ретінде электрондық поштаны тіркеуді талап етіп отырған Еуропадағы жалғыз мемлекеттік орган екен.

Австралия премьері Малколм Тернбулл была деп мәлімдеді: «Террористің ресми еместігі ешқашан қоғамдық қауіпсіздіктен маңызды болуы мүмкін емес».

Түрлі елдердің үкіметтері WhatsApp хатты толық шифрлағаны үшін (end-to-end encryption) сынға алған, бірақ мессенджер әкімшілік әлі күнге дейін осы технологиядан бас тарту туралы ешқандай мәлімдеме жасаған жоқ.

Мәселен, Үндістан үкіметі (Электроника және ақпараттық технологиялар министрлігі), WhatsApp арқылы жалған ақпарат таралу мүмкіндігіне алаңдаушылық танытып жақындап келе жатқан сайлауға байланысты мессенджердегі ақпараттың шығу тегін қадағалау мүмкіндігін алуды талап етті, бұл толық шифрлауды жоюды білдіреді. Бірақ, бұған дейін 2018 жылғы шілде айында үнді порталы VentureBeat хабарлағандай WhatsApp әкімшілігі бұл талапты қабылдамады. «Біз әлі күнге дейін пайдаланушылардың құпиялылығы және қауіпсіздігі идеясын нық ұстанамыз және дәл осы себеппен барлық пайдаланушыларды толық шифрлауды қолдау жалғастырамыз» — деп компания өкілінен үзінді келтіреді үнді порталы.

Олар WhatsApp шифрлауға британдық биліктің де наразылығы болды. Наурыз айында сол кездегі ішкі істер министрі Эмбер Радд, хабарламаларды шифрлайтын мессенджерлер «террористерге орын жасырынатын дайындап береді», деп мәлімдеді. Бұл 23 наурызда Вестминстер көпірі жанында автомобильмен жаяу жүргіншілер тобын қаққан және содан кейін парламент ғимаратының алдында пышақпен полицейге шабуыл жасаған террористің лаңкестік актісіне дейін WhatsApp хат жазысқаны белгілі болғанда орын алды.

4 шілде The Telegraph» WhatsApp әкімшілігінің лаңкестер мен қылмыскерлердің шифрлау жүйесімен теріс мақсатта пайдалануы мүмкін екенін мойындағанын хабарлап, заңға қарсы мінез-құлықты қадағалау тәсілдерін іздестірумен айналысты. «Проблемалық мінез-құлықты қадағалау» бойынша идеяларды ұсынатын әзірлеушілерге, 50000 доллар грант берілді. Міндет мынадай: «Біз өзіміздің барлық пайдаланушыларымыздың контентіне мониторинг жүргізбей заңсыз қызметті қалай анықтай аламыз?»

155

Осы хабарламаларға қарағанда WhatsApp ұстанымы және хат алмасуды шифрлауға көзқара түбегейлі өзгерген жоқ, бұл білдіреді өзекті заңдық проблема болып табылады.

Көптеген мемлекеттерде билік мессенджерлер мен әлеуметтік желілердің иелерімен уағдаласуға ұмтылады, бұл заң шығару процесіне балама болып табылады. Мысалы, «Твиттер» мен «Фейсбук» британиялық арнайы қызметтерді ақпаратты жаппай бақылау мүмкіндіктеріне ие екендіктері туралы хабардар етті.

Facebook, Twitter, Microsoft және Google жасасты Еуроодақ тәулік ішінде контентті жою және бұғаттау туралы келісім жасасты. Нәсіларалық және өзге де әлеуметтік өшпенділікті ушықтыратын контент бұғатталады.

Мессенджерлер арқылы ақпарат беру реттеудің бұл ретте бірқатар себептер бойынша құқықтық реттеуді қажетсінетіндігі көзделеді. Біріншіден, мұны ақпараттық қауіпсіздік пайымдаулары талап етеді. Екіншіден, интернет-телефония, шын мәнінде, классикалық дауыстық байланыс операторлары функцияларды орындайды (бұл ретте трафик және пайданы іріктейді). Сонымен қатар, екіншілері қоғам мен мемлекет алдында міндеттемелерді және жауапкершіліктің үлкен ауқымына ие. Бұл жағдай құқықтық мемлекет көзқарасы тұрғысынан мүлдем қисынды көрінбейді. Оның үстіне IP-телефония үшін олар үшін мессенджерлердің иелері төлемейтін әдеттегі байланыс арналары пайдаланылады, өйткені олар мұндай желілердің құрылысына және пайдалануға ақша салмайды. Үшіншіден, лицензиаттар болып табылмайтын мессенджерлердің иелері мемлекеттік органдардың заң құзырынан тыс болады және демек, мемлекет мессенджерлер көрсететін қызметтердің тиісті сапасына кепілдік бере алмайды.

Тұжырымдар:1. Телекоммуникациялық желілердің көмегімен ақпаратты тарату жаңа

тәсілдері бұқаралық коммуникацияларда үлкен рөл атқарады, ал кейбір жағдайларда байланыс және БАҚ операторларына жақын функцияларды орындайды.

