77770000

NURLAN 2007

2 :

12 . , NURLAN, 2007, 350 .

, - 70, -- 45 . . , - , , , , -, , .

NURLAN, 2007

3

, 60- - . , , , - , -, , , , - - . : , , , , - .

. . , , , , , - , , , -, . , , - - , , , , -, , , , , - , , , .. , , . - .

- - . , 50 ( -) , - . - -, , - - .

( ) 56 , 300- - , 50- - , 140- . - , - , , , - .

- -- .

-

1937- 3- - . . : 30 - - : , , 1937- 3- - . 37- . . - . - , 3 . , , - , ... .

4

: . 3 1937- . ( - . , , 1998; )

. , . , , . , -. , : - , ... ... ... - : , ! - , . - . - : .

- . - . , , - - , -. 1939- ,1941- -. 1942- 23- . - 1943- .

, -, . - ; 6 . , , , . , . : . . 18 . - . . . - - . : , , .

5

... . . . - . ... - . , .

, : , , - ... , . - , . , , , - ...

. , . , . . : , , -...

. - . , . , - . 1942- 29-, 30- .

-, -, - . , , - , - , - ,- , , , . 8-10 - , , . 1947- . - . 5-6 . . - -, . - . - . , . - : , , - . - , , - . , , -

6

, - ? - , , . - ... .

. . :

? . - : , , , -

. - 10 ,

. -. - . - : 1946- . ... , -....

- . - - . . . , 1952- . - . . . , . - . , , , - ... - . 50 , , - - , .

7

. - - . - . : . -: ? - ? , - , - .

. , : , .... . - , .

, - : . - , , . , , - -. .. -... ( ..) , , .

, . , - . - ... , 100 . - , , , , , , - , , , - . 3,5 ... - . - .

8

- . - , - . , - . , . . : . - (8-10- ) - . - . : - . , - , - -. . . , , - .

-. , , . , , , , , . , - , .8- . 100 . , . - , . ( ) - , ... , , , -. : 30 , 1 . .

, . , , , - , , ! . . , , , ... .

9

- , - ...

1955- : , ? ; , , ? , , , -... , : , ! , - , - - .

. . . , - . , , , - . ( ..) . , - .

, -, . . - - - . , - . , - , . , , -

10

. - : ... , . - ... . . - . ... . . . , . , , ... . - , . -. . , - . : , ... ...

, ... - . , 58. - . , , . , , , , - - . -, , . . - , - : , , , , , . - . . . .

, , , , , -, , , , , - , - : - . , , ... ( ) - . . -

11

, - ... , , - , - ... - ( ) . - , , . . 45 , 45 - . - ... . -, , , . . . , 40 , , . , ... - ( ) , . , , - , . , - . . . - : , . - , .

. - - . , , - , . , . , . , . - . - . 1955- . ( ..) , - , ... 50 . - . . , . . .... . , ... , - .

12

... , , , .

, , . . , . - , ,. , . , - . , , - . . -, , . - : , ... - ....

. , , , , . - , - , - . - -. - , - , - . - : , 1956- . - , . . -, , . - . . . , , , . - . , , . . . .

13

. , - . . . . . . . , , - . , -. , . , , . - - , , , -... , . - , - - - . - - - . , - , ...

, - . - , , . - . , , , , .

, , . . , - , - , - . - , , , , - -, - , , . , - , .

14

,

: , , . - . - , . . - . . . - . : , - . . . - - .

. - . - . - 5, 6 7- -. 8-. , 8- . 5-6 . , - ... -. : ? 24 , 23?.. . - . - , - , , .

. -, . - .

15

- . 50 . 1961- 10- . - , - , . , - , , - . . , : - , ?.

- . - . . . 1961- : . 5-6- , 8- , , 9- , - - .

. - , - - - . . , . , - ... ...

. . - , . . . . , . .

8- . : . - ,

16

, -. , -; , - ... , - . , , - . . , - - . . - , - - .

... . , - , , - , . : , -, , - , , - , - . - . - , ...

. . , ... , , , ... 8-10- .

... , , , , . . : ? - : , , .

17

, ... - , . . -. , . . . ! , . , -, ! , - , , - , ! ...

. 1961-1962- - . , 8 5 , 3 . . - , . , - , . - , - ...

.1962-1963- - , . - . - , . . . - , - .

- . . , .

, -, . , - . ; . . - ; . - , : .

18

. . - -, , , - - , - , - ...

. - : - , . , - . - , , - . , . - , - , . .

- ; , - . . - . - , - . - , , , - . , . : . , - .

, - . , 1899- - , 1926-

19

, , . - , - , , .., - .. .. - .

. . - ; , . - , - . , - . ( ..) , .

. .. : . . - - . . - : 26- . :

- ... . , .

, ... . , . - , , ... , , ... . . - ( ) :

, !20

! - - ? .

: ! 35 , - , , .

: . . - , . . , - , . - , ? . , ? - . - , . , - ...

. . , - , - , , , ,, - , - .

. - , - 1905- - , . . - . . , - , ... - - , , , -

21

.( . 2 , , ., 1971, .438)

, . - - - . , . , .. ,. , , .. , .. , . , , ( , - ). .. :. - , . , , -, . - , , , -, 2- .. ... (.. . . ... - , 1964, 2,.90)

90- . 1905- . - , 1905- .

- . ( ), , , , - . , , - , , -. . , - - . , - .

22

23

, - , . : - . , - . , , . ... - , . , - . .

. , . - : - . ? - , - - . , - , : - . ... - , - , - .

