pudno a pasamak ken karbengan ti babbai: CEDAW praymer

CEDAW convention on the elimination of all forms of discrimination against women

NCRFW UNIFEM CIDA

NCRFW UNIFEM CIDA

Original CEDAW brief in Englishwritten by

Olivia H. Tripon

Translated byMarilou Guieb

Cover design byWomen’s Feature Service (WFS)

Published by

National Commission on theRole of Filipino Women (NCRFW)

UNIFEM CEDAWSouth East Asia Program-Philippines

With support from the

Canadian InternationalDevelopment Agency (CIDA)

Printed in the PhilippinesMarch 2006

ANIA TI CEDAWTi CEDAW ket Convention on the Elimination of Discrimination against Women. Ti sabali nga nagan na ket ‘The Women’s Convention’ or the United Nations Treaty for the Rights of Women. Ti CEDAW ti umuna ken maymaysa nga katulugan nga sangalubongan maipanggep ti karbengan ti babbai a sibil ken politikal, ekonomikal, sosyal, kultural ken maipanggep ti pamilya. Inawat ti United Nations General Assembly ti CEDAW idi Disyembre 18, 1979 idi panawen ti UN Decade for Women. Pinatalgedan ti Pilipinas ti CEDAW idi July 15, 1980 ken pinasengkedan idi August 5, 1981. Ti CEDAW ti maikadua nga sangkaaduan nga napasingkedan nga tulagan nga sumaruno iti (Convention on the Rights of the Child) nga adda ti 180 nga pagilian kadagtti 191 nga Estado Partido (States Parties) nga nagpatalged sipod idi March 2005. Ti CEDAW ket nagbalin nga epektibo idi Setiembre 3, 1981 wenno iti 2006 ket 25 a tawen ti napalabas. Ket manmanno laeng ti makaammo iti CEDAW. APAY NGA ADDA TI NAISANGSANGAYAN NGA KALINTEGAN PARA BABBAITi preambulo ti CEDAW ket ipakita na nga iti madama nga makinarya ti sangalubongan a karbengan ti tao ket saan nga umanay nga pabilgen ti panagsalaknib ti karbengan ti babbai. Ti panagtagibassit kadagiti babai ket lablabsingen na ti dagiti pamangunayan ti panagpada ti karbengan ken panangdayaw ti dignidad ti tao” nga manglapped ti pada-pada a panagpaset iti amin a langa iti pinagdur-as ken kapya. KET ANIA NU PINAGTALGEDAN KEN PINAGSINGKEDAN TI GOBYERNO TI PILIPINAS TI CEDAWA kas Estado Partido ti CEDAW, ti gobierno ti Pilipinas ket bigbigen na ti kinaadda ti panagtagibassit ken saan a pada-pada a panagtrato iti laban iti babbai. Gapo ditoy kasapulan ti tignay ti estado. Dagiti Estado Partido ket kasapulan nga bigbigen, salakniban, ken tungpalen ti karbengan dagiti babbai.Magsegsegaan isudu nga : Awaswasen iti amin a paglintegan ken aramid a makaidadanes. Agbukel ti a pagannurutan a kontra ti panangidadanes ken mangilanad ti makinarya ken pamuspusan para iti panakalabsing dagiti karbengan. Itandudo ti kinapada-pada babaen iti amin nga umno a pamuspusan

mainayon ditoy ti naganaygaygay nga addang, panangilanad dagiti kondisyon ken pamaneknek.

Agaramid ti pagilyan a padamag wenno impormasyon tunggal uppat nga taw-en panggep iti naaramid nga addang mainaig iti panakatungpal ti rebbengen nga nailanad iti katulagan.

SINO TI MANGKITA KADAGITI ESTADO PARTIDOS NU TUNGTUNGPALEN DA TI PASET DA?Ti United Nations ket nangaramid ti CEDAW Committee nga bukbuklen ti 23 nga eksperto nga inbotos dagiti Estado Partidos nga mangadal ken agited ti

rekomendasyon nga kasapulan nga tungpalen dagiti Estado Partidos ken ipadamag iti sumaruno a panawen. Ti Artikulo 21 iti CEDAW Convention ket ikkan na ti Committee ti kabalenan na nga agbukel ti pangsapasap a rekomendasyon. Dagitoy ket naturay nga interpretasyon dagiti nailanad ti CEDAW Convention mainaid ti karbengan dagiti babbai ken ti rebbengen ti estado. Ti CEDAW Committee ket agtaripnong iti mamindua kada tawen idiay New York ken mangadal ti padamag ti pagilian ti uneg ti duwa nga domingo iti bulan ti Enero ken Hulyo. Maaramid daytoy iti sanguanan iti maibagi ti kada kailian ken ‘non-government organizations’ (NGO) nga agited met ti bukod da nga padamag. ANIA TI PANANGIDADANES LABAN KADAGITI BABBAI?Ti kayat na nga saoen ket panangilasin, panangilaksid wenno panagpagel babaen ti pagkababai na. Ket daytoy ada epekto na wenno mapan ti pannakadadael wenno kinaawan ti panangbigbig, rag-o wenno panangaramat ti babbai, ada man wenno awan ti asawa na, naibatay iti panakapada-pada iti lallaki ken babbai, karbengan ti tattao ken batayan a waya waya iti aspeto a pampolitika, pangsosyal, pangkultura, sibil ken dadduma pay (Artikulo 1 CEDAW). KASANO NGA IPATUNGPAL TI CEDAW NGA IPASARDENG TI PANANGIDADANES KADAGITI BABBAI? Panggapen na ti mangaramid ti uman-anay a pagpadaan ti babbai. Kayat na

saoen daytoy ket trabaho ti gobiyerno makagin-ud ti pudno a resulta ti kabibiyag ti babbai.

Nilaon na daytoy ti pamungayan ti rebenggen ti estado. Kayat na a saoen, adda ti rebenggen ti estado kadagiti babbai a saan na a mabalin nga ibbatan.