2. Қазіргі уақытта жылдам хабар алмасуға арналған сервистер, әлеуметтік желілердің мессенджерлері мен бірнеше пайдаланушы онлайн ойындарының чаттары сияқты ақпаратты тарату тәсілдерін құқықтық реттеу барынша дәстүрлі байланыс операторларын құқықтық реттеумен салыстыруға келмейді. Іс жүзінде бұл байланыс қызметтерінің өзіндік мәнінен және ақпаратты тарату бойынша қызметтен туындайтын бірқатар заңнамалық талаптардың мессенджерлерді қоса алғанда, мұндай сервистерге қолданылмайтындығына әкеледі.

3. Заңнамалық реттеудегі олқылық нәтижесінде жылдам хабар алмасуға арналған сервистер дәстүрлі байланыс операторларының алдында негізсіз бәсекелестік артықшылығын алады.

156

4. Мессенджерлердің жұмыс істеуі кезінде желілік шифрлаудың болуы қоғамның, азаматтардың және мемлекеттің қауіпсіздігіне ықтимал қауіп төндіреді. Бұл арнайы қызметтердің және басқа да құқық қорғау органдарының қолданыстағы заңнаманы бұзатын берілетін хабарламалардың мазмұнына кіруінің мен оларды бұғаттауының қиындығына байланысты.

5. Әлемдік қауымдастық бірте-бірте қауіпсіздік мүдделерімен және басқа да жария мүдделермен келісілуге тиіс мессенджерлер арқылы берілетінақпараттың құпиялылығы бойынша консенсус әзірлейді.

157

7. Азаматтардың ақпараттық құқықтарын заңнамалық қамтамасыз ету тетіктерін зерттеу

Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасын талдау азаматтардың келесі ақпараттық құқықтарын және олармен байланысты нормаларды бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:

1) ақпарат құрудың субъективті мүмкіндігімен байланысты құқықтар мен бостандықтар:

-идеологиялық және саяси өзін-өзі анықтау құқығы;-сөз мен шығармашылық бостандығы;-цензураға тыйым салу құқығы;2) ақпаратты объективтендіру және тарату нысанына кепілдік беретін

құқықтары мен бостандықтар:-тыйым салынбаған кез келген тәсілмен ақпаратты еркін тарату

құқығы;-бұқаралық ақпарат құралын құру құқығы;-ана тілін және мәдениетін пайдалану құқығы;-қарым-қатынас, тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдау

құқығы3) ақпарат алуға байланысты құқықтар мен бостандықтар:тыйым салынбаған кез келген тәсілмен -еркін ақпарат алу құқығы;әркімнің оның құқықтары мен мүддесін қозғайтын құжаттармен,

шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу құқығы;-адамдадың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін фактілер мен

мән-жайлар туралы хабардар болу құқығы;4) ақпарат тарату еркіндігін теріс пиғылмен пайдаланудан қорғауға

байланысты құқықтар;-Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуді, оның

тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық астамшылықты, сондай-ақ қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгіттеуге тыйым салу құқығы;

-жеке өмірге, жеке және отбасылық құпияға қол сұғылмаушылық, өз ар-намысы мен қадір-қасиетінің қорғалу құқығы (естен шығару құқығын қоса алғанда);

-жеке салымдар мен жинақ ақшаларының, хат жазысу, телефонмен сөйлесу, почта, телеграф және өзге де хабарламалардың құпиялық құқығы;

-заңмен қорғалатын өзге де құпия (отбасылық, коммерциялық, банктік, дәрігерлік және т. б.) құқығы;

-теріске шығару және жауап беру құқығы.Бұл ретте аталған ақпараттық құқықтарға барлық өзге де құқықтар

мен бостандықтар үшін белгіленген мынадай кепілдіктер және шектеулер тән:

-оларды кемсітусіз пайдалану мүмкіндігі;158

-осы құқықтарды сот арқылы қорғау;-адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру

басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа қол сұқпауға тиіс;

-құқықтар мен бостандықтар тек заңмен және конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатында қажет болатын шамада ғана шектелуі мүмкін;

-ұлтаралық және конфессияаралық келісімді бұзатын кез келген әрекет конституциялық емес деп танылады;

-саяси себептер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қандай да бір түрде шектеуге жол берілмейді.

Бұл нормалар Конституциядан басқа, жалпы мынадай бірқатар заңнамалық актілерде қамтылады:

-Ақпаратқа қол жеткізу туралы заң;-Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы заң;-Бұқаралық ақпарат құралдары туралы заң;-Телерадио хабарларын тарату туралы заң;-Дербес деректер туралы заң;-Азаматтық кодекс;-Қылмыстық кодекс;-Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекс және т. б.Сонымен қатар, азаматтардың ақпараттық құқықтарын нақты

қамтамасыз ету іс жүзінде белгілі бір проблемаларға тап болады. Мәселен, Қазақстан ҮЕҰ өкілдері, мемлекеттік органдардың «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» заңды орындауын зерделеу үшін, 12 облыс әкімінің блогына сұраулар жіберді. Тек 4 өңірден ғана жауаптар келді ал кейбір облыс басшыларының блогтары мүлдем жоқ болып шықты. Бұдан шығатын қорытынды, 70% ЖАО «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» заңды бұзған. Осы заңның жұмыс істеу проблемасы елімізде ел Парламентінің Мәжілісінде дөңгелек үстел барысында талқыланды.

