3

M-61 i.e.d. prof., Zahid Frrux Mmmd

Pul, Kredit, Banklar

Bak, Azrnr, 2010, sh 320.

Drslikd zngin faktiki materiallarn sistemldirilmsi sasnda pul, kredit banklar mvzular ox geni formada aradrlm v rh edilmidir. Kitabda pul siyasti v nzriyysi, kredit, bank ii v kapi-tal bazar mvzularna xsusi diqqt yetirilmidir.

Kitabda Pul, kredir banklar fnni zr Qrb universitetlrind modern banking and finance fnni zr tdris ediln drs proqramla-rnda yer alan mvzular geni aradrlm v bunlarn Azrbaycan m-hitin uyun nzri-praktiki aspektlri tdqiq edilmidir.

Kitab orijinall il frqlnir v drslikd mvzularn ox byk bir hisssi iqtisadi dbiyyatda ilk df ilnmi v aradrlmdr.

Drslik ali mktb tlblri, doktorantlar v pedaqoji iilr n nzrd tutulmudur. M-61

i.e.d. prof., Z.F.Mmmd, 2010

0605010204

M-651 (07) 2010 qrifli nr

4

G R

Btn lklrd ttbiq ediln pul siyasti n vahid model

mvcud deyildir. Pul siyasti lklrin mqsdlrin, struktur, tarixi inkiaflarna, cmiyytin davranlarna balol-araq dyiiklik gstrmkddir.

Pul siyasti ttbiq edn qurum vxslrin qabiliyyt v bacarqlarna gr d nticlri frqli olur. qtisad v ya pul elmin-d texniki elmlrdn frqli olaraq mumiyytl, pul nzriyylrin irli srdytkliflrin doru v ya yanl olub olmadn isbat edck bir laboratoriya mvcud deyildir. Laboratoriyadan mh-rum olan iqtisadlar ox vaxt zlrinin daxili v xarici ma-hidlrin gr dnclrini cmiyytd axtarr v tbii ki, bunlar da z nvbsind cmiyyt trfindn mzakir obyektinevrilir. Bu sbbl iqtisadlar arasndan myyn bir mvzunun trafnda hr zaman gr v fikirlr ortaya xr. Ancaq gerklr nail olmann yolu azad srbst bir dncraitind v bilikli elm adamlarnn geni itirak v mzakirsi il mmkndr.

Pul, kredit v banklar mvzular gndlik hyatda ictimaiyyt t-rfindn, zllikl d ktlvi informasiya vasitlrindn ox mzakir vrh ediln mvzulardr. mantlr v kreditlr ttbiq ediln faiz drcsi, alyuta mznnsi, pul aqreqatlar v s. bu kimi mvzular sravi vtndalar da yaxndan maraqlandrmaqdadr.

nki yuxarda adkiln gstricilrd ba vern dyiikli-klr iqtisadi vahidlrin qrarlarna tsir edckdir. "Pul, kredit v banklar" mvzularn bilmdn digr iqtisad fnl-rini yrnmk v drindn mnimsmk qeyrimmkndr. qtisad proflli btn ixtisaslarda, "Pul, kredit v banklar" fnni tdris edil-mkddir. mumiyytl dnya iqtisadi mvzularzr kitab bazar-nn 50-60%-i "Pul, kredit v banklar" mvzularnhat etmkddir.

mumi professional fnnlr bloku rivsind "Maliyy-kredit" ixtisaszr "Pul, kredit v banklar" fnni tml nzri kurs-dur. Daha sonra bu ixtisas zr tdris olanlar n "Bank ii", "Beynlxalq valyta kredit mnasibtlri" kimi fnnlr d tdris edi-lir., "Beynlxalq iqtisadi mnasibtlr" ixtisaszr oxu-yanlar n "Pul kredit vbanklar" fnni pul, kapital bazar, kre-

5

dit, bank v beynlxalq valyuta kredit mnasibtlri mv-zularnhat edck yegan mcburi kursdur. Bu baxmdan bu drslikd yuxarda adkiln mvzulara ox yer verilmidir.

Kitabn hazrlanmasnda ox eidli xarici yaynlar incln-mi v xarici tcrbdn istifad olunmu v Azrbaycann ma-sir pul, kredit v bank sisteminin , problemi v perspektiv-lri xsusi tdqiq edilmidir.

Drslik V blmdn tkil eldilmidir. Iblmd "Pul"a aid mvzular, o cmldn, pul iqtisadi-y-

yatnn tarixi inkiaf: pulun klassik v modern funksiyalar; pulun tdavl srti; pul sistemlri; pulun tkili v tlbi; pul miqdar il qiymtlr arasndak mnasibtlr; inflyasiya, deflasiya, staqflasiya v devalvasiya; inflyasiya v faiz hdlri arasndak mnasibtlrin nzri ynlrinin thlili; pul, faiz vinflyasiya haqqnda nzri bax-lar; pul siyastinin mqsd v altlri mvzular ilnib v tdqiq olunmudur.

IIblmd , , iqtisadi mvzular ilnib hazrlanmdr. Bu blmd kredit anlay, mahiy-yt v prinsiplri; kreditin funksiyalar; kreditin mqsdlri; ym nvestisiya laqsi v finans xidmtlr iqtisadiyyat; finans altlrinin xarakteristikasna geni yer verilmidir.

blm bank ii mvzusuna hsr edilmidir. Burada finans qurumlar; mant qbul edn fnans qurumlar; Mrkz Banknn v funksiyalar; faliyytlri .

blm pul v kapital bazarlarnn faliyyti haqqndadr. Bu blmd pul v kapital bazarnn funksiyalar; pul bazar il kapital bazararasndaklaqlr diqqt yetirilmi, qiymtli kaz bazarzrinddvlt tnzimlnmsi msllrinin iqlandrlmasna geni yer verilmidir.

blm beynlxalq valyuta kredit mnasibtlrin hsr edil-midir. Bu blmd beynlxalq valyuta sistemi; tdiy balans; val-yuta bazar, beynlxalq finans bazar; finans bazarnn qloballama-s; beynlxalq , mqsd v faliyytlri arad-rlmdr.

"Pul, kredit v banklar" drsliyind yer alan mvzularn ksr-iyyti iqtisadi dbiyyatda ilk df ilnmi v hazrlanmdr. Kitab

6

orijinall il frqlnir, nki kitabn iind olan bzi mvzular ilk df kompleks formada aradrlr.

7

I.BLMPUL

FSL 1. PUL QTSADYYATININ TARX NKAFI

qtisadi hyatda pulun istifadsi ilk banklarn qurulu-

undan sonradr. Bs, o zaman, pul olmayan yerd nec bank qurula bilr v ya kredit mliyyatlar aparlard?nsanlar o vaxtdan bri, gvndiklri yerlrd saxlamaq ehtiy-ac hiss etmilrdir. lk alarda, din qorxusu son drc tsirli idi. Tanrlar aldatmaq v ya frldaqlq etmk, kimsnin a-lndan kemirdi. n byk srvt v gc sahib olan lar bel, qzbindn kinir v din qurumlarn - toxunmazdlar. Bu sbbl d, mallarn oru, dmn vhkmdarlardan qorumaq istynlr d srvtlrini ra-hiblrmant olaraq rahatlqla buraxardlar. Rahiblrin mantin buraxlan yalar tarla, heyvan, knd tsrrfat altlri, qiymtli da v mdn xsusiyytind idi. Rahiblr is bu dyrli yalarn hesablarn tutar v isty uyun sahiblrin qaytarardlar. Dey bilrik ki, ilk banklar tanr evl-ridir v ilk banklar da rahiblr idi. Rahiblr qoyulan mant tanr evlrinin tk varlq deyildi. Tanrlarn sevgi v mhbbtini qazanmaq mqsdil kilslr dindarlar trfindn tklif ediln hdiyylr ox byk miqdarlara atrd. Hrb dn, krallarn mharibdn ld etdiyi qni-mtlrdn d tanr evlrin pay olaraq verilirdi. Bundan baqa, ilri yax gednlr kran borclarn, gnaha girnlr is shvlrinin balanmas istyi il tanr evlrin balar v hdiyylr gtirrlirdirlr. Kredit mliyyatlarna n ox mvzu olan dyrlr ift heyvanlar v ya damazlqlar idi. Bu sbbl, ski dillrd, yavrulama (doum) szcy, eyni za-manda faiz anlamna glirdi. Tanrlara borclananlar, tanr-larn aldatmaa csart etmzdilr. Borclu, szn yeringtirmk n hr cr fdakarla istkl yanard.

8

Lakin, banklq sistemi dnyvildirils insann insana borc-lanmas gclnmi vbununla da dyimi v nticd banklar alacaqlarn salam mstviy oturmaq arzusunda olmulardr.

mumiyytl, bankln douu, tarixin byk iqtisadi in-qilablarndandr. Kredit ilri d, dvltin iqtisadiyyata ilk mdaxil mvzularndan biri olmudur. lk ada, ticart faliyy-tinin olduqca inkiaf etmsin baxmayaraq, mbadillrd yz-dn ox puldan istifad edilmidir. Mbadil prosesind, pulun itirak olmayan sistemd yalnz barter yolu il hyata keirilirdi.

Barter iqtisadiyyatnda n byk gclk, mallar arasnda bir dyiim nisbtinin tsbitidir. , bir kq buda qarlnda n qdr kr ya almaq mmkndr? Yni dyiim nisbti n olacaqdr? Mallar oxaldqca da dyiim nisbtlrinin say artacaqdr. Barter istynlr, mallar arasndak bir dyiim nisbtlrini alda tutmaq mcburiyytind qalrdlar. Mal say az olsa idi, blk d bu mmkn ola bilrdi. Ancaq say artdqca dyiim nisbtlrini bilmk getdikctinlckdir. rnyin, barter mvzu olan mal says 4 is, ortaya 6 frqli dyiim nisbtixacaqdr. Barter mvzu olan mal says artdq-ca, dyiim nisbti say da artacaqdr.

Bunu C=n(n-l)/2, formulu il hesablamaq mmkndr. Bu-rada C dyiim nisbti sayn, n-d dyiim mvzu olan mal sayn gstrmkdir. Mal say 100 is 4950 dyiim nisbti ola-caqdr ki, bu qdr hr ksin he bir zaman alda tutmas v bun ox tin bir problem-dir. Barterin problemlrindn biri d mallarn blnmzliyin-ddir. Msln, 1 dn xalas olan xsin xalan hisslr bl-rk alma, buda v s. bu kimi yalarn alnmasox tindir v ya buda oxluuna sahib olan ail bir xala almaa yetck budaya malik olmaya bilr. Grndy kimi barter br ox - ortaya . Bu sbbl insanlar maln malla dyiimi ye-rin daha praktik bir yol mlar v dyiimi sad duruma g-tirck bir vasiti mal tapmdlar. Bu is pul idi. in irisin pul girinc artq maln malla dyiimi ortadan qalxm v pul bu

9

dyiimin iki mrhld tkilin yol amdr. Buda oxluu olub, bu oxluq il ya almaq istyn ail, budan bir pul miqdar qarlnda vermi v ikinci mrhld is bu pul il kr ya almdr. Bellikl maln malla dyiimin , maln pul il, sonra da pulun istniln malla dyiimi prosesi hll olunmudur. Hrflrl, gstrck olursaq trampada yni barterdMM klind olan dyiimin MP v PM formasna gldiyini grrk.

Pulun mbadil n, asanca danmas, dayanql, kiik paralara bln bilinmsi v asanlqla dana bilir olmas kimi bir sra zlliklrinin olmas vacib rtlrdn biridir.

Orta alardan balayaraq, bzi kiik srraflar, onlara ma-nt ediln qzl v ya gmlr qarlnda bunlarn sahiblrin sndlr (sertifikatlar) verir v onlar da dmlrini bu sndlrl hyata keir bilrdilr. nsanlar llrindki qzl ya da gmser-tifkat onlaxaran srrafa gtrnc qarlnda qzl, ya da gm geri alacaqlarndan min olduqlarna gr, bu sndlri bilavasit pulun z imi kimi grmy v istifad etmd prob-lem grmzdilr. Bellikl, ilk kaz pul ortaya xm oldu.

Burada vurulanmas olan nqt, bank kassalarndak qzl miqdar il bazarda bunun simvolu olaraq dolaan kaz pul miqdarnn bir-birin brabr olmasdr. Kaz pul standartnda, pul vahidi balca mallarn myyn miqdarlardak birlimindn tkil olunan bir mal sbtinin dyri olaraq , yni qzl standartnda pul vahidi olaraq qzl miqdarnn yerini tutmaqda bir mal sbti almdr. Pul miqdar, lkdki mal sbti miqdarnn . gr sbtin miqdarn-dan ox pul xarlarsa, sbtin dyri artr, yni pulun dyri dr, ksi durumda is sbtin dyri dr v pulun dyri is ykslr. Mal sbti v dolays il pulun dyrindki dyimlr, , mumi qiymt indeksi illlr. Bu in-deksin dyimmsi, yni qiymt sabitliyi pul dyrinin d dyimmsi glir. Bunu saxla yolu da,

10

qiymt indeksi yksldiyi zaman pul hcmini daraltmaq, ddy zaman da pul hcmini genilndirmkdir.

11

FSL 2. PULUN FUNKSYALARI

Pul, hr ks trfindn dmlrd qbul ediln mumi bir mbadil vasitsidir. nsanlar arasnda i-blm v ixtisaslama-nn inkiafnda mbadil yalnz pulun mmkndr. blm v ixtisaslamann bir toplumda mbadil mcburiyyti ortaya xmaqdadr. Ancaq, pulun inkiaf bununla da qalmad. blmnn v ticartin inkiaf kredit yolu il bulunmasna sbb oldu. Hal-hazrda Anqlo-Sakson lklrinddmlrin byk bir bank krediti vmantsaslanan ekl yaplmaqdadr.

Pulun iqtisadi hyatdak funksiyalar aadaklardr: Pul bir dyr lsdr. Pul istehsal v mbadil mvzusu

olan eidli mal v xidmtlrin hesablanmasnda mtrk bir l hesab vahididir. Mbadil ediln mal v ya xidmtlrin vahidi qar-lnda dnn pul miqdarna qiymt deyilir. Qiymt mbadil ediln mallarn bir-biri il qarladrlmasn asanladrr vlklrdlln mal v xidmtlr n mtrk bir ldr. Pul, metr, kq v s. bu kimi llr kimi dyimyn bir l vahidi deyildir. Yni dyr ls olan pulun dyri dyiik-liy mruz qala bilr. nki pul vahidi qarlnda satn alnacaq mal v xidmt miqdar sabit deyildir. Pul dyrindki dyiiklik-lr mumi qiymt sviyysind dyiikliklrlllr.

Pul mbadil vasitsidir. Hr ks trfindn dmlrd qbul ediln vmumi bir mbadil vasitsi olan pul mbadil-ni ikiy ayrmaqdadr. Mbadil ediln mal v xidmtlr nc pula evrilir v daha sonra arzu ediln mal v xidmtlrin asanlqla satn alnr.