. - - . , . , - , .. - - .

- . ,

, , . . , , , , - - - , - . .. , . - - .

. , 1964- . . - -. ( -, 1963) . , . - , .., . , .. - - . - , -. , . , . , . , . -, . , . , . - . . - (1935), .. - (1938), .. (1938),.. .. (1941), - (1944), .. (1946), . . (1954), . .. (1958), . - (1960), . .. - ? (1962) - , , ;

24

, , , -, , - - .

. - , 90- - . - - . . . - . , ; - , , . , : , - , - .(.. . , 1966, 4, .105.)

, , . - , - - , , - , , . , , , , , , , - - . - ; - .

,

25

. , . - . - , , . - . - , - - - .

. 1966- . - - . : 1. - ; 2. . , - - - . - . - , ... , (.. . - . , .. , 1966, . 66-69)

, - - . , , , - , , . , . , , - . . - :

26

95,4 - . - . , , , , - .

. - . , - . , - , - - . . , .

. , - . . - , , - . - , - , - . , , , , , -, , .

. , . - . , 1967- .. , - ,

27

, - .

, . - . . , - , - - , -. , , , , , - - . . - , . , , - .

, - - , , . , - - - . , - . - ; , . - - , .

. - - - . ,. . , - , - , , . , . , , 20- -- -

28

- , - , - ,. , . , . , . , . ,. - , .

. , . , , , - . - - - . - , , , , , . . , - .

. , - , . . - . , , -, . , ? : , , , , , , , . ( . , -, 1975, .37.)

. - ,

29

, . (. . - - . , , 1979, .62) - , . . . - , - , ; , - , , - . , . -, . ( - ) ; - , .

- . - - , , ; - , - - . , - .

- . , - - , - . - . , , , , , - , - . -

30

, , .( . : . , , 2002, .503)

, , , , , - , - - , , - , , . , - , . - , , , .

, - , - , - , , -. - - . . - ; , , , - , .

. - , . , , , , -, , , , , . - - , .

. . . ,

31

, , - , .

. - . - . - , . (: . . . . , , 2000, . 481488) - , . . - , - . - - . . , - - - , .

- , . . . - , - - . , , - , - - - . , - . , - - . -: - , - .

32

- . (.. . . .214)

. - . - - , , , - , - . . . , , . , . - - .

, - . ( . . , 20 1977; . , , 1977, 10 .) - - : - ... , . ( . . - , 25 1976).

. - . - , , , . . . , .

33

. - , - - . , , , , , - - , - . - : .

. . , . - , , , , - , - - - . , - - , - .

(2003) . - , , . - . - , 35-40 - , . . ( . . , 2003, .16)

, -

34

.. - - . - , , - .

, - : , . . ; , , .

- - . , - - ( ) - . . , . - , -, , . - . , , , . , - , - - , , .

- - . . , . - , -

35

. , , - , .

- , . . . , - , , . , - .

.. - , , , , , - - . - , - . , , .. : .. - ... ... - , , ... -.(. . , , 2003, .191)

,. , . , , : - - , - .

, , , , , -36

- , , - . - ; , . . - , . -, , , , , , , , , , , , , .

.. - , , . - . ; , - , - , . - , .

, , - ( ) . - , - - - - . , - , - , , , - , - , .

37

.. - ( , , - ), - ( ) - ( - ) . , - ,.. , - - ... - - , , - . .

, . . . , - . , - . - . - . , , , . - , , . - .

- . , - - .. . , 26 . , : 26 - .

38

-, 26 ( - ) ... - , ... - , - - . ... , ( ) . , , .( -. . .343)

. - . - - , . , , , , . - . ( , , -) . , .

- . , , , ; - , - . . : , - . - ... -

39

- - - .

, - , , : , , - . . -. . .. , . - , - ... - , . - , V - .

, . , . .. - -, . , , , -, . - - . - . - : - , ,

- : ( - ) , . ( ) . - , , , - .

- . : - -

40

... , - ... - - . ( ..) .

, . . - , - : 1) - ; 2) .

- . - - , - , . , , . , , - . .

. , - , . - - ; , , . . - , - . . - . , ... , - , , - .

- - , - . ( - , , 1988, .17) 200-300 , - , .

41

V- . . , .. . - : - - , .

- - . , - . , -, , , , , , - - . : - - , -, - - -, , , , - , - - , - - , . ( -. . .460)

- - . . , , , , -, - - . , , , , , , , - , -

42

. , 1500-2000 - , , ... .

- , , , , , , , , - .

1300 . , - , - . , - , , . - .

- : , . ... - , . - , , -.

- : , - ? . - : - , - . , . - , , - . , , .

43

. - - - .

, , - , - , , . - .. , - - .

.. , , - . .. , 1- -.

- . , - 1- . (- ) - , , , , , , , . . ( . , .577) -, - , - ... - , , , - -

44

, , , , , . - , , , . . - , , , , , , , .

. - ; V- - . - , - -: . - .

- . , : - , . - - , - , , , , - . , , - , - . (. . - . .. . - , , 1969, 6, .26)

, , , , , , , . - , . . , , -

45

, ... -.(. . 50 . , 1968, .5.) - . - , , - . - .

, - - , - . , , -, . - . . , .. - . . , . . - .(. , . , . . . ., ., , 1974,.81-82)

. ,. , . , . , . - , - - . , . - . / . , - . ; , - ; . : ,

46

. -.(. . , .393)

; , - ; - - ... - . -, ; - , - -.