Шетелдік мемлекеттердегі азаматтардың ақпараттық құқықтарын заңнамалық қамтамасыз ету тетіктерін талдау олардың барлық алуандығында жария ақпаратқа қол жеткізу құқығының қоғам дамуының және жеке адамның құқықтық мәртебесін іске асыруының маңызды шарттары ретінде қарастырылатындығын , көрсетеді.

2015 жылдың басындағы жағдай бойынша барлық ЭЫДҰ елдерін (Люксембургтен басқа) қоса алғанда, әлемде 103 ел ақпаратқа қол жеткізу туралы арнайы заңдар қабылдады, ал олардың кейбіреулері (Бельгия, Финляндия, Франция, Швеция, Эстония) тиісті кепілдіктерді өздерінің конституцияларына енгізген. 

Мәселен, Бельгияда пікір білдіру еркіндігі (ЕКПЧ 10-б) және ресми ақпаратқа қол жеткізу құқығы (1993 жылғы 18 маусым) арасындағы

159

байланыс конституциялық деңгейде бекітілді. Бұл жаңалықты ұсынатын үкіметтің баяндамасында 10-баптың нормалары ескерілді және еуропалық органдардың практикасына, сондай-ақ Еуропа Кеңесінің Қарары мен Ұсыныстарына сілтеме жасалды. Баяндама Саяси және азаматтық құқықтар БҰҰ Конвенциясы 19-бабының және Еуропалық Конвенцияның 10-бабының «ең төменгі стандарт ретінде коммуникациялар бостандығын қорғаудың негізгі кепілдіктерді ұсынатындығын, олардың арасында ақпарат алу құқығы негізгі орында екенін» көрсетті. Үкіметтің баяндамасына сәйкес «жұртшылықтың ақпарат алу құқығына қатысты 10-баптың түсіндірмесі серпінді даму жолына түсті және енді осы құқыққа қоғамдық маңыздылық, сондай-ақ журналистердің ақпарат жинау бостандығын қорғау мәселелері бойынша ақпараттың ашықтығы арқылы мемлекеттік органдардың оны қамтамасыз етуге көмектесу міндеті сәйкес келеді...» Бельгия үкіметі баяндамасының қорытындысында былай делінген: «осыдан шығатын маңызды тұжырым бельгиялық билік органдарының ақпараттың қол жетімділігіне кепілдік беру және сәйкесінше басқарудағы ашықтықты қамтамасыз ету жөнінде моральдық міндеттемесі бар екенін түсіну, бұл халықаралық шарттарға сәйкес заңды түрде расталған міндет».

Азаматтардың ақпараттық құқықтарын құқықтық қамтамасыз етудің ұқсас тетігі Канадада бекітілген, дегенмен бұл бастапқыда едәуір дәрежеде сот түсіндірмесінің арқасында мүмкін болды. 2010 жылы Канада Жоғарғы соты № 2010SCC23 шешімінде Канада құқықтар мен бостандықтар хартиясының 2(B) бабына сәйкес пікір білдіру еркіндігі үкіметтік құжаттарға қол жеткізуді ұсынуды талап ету құқығын қамтиды деп қаулы етті. Бұл ретте сот мұндай түсіндіру тек қана ресми құжаттарға қол жеткізу қоғамдық мүддені білдіретін мәселелер бойынша мәндік талқылау және пікірталас үшін талап етілетін жағдайларда болуы мүмкіндігін атап өтті.

Сонымен қатар, Канадада кодификацияланған акт 1982 жылы күшіне енген «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» федералдық заң болып табылады. Бұл факт Канада заңдарын үлгілік зерттеу үшін неғұрлым ыңғайлы ақпарат көзіне айналдырды.

Барлық атап көрсетілген ережелер іс жүзінде кез келген демократиялық мемлекеттің заңнамасында белгілі бір дәрежеде іске асырылған. Мысалы, Финляндияда 13 үкіметтік министрліктің әрқайсысының қоғамдық ақпарат таратуға және оның функцияларына қатысты баспасөз релиздерін шығаруға жауап беретін бөлімдері бар.