Pul bir ym vasitsidir. Pul hr ks trfindn dmlrd qbul ediln mumi bir mbadil vasitsi olduuna gr, insanlar ymlarn pul olaraq saxlamaqda grmkddirlr. nki, ym olaraq pul istniln istniln mal v xidmtin satn alnmasn mmkn edir. Bundan baqa, pul myyn bir satnalma gcn sahibdir, pulun mhafizsi bir ox mallara nzrn daha asandr. Ancaq, pulun ym vasitsi olmas, pulun

12

dyr ls vmumi bir mbadil vasitsi olma funksiyasnn salam ilmsin baldr.

Pul glck dmlr iin bir l vahidir. Pulun dyr ls v hesab vahidi olmas glck dmlrd bir l olaraq istifadsin sbb olmaqdadr. Pulun tdiy vasitsi - vasitlrinin ortaya xmasna yol amdr.

Dnya pul funksiyas. lklr arasnda v yaxud mxtlif lklrin xslri arasndak qarlql mnasibtlrd tzahr edir. Bu cr mnasibtlrd puldan satn alnan mallarn dnilmsi, kredit v bir sra digr mliyyatlarn aparlmascn istifad edilir. Hal-hazrda lklraras balca hesablamalar Amerikan Dollar, ngilis Funt sterlinq, Yapon Yenas, sver Frank v Avronun il aparlr.

Pulun modern funksiyalar.Pulun iqtisadi mliyyatlar asanladrc, istehsal tviq edici v investisiyalar- kimi bir funksiyas da vardr(qtisadi faliyytlri sti-mulladran v ya zifldn pul). Pul tklifind bir artmn v bu-nun nticsind faiz sviyylrind bir dyimnin ortaya xmasn frz edk. Bunun nticsind iqtisadiyyatda qiymt artmlar v ya azalmalar meydana gl bilir.

Banklar trfindn bzi ektorlara kredit almas, bzilri-n is kredit verilmsind rdd siyasti, I halda sektorun inkiaf-na yol ar, II halda is sektorun daralmas il nticlnir. Bellik-l, kredit siyasti biznesin mnft hcmin mdaxil etmkddir. Ym sahiblri v sabit glirlilr satn alma gclrinin azaldn asanlqla hiss edrlr, buna qarlq borc olanlar inflyasiyadan yararlanarlar. nki aldqlar borclar irlid dyri dm olan pul ildyckdir.

Banklar bzi irktlrin iflasna maneilik trd bilrlr. Bzi sektorlarda yeni texnologiyann ttbiqind v inkiafnda bilrlr. Banklarirktlrin istehsal siyastin istiqa-mtlndirilmsind tsirlri olduqca gcldr.

13

FSL 3. PULUN TDAVL SRT

Pul hcminin , tmsil etdiyi satnalma gcn baldr. Pulun tdavl srti, pul vahidinin bir il iind ortalama olaraq l dyidirm saydr. Pulun tdavl srti, lkdki pul hcminin satnalma gcn myyn etmk baxmndan, bilavasit pul miqdar qdr nmlidir. Dorudan da bir lkdki pul miqdarnn bir il iindki satnalma gc, pul miqdar (M) il tdavl srtinin (V) hasilin brabrdir. Pulun tdavl srtini n, nominal glir pulun tklifi miqdarna blmk lazmdr.

Pul miqdar sabit ikn, tdavl srtinin artmas iqtisadiy-yatda daha ox satnalma tkil edck, ksin tdavl srti drkn, eyni miqdar pul daha az bir satnalma gc ifad edckdir.Pulun satnalma gcn S il, iqtisadiyyatda pul miqdarn M il, pulun tdavl srtini V il gstrsk: S=MV. Bu da biz gstrir ki, bir iqtisadiyyatda pulun miqdar qdr pulun tdavl srti dnmli bir faktordur.

Hr lkd tarixi inkiafn nticsi olaraq eidli pullar tdavl etmkddir. Bunlar iki tml qrupa ayrmaq olar:

1. Qanuni tdavl mcburiyyti olan pullar. Bu pullar, pul olma zlliyini qanundan alar. lkmizd Mankn banknotlar qanuni tdavl mcburiyyti olan pullardr.

2. Qanuni tdavl mcburiyyti olmayan pullar. Bunlardan pul olmaq xsusiyytlrini adt-nndn, xalqn znn gstrdiyi gvndn almaqdadr. He kims zorla bu cr pullardmlrd mcburn kimsy qbul etdir bilmz.

gr insanlar llrin ken pullar he gzlmdn xrcls idi, tdavl srti ox yksk olur vlknin pul ehtiyacox az bir miqdar il qarlanrd. Amma gerk hyatda bu bel olmaz. nsanlar llrin ken pullar hmn deyil, yava-yava xrclrlr. mumiyytl, pulun ortalama olaraq ld tutulma mddti n qdr uzun (qsa) olursa, pulun tdavl srti d o qdr az (ox) olur. gr pulun tdavl srti V, ld tutulma

14

mddtini d K il gstrsk, aralarnda aadak iliki vardr: K=1/V.

Pulun tdavl srti, iqtisadi vahidlrin llrind yastq alt pul miqdar tutmalar illaqdardr. gr hr ks lin ken pullarhe gzlmdn drhal xrclrs pulun tdavl srti sonsuz drcd byk olrdu. O, is insanlar llrin ken pul-lar drhal xrclmzlr v bunlareidli motivlrlllrind tu-tarlar. Pulun bir mddt yastq alt olaraq ld tutulmas, tdavl srtinin azalmasna sbb olmaqdadr. nsanlar llrind motiv gr pul tutarlar: mliyyat, ehtiyat v spekulyasiyon. Tdavl srtin ya da insanlarn llrind tut-maq istdiklri pul miqdarna tsir gstrn aadaklardr:

1. lkdki pul v kredit qurumlarnn inkiaf sviyysi v xalqn bunlar istifad etm drcsi:

1.1.borc verm v investisiya imkanlar; 1.2.borc verm asanl. 2. Xalqn ym v istehlak meyli. 3. lkdki dm adtlri: 3.1.glirlrin ld edilmsindki sxlq; 3.2. glirlrin ld edilmsi v xrclrin dmsindki

dznlik; 3.3.zaman v miqdar olaraq glir v xrclr arasndak

uy. 4. Pulun l dyidirm asanl. 5. nsanlarn glck haqqndak dyrlndirmlri: 5.1. glckdki glirlr v qiymtlr haqqndak dyrln-

dirmlr. 5.2.glckdki faiz hddi haqqndak dyrlndirmlr. a at

: 1.. n

(1); 2. ( );

15

3. . (2+ )= 3

FSL 4. AZRBAYCANDA NAD PUL TDAVLNN TKL

Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasnn 19-cu

maddsinin I hisssin mvafiq olaraq Azrbaycan Respubli-kasnn pul vahidi manatdr. Bir manat 100 (yz) qpikdn ibartdir. Pul nianlar kaz v metal pul formasnda tdavl buraxla bilr. Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn 19-cu maddsinin III hisssin mvafiq olaraq Azrbaycan Res-publikasnn razisind manatdan baqa pul vahidlrinin dni vasitsi kimi ildilmsi qadaandr. Bankn buraxd pul nianlar, o cmldn yubiley v xatir pul ni-anlar Azrbaycan Respublikasnn btn razisind nominal dyrlri il hr nv dnilrin hyata keirilmsi, hesablara daxil edilmsi v pul krmlri zaman hkmn qbul edilmlidir. Manatla qzl v ya digr qiymtli metallar arasn-da rsmi nisbt myyn edilmir. Tdavl buraxlm pul ni-anlar Bankn borc hdliyidir v onun btn aktivl-ri il tmin edilir.

Azrbaycan Respublikasnn razisind nad pul tdav-lnn tkili n Bank aadaklar hyata keirir:

1.pul nianlarna olan tlbat myynldirir; 2.pul nianlarnn istehsaln tkil edir v ya hazrlanma-

sna sifari verir, onlarn danmasn v saxlanmasn tmin edir;

3. pul nianlarnn ehtiyatlarn yaradr v hmin ehtiyat-lara srncam verir;

4. Bank v kredit tkilatlar trfindn nad pu-lun saxlanmas v inkassasiyas qaydalarn myyn edir;

5. Bankda v kredit tkilatlarnda kassa m-liyyatlarnn aparlmas qaydalarn myynldirir;

6.tdavl yararsz olan pul nianlarnn lamtlrini v

16

onlarn dyidirilmsi qaydalarn myyn edir. Yeni nmunli pul nianlarnn tdavl buraxlmas

haqqnda qrar Milli Bankn dar Heyti qbul edir. Milli Bank tdavl buraxd pullarn nominallarn, lsn, trtibatn, mhafiz elementlrini, habel digr bdii v texniki xsusiyytlrini myyn edir. Milli Bank myyn et-diyi qaydada v qiymtlrl buraxd yubiley v xatir pul nianlarnn satn tkil edir. Milli Bank qiymtlr miq-yasnn dyidirilmsi (denominasiya) illaqdar yeni pul nianlarnn tdavl buraxlmas haqqnda qrar mvafiq icra hakimiyyti orqan il razladrmaqla qbul edir. Deno-minasiya hallar istisna olmaqla, Milli Bank tdavld olan kaz v metal pulun yeni nmunli pul nianlarna dyidirilmsi haqqnda qrar qbul edir. Milli Bank tdavld olan pul nianlarnn dyidirilmsi haqqnda q-rarn, habel yeni pul nianlarnn tsvirini v pullarn dyidirilmsi qaydalar haqqnda mlumat ktlvi informasiya vasitlrind drc etdirir. Yeni pul nianlarnn tdavl buraxlmas illaqdar pullarn dyidirilmsi zaman dyidirilmnin mbllri, yaxud subyektlri zr hr hans mhdudiyyt yol verilmir. Dyidirilmli olan pul nianlar Milli Bankn myyn etdiyi mddtd, lakin bir ildn az olmamaq rti il qanuni dni vasitsi saylr. Hmin mddtdn sonra pul nianlar Milli Bank trfindn mddtsiz olaraq dyidirilir.

2008-ci ild Bank trfindn lk iqtisadiyyat-nn nad pula olan tlbat tam hcmd, tlb olunan struktur-da v vaxtnda dnilmi, nad pul zr mvafiq strateji ehti-yatlar yaradlm v onlarm yerldirilmsi tmin edilmidir.

01 yanvar 2009-cu il dvriyyd olan nad pul ktlsi ilin vvlin nisbtn 52% (1,5 mlrd. manat) artaraq, 4,4 mlrd. manata atmdr.

2008-ci ilin sonuna dvriyyd olan nad pul ktlsi ilin vvlin nisbtn ddl 13,4% (33,4 mln. dd) artaraq, 282,2 mln. ddatmdr. Dvriyyd olan pul nianlarnn

17

mblc 99,5%-ni skinas, 0,5%-ni metal pul nianlar, ddl is 53,3%-ni skinas, 46,7%-ni is metal pul nianlar tkil etmidir.

2008-ci ilin sonuna dvriyyd adambama dn pul nianlartn ilin mvafq dvrn nisbtn mblc 50,5% artaraq 511,6 manat, ddl is 12% artaraq 32,7 dd tkil etmidir.

*. 2006- - -. - () 2005- 7 - , - , - , , , -. 2006- 1- . , 1 5 , 10 20 , 50 100 - . , 12 . 6- , 6- .

* kitabn mllifi

professor Zahid Frrux Mmmdov mqsdil 100- dn ox, 20yaxn tdir.

18

Azrbaycan Respublikasnn Mrkzi Bank haq-

qnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu (17 aprel 2007-ci il, 9 oktyabr 2007-ci il, 6 noyabr 2007-ci il, 26 may 2009-cu il, 19 iyun 2009-cu il v 30 iyun 2009-cu il tarixli qanunlarla qbul edilmi dyiikliklr v lavlrl)

VI fsil. Nad pul tdavlnn tkili Madd 36. Pul vahidi 36.1. Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasnn 19-cu

maddsinin I hisssin mvafiq olaraq, Azrbaycan Respublikasnn pul vahidi manatdr. Bir manat 100 (yz) qpikdn ibartdir. Pul nianlar kaz v metal pul formasnda tdavl buraxla bilr.

36.2. Azrbaycan Respublikas Konstitusiyasnn 19-cu maddsinin III hisssin mvafiq olaraq, Azrbaycan Respublikas-nn razisind manatdan baqa pul vahidlrinin dni vasitsi kimi ildilmsi qadaandr.

36.3. Mrkzi Bankn buraxd pul nianlar, o cmldn yubiley v xatir pul nianlar Azrbaycan Respublikasnn btn razisind nominal dyrlri il hr nv dnilrin hyata keirilmsi, hesablara daxil edilmsi v pul krmlri zaman hkmn qbul edilmlidir.

36.4. Manatla qzl v ya digr qiymtli metallar arasnda rsmi nisbt myyn edilmir. Tdavl buraxlm pul nianlar Mrkzi Bankn borc hdliyidir v onun btn aktivlri il tmin edilir.

36.5. Saxta pul nianlarnn hazrlanmas v sat il mul olan xslr Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyin uyun olaraq msuliyyt dayrlar. 36.6. Pul nianlarnn saxta olmas bard ekspert ryini Mrkzi Bank verir.

36.7. Pul nianlarnn saxtaladrlmaszr cinayt iinin mhkm icraat baa atdqdan sonra saxta pul nianlar Mrkzi Banka thvil verilir.

Madd 37. Pul tdavlnn tkili 37.0. Azrbaycan Respublikasnn razisind nad pul

tdavlnn tkili n Mrkzi Bank aadaklar hyata keirir: 37.0.1. pul nianlarna olan tlbat myynldirir;

19

37.0.2. pul nianlarnn istehsaln tkil edir v ya hazrlanma-sna sifari verir, onlarn danmasn v saxlanmasn tmin edir;

37.0.3. pul nianlarnn ehtiyatlarn yaradr v hmin ehtiyat-lara srncam verir;

37.0.4. Mrkzi Bank v kredit tkilatlar trfindn nad pulun saxlanmas v inkassasiyas qaydalarn myyn edir;

37.0.5. Mrkzi Bankda v kredit tkilatlarnda kassa mliyyatlarnn aparlmas qaydalarn myynldirir;

37.0.6. tdavl yararsz olan pul nianlarnn lamtlrini v onlarn dyidirilmsi qaydalarn myyn edir.

Madd 38. Pul nianlarnn tdavl buraxlmas 38.1. Yeni nmunli pul nianlarnn tdavl buraxlmas

haqqnda qrar Mrkzi Bankn dar Heyti qbul edir. Mrkzi Bank tdavl buraxd pullarn nominallarn, lsn, trtibat-n, mhafiz elementlrini, habel digr bdii v texniki xsusiyytl-rini myyn edir.

38.2. Mrkzi Bankn dar Heyti yubiley v xatir pul nianlarnn tdavl buraxlmas haqqnda qrar qbul ed bilr. Mrkzi Bank myyn etdiyi qaydada v qiymtlrl buraxd yubiley v xatir pul nianlarnn satn tkil edir.

38.3. Mrkzi Bank qiymtlr miqyasnn dyidirilmsi (denominasiya) illaqdar yeni pul nianlarnn tdavl buraxlmas haqqnda qrar mvafiq icra hakimiyyti orqan il razladrmaqla qbul edir.