. . , . , , , , . -, ., . , . , . - , , , , -, . . . - .( - . , 1994, 146-149; .. . . , 1991, .76)

. , . - , , . , . , -... , , ,, .(. . 50 . ,1968, .5)

, , . , -. , , - . - - , -

47

, - - ...

, , - . . : , ? - ? , , - ?. ( . , , . , ,2005, .97-98).

, . , - . , - -/ . , -, . .. - , .

, 500 . 500 . - , , - , , .( . . , , 1993, .208)

48

, - - , , , - , - , , , , . - : ; - ; ; , - . 5 .

, , - - - . - , , - , -, - - .

. . , , , . - .

, - . , . ,

49

. -; , - , , , , , , - , , , . , , -. ( . . , 1997, .13)

, - , , - . - , - , , - (. ), - , - . , . - - - , .

. - - - , , , , . : - , , , , - , , , .

- . . -

50

: , , - , . - , - , . - , - , .

- , , , . , , , , , - .... - . - . - - ,

. . - - . , , , , , . - . , - . - , , - . . ; , - - - - , . ( , , .40)

, - . -

51

, - : . . . , . , , , .

, - , , . - . . , . , , . , -, . , . . - , , - , - . , , , - . , - , , - . . : , - - . - - . , - , -.

, , . , ., . - : - . , , , - , - ... - ,

52

. , - ..... -... - .

. . , , , , - , - , . , ; - - . . . . - - , - , - , , - . , , - , , , .

- . . , - . ( . , .10)

53

, - - , , , , - . . - (., , 1983) .

, - . , . , - , , , , , , - - , . ( . ,., 1968, .217)

. , , ., - . - , - .... - , - . ( -. , , 14, .367)

, , ( ) .. : . - - . - , - .

54

. , . , , . , -... , , . - , , , - , . ( -. - ..35)

, . - ; , -, . , . , , -, - -. ; , - , - , - .

- . 20-30- - , , , , . - , , , . 20-30- - . . . , - . - - . - - - . . -

55

. , - .( . - , .64)

. - . , , ( ), , , , , .

- , - . , , - - , - . , , , - . , ; - , - .

20-30- - , , - . . . -, , , - . - , -

56

, , , . , , , , , - , , , , , , , , , , - . 1920-30- - . -!, ( ); -, , , (. ) .

, , - , , , , - . - . , , - , , - .

, , , ... : , , - . , . - . , , , - , . . (.. . .. . : - . -. , . 1971, .88-89)

. - , - .

57

. , - . - . (.. . . ., 1974, .3)

, - . - - , , - .

1920-30- . , . - , , . - , . - : , , , , , , -, , , , , , . . -- - .

. , , - . . (.. . - . - . ., , 1978, .294).

, , , . - -: , , , , , , , .

1920-30- - , - . - . , - , -

58

. , - , , , -, , , , - , , . - - .

, , - . - - , - , - , .

. 1920-30- . . -, - - . , - - .

. : , , , , , . . - . , - , , , -

59

, , - , ... - .( . - , .174)

1920-30- . , , . - , , , , - (. ); , , , , , ( ), , , , ( ) . - . .

, - - - - . , . -- : ( - - ..) , - , - - ... , . ( - 1983- ..) - , - .

. , . ( , 1987) - - - . - , - 1920-30- - -

60

. . , -. , - , .

. ., . , , ? (. . - . . 1973, 6, .127) ; , . . , - , - - . . - - - - . , , - , , - - , . (.. . . .21)

, , - . - - .

, , , , , . -, , . , , . - - .

1920- , - . -

61

, , , - , - - . , - , . . , , , - , , , , , , - . . . - - .

( ), - : - . , - - , , , , ( ) . - , . , , , , - - . : - ( : !).(.. . . .106; - : . . ., . 1974, .251)

. - , , , . , - . - - 60-70- , , - - .

, - - , .

62

. , , , , - , , , , , - . (. . . .116-117)

, . . , - . - : , , - - , , - - . , - , .

66 , . . , , - , , , , - - , - . - , , , , 66 , , - , , , , , - - . . ( - ) - . - .

63

, - 80- . - , - - - : , , , ... , - , - - , - - . - ... , - , , - . , : - , . . - , - . (. . -. . 1989, 2)

64

. - : , , , - . , , -, - , - , - . , , - , , - , - , , , . , , - , , - .

- , , , , . . , , , , , , - , -.

Dililik elminin tin b lrindn olan sintaksisin ali vifsiyazdak v nitqdki qarmaqar q lqda gz lnmi armoniyan zxarmaq, dilin g zlliyini v qanunauyunluunu akarlamaqdanibartdir. min armoniya v g zlliyi y rn mk n Azr bay -can dililiyi tarixind ilk t b bs lr XX srin sonlar, XX yzilinv vl lrindn balam, sonralar .Dmirizad, M.irliyev,M.seynzad, .Abdullayev, Z.Budaqova, .Seyidov, K.V -

65

liyev, K.Abdullayev kimi mur alimlr sintaksisin mx tlif rob-lemlrin dair qiymtli tdqiqat sr lri dissertasiya v mono-qrafiyalar yazmlar. Uzun md dt ADPU-da masir Azrbaycandilinin sintaksisini tdris v tdqiq edn rofessor Q zn frKazmov is z nn oxillik tc r bsin saslanaraq, bu fn ndair yeni drslik azrlayb, ken srin sonlarnda a etdirmidir.Masir Azrbaycan dili. Sintaksis adlanan min drslikd(nsiyyt, Bak, 2000, elmi redaktorlar: rof. N.C frov, dos.. mdov) alim z nn elmi aradrmalar nn ntic lrini, s lf lrinin v masirlrinin fundamental tdqiqatlar nmumildirmi, bu yolla n yeni, vacib n zri biliklri filoloq t -l b l r, magistrl r, .