Салыстырмалы түрде жақында шыққан ақпаратқа қол жеткізу туралы заңдарда (Эстониия) олардың қолданылу саласы тек қана билік органдарының шеңберінен шығып, осы мемлекеттік компаниялар мен бюджеттік мекемелерге, сондай-ақ жеке ұйымдарға, олар жария функцияларды орындайтын (мысалы, адвокаттар алқасының) немесе арнаулы мемлекеттік қаржыландыру алатын (мысалы, мемлекеттік қаржыландыру алатын саяси партия; мемлекеттік келісімшартты іске асыратын компания; мемлекеттік субсидиялар алатын мұражай немесе мұрағат) шамада, не

160

нарықта монополияға немесе айрықша құқықтарға, мысалы, табиғи ресурстар өндіру құқығына ие компанияларға қатысты болады.

Дәл осындай тәсіл ең жақсы түрде халықаралық стандарттарға сәйкес келеді.

Маңызды құқықтық бөлшек: «ақпарат» термині қол жеткізудің құпияландырылмаған бөлігінде тіпті құпия құжаттарға да қамтамасыз етілуі мүмкін екендігін болжайды. Оның қандай да бір бөлігінің құпия ақпаратты қамтитындығы негізінде ғана бүкіл құжатқа қол жеткізуді шектеуге болмайды.

Ақпаратқа қол жеткізу құқығы немесе басқа да құқықтар абсолютті болып табылмайды және шектелуі мүмкін. Алайда, ақпарат алу құқығының іргелі сипаты осы құқықты кез келген шектеуді тар салалы түсіндіру қажеттілігін негіздейді. Шектеу үш міндетті шартқа жауап беруі тиіс:

1) шектеу қоғамдық маңызды мақсатты көздеуі және әдетте, заңға негізделуі тиіс;

2) ақпаратты жария ету қорғалатын қоғамдық мүддеге теріс әсерін тигізеді;

3) бұл теріс әсер ақпаратқа қол жеткізуге сұрау салған тұлғаның мүддесінен асып кетеді;

Сұрату бойынша ақпаратты ұсыну басты міндетінен басқа билік органдарына және басқа да басқарушыларға, сондай-ақ бірқатар шектес міндеттер жүктеледі, мысалы:

-ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз етуге жауапты бөлімшелер құру немесе қол жеткізу мәселелеріне жауап беретін арнайы қызметкерлерді тағайындау;

-өтініш берушілердің құжаттармен жұмыс істеуі, атап айтқанда, құжаттардың көшірмелерімен танысуы, оларды көшіру, сканерлеу және тағы басқа үшін үй-жайлар бөлу;

-басқарушы иелік ететін ақпаратты есепке алу жүйесін енгізу, бұл барлық құжаттарды тіркеуді және осындай тізілімді жариялауды (мысалы, веб-сайты) қамтиды;

-берілген сұрау салулардың және оларды қарау нәтижелерінің есебін жүргізу;

-сұрауларды тұжырымдау үшін өтініш берушілерге консультациялар беру.

Сонымен қатар, ақпаратқа қол жеткізу саласындағы қазіргі заманғы стандарттардың маңызды бөлігі ақпаратты, ең алдымен билік органының немесе басқа басқарушының веб-сайтында (Эстония) бастамашылық (проактивті) жариялауды талап ету болып табылады. Бастамашылық жариялауды талап ету, әдетте, қоғамдық мүддедегі ақпаратқа немесе жиі сұрау салынатын ақпаратқа қатысты. Егер белгілі бір ақпаратқа бірнеше рет сұрау салынса, басшылық оны өзінің веб-сайтында жариялауға тиіс екендігі туралы ереже жақсы тәжірибе болып табылады.

161

Сайып келгенде, мемлекет ақпаратқа қол жеткізу мәселелері бойынша шағымдарды қарау үшін әр түрлі модельдерді пайдаланады. Бұл модельдер мұндай шағымдану нұсқаларын көздейді:

-органның өзінің (басқарушы) ішіндегі немесе егер ол болса, жоғары тұрған органға әкімшілік шағымдану;

-Омбудсменге (Адам құқықтары жөніндегі уәкілге) шағымдану;-арнайы соттан тыс органға шағым;-сотқа талап арыз.Көбінесе әкімшілік шағымдану өте тиімді болып табылмайды, өйткені

ол тәуелсіз емес. Шағымдарды қараудың негізгі ауыртпалығы соттарға жүктеледі, бұл ұзақ уақыт алуы және шығындарды талап етуі мүмкін. Сондықтан, көптеген елдер ақпаратқа қол жеткізу құқығының іске асырылуын соттан тыс мемлекеттік бақылау тетігінің болуын көздеді. Кейде бұл функцияларды омбудсман институты орындайды, бірақ ол сондай-ақ өте тиімді болып табылмайды, өйткені оның жеткілікті өкілеттіктері жоқ және ұсынымдық сипаттағы шешімдерімен шектеледі.

Ақпаратқа қол жеткізу құқығының іске асырылу мәселелері бойынша шағымдарды қарауды жүзеге асыруға жауапты арнайы институцияның болуы ақпарат алу құқығын іске асыру саласында маңызды стандарт болды. Мұндай органдар көптеген елдерде бар және көбінесе дербес деректерді қорғау жөніндегі органмен біріктірілген.