Lappedan na ti aramid ken pagannurutan a kaipapanan iti pagdaksan iti babbai. Saan laeng nga ipaaramid na ti Estado Partido a mangpasardeng ti

panakalabsing ti karbengan ti babbai gapo ti institusyon ti estado ken dagiti opisyal ti gobierno, nu di ket dagiti pribado nga tao ken grupo.

Bigbigen na ti bileg ti biag ti kultura ken naipakadawyan, kadawian amanglapped ti panakarago ti rebbeng ti babbai ken mangkarit iti Estado Partido a mangbaliw iti nakaugalian a panangidadanes iti babbai.

ITI PAGILIAN APILIPINAS , AYAN TI PANANGIDADANES P KEN KAS-ANO NGA SANGOEN TI CEDAW? TRABAHO KEN PANGGEDDANTi puwersa ti trabaho ti babbai (PTB) ket kanayon nga maudi ti puwersa ti trabaho ti lallaki (PTL) iti uneg nga napalabas nga sangapulo nga tawen. Ti uneg ti 1995 inggana 2004 ti PTB ket nairehistro inggana 50% laeng ket adintto ket ti PTL ket kanayon a sumurok ti 80%. (October Rounds of the Labor Force Survey LFS, NSO)

Ti panangsurot ti panggedan ti babbai a pakailasinan ti babbai iti lallaki ket agtultuloy nga maibaga nga agpayso. Iparparang ti datos ti 2004 nga dagiti Pilipina ket adda pay laeng ti nangnangruna nga panggedan a grupo nga makuna a kasilpu ti panagtaraon nga trabaho da ti balay kas iti panangmanehar ti opisina ken serbisyo a propesyonal adintto ket ti lallaki pay laeng ti kaaduan a masarakan iti pangmakina ken nadadagsen nga industriya . (LFS NSO) Ti Pilipino nga lallaki ket nalabit nga adda suweldo na ken bukod nga pangbirukan ket dagiti babbai ket nalabit nga tagaserbi laeng ti pamilya na nga haan nga nga awan ti tangdang na. Idi 2004, 56% dagiti miembro ti pamilya nga awan ti tandang na ket babbai, adintto 64% ti adda tandang na a trabahador ken 67% nga adda bukod nga pangbirukan ket lalakki. Ngem kadagiti babbai nga agtratrabaho, 50% ket adda tandang da, 33% ket maysa kadagiti una adda bukod nga pangbirukan wenno trabahador, ken 17% ket awan ti tandang na nga agtrabaho. (NSO) Ngangani nga padapada ti tukad ti panagpaset baet ti babbai ken lallaki ti balasitaaw a trabaho ngem ti konteksto ti panagpaset da ket naisabali la unay. Idi 2004, 51% ti Overseas Filipino Workers (OFW) ket babbai ngem ti kalkalaingan na nga kadabulan a paw-it da nga kuwarta ket ibagbagi na ti 57% laeng ti PhP 74,267 nga kalkalaingan na nga kadabulan a paw-it dagiti lallaki a Pilipino. Daytoy ket gapu ta ti Pilipino nga babbai ket nalabit nga agtinnag ti trabaho nga nababa ti suweldo ken kanayon nga awan ti panangsalaknib na. Diay 2004 survey ket iparang na nga kagudua (55.8%) ti babbai nga agbalasitaaw nga agtrabaho ket mangmangged ken awan sanay na nga trabahador, adintto 27.7% ti lallaki ket nagtrabaho ti pangaramidan ken pumada nga trabaho ken 26.9% ti nagtrabaho nga mangpapagna/ tagaurnos ti makinerya . (2004 Survey on Overseas Filipinos, NSO) Paneknekan ti Artikulo 11 ti CEDAW ti karbengan ti babbai nga… Ada pada nga gundaway ti trabaho, pagimbagan, panangingato ti saad ken panagsanay Pada a tandang babaen iti trabaho nga araramiden da Panangsalaknib ti salung-at ken panakaaywan ti kasasaad ti trabaho Panakalubos ti trabaho gapu ti panaganak ken suporta a serbisyo sosyal,

nga saan a maikkat ti trabaho gapu ti panaganak wenno panagasawa. Dagiti OFWs ket addaan ti UN Convention on the ‘Protection of the Rights of All Migrants and Members of Their Families’ ken ti ‘Magna Carta for Overseas Filipinos’ (RA 8042) nga isumet laeng ti panangsalaknib ti saan nga naidokumento nga OFWs ken panakalawa ti palawag maisupiyat iti linteg nga recruiter uray nu kabagyan. Dagiti babbai iti impormal a sektor ket awan ti pagimbagan, ken panangsalaknib da, ken ti maibingay da ti ekonomiya ket saan a mairamraman. Ti agdama nga linteg nga agprotekta ti babbai iti uneg ti pagtrabahuan ket dagiti sumaganad:

RA 6972 Day Care law2. Panangpalubos ti lallaki ti trabaho gapu ti panaganak ti asawa da (paternity leave)2. Linteg para iti impormal a sektor• RA 7882 ket agited ti pautang nga tulong para babbai nga adda iti bassit ken pangbalay nga negosyo• RA 8289 “Magna Carta for Small Enterpprises” RA 8425 ket mangitakder ti bassit nga pondo a kas pamuspusan para iti

panakaawan ti kinapanglaw. Patingga ti 2003, maysa milyon nga nagala ti utang babaen ti nadumaduma a babassit nga pagpondoan a institusyon, kaaduan ket babbai.

Pangsapasap nga Rekomendasyon ti CEDAW Numero 13 – pada a bayad para iti pada a gatad ti trabaho Numero 16 – ipadamag dagiti datos iti problema ti saan a natandangan nga

mangmangged nga babbai ken panangaramid ti addang a mangpaneknek ti bayad, seguridad-sosyal ken pagsayaatan.