Azrbaycan dilinin sintaksisindn bs edn v vlki drslik-lr dn frqli olaraq, Q.Kazmov sintaktik quruluun t k k ln dnitqin funksional imkanlar nn rolunu n lana kmi, bu yollan nvi, tan qrammatika roblemlri, xsusil sintaktik laq lr,sz birl m lri, sad cm lni genilndirn vasit lr, m rk kbcm l, mtn sintaksisi aqqnda yeni, oriinal fikir v mlaiz lrsy l y bilmidir. O, ilk d f olaraq, sintaktik vaidlrin trtibindrolu olan, lakin az y rnilmi ms tqil obyektli feli birl m l r,mb tda il x br arasnda koordinativ laq m s lsin mnasi-bt bildirmi, sz birl m lrinin sintaktik laq lr z r ilkin ts-nifini vermidir. M llif ilk d f olaraq, sabit birl m lri iki n vayr m, frazeoloi v leksik sabit birl m lri frqlndirmi,onlarn z n mxsus xsusiyyt lrini aydn ladr m dr.

Drslikd cm l bsin daa geni yer ayrl m dr. Bu,tsadfi deyil; cm l sintaksisin sas redmeti, ba mvzusudur.ifai v yaz l nitq zaman fikrin baqasna atd rlmasnda, t fk -k rn gek l msi rosesind o, balca vasitdir. Cm lsiz canlnsiyyt mm kn deyil. Cm l nsiyytin odlu sila, fikrin arlaqgz g s dr.

Xsusi sintaktik vaid kimi, cm lnin z n mxsus seman-tik lamt lri v struktur xsusiyyt lri vardr. Bu lamt vxsusiyyt lr srasna onun bitmi fikir ifad etmsi, redikativlik,intonasiya v modallq xsusiyyt lri daxildir. Q.Kazmov minxsusiyyt lrin r birini konkret kild r etmk l cm lninqrammatik tb itini aydnlad rr. Bel bir elmi aydn lq cm l ts-

66

nifat nn dz gn aarlmas n, elmi mumildirm lrin v km -lrin sasl olmas n da rtlndirir. M llif Azrbaycan dil i -liyinin n zri v raktik n n lrin uyun olaraq, cm lni mn -tiqi-semantik zvln m (zvl nn v zvln m yn cm l lr),mq sd v intonasiya (nqli, sual, mr, nida cm l lri), qurulu(sa d v m rk kb cm l lr) v modallq (tsdiq v inkar) keyfiy -yt lrin sasn tsnif edir.

Drsliyin b yk bir isssi cm lnin quruluca nv lrininiza v rin sr edilmidir. Sintaksis dair baqa drsliklr dolduu kimi, Q.Kazmov da cm lni struktur baxmdan sasl retmk v y rt mk n v vl c cm l zvlri aqqnda mlumatvermi, onlar nitq iss lrindn ayran frqlri gs trmidir.Kitabda ba v ikinci d r cli zvlrin sciyyvi xsusiyyt lri,mb tda, x br, tamamlq, tyin v zrfliyin trifi verilmi, m -naca v quruluca nv lri, ifad vasit lri, onlar arasndak sintak-tik laq lr trafl iza olunmudur.

Tlil rosesind ismin yn lk, yerlik v x lq allarndaolan sz lrin cm l z v kimi m y yn ldirilmsi, onlarn yerzrfliyi, yoxsa tamamlq olmas m s lsin xsusi diqqt lyanaan alim aql deyir ki, mbais t r d biln bu cr zvlridqiqldirr kn onlarn sintaktik-semantik funksiyasna, aydn la -dr d z v, min z vn n il ifad olunduuna, s zn leksikm nasna, mkan v ya ya, obyekt anlay nn s tn l y n, la -vsi varsa, lavsin diqqt yetirmk lazm dr. sim bir lamtin,xsusiyytin yerldiyi baqa bir obyekti bildir rk ya, redmetmnas n saxlayrsa, tamamlq vzifsind x edir; kon kret red-met, ya mnas n itir rk, r ktin yerini bildirdikd yer zr-fliyi vzifsind ilnir.

N zri c t dn doru, inand r c olan bu tezis tdqiqat nnmx tlif bdii sr lr dn v dan q dilindn sediyi zngin fakt-lar sasnda daa da m km lndirilir.

Q.Kazmovun sz sras v cm l zvlrinin sras anla -y lar n, minin cm lnin qrammatik zvln msi il aktualzvln msini bir-birindn frqlndirmsi sasl g r nr. Szsras nn iki m m funksiyas n sintaktik-semantik v slubifunksiyalar n r etmk l tdqiqat m d cm lnin qrammatikv aktual zvln msinin aydnlad rlmasna kr salm olur. O,

67

cm lnin mb tda, x br, tamamlq, tyin v zrfliy ayrlmas nqrammatik zvln m, onun tema v remaya (mlum olana vyeniy) ayrlmas n is aktual zvln m sayr. m l zvlrininsras n fikrin, ideyann aktuallad rlmas il laq lndir rk, busrann ozulmas n inversiyan tamam oriinal mvqedn yeninin ifad sulu kimi mnaland rr.