Madd 39. Pul nianlarnn tdavldn xarlmas 39.1. Denominasiya hallar istisna olmaqla, Mrkzi Bank

tdavld olan kaz v metal pulun yeni nmunli pul nianlarna dyidirilmsi haqqnda qrar qbul edir.

39.2. Mrkzi Bank tdavld olan pul nianlarnn dyidirilmsi haqqnda qrarn, habel yeni pul nianlarnn tsvirini v pullarn dyidirilmsi qaydalar haqqnda mlumat ktlvi informasiya vasitlrind drc etdirir.

39.3. Yeni pul nianlarnn tdavl buraxlmas illaqdar pullarn dyidirilmsi zaman dyidirilmnin mbllri, yaxud subyektlri zr hr hans mhdudiyyt yol verilmir. Dyidirilmli olan pul nianlar Mrkzi Bankn myyn etdiyi mddtd, lakin bir ildn az olmamaqrti ilqanuni dni vasitsi saylr. Hmin

20

mddtdn sonra pul nianlar Mrkzi Bank trfindn mddtsiz olaraq dyidirilir.

39.4. Saxta pul nianlarnn tdavldn xarlmas, mhv edil-msi v bununla laqdar mvafiq tdbirlrin grlmsi qaydalar Mrkzi Bankn dar Heyti trfindn myyn edilir.

39.5. Saxta pul nianlarnn dyri dnilmir v onlar geri qaytarlmr. Bu qayda xarici valyutada olan saxta pul nianlarna da amil edilir.

Madd 40. Pul nianlarnn dyidirilmsi Mrkzi Bank tdavl yararl pul nianlarn mhdudiyytsiz dyidirir. Saxta olmayan, btv bir hissdn ibart sthinin 60 faizindn az olmayan hisssini v ya eyni skinasa mxsus hisslrdn ibart sthinin 100 faizini saxlam pul nianlarnn nominal dyri Mrkzi Bank trfindn mhdudiyytsiz dnilir. Pul niannn hisslrinin eyni skinasa mxsus olmas yalnz Mrkzi Bank trfindn myynl-diril bilr.

Madd 41. Pul nianlarnn mhvi 41.1. Saxta pul nianlar istisna olmaqla, tdavldn xarlm

pul nianlar mvafiq icra hakimiyyti orqan trfindn myyn edilmi qaydalar sasnda mhv edilir.

41.2. Mrkzi Bank tdavldn xarlm kaz v metal pullarn ap formalarnn vtamplarnn mhv olunmasn tmin edir.

21

FSL 5. PUL SSTEMLR

Pulla bal mvzular tnzimlyn qanun, qrar v uyulamalarn pul sistemi deyilmkddir. Dvltlr pulun tdavlnox zamandan bri mdaxil v pulun tdavl il bal bir ox qanunlar xararaq sistemi nzart altna almaa almlar. Para standart pul sisteminin dayand pula saslanr. Standart olaraq qbul ediln pulun srhdsiz dm qvvti vardr. Buna qanuni tdavl deyilir. Pul illaqdar qanunlarn myyn edilmsind digr bir mvzu da pul vahidi il. Qanunlarda pul vahidinin (, manat, dollar, lira, Avro v bu kimi) ne qram qzl v gm metaldan tkil olunduu . Bu gn is dnyann he bir lksind qzl, pul qarl olaraq tsbit edilmi deyildir. Yni, pullarn qzla evril bilm imkan yoxdur. tandart pul, metaldan tkil edilmmidirs, o vaxt pul vahidinin kisini gstrmy ehtiyac yoxdur. Hr bir pul sistemi sasn, sistemin dayand pulun standartna gr adlandrlr. Msln, qzl pul sistemi, gm pul sistemi, kaz pul sistemi kimi.

Qzl pul sistemi (qzl standartlar) bu sistemin n mhm zlliyi milli pulun dyrinin tamamil myyn bir miqdar qzla balanm olmasdr. Msln, bir AB dollarnn qarlnn 088876 qr qzl olmas kimi. Bunun yannda ikinci nmli zllik, hr istynin milli pulu, o pulu xaran banka verrk qzla evir bilmsidir. Bir kimsnin lind 10 dollarlq banknotu olan xs bunu AB Mrkz bankna mracit etdiyind, 10 dollar qarlnda 8.8867 qram qzl ala bilcyini mmkn edr. Qzl standart sisteminin nczlliyi, bu sistemi lklr-d qzl ixracat v idxalatn tamamn srbst olmasdr.

Qzl standart sisteminin ayr uyulama formas vardr: 1. qzl sikk standart (Sikkmdndn hazrlanm

puldur, Qzl klc pul xarlan yer gtrlr v pul formasnda xarlaraq sikkld edilir). Bu sistemd qzl kl darpxand (pul xarlan yer) pul olaraq xarlr v bu pul sl

22

pul olaraq istifad edilir. Pulun dyri ne qram qzldan tkil olunursa, o qdr qzln bazar dyrin brabrdir. ki lk pulun dyiim nisbti is, hr birinin irdiyi qzl miqdarna gr myyn edilir. , A lksinin qzl sikksi 3,5 qr v B lksindki 7 qr olsun (qzllarn eyni ayarda olduunu qbul edk). Bu durumda A-nn kisi B-ninkinin yars dyrinddir. Bu dyr frqliliklrin mznn v ya parit deyilir.

2.Qzl kl sistemiqzln bilavasit tdavl yerin, qzl tmsil edn banknotlarn tdavl prosesidir. Banknotlarn qarlqlarnn n miqdar qzl olduu tsbit edilmidir. Banknotlarn istniln an qzla evirmk imkan var. Ancaq Mrkz ank banknot qarlnda qzl istynlr qzl sikk deyil, qzl kl vermkddir.

3.Qzl valyuta standart.Bu sistemd milli pul dorudan qzla bali deyildir. Ancaq baqa bir lknin qzla bal olan puluna baldr. Yni bu sistemd qzl konvertibilt yerini, baqa bir lknin pulu olan valyuta konvertibilitsin buraxmaqdadr. Bellikl d, milli pul dolayl olaraq qzla ba-lanm olmaqdadr. , 1500 =1$ olaraq tsbit edilmis v 1 dollar=0,88967 qr is, 1 dolayl olaraq 0,88867 qramn min bed biri dyrind qzla baldr glir demkdir. O halda lind olan kims bunu n qzl sikky, n d qzl klyevirckdir. bilck tk ey, nc dollara evirmk, sonra da dollar qzla evirmkdir. Bu gn is dnyann he bir lksind qzl, pul qarl olaraq tsbit edilmi deyildir. Yni, pullarn qzla evril bilm imkan yoxdur.

Kaz pul sistemi. Bu sistemd kaz pulun qzl standartnda olduu kimi qzla evril bilmsi imkan yoxdur. Kaz pulun qzl qarl yoxdur. Kaz pul, pul olma zlliyini, qanundan v dvltin etibarndan almaqdadr. Kaz pul sistemind, kaz pul sl puldur, pulun qzl qarl yoxdur v tdavl mcburidir. Bu sistemd: kaz pulun srhdsiz borc dmzlliyi vardr; kaz pulun emisiyas srbst deyildir v bu sadc Dvlt v ya Mrkzi Banka verilmidir; bu pulun lk daxilind kerliyi var, dnya zr kaz pullarn ox

23

az hisssinin yni, Dollar, Avro, v s. bu kimi pullardan baqa digr pullarn xaricddmimkan yoxdur. Kaz pul sistemind xarici borclar xaric satlan mal v xidmtlrdn ld ediln valyuta ildnir. Bir lknin pulunun xarici dyri o lknin xarici lklrl olan mal v xidmt dyiiminin lehin vlehin olmasna baldr.

Kaz pul sisitemind valyuta kursu. ki ayrlknin kaz pullar arasndak parit myyn etmk n, bunlarn satnalma gclrinin diqqt alnmas il ilk formas olaraq grnmkddir. I Dnya mharibsindn sonra eidli pullar arasnda yeni pari qurulmas dnlkn, sveli iqtisad Qustav Cussel gr, hr lknin satnalma gcndki dyiikliklri hesablamaq v yeni paritetlr buna gr tsbit edil-mlidir. Bu gr gr, msln, mharibdn nc bir frank bir marka brabr idi is v o zamandan bri qiymtlrin mumi sviyysi Fransada iki df, Almaniyada is drd misli artm is, yeni parit 1 frank=2mark olaraq edilckdir.

24

FSL 6. PULA TLB V TKLF Pul tlbi. Pul tlbi milli iqtisadiyyatda myyn bir anda

btn frd v qurumlarn yanlarnda, kassalarnda v bank he-sablarnda hmn xrcly bilcklri pul ktlsidir. Pul hr ks trfindn qbul ediln bir alti olduu n, istniln mal v xidmti satnalmaq hmn mmkn olacaqdr. Mhz bu sbbl iqtisadi vahidlr ld pul tutmaq mcburiyytind qalr. nsanlarn pul tlbi il glir tlbi bir-birindn frqli eylrdir. Bir iinin myyn bir sviyyd yaamn davam etdir bilmk mqsdi il sahib olmaq istdiyi aylq miqdar, onun glir t-lbidir. Ancaq ii ldetdiyi bu pulun bir hisssini likvid olaraq yannda saxlamaq istyckdir. Mhz bu iinin pul tlbidir.

Frd v qurumlar hans motivlrsaslanaraq glirlrinin bir hisssini llrind pul olaraq tutmaq istmkddirlr? Keyne-s gr frd v qurumlar motiv sasnda pul tutarlar, yni:

1. grm motivi; 2. Glcyi dnm motivi; 3. Spekulasiya motivi. Spekulasiya motivi illd pul tutmann mqsdi qazanc

saxlamaqdr. nkiaf etmilklrd spekulasiya daha ox istiqraz bazarlarnda aparlr. stiqraz v aksiya qiymtlrindki dyim-lrdn qazanc saxlamaq mqsdi il pul tlbi (spekulasiya motivi il likvidlik seimi) faizin bir funksiyasdr.

Yni L2=f(r). Burada L2 -spekulasyon motivi il pul tlbini (likvidlik

tlbi), r bazar faiz drcsini gstrir. Klassik miqdar pula tlb nzriyysi.Miqdar nzriyysini

mdafi edn klassik iqtisadlara gr, pul yalnz ilm v ehtiyat motivi il tlb edilir v pul tlbi il milli glir arasnda sabit bir vardr. Klassiklr gr, pul tlbi glirin bir funksiyasdr. Yni, L=f(y). Burada L1-ilm v ehtiyat motivi il pul tlbini, y-gliri gstrir. Pul tlbi il glir arasnda sabit bir olduuna gr, L1=ky. Burada L1-ilm v ehtiyat motivi il pul tlbini, k-glir nisbtll altnda tutulan pul

25

miqdarn, y-gliri gstrmkddir. Miqdar nzriyysind yastq alt pul tlbin yer verilmdiyin gr, pul tklifi ilm v ehtiyat motivi il pul tlbin brabrdir. Yni, Ms=L1, Ms=ky. Burada Ms-pul tklifinin k milli glir nisbtll altnda tutulan pulu, y- milli gliri gstrmkddir.

stiqraz qiymtlrindki dyimlrdn qazanc saxlamaq mqsdi ill altnda tutulmaq istnn pul miqdar (spekulasyon motivi il pul tlbi) faizin bir funksiyasdr. L2=f(r). L2- spekulas- motivi il pul tlbini (yastq alt pul mvcud), F-ba-zar faiz nisbtini gstrmkddir. Buna gr, mcmu pul tlbi ilm v ehtiyat motivi (fal pul mvcuddur) il spekulas motivi il (yastq alt pul mvcuddur) toplamndan tkil edilir. Yni, L=L+L2=ky+f(r). L - mcmu pul tlbini, L-ilm v ehtiyat mo-tivi il pul tlbini, L2 -spekulasyon motivi il pul tlbini gstrir.

Keynsin pul tlb nzriyysi. Keyns gr, pul yalnz i-lm v ehtiyat motivi il tlb edilmz, eyni zamanda spekulas-yon motivi il d pul tlb edil bilir. Pula tlb glir v faizin bir funksiyasdr. Yni, L=ky+f(r). Glir sviyysi dyimdiyi qbul edilirs, frdlrin pul tlbi, (likvidlik trcihi) faiz nisbti ddk-c artar, yksldikc azalar. Keyns frd v qurumlarn ld pul tutmaq istyini (yni pul tlbi) il bazar faiz nisbti arasnda ya-xn bir iliki olduuna deyir. Faiz nisbti yksldiyi zaman frd-lrin llrind tutduqlar puldan dolay qatlandqlar faiz itkisi daha ox olacan (lind pul tutan bir kimsnin, bu pulu banka yatraraq faiz ld etm imkann qardn xatrlaynz), ld daha az pul tutma tendensiyas balayacaq v pul tlbi d-m gstrck, texnik ifad il likvidlik i azalacaqdr. ksi-n bazarda faiz drcsinin dmsi, llrind pul tutan frdlrin bu sbbl urayacaqlar faiz itkisini azaldacandan, ld pul tutma meyli, digr bir szl likvidlik trcihi artm gstrckdir.

Milton Friedmann pula tlb nzriyysi. Miltona gr, pul bir satnalma gcn sahib olmasna gr, pulu lindanlar n d bir vaydas vardr. Yni pulun satnalma gc sbbi il frdlr srvtlrinin bir blmn pul olaraq tutmaa meyl edr. Bel is, pul tlbini frdlrin srvtlri iindl

26

alaraq inclmk lazmdr. Srvt istehlak edil bilir mal, xidmt v glir qaynaqlarnn btnznd birldirir. M.Fredmana gr pul, istiqraz, aksiya, mal varl kimi aktivlrl yana, frdlrin bilik v bacarqlar bri srmayrivsind srvt iind yer alr. nki, bri srmayy sahib olanlar bir glir qaynald etmk imkanna malikdir. Fredmana gr, pul tlbi aadak formulda gstriln dyiknlrin bir funksiyas-dr: L=f(yp,W,P, Rb, Re, 1/P dP/dt, Y). L-nominal pul tlbi, y-nominal davaml gliri, W-bri srmaynin bri olmayan sr-mayy nisbtini, p-qiymt sviyysi, Rb-istiqrazlardan saxlan-lan glir, Re-aksiyadan ld ediln glir, 1/pdr/dt gzlniln infl-yasiya drclri, Y-frdlrin zvq v trcihlrini gstrmkddir.

Pul tklifi.Bir iqtisadi sistemd myyn bir anda tdavld btn nv pulun mcmu miqdarna pul tklifi deyilir. O halda, pul tklifi iqtisadiyyatn myyn bir zamanda sahib olduu mcmu pul miqdarn, texnik szl desk pul ehtiyatlarn ifad edn bir . Bu ehtiyat, tdavld bulu-nan hr cr pul miqdarnhat etmkddir. Frd, firma v dvlt kimi yni iqtisadi vahidlrin llrind, kassalarnda, evlrind bu pul miqdarna pul tklif demkdyik. qtisadiyyatda pul miqdar sabit bir gstrici deyildir. q-tisadiyyatn ehtiyaclarna gr, pul ehtiyatlarnn miqdar davaml dyiim halndadr. Pul tklifinin hesablanmasnda, hansd altlrinin hesablamalara daxil olaca sualna aadak kimi cavab ver bilrik: Pul tklifi =kaz pullar (banknotlar)+bank pulu. Kaz pullar rkz ank trfindn xarlr v MB-nin bazara pul mliyyatna emis deyilir. Bank pulu is, banklar trfindn yaradlan puldur. Bank kreditlri. zrinek kiln mant hesablar banklar trfindn yaradlan pullar tkil etmkddir. Pul ktlsinin n balca gstrici aqreqat M2-dir.