Белгілі бір ерекшелік Жапониядағы азаматтардың ақпараттық құқықтарын іске асырудың заңнамалық тетігіне тән. Мемлекеттік билік органдары туралы заңнама олардың қызметін, атап айтқанда, ресми ақпарат алу үшін осы органдар жанындағы БАҚ өкілдеріне аккредиттеуді, сондай-ақ аталған заңнаманың ережелеріне негізделген өздерінің мемлекеттік органдарының қызметін жария ету тәртібін реттейді. Мысалы, Император ауласының басқару қызметі Император және император отбасының мүшелері туралы барлық жарияланымдарды қадағалайды. Премьер-министрдің қызметі туралы ақпаратты БАҚ 1960 жылдан бастап жұмыст істейтін Премьер-министр кеңсесі жанындағы ақпарат басқармасынан алады.

Басқарма күн сайын брифингтер және баспасөз конференцияларын өткізеді, баспасөз үшін ұзақтығы бойынша екі сағаттан астаын хабарламаларды шығарады. Мемлекеттік органдардың жанында аккредиттелмеген БАҚ-тардың журналистерінің іс жүзінде мұндай мүмкіндігі жоқ. БАҚ-пен жұмыс үшін 1973 жылы Министрлер кабинеті жанынан ақпарат бөлімі құрылды. Сайлау науқаны кезінде баспа және электрондық БАҚ-та үгіт-насихат іс-шараларын өткізу уақытын және тәртібін реттейтін сайлау туралы заңнаманың нормалары белгілі бір реттеуші ықпалға ие.

Иокогама қ. сотының шешімі бойынша 1999 жылы ақпаратқа қол жеткізу құқығына Жапония Конституциясының 21-бабының (сөз, баспасөз және пікір білдіру бостандығ) және Халықаралық азаматтық және саяси

162

құқықтар туралы пактінің 19-б. түсіндірілуі мағынасында түсініктеме берілмейді.

Сонымен қатар, 1980 жылы Жапония Үкіметі «құжаттарымен танысуға арналған терезелерді» құру туралы арнайы шешім қабылдады. Бірінші нормативтік құқықтық құжат - азаматтардың ақпаратқа қол жеткізуін реттеген «Ақпараттың ашылуы туралы жинақ» 1982 ж. Ямагата префектурасы Канаяма қ. қабылданды, ал 2003 ж. ақпарат еркіндігі жөніндегі жинақтарды қалалар мен префектуралардың 2937 жергілікті өзін-өзі басқару органдары қабылдады. Осылайша, Жапонияның жергілікті өзін-өзі басқару органдары елде ақпарат еркіндігін іске асыру жөніндегі нормативтік-құқықтық дерекқордың негізін қалады, соның арқасында 1999 жылы -«Әкімшілік билік органдарының қарауындағы ақпаратқа қол жеткізу туралы» жалпы ұлттық Заң қабылданды.

Финляндияда Ресми құжаттардың ашықтығы туралы заң, Францияда – Мемлекеттік әкімшілік пен қоғамның өзара іс-қимыл туралы заң қолданылады.

Біздің ойымызша, ақпарат алу және тарату құқығы мен жеке өмірге

құрметпен қарау (қол сұқпаушылық) құқығы арасындағы нақты теңгерімді анықтау неғұрлым күрделі және қарама-қайшы мәселе болып табылады. Қазақстан заңнамасын талдау және оны дамыған шетелдік мемлекеттердің ұлттық құқықтық жүйелерімен салыстыру дербес деректерді және жеке өмірді қорғаудың жеке адамды қорғаудың неғұрлым қатаң шараларын талап ететін қосымша заңнамалық тетіктерді аса қажетсінетіндігін көрсетіп отыр.

Осындай шаралардың бірі Қазақстан азаматтарының ақпараттық құқықтарының қатарына ұмыту құқығын қосу болар еді.

Бір күні Интернетке тап болған адам туралы жеке ақпарат әр адамға ашық мұрағатқа айналмауы тиіс. Қазіргі заманғы дербес деректерді қорғау тұжырымдамасы ақпараттың ескірген мерзімі қаншалықты көп болса, мүддесі қозалған адамның жеке мүдделері қоғамдық мүддеден басым болады деген қағиданы негізге алады. Әрине, әрбір адамның қоғамға қолжетімді өзі туралы өзекті ақпарат шеңберін өзі анықтағаны жөн.

ЕО Сотының 2014 жылғы Марио Костех Гонсалес Google-ге қарсы ісі бойынша шешімінен кейін кез келген азаматтың іздеу жүйесін сұрау салу арқылы оның аты бойынша жасалған іздеу нәтижесінен шындыққа сәйкес келмейтін немесе құрамында ескірген ақпараты бар құжаттарға сілтемелерді жою талап етуі мүмкін екендігі айқын. Қаулының күшіне енген бірінші күні Google-дің өзінің іздеу жүйесінен дербес деректерді алып тастауға 12 000 сұрау салуды алу фактісі бұл құқықтың өзектілігін дәлелдейді. Қазіргі уақытта компания аздаған адамдарға мұндай сұрау салулардың 40%-ын қанағаттандырады.