Sad cm lnin nv lri, ct trkibli v tk trkibli cm l lrinmna v maiyyti, qurulu xsusiyyt lri, x br v mb tdasasnda formalaan tk trkibli cm l lrin z n mxsusluu, sin-taktik frdiyyti, qeyri-m y yn xsli cm l lrin formalamasullar, onlarn m rk kb cm l komonenti ola bilmsi, mumixsli cm l lr d x brin mx tlif fel formalar (mr, x br,vacib, arzu, rt killri) il ifad olunmas kimi ciddi elmi m s -l lr d kitabda z aydn rini tam dr. mkarlar nn oxun-dan frqli olaraq, Q.Kazmov x bri n c xsin cmind olub,quruluuna v semantikasna g r qeyri-m y yn xsli cm l l roxayan mumi xsli cm l l r daa ssaslqla yanar. Belssaslq v sintaktik duyum zairn bir-birin bn z yn mx tliftili cm l lri ayrmaq, frqlndirmk iind tdqiqatya k mkedir. O, aql olaraq rk ar s n ovmazlar, Qaranlq yer daatmazlar kimi nmun lri mumi xsli cm l esab edir. Eynifikri m llifin feli x bri birinci v ikinci xslrin tkind vcmind il nn Ovulua meyl saldm, Gec-gn dz l dqaldm tili cm l lr bar d mlaiz lrin d aid etmk olar.Q.Kazmov bel cm l lri ct trkibli saymaqda aql dr. Kitabdaxssiz cm l anlay da kifayt q dr sasl iza edilir. M llifdoru deyir ki, xssiz cm l lr mb tda il x brin sintezindnibartdir. Bel cm l lr d fikir redmeti min redmetinlamti, r kti, vziyyti il birg tzar edir... Bu cr cm l -lr d redikativlik yolu il r kt onun icra s il, lamt onunda y c s il birlikd ifad olunur. Q.Kazmov x brin ifadvasit lrin g r xssiz cm lnin iki n v n qeyd edir: ismi x -brli xssiz cm l lr, feli x brli xssiz cm l lr. Kitabda bunv lrin r ikisi drindn iza edilir.

Dililiy dair sr lrind alimlr mb tda sasnda for-malaan tk trkibli cm l lrin, ad tn, vaid n v n gs trirlr:adlq cm l. Q.Kazmov da bu n n y sadiq qalr. Lakin mkar-

68

larndan frqli olaraq, o, adlq cm l anlay n nisb tn atlir edir; bel cm l lrin xssiz cm l dn frqini, onlarn indikizamanda olmas n, tsdiq bildirmsini, funksiya bax mndanqrular n, ifad vasit lrini, mx t sr v geni ola bilm lrini gs -trir.

Sad cm lni mx tlif meyarlarla, ayr-ayr bax bucan-dan tsnif edn alim b tv v yarm q, abel zvln m yn cm -l lrin d izana m y yn sif lr ay rr. O da baqatdqiqatlar kimi zvln m yn cm l lrin iki n v n qeyd edir:1. Sz-cm l lr; 2. Vokativ cm l lr. Kitabda bu cm l nv lrininsesifik xsusiyyt lri sadalanr, onlar zvl nn cm l dn ayranlamt lr qeyd olunur.

alnz ba zvlr dn ibart olan mx t sr cm lni sadcm lnin ilkin v ibtidai formas adlandran tdqiqat onugenilndirn vasit lrin tdqiqin ayrca diqqt yetirir. DrsliyinSad cm lni genilndirn vasit lr bl msind cm lninmcins v xsusilmi zvlri aqqnda bs edr kn o, minzvlri fikri aktualladrmaq bax mndan qiymt lndirir. Azr -baycan dili sintaksisinin y rnilmsi tarixind ilk d f olaraqQ.Kazmov cm lnin determinant zvlrindn s bt ar,xsusil m lri nv l r b lr (qomal xsusil m lr; ara sz l,balay c l dqiqldirici xsusilmi zvlr), xsusil n lav -lr l dqiqldirici xsusilmi zvlrin oxar-tioloi c t lriniv frqli xsusiyyt lrini aydnlad rr, qoulma konstruksiyalaraqqnda elmi mlumat verir.

Drsliyin M rk kb cm l bl msi d bir sra yeniliklriil diqqti clb edir. Tabesiz m rk kb cm l lrin trkib iss -lrini bir-birindn as l olmayan, ms tqil sintaktik vaidlr kimiiza edn dilnas alimlrin ksin olaraq, Q.Kazmov yazr: As -l lq m tabesiz, m d tabeli m rk kb cm l lrin trkib iss -lri arasnda mvcuddur. Lakin as l l n formasna, xarakterin g -r tabesiz v tabeli m rk kb cm l lr frqlnir. Tabesiz m rk -kb cm l lrin trkib iss lri bir-birindn brabr kild, eynid r c d as l olur; tabeli m rk kb cm l lr d is as l lq birt -rflidir trkib iss lr dn biri (budaq cm l) o birindn (bacm l dn) as l olur. (s. 281).

Bel bir mumi tezisdn sonra tabesiz m rk kb cm l lrin69

nv lri aqqnda mlumat vern m llif tabesizlik balay clar nnqrammatik semantikas n n zr dn keir rk, onlar birldirm,qarladrma, aydnladrma v b l dr m balay clarndanibart drd qrua ayr m, trkib iss lri arasndak mna laq -lrini sas g tr mk l tabesiz m rk kb cm lnin alt n v n gs -trmi cm l nv lrinin r birinin sciyyvixsusiyyt lrini ayd nladr m .