Azrbaycanda pul ktlsinin aqreqatlar aadak kimidir: M0=dvriyyd olan nd pul. M=M0+tlb olunanadk depozitlr. M2=M+mddtli depozitlr.

27

M3=M2+SDV depozitlr. FSL 7. PUL MQDARI L QYMTLR ARASINDAKI NZR MNASBTLR

Pulun dyri (buna pulun satn alma gc d dey bilrik)

pul vahidinin satn alaca mal v xidmtlr toplam illlmkddir. Msln, myyn bir pul miqdar il (tutaq ki 50 manat il) bir sbti A,B,C,D,E, v F mallarn alaraq doldursaq v myyn bir mddt sonra bu sbti yen eyni mallarla doldurmaq n mal qiymtlrind meydana gln artmlar sbbi il, 100 manat dmmiz lazm olacaqsa, bunun ortaya qoyduu , bu iki arasnda pulun 100% nisbtind bir dyr itkisin (satnalma gc itkisin) yol amasdr. O halda mumi qiymtlr sviyysi il pulun dyri arasn trs nl bir iliki vardr. mumiyytl, bir iqtisadiy-yatda, ceteris paribus, yni pul miqdar artd tqdird qiymtlr sviyysi ykslck v dolays il pulun dyri dckdir. ksin bir iqtisadiyyatda pul miqdar azalrsa qiymtlr sviyysi d dck v pulun dyri ykslckdir. Pulun daxili dyri yannda, xarici dyri d vardr. Bir milli pulun xarici dyrini, o milli pul il satn alna biln pul miqdarlar myyn edr.

qtisad dbiyyatnda pulun dyrini aqlamaya calan bir ne nzriyylr .

, - . . , . , , . . . . . ,

28

. - .

Miqdar nzriyysi v Fier brabrliyi. Fier gr pul miqdarndak artma, mumi qiymt sviyysinin eyni nisbtd ykslmsin, pul miqdarndak azalma, mumi qiymt sviyysinin eyni nisbtd dmsin yol aar.

Miqar nzriyysi v Cambridge brabrliyi. Bu nzriyyd toplumun pul tlbini sas almdr. O is Fierin aqlamas daha ox pul tklif ynnd yaplan bir aqlama idi v pul tlbin tsir edn amillr lazmi sviyyd diqqt alnmamd. Kambridge brabrliyi aadak formulla ifad edilir:M=kTP. Formulda M-pul tklifini v ya miqdarn, T-frdlrin nzrd tutduqlar ilm hcmini, k-bu ilri hyata keirmk n frdlrin bulunmaq istdiklri pul miqdar il ilm arasndak nisbti, P-d ilm mvzusu olan mallarn qiymtlrini gstrmkddir.

Pul dyrini aqlayan Keyns nzriyysi. Keynsin nzriyysi pul miqdar il qiymtlr arasndak mnasibti, glir v xrclm sviyysind ortaya xan dyiikliklrdn hrkt edrk aqlamaya almaqdadr. Keyns gr, pul miqdarnn artrlmas (azaldlmas) hr eydn vvl frdrin nominal, yni glirlrin artmasna (azalmasna) yol aacaqdr. Pul miqdarnda meydana gln artmn yaratd istehlak tlbi yannda digr bir tsiri d faiz hdlrind ortaya xan dm olacaqdr. Pul miqdari il qiymtlr arasndak mnasibti aqlayan Keynes grgr iqtisadiyyat tam m-ulluqda is onun miqdar nzriyysindn he bir frqi yoxdur. Ancaq gr iqtisadiyyat skik mulluqda is artan pul miqdarnn mal v xidmt istehsalnda artmlara yol aacaq v bu sbbl d iqtisadiyyatda bir qiymt artm olmayacaklindki gr miqdar nzriyysi trfdarla-rnn inanclarna zidd v yeni bir aqlama idi. The General Theory of Employment, Interest and Money -

29

c, , . , , , c .

M . , , c. , , - . -c .

- . - c , g . , -, , - , . c c , c:

-, -, , . -

30

, c.

, , , , , , .

c c . , , , .

Puldyrindkl dyimlrin llmsi. Pulun dyrini tsbit etmdn gstricisi qiymt indekslridir. Qiymt indekslri biz, pulun dyrind grln tsbit etmy imkan verir. Qiymtlr, pul dyrind ortaya xan artm v bir gstricisidir. Ancaq bir ne mal v xid-mti deyil d, hmn btn mal v xidmtlrin qiymtlri yks-lirs, bu durum pulun dyr itkisini, ksin btn mal v xidmt-lrin qiymtlrind bir dm varsa, bu da pulun dyr qazand-n gstrckdir. Pulun dyrindki dyiikliklri qiymtlrdki dyiikliklr grtsbit etmk grkmkddir.Ancaq bir iqtisa-diyyatda yz minlrl mal v xidmt alnb satlmaqdadr v hr birinin ayr qiymti vardr. Bunlarn hr birindki qiymt dyiik-liklrini ayr-ayr inclmk imkansz olacaq qdr gcdr. Bu-nun n btn mal v xidmtlrin qiymtlri yerin, myyn mallarn qiymtlri l alnr v mallarn gr bunlara frqli arlqlar verilir. Bellikl, qiymt indekslri dediyimiz gs-tricilr ld edilir. ndeksin balanc ili olan ildld ediln qiymtlr ortalamasna 100 rqmi verilir. Bunu izlyn illrdld ediln qiymtlr ortalamas da 100- gr n miqdar

31

artm v ya azal gstrmis, ona gr 105 v ya 98 yazlr.

ndeks saylar inclndiyind grlckdir ki, A lksinin pul indeksin balanc ili olan 1970 il 2001 arasnda 150 df qdr bir dyr itkisi ilzlmidir. Bir 1983 il 1984 illri arasnda pulun n qdr dyr itirdiyini tapmamz n aadak hesablaman etmk lazmdr: 492-397=95; 95100/397 =23,9 o halda, 1983-c il 1984-c illr arasnda yni bir ild A lksinin pulu 23,9% nisbtind dyr itirmidir.

Cdvl 1. Topdan ya qiymtlri indeksi

(1970=100) A lksi

llr ndeks llr ndeks llr ndeks 1970 100 1978 169 1986 1230 1971 101 1979 199 1986 2550 1972 103 1980 240 1988 3488 1973 105 1981 312 1989 4369 1974 123 1982 343 1990 5708 1975 127 1983 397 1991 8678 1976 137 1984 432 1992 12144 1977 146 1985 750 1993 15388

32

FSL 8. NFLYASYA, DEFLYASYA, STAQFLASYA V DEVALVASYA

qtisadi dbiyyatda inflyasiyanm sbblri haqqda

eidli nzri srlr mvcuddur. Bu blmdn ox tannan vzrind durulan nzri dnclrin thlilini vercyik.

rvinq Fier. Mbadil brabrliyi, amerikal iqtisadrvinq Fier trfindn ortaya atlmdr. n sadkli il MV=PT olaraq ifad edilmkddir (M-iqtisadiyyatdak pul miqdarn, P-qiymtlrin mumi sviyysini, V-tdavld bulunan pulun tda-vl srti, T-ticart mliyyatlarna mvzu olan toplam mal v xidmt miqdarn gstrmkddir).Fier The parchasing power of money adl mhur srind pul miqdarndak bir artmn normal tsirinin, tamamn eyni nisbtd olmaq zr qiymtlrin mumi sviyysind yksli formasnda ortaya xacan qeyd etmidir. Qsaca, pul miqdarndak artma, mumi qiymt sviy-ysinin eyni nisbtd ykslmsin, pul miqdarndak azalma, qiymtin mumi sviyysinin eyni nisbtd dmsin sbb olur.

Keyns mktbinin inflyasiya haqqnda nzri dnclrinin thlili. General Theory of Employment, nterest and Money adlsrind miqdar nzriyysin qar bir tutum alan Keyns iqtisadiyyat ksik mulluq sviyysind md-dtc pul miqdarnda artm mulluq v istehsal sviyysinin yksldcyini, tam mulluq sviyysinatdqdan sonra is, qiymtlrin pul miqdar il eyni nisbtd dyimsini ifad etmi-dir. Keyns iqtisadiyyatda isizlik mvcud olduu mddtc pul miqdarndak artmn, qiymtlr zrind hr hans bir tsirinin olmayacan v mulluun ykslcyini, buna qarlq iqtisa-diyyat tam mulluqa atar atmaz, mk haqq v qiymtlrin effektiv tlblrin artm il ykslcyini ifad etmkddir. qti-sadiyyatda istifad edilmyn gc, almaya hazr i gc- mddtc, tlb hcmindki genilm tklifi artr-maqdadr. Keyns bu ehtimal nzr alaraq bomyin tamam-nn istehsalda istifadedildiyi nqty qdr, pul tklifindki

33

artmlarn qiymtlrdn ox, mulluq v istehsal artracan qbul etmkddir. Tam mullua atdqdan sonra pul miq-darndak artmn davam etmsinin sadc qiymtlri artracan sylyn Keyns tam mulluu, inflyasiyann bir balanc nqtsi olaraq qbul etmkd v bellikl inflyasiyann bir tam mulluq grmkddir.

Keyns gr mulluq v istehsalda artm olmadan, sadc qiymtlrin ykslm durumu inflyasiyann n aq bir gstricisidir.

Milton Fridmn. Modern miqdar mktb nzriyysinin aparczv M.Fridmen hm qiymt sviyysinin v hm d iqti-sadi faliyyt sviyysinin, glir axmndan ox pul miqdarnn myyn etdiyini irli srmdr. Fridmen pul miqdarndak artmlarn mhdudladrmaya ynlik tdbirlri olmayan he bir lknin inflyasiyan durdurmaqda uur ld ed bilmycyin, ancaq pul miqdarndak artmlarn dk sviyyd tutan lk-lrd qiymt artmlarn nzart altnda olmadan tutanlarn myyn drcd problemi hll edcyini aqlamdr. mu-miyytl, pulun dyrinin sabitliyini saxlamada n gcl tsir vasitsinin pul artmna nzartin olduunu qeyd etmidir.

nflyasiyann mahiyyti, tzahr forma v nvlri. nflya-siya mt v xidmtlr tlbin mumi tklifdn artql mhi-tind qiymtlrin artmas v bunun da mqabilind pul vahidinin dyrsizlmsi prosesidir. nflyasiya dinamik bir prosesdir. Bel ki, iqtisadi sahd ba vern dyiikliklr mtmadi olaraq bdcnin tarazln pozur. Bel bir da lav pul emissiyas bdc xrclri hesabna maliyyldiriln tdbirlr n n asan vsait mnbyi olur. Bu proses z nvbsind dvriyyd olan pulun miqdarn artrr, qiymtlrin mumi sviyysini yksldir, yni, inflyasiya proseslrini daha da gclndirir v nticd bdcnin tarazl yenidn pozulur. qtisadlar inflyasiyann bir ox eidlrindn bhs edirlr. Bunlardan n ox sz edilni xrc inflyasiyas, tlb inflyasiyas, mk haqqna inflyasiya v xarici almdn yansyan inflyasiya eidlridir. nflyasiyann meydana glm sbb v tzahr formalar aadaklardr: St-

34

ruktur inflyasiya, tlb v tklif arasndak uyunsuzluqdan inflyasiya v pul tkliflrindki ifrat artmn trtdiyi inflyasiya.Struktur inflyasiyann tzahr formalar aadaklarla zn gstrir: halinin gndlik istehlak mallarna tlbat s-rtl artaraq genilnmkddir. Lakin bu fziki tlbat qarlaya-caq knd tsrrfat v snaye mallar kifayt edn istehsal olun-mursa lkd qiymtlrin strukturu pozulmaa balayacaq v inflyasiya ba verckdir. Bdc ksirlri v borclarnn artmas, bu borclardmk n Mrkzi Bankdan istifad olunmas v xrclrin istehsala ynldilmmsi qsa mddtd pula olan tlbi d artracaqdr. Bazar iqtisadiyyatraitind qiymt sahsind mhm struktur problemlrdn biri d inhisar mssislrin varldr. qtisadiyyatda o mssislr inhisar hesab olunur ki, hr hansrazid myyn mhsulun tk istehsals olur v bu razid hmin mhsulu vz ed biln digr mhsullar istehsal olunmur. Bununla da istehsal alclara mallar istdiyi qiymt sata bilr.

nflyasiyann sasn tkil edn digr bir sbb d iqtisadi resurslarn daltli bir kild paylanmamas v ya onlardan iqti-sadiyyatda lazmi sviyyd istifad edilmmsidir. Xarici ticart ksirlrini tkil edn idxalatla ixracat arasndak byk frq ixracatn hcmini azaltmaqda, istehsal n lazmi texnologi-yann v mallarn alnmasn asanladrr. Nticdlknin daxili istehsal daha da ziflyir v struktur problemi daha da kskin-ldirir. nflyasin trdn n vacib struktur sbblrindn biri d bdc ksirlridir. Mcmu tlbdki dyiiiklr, al xrclrind, srmaylrd, hkumt xrclrind, ixracatdak artmlar v ya vergilrdki azallar mcmu tlbin artmasna sbb olan amillrdir.

Tlb inflyasiyasis iqtisadiyyatdak nominal glirin (pulla ifadsi) o iqtisadiyyatdak real glirdn (istehsal ediln mal v xidmtdn) daha ox olmas halnda grln inflyasiya formas-dr. Tlb inflyasiyasiqtisadiyyatda mcmu tklifn sabit qal-masraitind mcmi tlbin artmasndan v ya istehsaln artm srtinin tlbin artm srtindn aa olmasndan ortaya xr.

35

nki qiymt artm istehsal tviq edir. stehsaln tviqi mk haqqnn sviyysini yksldir. mk haqlarnn ykslmsi alclq qabiliyytini artrr. Bellikl, mal v xidmt birjasnda, hm d istehsal mallar birjasnda mcmu tlb artm inflyasiya-ya sbb olur. Hmkarlar tkilatnn ox gcl olduu iqtisadiy-yatlarda, hmkarlar birliyinin tzyiqi il istehsalda gerk bir produktivit artm olmadan yaplacaq mk haqq artmlar da, lkd nominal gliri yksldcyindn inflyasiyaya yol aa bilckdir. Bu cr inflyasiyalara da mk haqqndan qaynaqlanan inflyasiya demkdyik. nflyasiyaya yol aan sbblrdn biri d xaricdn idxal ediln mallarn qiymtlrindki .

nflyasiyaya yol aan sbblrdn biri d istehsal xrclrinin .Xrclr inflyasiyas, maln maya dyrind, yni maddlrin birind v ya bir nesinin qiymtlrind (, xammal qiymtlrind) meydana gln artmlar sbbi il ortaya xmaqdadr. Maya dyrind meydana gln artmlar mhsul qiymtini artrr, bu da qiymtlrin ykslmsin sbb olur. M-lum olduu kimi, istehsal prosesi - mk, kapital, tbit resurslar v tbbskardan tkil edilir. Nticd msrflr inflyasiyas bu istehsal amillrin hamsnn v ya bir nesinin qiymtlrindki artmlarn mallarn qiymtlrindks etdirilmsi sbbindn yara-nr. Tdavl dairsindmt v xidmtlrl tmin edilmyn ar-tq pulun olmas, onun alclq qabiliyytinin aa dmsin g-tirib xarr. nflyasiyann sas mnbyi Mrkzi Bank tr-findn tdavl buraxlan lav pul ktlsidir.