Numero 17 – Sukaten ken bilangen ti saan nga nabayadan nga pangbalay nga aramid ti babbai ken ti panangbigbig ti ‘gross national product’

POLITIKA KEN PANAGGOBIERNO Ti resulta ti Commission on Election (COMELEC) ti eleksyon ti Mayo 2004 ket iparang na nga ti kalkalaingan nga bingay-bingay ti nabotosan nga nangato a saad ket saan nga sumurok ti 17%. Iti sangappulo ket dua (12) kadagiti senador ket tallo (3) laeng ti babbai ken

iti dua nga sangagasut (200) mangibagi ti distrito ket tallopulo (30) laeng ti babbai

Iti sangapulo ket (16) nga agtugaw para partylist ket maysa (1) laeng para babbai (Gabriela) ken iti duapulo ken uppat (24) nga ̀ partylist’ manbigabi diay Kongreso ket uppat (4) laeng ti babbai

Iti pitopulo ket pito (77) nga gobernador sangapulot lima (15) ti babbai; iti pitopulo ket pito (77) ti bise gobernador; pito (7) ti babbai, ken iti duapulo ket lima (725) nga `board members’ ket maysa gasut duapulo ket maysa (121) ket babbai

15.4% ken 13.8% kadagiti pangulo ti ili ken bise-pangulo ti ili, ket babbai. 17.1% kadagiti am-amin nga konsehal ket babbai.

Dagiti Pilipino nga babbai ket nangatngato ti bilang ti resulta ken mangababak da ti panagbotos ngem agtultuloy pay laeng ti bassit nga panagapaset da iti politika ken panaggobyerno. Idi 1998 ken 2001 nga entero a nasion ken lokal nga panagbotos, dagiti mannano nga kandidato a babbai (20% iti amin nga kandidatos) atimmaray para iti pampubliko nga opisina ket nakagun-od ti pampubliko a saad. Uray pay nu nangato ti pannakagun-od ti bilang ti botos ti babbai ket naladingit pay ti panagpaset da ti pampubliko nga sektor. Ti kinapudno na ti naladingit nga nagbanagan ti panagbobotos para iti babbai idi 2004 ket nagrehistro ti bigla nga panagbaba kalpasan ti agpangato nga duyos na sipud idi 1995. (COMELEC)

Ti Partylist a linteg ket nangited ti namnama dagiti babbai tapno tumabuno iti tayag nga agaramid ti linteg ngem gapu ti sangailian nga rekisitos ken ti kinnakurang ti pakaammo uray kadagiti babbai a botante ket saan na a naipangabak ti tugaw para ti partido ti babbai. Dagiti bunggoy ti babbai ket ilablaban da ti 30% nga abatang ti babbai magapu ti partido politikal ken dadduma pay nga mabotosan wenno madutokan nga bagbagi nga agararamid ti desisyon. Ti partisipasyon ti babbai iti korte ket naladingit met… Ti Shari’a korte, ti naisangsangayan nga korte para ti Muslim, ket agtultuloy nga lallaki amin, malaksid idi 1996 nu adinnu ket adda ti maysa nga babai nga husgado iti Shari’a Circuit Court. Sipud Marso 2004 iti sangapulo ket uppat (14) nga mahistrado iti Kangangatuwan a Pangokoman, uppat laeng ti babbai. Uray pay nu mangunona ti babbai iti burukrasya, lallalo iti tekniko wenno maikadua a tukad, saan da nga mabaelan nga lumabes ti 50% ti nagpatengaan da. Iti 1.45 milyon nga agtrabaho ti gobyerno idi 1999, 53% ket babbai ngem iti maikadua laeng nga tukad a ranggo (71.9%). 34% laeng ti babbai nga adda ti umuna ken maikatlo a tukad. Dagiti babbai nga adda ti burukrasya ket nalabit a tekniko nga empleyado ken ti lallaki ket nalabit nga eskribientes, mangiturturong ken mangipatungpal. (Civil Service Commission) Ti panagpaset ti babbai iti panagkomersio nga unyon ket bimmaba manipud 59.6% idi 1996 napan 34.2% idi 2000. Ti liderato ti babbai iti unyon ket bimmaba met laeng manipud 35% idi 1998 napan ti 25.6% idi 2000 (NCRFW). Paneknekan ti CEDAW ti karbengan ti babbai nga… Agbotos, agkandidato ken agigem ti pampubliko nga opisina ta kadagiti amin nga tukad ti gobyerno (Art 7) Panakipaset ti NGO ken taripnong nga pakaseknan na ti publiko ken pangpolitika a biag ti pagilian (Art 7) Addaan gundaway a mangibagi ti gobyerno iti sangalobongan a tukad ken makipaset kadagiti trabaho ti sangalobongan a bunggoy. (Art 8)

BILANG DAGITI UMILI KEN SALUN-AT TI BABBAI WENNO REPRODUCTIVE HEALTH(RH) Awan ti pagilian a pagannurutan mainaig ti RH. 20.5% ti adda asawa a babbai ket awan ti pangkasapulan para iti

kontraseptibo tapno maiplano ti panagpamilya da (2000 Family Planning Survey)

Limitado ti maala da a kasapulan, impormasyon ken serbisyo iti saan a kasisigud nga kontraseptibo kadagiti dadumma a siudad ken probinsia nga ti itandudo da laeng ket kasisigud nga pagplano ti panagpamilya).

Kada oras, ket adda 46 nga napeggad wenno maisupiyat iti linteg nga pilit nga nayanak a di panawen (abortions) iti Pilipinas (1999 Country Population Assessment UNFPA)

10 nga babbai ket matmatay gapu iti panag-anak (1998 NDHS).