2018 жылғы мамыр айынан бастап Еуропа Деректерді қорғау туралы жалпы регламентте (2016 ж. 27 сәуірдегі ЕО 2016/679 Регламент немесе GDPR — General Data Protection Regulation) белгіленген дербес деректерді өңдеудің жаңартылған қағидаларына ауысты. GDPR 16-бабында ұмыту (right

163

to erasure, right to be forgotten) құқығы көзделген, ол еуропалықтарға оларды таратуды немесе үшінші тұлғаларға беруді болдырмау үшін өздерінің жеке деректер сұрау салу бойынша алып тастау мүмкіндігін береді. Құжатқа сәйкес, дербес деректер – бұл ол бойынша тікелей немесе жанама түрде жеке тұлғаны анықтауға болатын оған қатысты кез келген ақпарат. Мұндай ақпаратқа мыналар жатады: бұл жеке тұлғаның аты, орналасқан жері туралы деректер, онлайн-идентификатор немесе оның дене, физиологиялық, генетикалық, ақыл-ой, экономикалық, мәдени немесе әлеуметтік ұқсастығына тән бір немесе бірнеше факторлар. Анықтаманың ауқымы кең және тіпті IP-мекенжайлардың өзі, сондай-ақ жеке деректер болуы мүмкін екендігінің жеткілікті айқын түсінігін береді. GDPR эксаумақтық ықпалы бар және операторлардың орналасқан жеріне қарамастан ЕО резиденттерінің және азаматтарының дербес деректерін өңдейтін барлық компанияларға қолданылады. ЕО ауқымында дербес деректерді реттеуші арнайы орган болады: Еуропалық деректерді қорғау жөніндегі кеңес.

Бұл ретте ұмыту құқығы тек қана іздеу жүйелеріне қолданылмайды. Деректерді өңдейтін кез келген компания, егер бұл қоғамның мүдделеріне немесе азаматтардың өзге де іргелі құқықтарына қайшы келмесе, кімнің болмасын дербес деректерін сұрау салуы бойынша жоюға тиіс.

Бұл норма, жалпы еуропалық мемлекеттердің заңнамасына сәйкес келеді. Мысалы, Испанияда Дербес деректерді қорғау туралы заң, егер олар аса қажетті немесе соған байланысты жиналған немесе сақталған мақсатына сәйкес келетін болса, олардың жойылуын талап етеді. Заң тарихи, статистикалық немесе ғылыми маңыздылығы бар деректерден басқа деректерді жою рәсімін көздейді.

2013 жылы Италияның Ортона (Абруццо) қаласының соты Primadanoi онлайн-басылымына өзінің мұрағаттарынан сот ісіне қатыстырылған екі кәсіпкер туралы материалдарды жоюдан бас тартқаны үшін 17 мың еуро айыппұл салу турады үкім шығарды. Сот аталған ақпаратты жариялау күнінен бастап оның бұдан былай қоғамдық мүддені білдірмеуі үшін жеткілікті уақыт өткені жөнінде қаулы етті.

1996 жылы Falcionelli (Falcionelli, Esteban P. Vs Organización Veraz S. A.) ісі бойынша шешімде Аргентина Жоғарғы соты 10 жылдан астам уақыт бұрын жиналған дербес деректер ескірген болып танылады және субъект осы деректерді жоюды талап етуге құқылы, өйткені олардың сақталуы «ұмыту құқығын» бұзады және оның өзінің өткенінің тұтқыны етеді, деп қаулы етті.

Францияда 2010 жылы Ұмыту құқығы туралы хартия (Charte du droit à l ' oubli dans les site collaboratifs et les moteurs de recherché) қабылданды. Қазіргі таңда франция билігі француз азаматтарының ондаған мың өтініштерін алған Google-мен қақтығысуда. Бұл ретте компания тек кейбір домендік аймақтарда (.fr; .co.uk; және т. б.) ғана ақпаратты жоюға кірісті. Дегенмен компания басқа аймақтар мен google.com – қолданушы бір мезгілде пайдалана алатын ресурстарға тиіспеді.

164

Бұл ретте ұмыту құқығы деп әлі күнге дейін тарихты қайта жазу және ақпаратты іздеу және тарату бостандығын шектеу түсінілмегенін ескеру керек. Прецеденттік құқық мұндай ақпаратты емес, тек қана тек іздеу сұраулары мен оған әкелетін сілтемелерді жоюды білдіреді. Алайда, аталған ЕО Директивасы мәселені негізді түрде қояды: әңгіме дербес деректер сақталатын кез-келген ақпараттық ресурстар туралы болып отыр. Басқаша айтқанда, еуропалық заң шығарушылар іздестірушілерге қарағанда ақпараттық жүйелер операторларына жеке өмірді қорғауға жауаптылықты көбірек жүктей отырып, мәселеге ауқымды түрде қарайды. Жалпы, еуропалық тәсіл ұмыту құқығын құрмет, абырой, жеке өмір құқығы сияқты бірнеше элементтерді қамтитін жеке адам құқығының ажырамас бөлігі ретінде қарайды. Оған қол сұғылмаушылық туралы жарияланады және Интернет пайдаланушылары үшін бұл олардың қызметін үшінші тұлғалардан жасыру мүмкіндігін білдіреді.