Kitabda tabeli m rk kb cm l anlay nn ri, tarixnonun tabesiz m rk kb cm lnin inkiaf nticsind m l gl -msi, quruluu, trkib iss lri, onlarn yeri atli r edilir. Bav budaq cm l lri laq lndirn vasit lri xsusi sliq ilaradran m llif balay clarla balay c sz lri frqlndirir. - fikrinc, balay clar Ba cm l + budaq cm l qurululuanalitik tabeli m rk kb cm l l r xidmt edir; ba cm l ilbudaq cm l arasnda il n rk, budaq cm lni ba cm l ybalayr. Budaq cm l + ba cm l qurululu tabeli m rk kbcm l lr d is t rf lr bir-birin balay c sz lr l balanr. Elbuna g r Q.Kazmov dililik dbiyyatnda indiy q dr balay -c kimi veriln gr, gr ki, r nd, r nd ki, madam ki, indiki, bir alda ki sz lrini balay c yox, balay c sz lr esab edir.Onun aard mqayis lr v sy kndiyi elmi arqumentlrmlaiz lrinin sasl olduuna inam yaradr.

Dslikd budaq cm l lrin iza da sistemli verilir. Elmitsnifat v vl c balay c vasit l r g r, yni budaq cm lninba cm l y nec balanmasna g r aaran alim bu c t dntabeli m rk kb cm lnin drd n v n m y yn ldirir: asinde-tik, analitik, sintetik v analitik-sintetik. Bunlarn sesifik xsusiy -yt lrini gs trdikdn sonra is o, budaq cm lni yerin g r ts-nif edir. v vl c ba cm l + budaq cm l, sonra budaq cm l+ ba cm l tiini n zr dn keirir, nayt, mb tda, x br,tamamlq, tyin v zrflik budaq cm l lrinin qrammatik-sintaktikxarakteristikas n verir. Baqa tdqiqatlarn birtili budaq cm l -lr kimi tqdim etdiyi d r c, yer, kmiyyt, mq sd budaq cm -l lrinin yeni tilrini m y yn ldirir.

Drsliyin son bl m lri mtn sintaksisi, duru iar lri, z gnitqi v onun verilmsi sullarna sr olunmudur. M llifinoriinal elmi d n c lrinin v aradrmalar nn nticsi kimi mey-

70

dana g ln min bl m lr d mtnin struktur-semantik xsusiy -yt lri, onun daxili vaidlri, qurulma texnikas, sintaktik b tv -lrin quruluu, sr d lri, mna y k, komonentlri, onlarn mn-tiqi sintaktik laq sullar bar d aydn v bitkin mlumat ver-ilir. Bu mlumat tk c dililik mtn sintaksisi bax mndan deyil,dbiyyatnaslq mtnin oetikas bax mndan da ciddi maraqdo urur v ox miyytli g r nr. Kitabn sonunda Azrbaycanyaz snda il nn duru iar lri bar d m llifin sy ldiklri mn zri, m d raktik miyyt da yr.

B tn drslik boyu irli s r ln elmi-n zri fikir v m la i -z lr Azrbaycan klassik v masir dbiyyatndan C.Mm md -quluzad, M..Sabir, .aqverdyev, M.S.Ordubadi, S.Vurun,S.Rs tm, R.Rza, M.braimov, .fndiyev, F.K rim zad, .S -mdolu, .ylisli v b. s ntkarlarn bdii sr l rin dn, abelfai xalq dbiyyatndan seilmi nmun lr l sbuta yetirilir.Drsliyin quruluu da elmidir. M llifin tlil-r m dniyyti,alim-dili duyumu xo tsir balayr. r bir b yk bl mninsonunda elmi dbiyyatn, istifad olunmu mn b lrin gs tril -m si, abel mvzularn daxilind Mlumat n bl m lrinin,ycam qeydlrin verilmsi kitabn elmi-informativ kisini daada oxaldr.

drslik uzun mr l olacaq vm llifini d yaadacaqdr.

. , . , , , . 10- - : , , , , , .

80-90- - -

71

, - . - , , , - .

. - (1996) - . , - , - - , , - . , , - . , - . , , , , , - - . , , - . , - . - , , , , , - .

. - : V- - , - - . - - , , , - .(. . , , 1996, .14)

. , - - , . , . - , -

72

, , , - , - .

- . - , , - , - . , , : V 70- , 1477- , ( , ) . - . , , .

(1500) , . - , - . , , - , .

, . , 1524- - , .

1535-1537- -, 11 . 1548- - ,

73

, . -, 70 . - , -.( , , 1990, . 3-36)

. 1920- , - , , , , - , , , - - .

, - -. , , , , , , , , - , , - .

, . V - , - . - , - : , , , - , - , , , - , , , , - -. , - -

74

, - , - . , , , .

, , - . - . - . . , - - - , - , , , , , . , , , - .

. - . V, , , V . - - - , - . , - . , , : , , , .

, . .

75

. -, , , . - .

.

, - , - , . - , , , , , , , , , , , , .

- - - . V V - , -. , , .

- , , - . , , , , , - , - , - .

, , -

76

, - ! - - , , : , , - , , - . , - . ( . . . 2007, 21-31 , 05-06.)

, . , . , - : . , - . .. , . . , , , , , , - .

, . , - , . : - , . - , - , - . , , - , . , , . ( . , .452-453) ,

77

, - .

, . , . . . , - ; - - . . : . - .

- . : . - . . , . . - , - .

. -. : - . , - - . - , , - , , , - - . ( . , , , 2005, .571)

78

- . - . . - : . , - . - - .