Iti nabiit nga survey ti panagplano ti pamilya (FPS) ket iparparang ng nga 49.3% kadagiti babbai ket agus-usar ti uray maysa laeng nga tipo ti kontraseptibo, ket nalabit a moderno a wagas. Kadagitoy, 35.1% ket agus-usar ti moderno a wagas kasakbayan na nga 14.2% ket agusar ti nainsigudan a wagas. Ti pildoras ti kangrunaan a wagas ti kontraseptibo, sumaruno ti ‘female sterilization’, ken kalendario wenno ritmo. Ti ‘condom’ uray pay nu nalawa ti panakaiwaras na ken nalaka o maala iti sentro ti salun-at, ket mabilang laeng nga nababa ngem 2.1% kadagiti amin nga agusar. (2004 FPS,NSO)Iparparang ti survey ti National Demographic and Health Survey (NDHS) nga 5.6% ti masikog ket saan nga nakaala ti panag-aywan sakbay ti panag-anak ken 6.5% (71.8% magapu ti maipapan iti away nga lugar ket apan da ti tradisional a para-aywan ti panag-anak (traditional birth attendants wenno TBAs). Para ti panag-anak , maysa iti kada tallo (37.1%) ket natulungan ti TBAs ken tallo iti kada lima (61.34%) kadagiti masikog ket pilyen da nga iti balay ag-anak. (2003 NDHS, NSO) Sipud idi Septiembre 2005, ti departamento ti salun-at ket naka-awat iti 2,354 a naipulong a kaso ti HIV Ab Seropositives sipod idi nagrugi a nag-ala ti datos idi 1984. Kadagitoy, 862 ket babbai. Kadagiti amin a kaso ti HIV, 702 ket nagbalenen nga AIDS. Ti CEDAW ket isu laeng ti patulugan para karbengan ti tao nga mangpanuknuk ken mangitakder ti karbengan salun-at iti amin a wagas ti panag-plano ti pamilya. Pasingkedan ti CEDAW ti babbai para iti… Comprehensibo a serbisyo para ti salun-at, mainayon iti panag-plano ti pamilya (Art. 12) Ikeddeng iti bilang iti anak ken iti bilang ti tawen a pag-abaetan ti panagsikog (Art.16) Panagbingay iti panagtaraon baet ti ama ken ina (Art. 5, 16) Pangsapasapa Rekomendasyon Bilang 15 – ti panag-lapped ti

panangidadanes kontra a kadagiti babbai iti pang-sangailian a pananglapped ken panangtengngel iti AIDS.

Di Pay Maibanag nga LintegTi HB 3773 Linteg a Mainaig ti Responsible nga a pagka-ama ken ina ken Panagmanehar ti Bilang Dagiti Umili (Responsible Parenthood and Population Management Act) ket nakabasar iti rebbeng iti entero pangilian ken uneg ti purok a gobyerno nga mangited ti batayan a serbisyo a mainayon iti batayan a salun-at, ti RH ken panagplano ti panagpamilya, mainayon iti multa kadagi pambubliko nga opisyal nga manglapped wenno nagagara a panangiparit o panangipagel iti panangited iti nainkalintegan, nakalasat a panagaagas RH a serbisyo nga mainayon ti panagplano ti pamilya. Ti dua nga anak para iti panagpamilya ket saan nga masapul nga tungpalen.

RANGGAS LABAN KADAGITI BABBAI (VIOLENCE AGAINST WOMEN WENNO VAW) KEN DAGITI UBBING KEN PANAGADALIASAT KANIA DA Adda dagiti naduduma a duyos iti bilang iti kaso laban kadagiti babbai manipud kadagiti nadumaduma nga ahensiya ti gobierno. Ti bilang ti VAW a kaso a naipulong iti polis ket immadu iti maminpito, manipod iti 1,100 idi 1996 inggana ti 7,383 idi 2004. Ti bilang iti kaskaso ti VAW a naipulong iti departamento iti polis ket naabot na iti kangatuan idi 2001 (10,343 a kaso). Ngem ti departamento ti pagimbagan dagiti umili ket nakita na nga bimmaba ti bilang iti babbai nga adda iti naipapaduma a nasulit a kasasaad a kaskaso a napagserbian sipud idi 1999.

Ti naisurat iti polis ken pagimbigan dagiti umili wenno ‘social welfare’ ket iparparang na nga ti panagkabil ken panagpilit ket isu ti kaaduan a nga kadawyan a naipulong a kaso iti VAW.

Innem kadagiti sangapulo nga nakalasat ti napilit ti asideg a kaanakan wenno ‘incest’ ket nagipulong da nga dagiti nanang da ket binugbug ti tatang da.

Siyam kadagiti sangapulo nga nabugbug a babbai ket nakapadas iti pilit ti asawa. Innem kadagiti sangapulo nga nabugbug ket kasakbayan panagsikug da.

(Napili nga bilang ti Violence Against Women –VAW- wenno RLB manipud ti Women’s Crisis Center 1995-1998 nga naibaga iti Philippine NGO Beijing + 10 nga padamag)

Kainaigan ti migrante a ranggas laban babbai ket dakkel a parikut iti Pilipinas, a kas addaan iti kangatuan a bilang iti babbai nga agtratrabaho balasitaaw. Manipud 1993-2002, adda iti 1,013 nga naipulong a kaskaso iti pagdaliasat ti tao, Kanlungan ket adda ti naisurat nga 32 a kaskaso kadagiti natulungan da nga 170 kaskaso idi 2004. Pasingkedan ti CEDAW ti karbengan ti babbai nga… Mawayaan kadagiti amin nga porma iti kinaranggas – kung-no maipapan iti bagi, sekswal, pangrikna, kapanunutan wenno pang-ekonomiya. (Art.6) Maawayan kadagiti amin nga porma iti pagdaliasat ti babbai ken panangundaway iti prostitusyon. (Art. 6) Pangsapasap a Rekomendasyon Bilang 12 ken 19 – ipadamag ti

panagaramid ti linteg a mangsalaknib kadagiti babbai laban amin iti porma ti ranggas ti inaldaw a biag ken kinaada ti serbisyo a pangsurporta.

Panangikeddeng iti labes ti sangupuloa pang-amiris ti Beijing Deklarasyon ken Plataporma para ti Tignay (Beijing Declaration ken Platform for Action) – ikaten ti sapulen a panagdaliasat kadagiti babbai ken ubbing para amin nga porma a panagkasamsam da, ibasol a kriminal ti agdaliasat ti tao ken akuen ti daduma pay nga pamay-an nayon na ti ‘bilateral’ ken multi-lateral’ a panagtutunos.