2015 жылғы 14 шілде қабылданған Ресей Федерациясының заңы («Ақпарат, ақпараттық технологиялар және ақпаратты қорғау туралы» Федералдық заңға және Ресей Федерациясының Азаматтық іс жүргізу кодексінің 29 және 402-баптарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы) азаматтарға олар бойынша ескіру мерзімі өтіп кетпеген өтелмеген соттылығы және сыбайлас жемқорлық қылмыстар туралы ақпаратқа сілтемені қоспағанда, дұрыс емес, заңының бұзылуымен таратылатын және ескірген (үш жылдан астам) ақпаратқа сілтемені жоюды талап етуге мүмкіндік береді.

Ресейлік тәсілдік еуропалық тәсілден елеулі айырмашылығы ол өткен соң сілтемелерді жою талап ету мүмкін болатын белгілі бір мерзімді дәл белгілеу. Еуропалық тәсіл істің барлық нақты мән-жайларын есепке алуды талап етеді. Мұнымен екінші айырмашылық та байланысты: ресейлік заң өтініш берушінің жариялылық факторын және қоғамдық маңыздылықты ескермейді. Шын мәнінде, мемлекеттік қызметкерлер өздерінің жылжымайтын мүліктері немесе кірістері туралы ақпаратты жоюды талап ете алмайды, өйткені бұл ақпарат жария және ведомстволар оны өз ресми порталында жариялауға міндетті. Ресей заңнамасына сәйкес іздестірушіге шешім қабылдауға он күн беріледі. Салыстыру үшін: Google әрбір сұрауды қарау үшін шамамен екі ай жұмсайды.

Бірақ ең басты айырмашылық мынау: Ресейде ұмыту құқығы дербес деректерді қорғау контексінде қаралмайды, ал ЕО прецедентті шешімі осы институтты негізге алады.

Қазақстандағы жағдайға келер болсақ , онда «Дербес деректер және оларды қорғау» туралы заңға сәйкес азаматтар қолданыстағы заңнама бұзылған жағдайда ғана өздерінің дербес деректерін оқшаулау немесе жоюды талап етуі мүмкін. Сондай-ақ дербес деректерді өңдеуге келісім қайтарып алынуы мүмкін, бірақ ол үшінші тұлғалар тарапынан оларға қол жеткізуді жабуға әкеп соқпайды.

165

Азаматтардың ақпараттық құқықтарын неғұрлым тиімді қорғау үшін оны еуропалық тәсілге дейін кеңейтіп, яғни іздестіру жүйелеріне ғана талаптар қою мүмкіндігімен шектелмей ұмыту құқығын кодификациялаудың орындылығы туралы мәселені қарау қажет.

Басқа ұқсас мәселе – БАҚ тарапынан азаматтардың жеке өміріне араласу.

«Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заңының 14-бабына сәйкес егер оны адамның өзі, оның заңды өкілі немесе уәкілетті тұлға қолжетімділігі шектелмеген көздерде жарияласа БАҚ адамның бет-бейнесін жариялауға құқылы. Бұл норма даулы болып көрінеді, өйткені ол жеке өмірдің құпиялылығын бұзады. Аталған норманың мағынасы бойынша, әрбір азаматы өзінің бет-бейнесін ашық көздерде жариялай отырып, оның кез келген мүдделі БАҚ-та жариялануына дайын болуға тиіс. Алайда, барлық қалаушылар үшін ашық жарияланым мен адамның келісімінсіз белгісіз адамдар тобына таратылатын жарияланым арасында елеулі айырмашылық бар. Бірінші жағдайда, бет-бейнені тек қана қызығушылық танытатын адамдар көреді, екіншісінде тиісті БАҚ балық аудиториясы көреді. АҚЕС прецедентті тәжірибесі көрсеткендей, тіпті ашық қол жеткізудегі деректер журналистерге оларды, егер бұған тек бұқаралық қажеттілік болмаса, мүдделі тұлғаның келісімінсіз таратуға берілмейді.

Сонымен қатар, 14-бап егер жарияланым конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатында жүзеге асырылса, бет-бейнені адамның келісімінсіз жариялауға рұқсат етеді. Бұл тізбе аудиторияның назар өзекті қоғамдық мәселеге аудару сияқты негізбен кеңейтілуі мүмкін. Мұндай норма журналистер жария маңызды қоғамдық пікірталас үлес қосатын жағдайларда жеке өмірді қорғау деңгейін төмендетуге мүмкіндік беретін еді. «Өзекті қоғамдық проблема» терминінін бағалау сипаты сараланған сот практикасын талап етеді, бірақ бұл қажет.