. - . , . . - - . 1970- - - , , - ; - (1973), - (1983), - (1988) . .1990- , . .

( ,. - ) - , . - - (1979), - (2002) , - .

79

, - .

. , - . - : -. , , , - . . . , , . - . ( . , , ,.575.)

, , . - , , - , , - . ( . , .359)

. . , 1977- 2- - , 1983- 7-8- ( . - . ) . 1930- . - ; - , , - - , - .

- 90- , . . ,

80

1994- . 2002- - , - . - - - . . - , 2003- .

- . - , , , ( ) - -, . , , . , - .

, - . - , - , . - 60- - , - .

. : , - , , - . , - , - . . - . , - . , . , . , . -

81

. , , , - . - . - . , - .

2005- . - . - 2003- - , ., , . , - - , , - , , , - . -

*** 70- -

- - . , , - . , - , , - - , , n. -, , , . : , ,

2007gh82

1937- 3 .

1942- 24 1943- - .

1951-1952 , .

1952-1964 .1953

. , .

1955 -.

.. - . - -.

.. - - .

.1957 , -

. (. ) 1960 .. - -

( , ) . , -

. 1961-1962

, .

1962-1965 .. - , .. - .

83

1963 .

1963 .1964 .

.1965 .1965, .. - -

, .

1967, 29 . ( - ) .

.. - 100 - .

1968 . .1968, 28 -

.1971-1989 .. - .1972 .. - 50 -

- .. - .

1972 1980 .

1973 .1977 2000 -

.1977 2-

.1978 1978-

.1979 ,

. 1979, 21

84

. - .. - - - .

1979, 19 .. - - , , - .. 70 .. .

1981, 24 .. - 60 - .

1982, 20 .. - - - 60 .

1982, 17 - - - .

1983 7-8- (. . ).

1984 - - .

1984, 23 V-V - .

1984, 25 , 132 - - - - : , , -

85

( ).

1985 .1985, 7 -

.

1986, 28 , .

1987, 18 - - - - .

1988 .1988, 27 .

1920-1940- ( ) .

1988, 6 - V-V 2- .

1988, 29 .

1988, 1 . - , .

1989 - .

1989, 26 , - , , - 65 - , - .

1989, 2 . - .

1989, 4 .. - -86

- - .

1990 .

1990, 27 .

1990-1998 . - - .

1990-1993 . - - - .

1991 - 27 1991- (13.00.02) - .

1993, - .

1994, 14 - 500 - - .

1994, - .

1995, 27 , , , 90 - .

1996, 31 - 70 , .

1996-2000 - .

1997 V-V .

87

1997 . 1998,

.

, 1998-1999- , .

.1998- - . -

- .

1999, .

1999 2002 -

2000 - .

2000, 16 - ( ) - (V- ) - .

2001, 8 .2001 -

.2001, 2 90

. ( ).

2002-2005 , .

2003, 29 .2003-

. 2003 -

. -

.88

2004 .

.

2004, 25 - ( ) .

2004, 26 V - 8-9- .

2004, 20-26 V ( ) .

2005- ( ) .

( ) - .

2006- - .

( ) .

2006, 4 - : , -- ( , ) .

2007, 16 - - 70, - - 45 .

gh89

.

1973

1. ()., .. , 1973 297 .

1975

2. . , .. , 1975, 228 .

1977

3. (.). 2- , , , 1977, 110 .

1978

4. (.). 2- , , , 1978, 110 .

1979

5. (.). 2- , , , 1979, 110 .

90

1980

6. (. ). . , -, .. . , 1980.

1982

7. . , , .. . , 1982.

1983

8. - . , , 1983, 188 .9. (. ). 2-

, , , 1983 ( ),143 .

10. (. . ). - 7-8- , , , 1983,176 .

1984

11. (. . ). - 7-8- , , ,1984,176 .

1985

12. (. . ). - 7-8- , , , 1985,176 .

1987

13. . , ,1987, 228 .

91

14. (. . ). - 7-8- , , , 1987,176 .

15. (. ). 2- - , , , 1987, 143 .

1988

16. (. - ). , , 1988, 77 .

17. (. . ). - 7-8- , , , 1988,176 .

18. (. ). . , .. . , 1988

19. ( ). . , .. . , 1988

1989

20. (. ). 3- - , , , 1989, 143 .

1990

21. ( , . ). , 1990, 278 .

1993

22. ( , -). V- . , , 1993.

23. (. ). , ,.. . , 1993.

92

1994

24. (. ). 7-8- , , , 1994, 263 .

1995

25. (. ). 7-8- - , , , 264 .

1996

26. . , , 1996, 198 .27. (. ). 3- -

, , , 1996, 143 .

1997

28. . , , 1997,576 .

29. : ( ). , 1997, 120

1998

30. . , , 1998, 280 .31. (. ). 7-8- -

, , , 1998, 272 .

1999

32. (. ). 7-8- - , , , 1999, 272 .

2000

33. . . . , , 2000, 496 .

93

2001

34. (. ). 7-8- - , , , 2001, 280 .

2002

35. (. ). 7-8- - , , , 2002, 280 .

2003

36. ( ). , , 2003. 584 .

37. (. ). 3- - , , YNE, 2003, 144 .

38. (. ). 8-9- . , , 2003, 292 .

2004

39. . . ( ), , , 2004, 496 .

40. ( - ). . , , 2004, 760 .

41. (. ). 8-9- . , , 2004, 292 .

42. (. ). 3- - , , YNE, 2004, 144 .