Eyni zamanda, uzun mddtd pul tklifindki artmlar hm inflyasiyan, hm d faiz drclrini artrr. nflyasiya sviy-ysini aa salmaq n pul tklifinin artm nisbti azaltmaq mqsduyundur. nflyasiya, tklif skikliyindn deyil, pul bol-luundan ortaya xmaqdadr.

Hazrda inflyasiyann cilovlanmas ona qar mbariznin konkret yollarnn v mvafiq altlrin seilmsi sahsind top-lanm kifayt qdr dnya tcrbsi, antiinflyasiya siyastinin i-lnib hazrlanm nzri saslar mvcuddur. Keynsi tlim

36

iqtisadi siyastd tsirli alt kimi iki vasitni tvsiy edir: isizlik v durunluq halnda dvlt msrflrini artrmaq, inflyasiya s-rtlndikd is bu xrclri azaltmaq.

Monetaristlr gr, inflyasiyann sbbi pul ktlsindki artm olduundan, yeganarsi d onun artm nisbtini azalt-maqdr. Lakin, onlara gr inflyasiya onun qarsnn alnmas yollarnn bilinmmsindn deyl, bu tdbirlri hyata keirck siyasi iradnin olmamasndan irli glir.

Antiinflyasiya tnzimlnmsinin vziflrindn biri d bd-c ksirinin azaldlmas v lv edilmsidir. zlldiriln mssi-slrin shmlrinin satlmas inflyasiya tlbinin myyn hisssi-ni azaldr. ri miqyaslzlldirm hyata keirilmi btn lk-lrd bel nticld edilmidir.

nflyasiya leyhin bir vasit kimi milli valyutann mznnsini artrmaqdan istifad edilir. nflyasiyann qarsnn alnmasnda vacib amillrdn biri dcz kredit siyastinin ara-dan qaldrlmasdr.

nflyasiyann iqisadiyyata tsiri. nflyasiyann sabit glirlilr dediyimiz qruplara, yni ii v mmurlarn glir blgsn mnfi tsiri bhsizdir. Bu qrupun gliri, qiymtlrin artmna ayaq uyduran qruplarn glirlrinin ksin azalar v satn alma gc dr. Bu is sosial daltsizliy yol aar. nflyasiya xslrin y-m istklrini yox edir. Pul gndn-gn dyrini itirdiyin gr kims pulunu saxlaya bilmz. Hmn pullarn mala yatrmaq is-tr. Bu is tlbin imsindn tkrar qiymtlrin ykslmsin yol aar. nflyasiya olan lkd yaplacaq investisiyalarn pro-duktiv sahlr qoyulmas yerin, n ox qsa mddtd mnf-t gtirn sahlr istiqamtlndirilmsin yol aar v bellikl iq-tisadiyyatda qaynaq blgsnn pozulmasna sbb olur. nflya-siya lknin xarici ticartini d pozar. Valyuta kurslarnn sabit olduu bir durumda daxili qiymtlrin ox ykslmsi nticsin-d idxal edilck mallar daha da azalr. Bu is, valyutaya ehtiyac olan lklr n ciddi problemlr . Bu problemlri hll etmk n d devalvasiy edilir, yni, inflyasiya dnmlrind faiz drclri ykslir v real maalar azalr.

37

nflyasiyaya qar ma. Bildiyimiz kimi inflyasiya-cari qiymt sviyysind mcmu tlbin mcmu tklifdn yuxar hd-datmasdr. Burada aktiv olan amil tlbdir, yni inflyasiyann sbbi tklifin tlbin altna ddyn deyil, tlbin tklifin stnxdn balamdr. Bundan tr inflyasiyann qars-nn alnmasnn tk yolu tlbi daraltmaqdr. inflyasi-yaya qar m tklifin artrlmas yetrli tdbir deyildir. nki tklif, eyni vaxtda zn brabr lav bir tlb yaratma-dan artrmaq lazmsz olurdu. Bel olunca, tklifin artrlmas, mcmu tlbi d artracandan, inflyasiyaya sbb olan tlb oxluuna davam edck demkdir. Bu duruma gr, gr tklif artm, eyni zamanda zn brabr bir tlb artmna sbb ol-mursa, inflyasiyann qarsn almada bir alt ola bilr. Bel bir tklif artm idxalatla tmin etmk mmkndr. Ylm val-yuta rezervlrinin istifadsi, ya da borclanaraq yaplan idxalat, inflyasiyann qars almada ola bilir. Fqt inflyasiya-nn qarsn almaq n mcmu tlbin daralmas mslsi ox tin bir idir. Yni, investisiyalar daraltmaq, iqtisadi artm ya-valatmaq lazm olacaqdr. Bu isz nvbsind investisiya sekto-runda isizliy yol vermi olaraq, eitli qrup v tbqlr arasn-dak glir kimsini durdurmaq grkckdir. Bu is ciddi sosial grginliy yol aar. Bzi iqtisadlara gr, maa v qiy-mtlrin snk olduu bir iqtisadiyyatda mk haqq v qiymt-lrdki ykslm mcmu gerk tlbin azalmasna sbb olur. Bu is, inflyasiyann azalmas yolunda bir tsir meydana gtirir. Bel ki:mumi qiymt sviyysinin ykslmsi, mliyyat motivi il pul tlbini artrr. Bu is, gr pul tklifi sabit qalrsa, faiz nis-btlrinin ykslmsin sbb olmaq surti il investisiya tlbi-nin azalmasna v glir sviyysinin dmsin yol aar. stehlak xrclmlri azalr, hm investisiya, hm d istehlak xrc-lmlrinin azalmas gerk tlbi azaldr.

nflasiyann idxalat artrc, ixracat azaldc ynd tsir etmsi, lk iqtisadiyyatnn xarici ticart ksiri vermsin yol aar. Bu is, xarici ticartin iqtisadiyyatdak gr,

38

mcmu gerk tlbi, dolays il inflyasiya tzyiqini azaldc ynd tsir ed bilr.

Deflasiya. Deflasiya, bir iqtisadiyyatda qiymtlrin mumi sviyysinin azald v ya mal v xidmt istehsalnn azalmasna yol aan . Grndy kimi inflyasiya d qiymtlrin sviyysi ykslir v pul dyrini itirir, ksin deflasiya dnmind is qiymtlr aa enr v bununla bal olaraq pul dyr qazanar. Bu is, xalqn pula olan tlbinin art-masna, ksin mala olan tlbin azalmasna yol aar. Bellikl, istehsallar mhsullarn satmaqda tinlik krlr. Ehtiyatlar artar. Nticd, investisiya azalr v htta durur. stehsal faktor-larndan bzi blmlri istifadsiz hala v isizlik artar, isizlik is glirin azalmasna v nticd iqtisadiyyatda daralma (depres) davam edr. Buradan da anlalaca kimi deflas- yol aan n nmli faktorlardan biri d iqtisadiyyatdak tlb yetrsizliyidir.

Bununla brabr, deflasn ciddi thlksi isizliy s-bb olmasdr. str inflyasiya, istrs d deflas iqtisadiyyat n ar xstlikdir.

Staqflasya. Avropada ortaya xan 1969-1976-c illr bhra-n dnmind inflyasiyann tsiri il qiymtlr sviyysinin yk-sldiyi grlm, bunun yannda inflyasiyann bir nticsi olaraq iqtisadiyyatda bir canlln ortaya xmad, ksin bu durunluq halnn hkm srdylklrd is i hcminin azal-d v isizliyin artd gzlnilmidi. Bir lkd mal v xidmtl-rin qiymtlri ykslir ikn, digr yandan da i hcminin daral-mas indiy qdr kerli olan nzri bilgilr gr bir-birin zidd iki hadis oldu.

Devalvasiya. Bir lknin Milli pulun dyrinin tk trfli bir qrarla lk pullarna gr drmsin devalasyon deyil-mkddir. Msln, 1 Avro= 1 manat ikn yaplan bir devalas-yonla 1 Avro = 1,10 manat olaraq tsbit edilirs, bu da manat Avro qarsnda 10% nisbtind dyr itkisin yol amdr. Devalasyonla yaplmasn grkdirn rtlrin n nmlisi da-vaml v xroniklmi xarici ticart aqlardr. Bir iqtisadiyyat

39

gr xaric satdndan daha ox mal xaricdn alrsa, bu lknin xarici ticarti aq verir demkdir. Xarici ticart ksir olan lklrin hkumtlri devalvasyonla ixracat artrma, idxalat is azalma mqsdi dayr. Devalasyonla sonra devalasyonu yapan lknin mallar xarici lklr n czlar, ksin xarici lknin mallar is bu lkd bahalar. Lakin devalasyon sonra iqtisadi uuru ld etmk n daxili qiymtlrin artmn dmaq rtdir.

40

FSL 9. PUL NZRYYS V PUL SIYASTNN PRNSPLR

Gnmzd pul mnasibtlrin, Keynsin myyn etdiyi

rivd baxlr. bhsiz ki, Keynsdn gnmz, pul nzriyysi ox dyimi v ox inkiaf etmidir. Bununla birlikd Keynsin tml nzriyysi mhafiz edilmkddir. Keyns, pul sistemini tml brabrlikl izah etmidir:

1.qtisadi vahidlrin (zl sektorun) tutmaq istdiklri v tlb etdiklri pul miqdarn tanmlayan brabrlik (Pulun tlb brabrli-yi);

2.Mrkz Banknn myyn etdiyi pul tklifini tanmlayanbrabrlik (pulun tklif brabrliyi;)

3.Pul bazarlarnda tarazl ifad edn brabrlik. Tarazlq halnda, Mrkz Bankn tklif etdiyi pul miqdar, zl sektorun tut-ma arzu v tlb etdiyi pul miqdarna (effektiv pul tlbi) brabr olmaqdadr.

Pul nzriyysi pul miqdarndak v faiz nisbtlrindki dyi-mlrin nominal milli glirlrindki tsirini aradrr. Pul nzriyysi mtlq qiymtlrdki dyimlri v bunlarn iqtisadi nticlrini inclyn elm sahsidir. Pul nzriysi, mtlq qiymtlri tdqiq edrkn, qiymt nzriysi nisbi qiymtlrin tkili v mbadilsini aradrr.

Msln, qiymt nzriyysi, bir litr benzin il bir kilo krin mbadil nisbtinin nec meydana gldiyini v bu nisbtdki mbadilnin hans sbblrgr olacan ttqiq edr.

Pul nzriyysinin n maraql v ox mzakir mvzusu, iqtisadiyatdak mtlq qiymtlri myyn etmd n nmli gst-rici olan pul miqdarnn, mtlq qiymtlr yannda nisbi qiymtlri d dyidirib-dyidirmdiyidir. Pul nzriysinin iki nmli aradr-ma mvzusu vardr:mtlq qiymtlr il pul vahidinin dyrini ara-dran pul dyr nzriyysi, digri is mtlq qiymtlrdki dyim-lrin nisbi qiymtl n kild tsir edcyini aradran pul tsiri n-zriyysidir.

41

Pul siyastiis, pul miqdar v faizlrin iqtisadiyyat n kild v hans formada ynlndirilmsi mslsini aradrr.

qtisad dbiyyatnda sas pul siyasti rejimi mvcuddur. 1. Pul miqdarna saslanan pul siyasti; 2. Kredit hcmin sasn rejimlri pul siyasti rejimlri; 3. Faiz sviysin saslanan pul siyasti rejimlri. Pul siyastind arln bzn I rejim, bzn d II v ya III

rejim kediyini sylmk mmkndr. Msln, AB-da 1981-ci il qdr pul miqdar arlql siyast rejimi, sonralar is kredit hcmin v daha sonra is faizlr arlq vern siyasthyata keirilmidir.

Pul siyastinin mqsdi, toplam tlbi azaldan v ya geniln-dirn bir siyast olaraq iqtisadi siyastin trkib hisssidir. 1973-c ild neft bhran sonlarnda pul siyastinin nmi artm v pul siyastinin iqtisadiyyata tsirini mdafi edn ikaqo mktbinin (Monetarizm mktbi) grlri bzi lklrin hkumtlri trfin-dn qbul edilmidir. He bhsiz pul siyastini hyata keirn in-sititut-Mrkzi Bankdr. Mrkzi Bank pul tklifindn istifad edrk faiz nisbtlrini d dyidir bilir. Faiz nisbtlri is bilindiyi kimi in-vestisiya v ym sviyylri zrind tsirli olmaqdadr.

Pul siyastinin sas mqsdi, qiymt sviyysin nzart, iqtisadiyyat sabitlik iind tutmaq, mulluq, iqtisadi artm v tdiyy balansnda tarazl tmin etmkdir.

1930-cu illrdki iki hadis pul siyastinin rolu v mqsdlri mvzularnda bir dyimy yol ad. Bu hadisnin birincisi, byk depresiya v onun tkil etdiyi ktlsl v iddtlnn isizlik, ikincisi d 1936-c ild Keynsin mulluq, faiz v pulun mumi nzriyysi srinin nr etmsidir. Keyns srind pul tklifindki bir dyimnin faiz nisbtlrinin dyimsin, bunun da investisiyaya tsirini geni kild izah etmidir.

Daha sonralar, 1940-c illrdki hadislr, pul siyastinin mqsdlri v altlri zrind dyiiklik edilmsi mvzusunda tsiri olmudur. Bunlardan Birincisi, II Dnya mharibsi srasnda v sonrasnda, Federal Rezerv Sisteminin mharib xrclrinin maliyymsi v faiz nisbtlrini dk tutma siyasti tkil etmi v

42

AB-da 1946-c ild xarlan i qanunu il, il tmin olma, AB hkmtinin milli iqtisadi siyastinin sas mqsdini tkil etmsi olmudur.

Bellikl pul siyastinin mqsdlri srasna qiymt sviysi il yana, mulluq da lav edilmidir. II Mharib sonras, Avropa v Yaponiyann iqtisadi artm, AB- thdid edr formaya geinc, pul siyastinin nc bir mqsdi, iqtisadi inkiaf v artm meydana xmdr.

Xarici dmlr balans tarazlnn saxlanmas mslsi 1950-ci illrin sonlarnda 1960-c illrin vvllrind iqtisadi dbiyyatda mzakir mvzusu olmudur.