Dagiti madama a linteg RA 7877 – Anti-Sexual Harrassment Law RA 8533 Anti-Rape Law – panangingato iti panagpilit a kas krimen laban ti tao; panagpalawa ti panagpalawag ti pilit RA 8505 – Rape Victim Assistance Act wenno linteg para iti tulong ti biktima ti panagpilit RA 6955 – Anti- Mail Order Bride Law RA 9262 – Anti-Violence Against Women and Children – linteg laban ti kinaranggas kadagiti babbai ken uubing RA9208–Anti-Trafficking inPersonsAct – laban ti panagadaliasat ti tao.

Babbai ti Kaaw-awayanMaysa kadagiti uppat a babbai nga agtawen 15-24 ket nagrugi nga agsikog ken nalabit kadagitoy iti agyan iti kaaw-awayan, nakaadal ti elementarya, ken nagapu iti napanglaw a pamilya. (NDHS 2003) Artikulo 14 ket napasnek para kadagiti babbai ti kaaw-awayan tapno maipatalgedan ti panagpaset ken pagimbagan da ti panagdur-as ti kaaw-awayan. Paneknekan ti CEDAW kadagiti karbengan ti babbai iti… Tumabuno iti panagplano ken panakaaramid iti panagdur-as Nalawa a serbisyo iti salun-at, mainayon it panagplano iti pamilya Makaala ti natarus a pagimbagan a magapu iti programa iti seguridad a sosyal Panag-adal ken panagsanay, pormal ken saan a pormal ken kaadaan ti ammona gaput ti panagbasa ken panagsurat (functional literacy) Pada-pada a makaala iti pang-ekonomiya nga gundaway, utang, pasilidad

ti merkado, maitutop a teknolohiya ken pada-pada a trato iti daga ken agraryo a pannapakabaro

Uman-anay nga kondisyon iti panagbiag – panagbalay, kinalinis, elektrisidad ken danum, pagluganan ken komunikasyon.

KADAGITI NAINSIGUDAN A BABBAIAdda iti pangkasapulan nga maistimar ken mapadur-as nga lugar nga ayan ti ringgor ken panakainayon iti kangrunaan a ayo a panagdur-as ken timpuyog dagiti Moro, ken nainsigudan nga umili (IPs). (Situational Analysis of the Philippine Population, UNFPA 2005) Dagiti Moros ken Lumad iti Mindanao ket agririgat da gapu ti panakaipaigid ti ekonomiya a sosyal, kinaawan ti daga, nababa nga batayan a serbisyo ken nababa nga adal. Gapu ti impluwensiya ti kultura, nakaru dagiti babbai ken uubing. Kasakbayan nga idiay Cordillera, maysa kadagiti kapapanglawan a rehiyon ti pagilian, dagiti nainsigudan nga umili, partikular dagiti babbai, ket makitkita nga kumarkaro iti kinapanglawda. Maisurot ti Artikulo 14 ti CEDAW kadagiti nainsigudan a babai nga adda nayon a proteksyon iti kultura ken nagtaudan nga ili.

Pasengkeddan a labes iti 10-year a Panag-anuris iti Deklarasyon ti Beijing ken iti Plataporma ti tignay:

• Tapno maipatalgedan ti napno ken epektibo nga panagtinnabuno dagiti nainsigudan a babai ti panakaaramid, panagsirpat iti PFA ken MDG’s• Panag-awag ti gobyerno, dagiti ahensiya ti gobyerno, pribado a sektor, ti

sibil a timpuyog nga mangaramid iti addang nga mangisigurado ti napunuan a panagpaset kadagiti nainsigudan a babai kadagiti amin a parang ti timpuyog.

NAISABALIAN A KABAELAN A BABAIIti sensus ti 2000, adda ti 942,098 ti padamag nga nagrigat ti kinakurang wenno kinawankabailan, daytoy ket immadu ti 2.5% manipud idi 1995. Dagiti babai nga awanan mabalbalin da ket addu bassit nu dagiti lallaki a kakadua da (50.2% vs 49.8%). Daytoy ket pasubli ti 1995 a dayos sadinno ket dagiti lallalki ket mabilangan ti 51.1% kadagiti tatao nga awan o kurang ti mabalbalin da. Adadu ti babai kadagiti nababa ti panagkita da, nganngani a mabulag, ken marigatan a makadengngeg. Dagiti babai nga kurang o awanan mabalbalin na ket agrigat da ti doble nga diskriminasyon kasilpo ti espesyal a kondisyon ti kabibiagda. (NCRFW) Paneknek ti CEDAW ti amin a karbengan a kas normal a babai para ti nasangsangayan a patakder a kas ti rampa ken pag-isbuan para iti babbai ken lallaki nga kurang wenno awanan kabailan da.

• Pangsapasap a Rekomendasyon No. 18 – Ti Estado Partidos ket agited ti impormasyon iti kurang wenno awanan mabalbalin nga babbai iti babbai ken iti addan a naiyaramid para iti panagsango ti partikular a sitwasyon, mainayon iti nasangsangayan nga addang nga mangisigurado ti pada-pada nga panag-ala ti adal, trabaho, serbisyo ti salun-at, seguridad a timpuyog, ken panangsigurado ti panagpaset iti amin nga parang ti sosyal ken kultural a kabibiag.

SEXUAL ORIENTATIONDagiti bakla/lesbiana ket saan nga mabalin nga ag-asawa. Kagapuan na, saan da nga nanamen ti pangtimpuyog ken kalintegan a karbengan da a kas agasawa ti panagtagikua, panagtawid, ‘insurance’ ken dadduma nga ken maala da gapu ti pinagmeimbro da ti nadumaduma a bunggoy, panagawat iti ubing ken dadduma pay. Awan iti linteg a pagilian a mangprotekta ti tatao kadagiti diskriminsayon wenno panangidadanes babaen iti pinagpili o pinagkita da ti sekswalidad da (sexual orientation). (ISSA, 2004 Sexual and Reproductive Health and Rights, Reference for advocacy in the Philippines) Paneknekan ti CEDAW Art.3 ti basaar a karbengan ti tao ken kamasapulan a wayawaya

• Ti Artikulo 5 ket sungbatan na ti panakaikkat ti amin a saan a naligteg a panangtrato ken amin nga aramid a nakabasar iti panunot a panangpanakkel wenno panagtagibassit iti lallaki wenno babbai ti kadawyan a papel iti lalaki ken babai.