43. . , , , 2004.

2005

44., , . , , 2005, 600 . 45. (. ). 8- -

. , , 2005, 160 .94

46. . 9- , , , 2005, 128 .

47. (. ). 3- - , , YNE, 2005, 144 .

2006

48. - , , , 2006, 80 .

49. (. ). 3- , , YNE, 2006, 144 .

2007

50. . . ( ). , , 2007.

1965

51. . . , , 1965,35 .

1984

52. . , , 1984, 47 .

1987

53. . 1920-1940 . ( - )., , 1987, 62 .

2004

54. . , , 2004, 268 .

95

,

1963

55. - . - , , .. , 1963, .150-153.

1964

56.. . , .. - , 1964, 2, .87-97.

57.. - . , , .. , 1964, .171-173.

1965

58.. - . , .. - , ,1965, 5, .78-90.

59. . , 23 1965.

1966

60.. - ( ). - , , .. , 1966, . 66-69.

61.. . , .. - , , 1966, 4, .104-114.

96

1967

62. . , .. - , , 1967, 4, .118-131.

63. - (. ,. , . ). , .. - , , 1967, 4.

64. . ,17 1967.

65. (. ). - , 22 1967

1968

66. . , 1968.

1969

67. . ,20 1969 (. ).

68. (. - ). , 1969, 4, .75-76.

69. - . , .. . - -, , 1969, 6, .26-34.

1970

70. , , 25 - 1970.

71. . , 22 1970.

72. . -, 19 1970.

73. . , .. - , , 1970, 5, .50-55.

97

98

1971

74. - - . , .. - - , , 1971, 6, .69-79.

1972

75. . , 1972, 8, .74-76.

76. . , 27 1972.

77. . , 7 1972.

1974

78. . - , 29 1974.

79. . , 14 1974.

1975

80. . , 14 1975.

1977

81.V-V . - , 27 1977.

1979

82. . , 1979, 6,.58-61.

83. . . - ( , , 1979) ,. 3-4.

84.V-V . - , 14 1979.

1980

85. , . - , 8 1980 (. )

86. . , 29 1980.

87. . , 12 1980.

88. . , 1980, 9,. 48-51.

1981

89. . .. - 60 -, , , 1981, .72-74.

90... . , 1981, 1, . 65-71.

1982

91. . , 1982, 7, . 45-48.

1983

92. - - . . ( , , 1983) , . 3-6.

93. . , 1983, 9, .49-52.94. . , 4

1983 (. )95. . : 13 1983;22 1983.

99

1984

96. - . ( - - ), , , 1984, . 148-152.

97. . , 1984, 4,. 39-40 (. ).

98. . , 10 1984.

99. . - , 17 1984.

100. . , 17 1984.

101. . , 17 1984.

102. . - , 7 1984.

103. - . , 27 1984.

104. . , 14 1984.

1985

105. . , 1985, 1, . 27-28.

106. . , 31 1985( ).

107. - . , 16 1985.

108. . , 19 - 1985 (. ).

109. . ,20 1985 (. ).

110. . ( ), 1985, 4(68), .51-54.

100

1986

111. . , , , 1986.

112. . . -, 1984, 126 . (. ). , 1986, 2, .106-107.

113. . , 1986, 3, .24-25.

114. (. ).. , 30 1986, (. ).

115. . , 11 1986 (. , . ).

116. . - , 25 1986 ( ).

117. . , 25 1986 ( ).

1987

118. (. 50). , 6 1987.

119. . ( ), , , 1987, .51-61.

120. . - , , , 1987, .237-241.

121. . , 1987, 1.

122. .. ( , 1987) ,.289-301.

101

1988

123. - . , 2, , , 1988, .50-53.

124. - - . - ( - ), , ,1988, .120-123.

125.. . , 12 1988 (. )

126. . -, 2 1988.

1989

127. . , 1989, 9, . 82-88.128. . , 5

1989 (. ).129. . -

, 10 1989 ( - ).

130. . - . - , 4 1989.

131. . , 29 1989.

1990

132. . - ( , 1990) , . 5-7.

133. . , 31 1990.

1991

134. . - , 10 1991 (. ).

102

135. , ,14 1991 ( ).

136. . , 20 1991 ( ).

1992

137. . -, 3-4, 1992, .16-20 ( )

138. : , . , 18 1992 ( 1).

139. . , 29 1992.

140. . , 30 1992.

141. . -, 10 1992; , 31 1992.

142. . , 24 1992.

1993

143. . , 28 - 1993 ( ).

144. . - , 25 1993.

145. . - , 22 1993.

1994

146. . - . , , , 1994, 1, .47-64(. ).

147.. . - , , , 1994, 2, .3-9.

103

148. , , , - . , , 1994, 2, .17-26.

149. . ( , , 1994) , .3-4.

150. . , 24 1994 (. - ).

151. , . - , 3 1994.

152. . ,3 1994.

153. - . , 24 1994.

154. . , 28 1994.

155. . , 19 1994.

156. ( 85). , 1 1994.

, 7 1994.157. . , 15 1994.158.

, . , 22 1994.

1995

159. . ( , , 1995) .

160. . - , , , 1995, .62.

161.- . , 13 1995 ( 1).

162. : , -. , 3 1995.

104

163. . -, 7 1995.

164. . , 11 1995.

165. : , . - , 24 1995.

166. . - , 16 1995.

167. . ,21 1995.

168. . , 4 1995.169. ! -

. , 7 1995.170. , . , 22

1995.171. ( 70). -

, 19 1995.172. .