Bellikl, Pul siyastinin mqsdlri sas mqsdlri alt balq altnda toplaya bilrik:

1. Tam mulluq; 2. qtisadi artm; 3. Qiymt sviyysi; 4. Tdiyy balansnda tarazlq; 5. Faiz nisbti sabitliyi; 6. Maliyy bazarlarnda sabitlik; Depresiyada pul siyasti. Daha nc grm olduumuz zr,

depresiyann sbbi investisiyalarn azalmasdr. Buna qar pul siyastinin brpa tdbirlri faiz hddini drmk v kredit almada asanladrma prosesin yardm olmaqdr. Bu tdbirlrin yetrsizliyi aqdr. nki depresiya zamanlarnda srmaynin marjinal verimliyi ox dk, htta 0-n altndadr. Bu durumda investisiyan stimula-drmaq n, faiz hddini drmk lazm glckdir. Lakin, faiz hdlrinin 0-dan aa drlmsin imkan yoxdur. Htta bank mliyyat msrflrini qarlaya bilmsi n faiz hdlrini pozitiv bir rqm atdrmas lazm. Faiz hddinin drlmsi, investorlar stimulladrmayacaq, kreditlrin alnmasnda asanlama rtlri is bir i yaramayacaqdr. flaslarn v isizliyin yayn olduu bir d-nmd banklar kredit vermd ehtiyatl v ox diqqtli olmaldrlar. Hqiqtn depresiyazamanlar kreditlrin geri dnmm ehtimal ox ykskdir. Bel bir vziyytd btn banklarn bhranla depresi-

43

ya zaman mbarizsi n kredit vermkd geni davranmaa inan-drmaq sad bir i deyildir.

nflyasiya dnmind pul siyasti. Spekulativ investisiyalarn qarsn almaq baxmndan pul siyastinin tsiri daha oxdur. Srmaynin marjinal verimliyi n qdr yksk olursa olsun, faiz hddini onun stn xararaq investisiyalar stimulladrmann qarsn almaq mmkndr.

Pul siyasti mqsdlri arasnda atma. Zamanla pul siyastinin mqsdlri arasnda atmamazlqlar olur. Qiymt sabitliyi saxlamaya ynlik bir pul siyasti ox zaman tam mulluq mqsdindn uzaqlama mcburiyytind qalmaqda v bir mnada qiymt sabitliyi isizliyin mnbyi olmaqdadr.1970-ci illrd neft bhran sonras ortaya xan durunluun sas byk ld bu proses rivsind inkiaf etmidir. Digr yandan valyuta kurslarnn sabit tutulmas halnda, gr faiz nisbtlri ykslirs, maliyy liberallamasnn olduu bir lkd, ortaya bir aqlq xmaqdadr. Bu aqla valyuta qays deyilir. Bir lkd valyuta qays tkil edilirs v bu lky xaricdn qsa mddtli srmay axm olmaqda, bu is bzi dnmlrd ciddi maliyy bhranna sbb olmaqdadr.

Pul siyastinin altlri. Pul siyastini hyata keirn orqan - Mrkzi Bankn istifad etdiklri sas altlr aadaklardr:

1.Reeskont v ya diskont siyasti (MrkziBank bu yol il kreditlr uyulanacaq diskont nisbtlrini, dolays il banklarn kredit hcmlrin tsir edr);

2.Aq bazar mliyyatlar(Mrkz Bank bu altl pul miqdarna tsir edir);

3. Mcburi ehtiyat normalar (MB bu qarlq nisbtini azalt-maq v ya da artrmaqla banklarn pul yaratma imkanlarn genildir).

Reeskont siyasti. Reeskont siyasti v ya diskont, bir bankn mddtindn nc, myyn faiz v komisyon qarlnda sndin dnmsi mliyyatdr. Bir df diskont edilmi sndin, ikinci df diskont edilmsi mliyyatna reeskont deyilir.

44

Reeskont siyasti, MrkziBankn reeskont nisbtini dyidirmkl kredit tlbin tsir edck bir siyastdir. Qsa bir mddt iind nd pula ehtiyac olanlar v I drcli likvid qiymt saylan qsa mddtli alacaqlardan bir hisssini nd evirmk istyn banklarn MrkziBankna verdiklri ticari sndlr uyula-nan mliyyata reeskont v bu alt d reskont hddi ad verilir. Banklar, kassalardak qanuni qarlqlarn azald vaxt MrkziBanka mracit edrk aq kredit (avans) v yaxud sndlrin yenidn diskontu kimi eidli yollarla bu qarlqlar artra bilrlr. MrkziBank reeskont hddinin kmyi il pul, kredit hcmin tsir etmk imkan verir. MrkziBank inflasiyan nlmk, pul v kredit hcmini azaltmaq istdiyi tqdird reeskont hddini yksldckdir. Deflasiya ortamnda is MrkziBank reeskont hddini drckdir.

Diskont banklar trfindn frd v frmalara qsa mddtli kredit ad halda, reeskont is Mrkzi bank trfndn banklara alan qsa mddtli kreditdir.

Aq bazar mliyyatlar (AB). Pul siyastinin n nmli altlrindn biridir. Aq bazar mliyyatlar dvlt istiqrazlar v ya valyuta zrind aparlmaqdadr. Aq bazar mliyyatlarndan istifad edrk, dvlt istiqraz, xzin bonosu v ya valyuta satn alnmas il pul miqdar genilnir, yni iqtisadiyyatda pul tklifi ar-tr. ks halda, yni MrkziBankn bono, istiqraz v ya valyuta satmas halnda pul miqdar daralr. MrkziBankn bazardan snd almalar v ya bazara snd satmalar demkdir. Snd satn alnd zaman bunun qarlnda pul verilmi olacandan bazardak pul miqdar artr. ksi durumda da bazardak pul miqdar azalr. AB-pul tklif zrind son drc tsirli bir altdir. AB, xziny aid bono v istiqrazlarn, bazarlarda MrkziBank vasitsi il alm v satm mliyyatlarn hat edr. Bono v istiqrazlarn Mr-kziBank trfindn alnmas, banklarn reservlrini artrr v onlarn daha ox kredit amalar n uyun mhit yaradr. Bu baxmdan, AB rivsind aparlan almlar, iqtisadiyyata geni-lndirici tsir gstrir. Satn ilmlri is bazarlardan pulun kilmsi mqsdin ynlikdir. MB bazardan snd almaa balamas,

45

sndlrin qiymtini yksldir. Sndlrin gliri sabit olduundan qiymtlrin ykslmsi faiz hddinin dmsi, trsi durumda is faiz hddini yksldir.

Mcburi ehtiyat norma siyasti (MEN). Mcburi ehtiyat norma siyastinindyidirilmsi bankn pul miqdarn nzart etmd son drc tsirli bir altdir. Bilindiyi kimi banklar mantlrin myyn bir nisbtini nd olaraq qarlq ad altnda tutmaq mcburiyytinddir. MB bu qarlq nisbtini azaltmaq v ya da artr-maqlar il banklarn pul yaratma imkanlarn genildir. Bir szl Mrkzi Bank mcburi ehtiyat normalarn dyidirrk, bank sektorunun yarada bilcyi kredit miqdarna tsir edir.Banklar topladqlar mantin bir hisssini qarlq olaraq ayrmaqda, geriy qalan hisssini is kredit olaraq fond tlb ednlr istifad etdirmkddir. Banklarn topladqlar mant ttbiq ediln qarlq nisbtlri yksldiyi zaman banklarn fond toplama xrclri d artar. nki banklarn yaratdqlar bu pulu azaldaraq M2 cinsind pul tklifini aaya k bilirlr. Bu durum daha ox monetarist iqtisad-larn qbul etdiklri daraldc pul siyasti uyulamalar srasnda grlr vbu altl Mrkzi Bank iqtisadi faliyyt dorudan tsiretm gcn sahib olur.

46

II BLM. KREDT, FAZ , NVESTSYA V KREDT SSTEM

FSL 10. KREDTN MAHYYT

, -, . . , ( ), . , , . , . , . Kredit etimad v ya tminata syknn bir mliyyatdr. Kredit qnat ediln pullarn bazara axmasn v mallarn n faydalkild istifadsin yardm olur. Kredit ldki pul il glckdl keck pulun mbadilsidir. Kredit vern pul verib, dm vdi almaqda, kredit alan is pul alb dm vdi vermkddir. Pul sonsuz likvid olduuna gr pul il istniln mal v xidmt satn alna bildiyin gr, kredit, kredit vernin bu gn mal v xidmt satnalmaqdan l krk glckd mal v xidmt satn almasn, kredit alann is glckd mal v xidmt satnalmaqdan l krk bu gn mal v xidmt satnalmasn mmkn edr. Kredit glck glirlr hesabna xrclmk imkan vermkl yana, iqtisadiyyatda satnalma gcnn artmasma, mbadil hcminin genilnmsin sbb olur.

Zahirn gndlik hyatda kredit yann v ya pul vsaitlrinin mvqqti istifady gtrlmsi kimi x edir. Kredit vasitsil mal material qiymtlilri, mxtlif nv man v mexanizmlr ld edilir. hali trfindn nisymtlr alnr, baqa szl kredit hesabna ld ediln obyektlr kimi n mxtlif

47

qiymtlilr x edir. Kreditin mahiyytini aqlamaqdan tr ilk nvbd onun nsrlri myyn edilmlidir, bunlar n vvl kredit mnasibtlrinin subyektlridir. Kredit svdlmsind mnasibtlr subyektlri kimi kreditor v borcalan x edir. Kreditor v borcalan ilk ncmt tdavlsasnda tkkl tapr. mt alq-satqs zaman alc he d hmimtnin dyrini drhal dmk imkanna malik olmur vdm yalnz myyn mddtdn sonra aparlr. Bel hallarda satc kreditora, alc is borcluya evrilir. Lakin mt tdavl kreditor v borcalann meydana glmsinin yegansas deyil, nyi is baqasna mvqqti istifady, yni borc vern hr ks kreditor olur. Bir qayda olaraq, knllkild kreditor olmaq mmkndr. Borc veriln vsaitlrin mnbyi ya xsi resurslar, ya da tkrar istehsal prosesinin digr subyektlrindn borc gtrln resurslardr. xsi resurslar borc verildikd onlarn sahibi kreditor olur. Kreditorun yerldirdiyi clb edilmi vsaitlrin sahibi is digr tsrrfat subyektidir.

Borcalan is kredit mnasibtlrinin kredit gtrn v ald borcu qaytarmal olan trfdir. Tarixn borcalan kimi resurslara lav tlbat olan ayr-ayrxslr x edirdilr. Banklarn yaranmas il tkc kreditorlarn tmrkzlmsi deyil, hm d borcalanlarn trkibinin hmiyytli genilnmsi ba verir. Masir dvrd banklardan baqa borcalan kimi mssislr, hali v dvlt dx edir.

Borcalan kreditordan bir ne cht frqlndirir. vvl borcalan btn hallarda borc gtrdy resurslarn mvqqti istifadisidir. trfdn borc gtrln vsaitlr hm istehsal, hm d tdavl sahsind ttbiq edilir. Borcalandan frqli olaraq kreditor borc verdikd mbadil mrhlsindx edir v istehsalda itirak etmir. nc trfdn borcalan hm mvqqti istifady gtrdy dyri geri qaytarr, hm d borc faizini dyir. Eyni zamanda borcalan kreditordan iqtisadi chtdn asldr. Lakin bu asllqlar borcalann kredit svdlmsind tamhquqlu trf kimi hmiyytini inkar etmir. Borcalansz, kreditor da olmur. Borcalan borc gtrdy

48

resurslardan el istifad etmlidir ki, vaxtnda v tam hcmd borcu faizl birlikd qaytara bilsin. Mhz bu mnada borcalan mhsuldar qvvdir v mvqqti istifady verilmi resurslarn smrli ttbiqi borcalandan asldr. Kreditorla borcalan yerlrini dyi d bilr. Masir eyni subyekt eyni vaxtda kreditor v borcalan kimi x ed bilr. Kredit mnasibtlrinin digr nsr kreditordan borcalana sonra is borclardan kreditora ken obyektdir. Obyekt kimi dyrin borc veriln hisssi x edir. O ilk nvbd realladrlmam dyr kimi x edir. Kreditor trfindn mvqqti srbst dyrin meydana glmsi dyr hrktinin lngidiyini gstrir. Kreditin vasitsi il hrkti mvqqti olaraq dayanm dyr yeni sahib kemklz hrktini brpa etmi olur. Bununla brabr kreditorla borcalan arasnda hrkt edn dyr tkrar istehsal prosesini srtlndirmk qabiliyytin yiylnir. Kredit vasitsil hrkt edn dyr tsrrfat fondlarn fasilsiz dvrann zmin yaradr, onlarn hrktind bodayanmalar aradan qaldrr v son nticd tkrar istehsal prosesini srtlndirir. Eyni zamanda kreditordan borcalana kemkl dyr z mvcudiyytini qoruyub saxlayr. Dyrin qorunub saxlanmas onun borcalann t-srffatnda ttbiqi prosesind ba verir, nki borcalan kreditora eyni dyr v istehlak dyrin malik ekvivalenti qaytarmaldr.

Yuxarda deyilnlrdn bel nticxr ki, iqtisadi mfhum kimi kreditin sasn geri qaytarlma tkil edir. Geri qaytarlma kreditin mumi xsusiyytidir v buna gr d kredit mnasibt-lrin xas olan myynedici chtdir. Geri qaytarlma dyr dvrannn baa atmasna saslanr. Dyr dvrannn sona at-mas geri qaytarlma n zmin yaradr. Geri qaytarlma kredit svdlmsi itiralarnn balad mqavildz hquqi sasnld edir.

Deyilnlrdn kredit anlay v onun mahiyyti haqqnda bel bir nticy glmk olar ki, kredit dyri kreditorla borcalan arasnda geri qaytarlma sasnda hrktidir v bununla laqdar kreditorla borcalann arasnda yaranan iqtisadi mnasi-btlr toplusudur.

49

11. KREDTN PRNSPLR

Kredit mnasibtlri zaman trflr myyn prinsiplr riayt etmlidirlr: 1) qaytarlmaq;2) mddtlilik;3) dnclik;4) tminat prinsiplri.

Kreditin qaytarlmal olmas onun mahiyytindn irli glir, yni veriln vsait geri qaytarlmal olmasa o, he kredit adlan-mazd.Bir iqtisadi kateqoriya kimi kredit mt-pul mnasibtl-rinin digr iqtisadi kateqoriyalarndan bilavasit bu xsusiyyti il frqlnir. Bazar mnasibtlri raitind bu xsusiyyt daha kskin xarakter dayr. Kreditin qaytarlmal olmas borc alanda v borc vernd ciddi maddi msuliyyt alayr. Qaytarlmal mfhumu mcrrd xarakter dadndan kreditlm prosesin-d bu mfhum daha dqiqldirilir. Yni kredit mddtlilik prin-sipi sasnda hyata keirilir. Bu o demkdir ki, kredit konkret myyn olunmu mddtlrd qaytarlmaldr. Mddtlilik prinsipi onu tlb edir ki, borc vsaiti borc alann dvriyysind myyn mddt itirak etmlidir v bu mddt baa atdqdan sonra o geri qaytarlmaldr.