• Artikulo 16 – Dagiti babbai ket naskem nga addaan ti karbengan ken responsibilidad kas kapada kadagiti lallaki mainaig iti banbanag ti panag-asawa ken napamilyaan nga relasyon.

• Artikulo 6 – Paneknekan na ti karbengan a mawayaan kadagiti amin a porma ti ranggas – dagitoy man ket naibagi, sekswal, pinagrikna, panunot wenno pang-ekonomiya.

DAGITI BABBAI KEN TI ARMADO A RINGGOR Nainayon dagiti kanrunaan nga epekto kadagiti babai ti lokal a tukad iti pang-ekonomiya a panakakarkarra, napigsa a rikna ti kinaawan ti talged, sekswal a panagraut, saan a nalukay nga kadawyan a istruktura ken relasyon ken panagitagibassit nu saan man nga panang-burak iti organisasyon dagiti babai. (NCRFW 1993 study) Nanipudd 1980-99 nairekord ti Komisyon ti Karbengan ti Tao ti mapan nga 100 a kaskaso ti ranggas kadagiti babbai a adda ti armado a ringgor diay Rehiyon 2, 6 ken 9. Mapan nga 135,000 – 150,000 a tatao, kaaduan ket babai, ket pwersado nga nagbakwit manipud iti pagnanaedan ken ili da a napan nagnaed kadagiti sentro ti bakwit gapu ti armado a ringgor nga pasamak sipud Enrero-Nobyembre 2001. (NCRFW)Agpapada dagiti Lumad, Moro, Kristiyano a babbai nga naganaygay nga agtignay para ti Mindanao gapu ta isuda ken dagiti annak da ket biktima ti armado a labanan.

• Ti CEDAW Artikulo 6 ket paneknekan na ti karbengan a mawaya-wayaan manipud iti amin a porma ti ranggas—dagitoy man ket naibagi, sekswal, rikna, kapanunutan wenno pang-ekonomiya.

• Pakdaar iti Proteksyon ti Babbai ken Uubing kadagiti Nariknut a Sitwasyon ken ti Armado a Labanan (Declaration on the Protection of Women and ChildreninemergenciesandArmedConflicts)

KARBENGAN A PANEKNEKAN TI CEDAW

• Karbengan ti nasyaat nga kalidad iti adal (Artikulo 10, 14)• Karbengan iti komprehensibo a serbisyo para ti salun-at, kanayon iti panagplano ti pamilya (Artikulo 11, 12, 14)• Karbengan iti pananka-ala ti utang ken dadduma a porma ti panag-utang (Artikulo 13, 14)• Karbengan a tumabuno ti liwliwa, ay-ayam ken pangkultura nga aktibidades (Artikulo 10, 13, 14)• Karbengan nga agdesisyon iti bilang ti anak ken iti tawen a pagbaetan ti panagsikog (Artikulo 16)• Karbengan iti panagbingay iti responsibilidad iti tatang ken nanang (Artikulo 5, 16)

• Karbengan a pada-pada a panagala ti trabaho, benipisyo ken sosyal a seguridad (Artikulo 11, 14)• Karbengan iti pada-pada a bayad babaen iti naitrabaho da (Artikulo 11)• Karbengan iti panaka-waya-waya kadagiti amin a porma ti ranggas – daytoy

man ket naibagi, sekswal, pinagrikna, kapanunot wenno pang-ekonomiya (Artikulo 6)

• Karbengan iti panaka-waya-waya ti panagadipen wenno panagbalangkantis (Artikulo 6)• Karbengan nga agbutos, agturay iti eleksiyon ken agtugaw iti pangpubliko nga opisina (Artikulo 7)• Karbengan a mangibagi ti pagilian iti sangalubongan (Artikulo 8)• Karbengan nga makaala, mangsukat wenno mangipirmi ti nasyonalidad ken panag-umili (Artikulo 9)

ANIA TI USAR TI CEDAW KADAGITI MANGITAKDER KEN KADAGITI MANGAR-ARAMID TI PAGANNURUTAN?

• A kas pangipalagip iti obligasyon iti Estado a naipauneg iti CEDAW sadinnu ket makisarita para ti panakailanad ti serbisyo a reporma ti linteg wenno pang-sosyal ken pang-ekonomiya a panagbaliw iti pagannurutan.

• A kas argumento ti pannakausig a partuat ti pagilian nga ti lingted a partuat ti pagilian ken ti naibaga iti konstitusyon ket masapol nga ipatarus nga sumursurut ti pamungunayan ti karbengan ti tao nga bigbegan ti sangalubongan.

• Karbengan akas punteriaan ken mangipakita para pategan ti pannakagun-od ti proyekto ti pangpaduras ken pagannurutan wenno idiay proceso ti padamag.

• A kas baseran para papigsaen ti karbengan ti programa ti pinag-adal para kadagiti babbai, aktibista, hukom, abogado, polis, media ken ti publiko.