Бет-бейне қысқа мерзімділігіне немесе өлшеміне байланысты таратылатын ақпараттың маңызды элементі болып табылатын жағдайларда бет-бейнесі көрсетілетін адамның келісімін алудан БАҚ-ты дәл осылай босату керек. Бұл журналистерге кадрға кездейсоқ түсіп қалған адамдардың негізсіз наразылықтарынан қорықпай, алаңсыз жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

14-баптың 3-4-бөлігін дербес деректер туралы ҚР заңнамасына, ең болмағанда сілтемелік нормалар арқылы сәйкес келтіру қажет. Қазіргі тұжырым қолданыстағы заңнаманың (9-баптың 6-т.) журналистерге тек қана Қазақстан Республикасының адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету жөніндегі заңнамасының талаптарын сақтау шартымен субъектінің келісімінсіз дербес деректерді жинауға және өңдеуге рұқсат беретін мән-жайын ескермейді. Сонымен қатар, заңда сақтау өлшемшартары жоқ, бұл заңның 14-бабын тиісті нормамен толықтыруды талап етеді. Атап айтқанда, егер бұл жариялау мақсатымен ақталмаса,

166

журналистер кез келген тұлғаның дербес және биометриялық деректерін таратуға құқылы еместігін көрсету қажет.

Дамыған мемлекеттердегі БАҚ-тың «демократияның күзет сақшысы» қызметін атқаратындығыны ескере отырып, Қазақстанның заңнамасында журналистердің ең өзекті тақырыптар бойынша ақпаратты қоғамға кедергісіз жеткізу мүмкіндігіне кепілдік беретін бірқатар құқықтық нормаларды көздеу қажет. Осы мақсатта журналистерге салдары «салқындатушы әсер» - нәтижесінде журналистердің өткір тақырыптарды көтеруді қаламауы немесе бұған қоса басылымдардың қызметін тоқтатуы болатын санкциялар қолдануды алып тастау қажет.

Бұл бағытта алдын-ала қадамдар ретінде аса ауыр жала жабу жағдайларының (мысалы, жария институттарға қауіп төндіруге ұштастырылған) ҚК 274-бабы («Көрінеу жалған ақпарат тарату») бойынша сараланатынын ойда ұстап, ҚК 130-бабынан («Жала жабу») бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны алып тастауды қарастыруға болады.

Сонымен қатар, журналистік тергеп тексеру субъектілеріне олардың қызметіне араласудан және ол үшін кек алудан қосымша кепілдіктерді көздей отырып, қолданыстағы заңнамаға «журналистік тергеп тексеру» ұғымын енгізу орынды болар еді.

Тұжырымдар:1.Жалпы, Қазақстанда азаматтардың ақпараттық құқықтарын

қамтамасыз ету үшін жеткілікті заңнамалық база қалыптасқан. Ең көп проблемалар әрқашан қанағаттандырыла бермейтін қабылданған заңдардың, атап айтқанда – «Ақпаратқа қол жеткізу туралы» заңның орындалуымен байланысты, бұл лауазымды тұлғалардың жауаптылық институтының жеткіліксіз дамуымен байланысты болуы мүмкін.

2. Көптеген мемлекеттердің ұлттық-құқықтық жүйелеріндегі азаматтардың негізгі ақпараттық құқығы қоғамдық ақпаратқа қол жеткізу құқығы болып табылады, бұл ретте бірқатар мемлекеттерде бұл құқық заңдық түрде пікір білдіру еркіндігімен байланысты және оның құқықтық алғышарты ретінде қарастырылады.

3. Қазақстанда азаматтардың ақпараттық құқықтарын қамтамасыз етудің басты проблемасы пікірлерді тарату еркіндігі мен жеке өмірге қол сұғылмаушылықты нақты шектеу болып табылады. Осы екі негіз қалаушы құқықтардың арасындағы теңгерімді заңнамалық түрде белгілеу үшін дербес деректер туралы заңда ұмыту құқығын көздеу, ал бұқаралық ақпарат құралдары туралы заңнаманы дербес деректер туралы заңнамаға сәйкес келтіру орынды. Атап айтқанда, журналист тарататын ақпарат жария маңыздылығы шартымен жеке өмірді қорғау деңгейінің төмендейтіндігі және егер таратылатын ақпарат өзекті қоғамдық проблемамен байланысты болмаса күшейетіндігі туралы халықаралық сот органдарының құқықтық ұстанымын ағымдағы заңнамада көрсету қажет.

167

4. БАҚ басым тәуелсіздігін және олардың өз функцияларын орындауына қосымша кепілдіктерді қамтамасыз ету үшін заңнамада, жала жабу орын алған жағдайда журналистерге қатысты санкцияларды жеңілдетумен және журналистік тергеп тексерулерді кедергісіз жүргізу мүмкіндігімен байланысты бірқатар қорғау шараларын көздеу қажет.

10 қазан 2018 жыл

Зерттеу тобының жетекшісі Ерджанов Тимур

168