Mddtlilik - yni borcun vvlcdn myyn edilmi mddtd geri qaytarlmas - borcdan smrli istifad olunduunu gstrir. Kreditin myyn olunmu mddtd geri qaytarlma-massassz olaraq mssisnin dvriyysind borc vsaitinin iti-rakndan xbr verir v pul tdavln mnfi tsir gstrir. Bank-larn kommersiya prinsiplri sasnda faliyyt gstrdiyi bir raitd bu prinsipin hmiyyti daha da artr.

Kreditin dnilm mddtlri trflr arasnda balanan mqavildks olunur. Mddtlilik prinsipinml etmyn borc alanlara iqtisadi sanksiyalar ttbiq edilir - sasn faiz sviyysi yksldilir v glck kreditlmd borcalann intizamszl nzr alnr.

Kreditin vacib prinsiplrindn biri onun dncli olmasdr. Bu o demkdir ki, kredit ninki myyn olunmu mddtd tam qaytarlmaldr. Hminin kreditdn istifady grdnc-faiz dnilmlidir. Kreditin dncli olmas borcalanda kreditdn

50

smrli istifad etmk msuliyyti alayr, onda daxili resurslar artrmaq mara oyadr. O kreditdn el istifad etmyalmaldr ki, ld etdiyi ntic ninki kreditin geri qaytarlmasn, kredit gr faizlrin dnilmsini tmin etsin, hminin zn glir gtirsin. dnclik kreditor n d xsusi hmiyyt ksb edir. Kreditor dnclilik sasnda z mstqilliyini v glirliliyini tmin edir, resurslarn artrr. dncliliyin iqtisadi mahiyyti ondadr ki, kreditdn istifad nticsindld ediln glir borcalar il kreditor arasnda bldrlr.

Ssuda kapitalna grld edilmi illik glirin verilmi kreditin mblin nisbti kimi myyn ediln ssuda faizi normas kredit resurslarnn qiymti kimi meydana xr.

Bank kreditin gr faiz stavkalar myynldirilrkn aadaklar nzr alnmaldr: 1) faiz klind glir gtirn kredit qoyuluu;2) digr aktiv mliyyatlarn hcmi; 3)bankn z mtrilrin depozit hesablara gr verdiyi orta faiz drcsi; 4) bankn aktiv mliyyatlarzr faiz stavkas; 5) bankn kredit re-surslarnn quruluu; 6) bank kreditlrin olan tlb v tklif; 7) kreditin tminatllndan asl olaraq risk sviyysi; 8) inflyasiya prosesinin tempi lkd pul tdavlnn stabilliyi; 9) istehsaln mvsmiliyi v s.

Kreditin vaxtnda v tam qaytarlmasrtlrindn biri d kreditin tminatl olmasdr. Tminatllq prinsipi kimi kreditin dni vaxtatarkn, kredit dnilmdikd onun dnilmsini tmin edn faktor baa dlr. vvllr kreditin tminat kimi sasn mal materiallarndan istifad edilirdi, yni kreditlr vax-tnda dnilmdikd kreditor z borcunu v faizlrini hmin-maddi qiymtlilrin realladrlmas vasitsi il tmin edirdi. Ba-zar mnasibtlrin keid kreditin bu prinsipinin d mahiyytini dyidirmidir. Son illr qdr kreditin tminatll dedikd onun maddi qiymtlilrl tmin olunmas, yni kredit mqabilin-d onun dvriyysind material qiymtlilri mvcudluu baa dlrd. Bazar mnasibtlrin keidllaqdar tminatn digr formalarndan dm qabiliyytli mtrilrin zmanti, sorta

51

polisi v s.-dn istifad edilir. Tminatllq borcun vaxtnda v tam dnilmsinin qarant olmaqla borc alann kreditora verdiyi hquqi chtc rsmildirilmihdlik formas xarakteri dayr.

Kreditlm prosesind differensial mnasibt prinsipindn d istifad edilir. Bu prinsip vvllr borcalanlarn yax v pis ilmsindn asl olaraq ttbiq edilirdi. Yax ilyn mtri gztli qaydada kreditldirilir, pis ilynlr is kredit czalar ttbiq edilirdi.

Hal-hazrda kreditlm mtrinin kredit qabiliyyti sasnda hyata keirilir. Bu prinsip gr kredit ehtiyac olan mtrilr deyil, kredit qabiliyytli mtrilr verilir.

FSL 12. KREDTIN QANUNLARI V FUNKSYALARI

52

Kredit qanunlar aadaklar : 1.Tarazlq qanunukredit il onun mnblri arasnda as-

ll tnzimlyir. Srbstln vsaitl yenidn bldrln vsaiti tarazladrr.

2.Ssuda dyrinin saxlanmas qanunu- mvqqti istifady verilmi vsait geri qaytdqda onun dyri itmir.

3.Vaxt qanunu - vsaitin srbstlm vaxtox olduqca kreditin borclunun srncamnda qalmas ehtimal da artr. Elc d kreditin dvretm srtinin artm onun yeni borcalana tqdim edilmsin imkan verir.

Kreditin funksiyalar aadaklar : 1. Yenidn bldrm funksiyas, yni kreditorun srbst

vsaiti baqa raziy vya baqa iqtisadi sahy ke bilir; 2. tam dyrli pullarn kredit pullar ilvzlnmsi prosesi; 3. t ; 4. k . Kreditorla borcalan arasnda balanan kredit svdl-

mlri dyrin yenidn blgs mrhlsind meydana glir. Mbadil prosesind mvqqti srbst olan dyr borcalana verilir, sonra isz sahibin qaytarlr.

Kredit n sciyyvi olan bu proses onu gstrir ki, kreditin ilk vkkl funksiyas yenidn blg funksiyasdr. Formasndan asl olmayaraq btn hallarda dyrin yenidn blgs ba verir. Kredit vasitsil resurslarn yenidn blgs mxtlif sviyylrd ba verir. Kredit mnasibtlrinin sub-yekti olan mssislrin sviyysind ba vern dyrin frdi dvran v dvriyysi rivsind mal-material qiymtlilri v pul vasitlri yenidn blnr. mumiqtisad sviyysind is dyrin hrkti kredit vasitsil milli glirin yenidn bl-gsnd tzahr edir.

Kreditin ikinci funksiyas hqiqi pullarn kredit mliyyat-lar ilvzlnmsi vasitsil tdavl xrclrin qnat edilmsidir. Masir iqtisadiyyatda bu cr vzlnmn z-

53

ruri rait mvcuddur. Mal v xidmtlr gr nadsz hesab-lamalarla laqdar pullarn bir hesabdan krlmsi, qarlql borclarn dnilmsi, qarlqldmlrin yalnz sal-dosunun (qalnn) krlmsi nad pul dmlrini azalt-maq n pul dvriyysi quruluunu yaxladrmaq imkan yaradr.

Masir dvrd hqiqi pullar kimi qzl sikklr deyil, kredit sasnda buraxlan pul nianlar tdavl edir. Metalizm dvrn hqiqi pullarn kredit ilvzlnmsi prosesi qzl sikklrin yerin banknotlarn tdavl etmsind tzahr edirdi. Lakin qzln tam demonetizasiyas, yni qzl sikklrin banknotlarla tam vzlnmsi v banknotlarn z qzl sasn itirmsi bu funksiyann qvvdn dmsin gtirib xartmad. ksin, kreditin trqqisi, onun mt tsrrfatnn inkiafnda aparc qvvyevrilmsi nticsind borcalann clb v tsrrfat dvriyysin yenidn daxil etdiyi dyr pula xas olan vziflri ic-ra etmy balayr. Tdavl vaxtminimuma endirilir v tdavl xrclrin qnat edilir ki, bu da ictimai kapitaln faliyyt smrsinin ykslmsi demkdir, nki kapitaln mhsuldar faliyyt vaxt artr.

Kreditin mhm funksiyaskapitaln tmrkzlmsi v mrkzlmsi prosesinin srtlndirilmsi funksiyasdr. Kre-dit mexanizminin vasitsil izafi dyrin kapitallamas prosesi daha srtl ba verir. Kapitaln tmrkzlmsinin gcl amili kimi x etmkl kredit frdi ymn hdudlarn geni-lndirir. Bu mnada kredit frdi mssislrin shmdar cmiy-ytlrevrilmsi v yeni irktlrin yaradlmas, inhisarlarn v beynlxalq irktlrin meydana glmsi amillrindn biridir. Mhz kapitallarn mrkzldirilmsi mexanizmi kimi x et-mkl kredit rqabtin gcl vasitsinevrilir. ox vaxt iri ir-ktlr, kiik irktlr nisbtn daha mnasib, yngl rtlrl kreditldirilir.

FSL 13. KREDTN SRHDLR

54

Kreditin saslandrlm ttbiq srhdlrinin myyn edil-msi v onlara riayt olunmas hm kredit laqlrinin itirakla-rn, hm d btvlkd iqtisadiyyat n vacibdir. Bu onunla izah olunur ki, kreditlm yalnz lazmi hcmd edildikd onun iqtisadiyyata tsiri msbt olur. ox vaxt kredit artq hcmd verildiyindn mssislrin vsaitlrdn qnatl istifad olunma-snda istehsal v sat proseslrinin srtlnmsind, btvlkd kapitaln dvran v dvriyysinin smrliliyinin yksldilmsin-d mara ziflyir. Nticd, tkrar istehsal proseslrinin zifl-msi ba verir, ksin iqtisadi subyektlrin kredit olan tlbatlar tam dnilmdikd onlarn faliyytindtinliklr yarana bilr ki, bu da yen tkrar istehsal proseslrinin lngidilmsi demkdir. Demli, kreditin srhdlri hr df dzgn myyn edilmlidir. Bu, hm kommersiya, hm d bank kreditin aiddir. Kredit sr-hdlrinin myyn edilmsi ilk nvbd kreditin- borc vsaitlri-nin geri qaytarlmas tlbinin nzr alnmasndan irli glmli-dir. Ona gr dn vvl borc gtrln vsaitlrin geri qaytarl-masn imkanlarn - zruri raitin mvcud olmasn myyn etmk vacibdir. z nvbsindbu, kreditin hans mqsdlr n istifad edilcyini, hans obyektlr ynldilcyini tdqiq etm-yi tlb edir. Bununla yana, kreditin ttbiq srhdlrinin my-yn edilmsi zaman borc vsaitlrinin istehsal v satn fasilsiz-liyi v ahngliliyinin tmin edilmsindki itiraknn zruriliyi, borcalanlarn tsrrfat faliyytinin keyfiyyti, resurslardan isti-fadnin smrliliyi, dvriyynin dni vasitlri il tmin edil-msi tlbat nzr alnmaldr. Bunlardan baqa kreditin sr-hdlri iqtisadi inkiafn xsusiyytlri v vziflri il d my-yn olunur. qtisadiyyatn mxtlif inkiaf dvrlrind kreditin srhdlri dyiir. stehsal hcminin dyimsi, onun quruluun-dak dyiikliklr, dvriyydki pul ktlsinin optimalladrlmas probleminin konkret hlli kredit srhdlrinin myyn edilm-sindn trhmiyytli amillrdndir. Kredit mnasibtlrin gi-rn trflrin maraq v inkiafn da unutmaq olmaz. Borcalanlar z faliyytlrinin konkret xsusiyytlrindn irli gln tlabatlarndan lav clb olunan vsaitlrin geri qaytarlmas v

55

haqqnn dnilmsi imkanlarn da dzgn myyn etmlidir. Kreditora gldikd is onun borc vsaitlri vermk imkanlar v bunda olan mara daha nmlidir. Vsaitlri borc vermkd maran v onlarn qaytarlma etibarllnn optimal uzladrl-mas kreditlmnin kreditorun maraq v imkanlarndan asl olan hcmlrini rtlndirir. Qsa v uzunmddtli kreditlrin sr-hdlrin gldikd is, onlarn myyn edilmsind bzi obyek-tiv xsusiyytlr mvcuddur. Borc vsaitlri dvriyy kapital ki-mi istifad edildikd kreditin qaytarlmas dvriyy kapitalnn dvrannn baa atmas nticsind srbstln vsaitlr hesab-na edilir. V buna gr d dvriyy kapitalnn hrkt mddtl-ri il sx laqlndirilir. Uzunmddtli kreditin srhdlri is on-dan irli glir ki, borcun qaytarlma mnbyini sas kapitaln istismar nticsind yaranan mnft tkil edir. Demli, qayta-rlma mddti d kreditln xrclrin kreditlm mddti rzin-dki ld olunan mnft hesabna dnilmsi imkanlarndan ir-li glrk myyn edilir.

FSL 14. KREDTLM PROSES

56

Qeyd etmk lazmdr ki, kreditlm prosesi bankn key-fiyytli v yksk glirli kredit portfelinin tkilind bank n ciddi bir idir. Dqiq tkil edilmi kreditlm prosesi kredit riskini minimuma endirmy imkan verir. Bank faliyytind btn risklr bir-biril sx surtdlaqdardr. Ancaq kredit riski bank faliyytindki btn risklrin meydana xmasna tkan vern amildir. Ona gr bankn salam faliyyt gstr-msi bilavasit kredit prosesinin dzgn tkilindn asldr.

Kreditlm prosesini iki mrhly blmk olar. Birinci mr-hld kreditin verilib-verilmmsini myyn etmk n m-trinin tqdim etdiyi kredit rizsi dqiq thlil edilir.Bundan sonra bank il mtri arasnda kredit mnasibtinin tnzimlnmsi n kredit mqavilsi imzalanr. Kreditlm prosesinin birinci mrhl-si msuliyytli mrhl saylr. Bel ki, bank bu mrhld kredit ris-kinin yaranmasnn qarsn almaq imkanna malikdir.

Kreditlm prosesinin ikinci mrhlsind bank verilmi kreditin mqsdli istifad edilmsi n borc alann cari faliyyti-n nzarti hyata keirir. Banklar kreditlri, hquqi xslrd ol-duu kimi, fiziki xslr arasnda da tminatllq, qaytarlmal, mddtlilik, dncilik prinsiplri sasnda yerldirirlr.

Fiziki xslrin kreditldirilmsinin lk iqtisadiyyatnn inkiafndak rolu olduqca mhmdr v bu rol daim artmaq-dadr. halinin kreditlmsinin artrlmas istehlaklarn d-ni qabiliyytini artrmaqla ilk nvbdlkd, istehsal olun-mu mhsullarn tez satlmasna, mt dvriyysinin srtln-msin, makroiqtisadi sviyyd inflyasiyann v isizliyin s-viyysinin minimuma endirilmsin, istehsaln inkiafna, son olaraq milli glirin artmasna msbt tsir gstrir. Bel ki, mssis, firma, tkilat istehsal v ya tklif etdiyi mhsul v xidmtlrin realladrlmasn srtlndirir v istehsaln inkia-fnda fasilsizlik prosesini yaratm olur. Bu da ylan vergil-rin v son nticd dvlt bdcsinin glirlrinin artmasna msbt tsir gstrmi olur. Digr trfdn halinin kreditl-dirilmsi (ipoteka krediti) lkd mnzil probleminin hllin d msbt tsir gstrmi olur. Qeyd etdiyimiz kimi, xarici bank

57

tcrbsindhaliy veriln kreditin nvlrindn biri d thsil veriln kreditdir. Daha sonra halinin kreditldirilmsinin l-knin sosial probleminin hllind rolu da danlmazdr. Bel ki, hali istehlak v ipoteka krediti vasitsilznn istehlak xa-rakterli ehtiyacndmkllknin iqtisadi v sosial inkiafn yaxladrm olur.

nkiaf etmilklrd banklar trfindn fiziki xslr veriln kreditlr arasnda n ox yaylan istehlak v ipoteka kreditidir. Bu nvd kreditlr banklara glirlrini artrmaa imkan verir. stehlak krediti kreditlmnin n srfli nvlrin-dn biridir. Ona gr d istehlak kreditinin istr-istmz gl-ckd banklarn v bank xidmtlrinin idar edilmsind m-hm rol oynayaca danlmazdr. Bu nv kredit halinin isteh-lak tlblrinin tmin edilmsin istiqamtlnib. O, mt v pul formasna malikdir.

stehlak krediti bahal v riskli xarakter damaqla iqtisa-di vziyytdn, istehlaknn glirlrindn v thsilindn bila-vasit asldr. stehlak krediti zr myyn olunmu faiz d-rcsi digr bank kreditlri il mqayisd yksk olur. Bunu ilk nvbd istehlak kreditinin "praknd" xarakter damas il izah etmk olar. Lakin dnya v yerli bank tcrbsinsas-lanaraq qeyd etmk olar ki, hali trfindn istehlak tlba-tndmk n hmi bank kreditin ehtiyac duyulur. steh-lak krediti d qsamddtli v uzunmddtli olmaqla iki yer ay-rlr. stehlak mqsdi n veriln kreditlri birbaa v dolay kreditlr blmk olar. Birbaa kreditlm zaman mqavil bir-baa bank v mtri arasnda balanlr. Dolay istehlak krediti zaman is bank v mtri arasnda digr bir tkilat vasitilik edir. Bel tkilatlara misal olaraq ticart mssislrini, maaza-lar, firmalar v s. Misal gstr bilrik. Bu zaman kredit mqa-vilsi mtri il vasiti tkilat arasnda balanlr. Ssuda is bankdan alnr. Qeyd etmk lazmdr ki, inkiaf etmilklrin bank tcrbsind banklar dolay istehlak kreditindn geni istifad edirlr. nki kreditlmnin bu nv banklara hr eydn vvl risklik sviyysini aa salmaa imkan verir. nkiaf

58

etmilklrd son dvrlr katerlrin v avtomobillrin (av-tomobilin dyrinin 10 %-i vvlcdn dnmkl 23 il, bzn d, msln, Byk Britaniya kimi lkd 5 il mddtin verilir) ld edilmsi mqsdil veriln istehlak krediti geni yaylmdr.

AB v digr qrb lklrind istehlak kreditinin istifad-sini tnzimlyn xsusi hquqi norma v qaydalar mvcuddur. Msln, AB-da mvcud olan bel qaydalardan biri bank t-rfindn mtrinin kredit qabiliyytinin myyn edilmsindsas meyarlar myyn edir. Yni mtrinin kredit qabiliyyti bank sistemi vasitsil qiymtlndirilrkn mtri haqqnda informasiyann bank trfindn nec istifad olunmas, mtri haqqnda hans informasiyann bank trfindn tlb oluna bilmsi v s. bu qaydada z ksini tapmdr.Banklar qanun rivsind myyn ediln qaydada qaynaqlareidli aktivlr yerldirir v qarlnda glir ld edrlr. Banklar fondlarn istifad edrkn, nmli nqty diqqt edrlr.

Bunlar: 1. vnli (riski minimum); 2. likvidliyi (thlksiz mddt); 3. girlilik (glirlilik maksimum). Bu nmli mslnin hlli n myyn bir mddti

hat edrv bu mddt iind bir ne amillr diqqt alnr. Kredit tlblrinin dyrlndirilmsi. Kreditldirm, bank-

lar baxmndan mnftli, mnftli olduu qdr d riskli bir funksiyadr. bhsiz, veriln hr kredit, dyiik ld d ol-sa bir risk nsr dayr. Kreditldirm :

1.Glcyin salam kild thmin edilmmsi; 2.Tbii flaktlr (yan, su basqn, zlzl v s.); 3.Kredit alan firmann istehsal etdiyi mal v xidmtlr

qar istehlaklarn tlbind dyimlr; 4.stehsal v blg metodlarnda texnoloji dyim v dyi-

mlr nticsind kredit alan firmann rqabt gcnn ziflmsi;

59

5.mumi iqtisadi hyatdak dyimlrin (konyuktura hrktlri) firmalarn satlar v mnftin neqativ tsiri;

6.Kredit alan firmalarn ; 7.Hkumtin qrarlarnn kredit alan firmalarn dm

gclrin neqativ tsiri; 8.Kredit alana aid xsi ; 9.Beynlxalq uyumazlqlar nticsind firmalarn zrrlr

uramalar. Kredit tlb ednlr haqqnda informasiya mnblri

aadaklardr: 1.Qarlql grm; 2.irktin finans durumu; 3.Firmann bankda mvcud dosyesi; 4.Ticart nvan qeydiyyat; 5.Risk mrkzi tkilatndan alnan bilgilr; 6.Vergi byannamsi; 7.Bazar aradrmalar; 8.Digr bilgi qaynaqlar. Kredit thlilind mqsdlr. Kredit tlbinin mqsdi kredit

tlb ednin, kreditin mqavilrtlrin uyun olaraq geri dm gcn v arzusuna sahib olub - olmadn myyn etmkdir.

Firmalarda finansman ehtiyac : 1.firmann srtl bym trendind olmas 2.firmann zrr etmsi v ya mnftin yetrsiz olmas 3.firmann yksk sviyyd dividend datm 4.firmann sabit qiymtlr yapm olduu investisiyalarn

qsamddtli fondlarla qarlanmas. 5.Mvsmlk hrktlr. Kredit tlblrinin rdd sbblrini balq altnda thlil edk: 1. Kredit tlb ednlrllaqdar; 2. Bankn kredit siyastindn qaynaqlanan rdd sbblri; 3. Qanunauyun rdd. 1. Kredit tlb ednlrllaqdar: 1.Kredit tlbinin firmann msuliyytli orqanlar trfin-

dn yaplmamas;

60

2.Firmann cari likvid durumunun borc dmylverili ol-mamas;

3.Firmann z srmaysinin yetrsiz, borc, z srmay nisbtinin yksk olmas;

4.Bankn irktin idaretm sistemindn rahatszl; 5.Firmann sat hcminin v faliyyt nticlrinin konyuk-

turaya ball; 6.Firmanm innovasiya faliyyt kemsi; 7.Bank trfindn aradrmalar nticsind firma sahiblri-

nin mnvi durumlarnn zifliyi. 2. Banklarn kredit siyastindn qaynaqlanan rdd sbblri: 1.stniln kreditin mddtinin uzun olmas; 2.Tlb ediln kredit mblinin ox az v ya ox yksk olmas; 3.stniln kreditin, bankn vermy planladrd kredit

nvlrindn olmamas; 4.Firmann faliyytd bulunduu i sahsinin bankm kre-

dit verdiyi sektorlara daxil olmamas; 5.Kredit tlb edn irktin bankn mantisi olmamas; 6.Firmann kreditin myyn nisbtin mant klind

bankda saxlamamas. Bankn aktiv mliyyatlarndan biri d onun kassa hesab-

lama mliyyatdr. Banklar iqtisadiyyata kassa xidmti gstrir v dvriyydn srbstldirilmi nad pulun bankn kassalarna daxil olmasn tkil edir; mssislr, birliklr, tkilatlara, idarlr vhaliy nad pul verir; mssislrin, birliklrin, tki-latlarn v idarlrin kassalarna daxil olan nad pullarn inkas-sasiyasn tkil edir v hyata keirir. Banklar mtrilr kassa xidmtlrini mqavilsasnda yerin yetirir.

Qvvd olan qanunvericiliy gr Azrbaycan Respubli-kasnda faliyyt gstrn btn mssislr srbst pul vsait-lrini banklarda saxlamaldrlar. Mssislr srbst pul v-saitlrini z kassalarnda yalnz banklar trfindn myyn edilmi limit sasnda saxlaya bilrlr. Limitdn yuxar kas-sada olan btn vsaitlri mssislr ona xidmt edn banka thvil vermlidir.

61

FSL 15. KREDTN QTISAD NKAFDA ROLU

Kreditin rolu onun tsrrfat, hali, dvlt n ttbiqinin

nticlri il sciyylnir. Kreditin rolu onun mxtlif forma v nvlrinin hyata keirilmsi zaman tkkl tapan mnasibtl-rin nticlrind tzahr edir. Kreditin iqtisadiyyata tsirinin hr bir istiqamti zr kredit mnasibtlrinin konkret forma v ya n-vstn mvqey malikdir. Msln, mtlr nisy satld za-man balca rolu kommersiya krediti oynayr. ksin kredit pul vsaitlri klind verildikd bank krediti birinci drcli hmiyyt ksb edir. Kreditin rolu onun mhsul istehsal v sat-nn fasilsizliyin olan tsirind d tzahr edir. Borc vsaitlrinin kmyi il tsrrfat subyektlrinin lav resurslara olan tlbatdnilir v tkrar istehsal proseslrinin lngimsin yol verilmir. lav vsaitlr yaranan tlbat mvsm amili ild bal ola bilr. Burada da kredit vasitsi il kapital dvran v dvriy-ysinin fasilsizliyi ahngdarl tmin edilmi olur. Kreditin is-tehsaln genilnmsind d rolu bykdr. Kreditin itirak il geni tkrar istehsal n kapital mnblrinin formalamas s-rtlnir. Kreditdn sas fondlarn artrlmas mnbyi kimi d istifad edil bilr. Bel hallarda kredit istehsaln inkiaf vgenilnmsi n zruri olan yeni sas fondlarn yaradlmaszr mssislrin imkanlarn artrr. Burada xsusil mhm olan cht odur ki, kredit masir dvrn iqtisadi trq-qisinin aparc qvvlrindn biri olan elmi-texniki trqqiy, bununla da cmiyytin mhsuldar qvvlrinin inkiafna xidmt ed bilr.

Kreditin pul dvriyysind d rolu mhmdr. Mlum olduu kimi, nad pullarn tdavl buraxlmas v tdavldn xarlmas kredit sasnda banklar vasitsil ba verir. Bir trfdn nad pullarn tdavl buraxlmas mssis v tkilat-lara, haliy banklarn kassalarndan nad vsaitlrin verilmsi xtti il yalnz onlarn bank hesablarnda qalqlar mvcud

62

olduqda mmkndr. Bel qalqlarn olmas mtri il banklar arasnda mssis, tkilat vhalinin kreditor olduqlar kredit mnasibtlrinin olmasn gstrir. Bank hesablarndan nad pullarn verilmsi bankn mtri qarsndak borcunun dnil-msi demkdir. Digr trfdn is banka nad pullarn daxil edil-msi onlarn tdavldn xarlmasn gstrir v banklarn z mtrilrin olan borclarnn bymsi il mayit olunur. Nadsz pul dvriyysin gldikd is, dnilri daima yerin ye-tirmkdn tr mssislrin vsaitlrlav tlbat yaranr. Bu-na sbb gndlik pul mxariclri il pul mdaxillri arasndak uyunsuzluqdur. Bel hallarda lav pl vsaitlrin yaranan m-vqti tlabat kredit clb olunmaqla dnil bilr. Burada veri-ln borclarn hcmi v onlarn dnilm mddtlrinin mt istehsal v sat proseslri illaqlndirilmsi byk hmiyyt ksb edir. Dvriyydki pul ktlsinin ona olan tlbata uyun olmas ictimai kapitaln geni tkrar istehsaln ahngliyi v fasi-lsizliyi n mhm hmiyyt ksb edir. Mhz dvriyydki pul ktlsinin dvriyynin tlbatlarna uyun olmas mqsdil kre-ditlm prinsiplrin riayt edilmsi ox vacibdir. Eyni zamanda dvriyydki pul vsaitlrinin hcminin tnzimlnmsinin byk iqtisadi hmiyytini nzr alaraq kredit mliyyatlarnn pul si-yasti tdbirlri vasitsil dvlt tnzimlnmsi ttbiq olunur. Bu-rada kreditin iqtisadi rolunun yeni trfi akarlanr. Kreditdn iqtisadiyyatn dvlt tnzimlnmsinin gcl alti kimi istifad olunur.

qtisadiyyatn kredit tnzimlnmsi kreditin hcmi v dina-mikasn dyimkl iqtisadiyyatn inkiaf imkanlarna v pers-pektivlrin tsir gstrmsillaqdardr. Kreditin dinamikas iqtisadiyyatn silsilvi inkiaf il myynls d dvlt tnzim-lnmsi kreditin iqtisadiyyatn sah v blmlri zr yerldiril-msin gcl tsir gstr bilir. Kredit tnzimlnmsi vasitsil dvlt, sosial-iqtisadi problemlrin hllin, ziddiyytlrin zifl-dilmsi, iqtisadi bhranlarn gediinin ynglldirilmsin, infla-siyann dayandlmasna, iqtisadiyyatn vmumi milli mh-sulun, ixrac v idxaln quruluunun smrldirilmsin v s.

63

alr. Msln, dnya tcrbsindn yax mlumdur ki, bhran raitind v yaxud bhran yaxnladqca bazar tlbini canlan-drmaq mqsdil dvlt ox vaxt kredit vasitsil istehsal investi-siyalarn, mlki tikintini, uzunmddtli istehlak mallarnn kre-dit satn, milli ixrac stimulladrmaa alr. Borc kapital hrktinin tbii bazar mexanizmi il kredit tnzimlnmsi ara-sndak nisbt hr dflk iqtisadiyyatndak konkret vziyyt, dnya lklrinin ilk nvbd dsas iqtisadi ortaqlarn istehsa-lndak silsilvi dyiikliklr, beynlxalq ticartd, beynlxalq val-yuta sistemind v kapital bazarndak vziyytdn asldr.

Kredit tnzimlnmsi btvlkd iqtisadiyyatn smrl-dirilmsin, onun keyfiyytinin yksldilmsin xidmt ets d myyn mhdudiyytlr d malikdir. Bu mhdudiyytlri bil-mk, onlara bld olmaq kredit tnzimlnmsindn bacarqla istifad edilmsindn tr vacibdir. ks halda kredit hdsiz meyl, ondan makro v mikro sviyylrd sui-istifad pul kredit bhranlar il nticln bilr.

. . , , () :=(1-)/. . - , - . , , - -. . , - . - : =(1-)/( +), - . - , .

64

FSL 16.

: Ssuda dyrindn asl:mt, pul, qarq (mt-pul, pul-mt); Kreditordan asl:- bank, kommersiya, dvlt, beynlxalq, vtnda; Borc alann tlbatndan asl: istehsal tyinatl, istehlak tyinatl.

: -; (). :

1. ( ); 2. ; 3. ( da); 4. ; 5. ; 6. .

.Kommersiya krediti zaman kreditor kimi tsrrfat subyektlri, yn