NU SAAN NGA AGBALLIGI ADDA TI OPTIONAL PROTOCOL TI CEDAW (OP CEDAW)Nu naipamuspusan ti maysa a babbai iti gobyerno ken inaramid na amin iti uneg iti linteg, mabalen nga makagunod ti hustisya idiay sangalubongan a tukad babaen ti Optional Protocol ti CEDAW. OP-CEDAW ket naawat idi October 6, 1999 ken nagbalen nga epektibo idi December 22, 2000. Pinatalgedan ti Pilipinas iti OP CEDAW idi Marso 21,2000 ken pinatibker idi Nobyembre 12, 2003. Manipud iddi Setyenbre 2005, kadagitii 180 State Parties, 72 ti imannugot iti Optional Protocol. Daytoy ket nakalukat laeng kadagiti States Parties ti CEDAW ngem haan nga obligado. Ti umili ti OP States Parties laeng ti mabalin nga makaala ti kastoy nga pagpilian. KASANU TI OPERASYON TI OP-CEDAWAda ti dua nga mekanismo:

1. Ti proseso ti pangkomunikasyon – Tunggal maysa nga tao wenno dagitigrupo ket maidagos nga agited ti petisyon idiay CEDAW Committee.

2. Ti proseso ti panag-usisa – Usigen ti CEDAW Committee ti nadagsen wenno kankanayon nga panagirurumen ti karbengan ti babbai idiay miembro nga nasyon.

PANGITULUDAN ITI DARUMCommittee on the Elimination of Discrimination against WomenC/o UN Division for the Advancement of WomenDepartment of Economics and Social AffairsUnited Nations Secretariat, 2 United Nations PlazaDC 2/12th floor, New York, NY 10017USAFax: 1-212-963-3463 Para pakaammo nu kasatnu agdarum, kitaen ti:www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/index.html

NAYON NGA ADAL PANGGEP TI CEDAW

1. UN website on the CEDAW Convention http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/

2. OfficeoftheHighCommissiononHumanRightsConventiononthe Elimination of All Forms of Discrimination Against Women http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/e1cedaw.htm http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/21.htm

3. Peace Women – Women’s International League for Peace and Freedom http://www.peacewomen.org/un/ecosoc/CEDAW.html

4. OfficeoftheHighCommissiononHumanRights http://www.ohchr.org/english/countries/ratification/8.htm

5. UnitedNationsEducational,ScientificandCulturalOrganization– Social and Human Sciences http://portal.unesco.org/shs/en/ev.php-URL_ID=3944&URL_DO=DO_ TOPIC&URL_SECTION=201.html

6. InternationalLabourOffice http://www.logos-net.net/ilo/150_base/en/instr/un_1.htm

7. The People’s Movement for Human Rights Education http://www.pdhre.org/conventionsum/cedaw.html

8. Eldis – The Gateaway for Development Information http://www.eldis.org/static/DOC2569.htm

9. Amnesty International http://web.amnesty.org/pages/treaty-cedaw-eng

10. Human Rights Watch http://hrw.org/campaigns/cedaw/

11. Asian Women’s Resource Exchange http://www.aworc.org/bpfa/pub/sec_h/pol00003.html

12. CONVENTION ON THE ELIMINATION OF ALL FORMS OF DISCRIMINATION AGAINST WOMEN (CEDAW) http://www.undp.org/rblac/gender/cedaw.htm

13. Toolkit for Women http://www.earthsummit2002.org/toolkits/women/un-doku/otherun/ cedaw.htm

14. The United States Committee for the United Nations Development Fund for Women http://www.unifemusa.org/cedaw.html

15. Stop Violence Against Women http://www.stopvaw.org/Convention_on_the_Elimination_of_All_Forms_ of_Discrimination_against_Women4.html

16. IWRAW http://iwraw.igc.org

17. IWRAW-AsiaPacific http://iwraw-ap.org

IPATINGGA TI PANAKAIDADANES LABAN KADAGITI BABBAI

“Ti Panakaidadanes laban kadagiti babbai ket pananglabsing ti pamunganayan ti panakapada-pada a karbengan ken panagraem ti ngayed ti tao.”

- Taripnong Pagbibinnagbagaan ti panagawanti amin nga porma a panakaidadanes laban kadagiti babbai (Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women)

Indito nga adda ti pagrang-ayan dagiti kaaduan nga pagilian tapno ti panangpatinga ti pangidadanes kadagiti babbai, awan pay laeng ti timpuyog iti lubong nu sadinno ket dagiti babbai ket agnaman ti umno nga panagpada kadagiti lallaki. Kasakbayan nga serrekan tayo ti 21st century, dagiti babbai iti amin a paset ti lubong ket agtultuloy nga manglablaban ti naduma-duma a porma ti panangidadanes. Adtoy ti dadduma a kinapudno: 2/3 a saan nga nakaadal ket babbai Ad-adu ti lallaki nu babbai nga ageskuela Mamindua nga araramiden dagiti babbai ti saana matandangan a trabaho nu dagiti aramid ti lallaki Ti sapul dagiti babbai ket 3/4 nga sapul ti lallaki Ti paseknan ti salun-at ti babbai ket kanayon mabaybay-an. Nalawa iti saan nga umno nga panangibaga dagiti babbai kadagiti ranggo nga adda pigsa Ti ranggas kadagiti babbai ket maysa a salubongan a sakit Sipud idi nagrugi iti United Nations (UN) ket intandudo na ti pada-pada

a nagbaetan ti babbai ken lallaki. Iti mano nga napalabas a tawen, impaayab na ti namin-uppat a panagtabuno tapno a mapasayaat ti karbengan ti babbai. Ti agdama, adda ti lima nga bagi ti systema ti UN nga napasnek para iti pagsasaritaan ti babbai: ti Commission on the Status of Women, ti Committee for the Elimination of Discrimination Against Women, ti Division for the Advancement of Women (DAW), ti United Nations Development Fund for Women (UNIFEM), ken ti International Research and Training Institute for the Advancement of Women (INSTRAW). Adda met ti ‘inter-agency’komite a mangkita maipaltegedan iti pagkanayon ti pinagkita ti panagkababai wenno pagkalalaki ti amin nga programa ken panagurutan ti UN.

Ti napateg ti amin , ti UN ket nag-awat ti sangalubongan nga instrumento nga maipatungpal ti nalinteg nga rukod para ti panakagun-od ti panagpada ti babbai ken lalakki. Ti kangruanaan kadagitoy ket iti Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women wenno Panagtabuno Para iti Panagpatingga ti Amin a Porma ti Pamangidadanes kadagiti Babbai.

Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women (CEDAW) wenno Panagtabuno Para iti Panagpatingga ti Amin a Porma ti Pamangidadanes kadagiti Babbai.

Ti Taripnong nga Para iti Panagpatingga ti Amin a Porma ti Pamangidadanes kadagiti Babbai ket inawat ti Pangsapasap nga Asemblia ti UN idi 1979, ket isu ti pinakakomprehensibo a pagtulagan mainaig ti karbengan ti babbai. Kanayon a mailadladawan akas sangalubongan a linteg para kerbengan ti babbai, datoy nga tinong ket entakder na nalinteg a rebbeng a panangpatingga ti panangidadanes.Nailanad ti Taripnong ti panagpada-pada iti lalalken ken babbai iti sibil, pangpulitika, pangekonomia, ken pang-kultura a karbengan. Iti taripnong ket rebenngan na nga ipantingga ti amin a porma iti panangidadanes – iti publiko wenno iti pribado man a kabibiag – agingana maawat dagiti babbai ti usto nga panakapada da kadagiti lallaki.Ti Taripnong ket isu laeng ti pagtulagan para iti karbengan ti tao nga mangpasingkad ti salun-at a ‘reproductive’ wenno reproductive health (RH) ti babbai, ken naitaeng ti kultura ken kaugalian a kas puersa nga mangbubukel iti mangisabalian ti papel ti babbai ken lallake ken ti relasyon dagiti agkapamilya.

Ti Taripnong ket addaan ti puersa idi Setyenbre 3,1981, ken sipud di Nobyembre 1999 ket napasingkkedan ti 165 a gobyerno a maawawagan nga Estado Partidos. Isu ti makadua a kalawaan a panagsingked iti sangalubongan a pagtulagan wenno tratado. Ti Artikulo 1-16 iti Taripnong ket sangoen na maitudo nga addang nga iaramid dagiti pagilian nga nagpasingkad iti Taripnong. Ti Artikulo 17-30 ket itakder na ti pamuspusan para ti pamakaitungpal ti Taripnong.

Panakaidadanes (Artikulo 1)Panakaidadanes laban ti babbai ket ti panangilasin, panangilaksid wenno panagpagel babaen ti pagkababai na. Ket daytoy ada epekto na wenno mapan ti pannakadadael wenno kinaawan ti panangbigbig, rag-o wenno panangaramat ti babbai, ada man wenno awan ti asawa na, naibatay iti panakapada-pada iti lallaki ken babbai, karbengan ti tattao ken batayan a waya waya iti aspeto a pampolitika, pangsosyal, pangkultura, sibil ken dadduma pay a parang.

Annuroten a addang (Artikulo 2)Ti amin a porma ti panakaidadanes laban babbai ket makita a dakes ken dagiti estado ket kumanonong nga aramiden: Ipabagi dagitoy pamunggayan ti kapada-pada ti lallake ken babbai it

pagilian nga konstitusyon da, sibil a linteg ken patalgedan ti pagkaramid ti datoy a pamunganayan.

Maawat ken maaramid ti amin a maibagay a linteg nga agipagel ti amin nga panakaidadanes laban ti babbai. Patikberen ti paokoman ken sabali pay a para ili a bangon para ti napigsa a panangsalaknib ti babbai laban ti panakaidadanes. Ipanamanama nga dagiti para ili a adda turay na ken daduma pay a bangon

ket tipden da ti makibagi ti uray ania nga aramid wenno nakaugalian a panakidadanes laban babbai.

Maisugarado a amin a tignay mainaig ti panakaidadanes ti babbai magapu tao, bangon wenno industria ket maikat. Waswasen amin a linteg, annuroten, ugalli ken aramid nga agipadadanes ti babbai. Waswasen amin a dusa para basol nga maipapan ti panakaidadanes ti babbai.

Pangpaneknek ti basaar a rebbeng a tao ken kasapulan a waya-waya (Article 3)Ti Estado Partidos ket tumunos a alaen amin a maibagay a addang, mainayon ti kalintegan, ti amin a parang tapno maipaneknek babbai ti basaar a karbengan ti tao ken ti kasapulan a waya-waya a pada a basaar akas a lallake.

Naisangsangayan a Addang (Artikulo 4)Agdama laeng a naisangsangayan a addang nga agpadaras ti kapadaan ken amin a addang nga maala para makaawyan ti para panaganak ket saan a maibaga nga pagpapaidadanes.Papel ti panagkababai ken panagkalalake (Artikulo 5)Amin nga Estado ti taripnong ket tumunos nga alaen dagiti addang: Maala ti panagpaawan ti saan a nalinteg a panangipato ken amin a

panangasaas basaar ti panunot ti nababbaba wenno nangatngato ti maysa kadagiti una a babai wenno lalake wenno tinultulad a wagas ti babai ken lalake.

Maipaneknek nga ti panagadal ti panagpamilya ket agitted ti usto a lawag nga ti pagananak ket maysa a timpuyog nga aramed ken ti ama ken ina ket agbingay ti rebenggen nga agtaraken ti annak.

Prostitusyon (Artikulo 6)Amin a maibagay nga addang, mainayon ti pagaramid ti linteg, ket masapul a maala tapno parukmaen amin nga porma ti pagdaliasatan ti babai ken panagkasamsam ti babai.

Biag a Politiko Ken Publiko (Artikulo 7)Ti babbai, nakabasar ti panakapada iti lallake, ket makibingay iti pampulitiko ken pampubliko a biag ti pagilian, ken maikka ti karbengan nga: Agbotos iti amin nga eleksion ken pampubliko a padamag ken mabalin a pilien para eleksion iti amin a pampubliko nga mabotosan nga bangon. Makipaset iti panagaramid of panggobierno nga annuroten ken agiggem ti opisina iti amin a tukad ti gobierno. Makipaset iti NGOs nga adda ti ayangay na ti pampubliko ken panggobierno nga biag ti pagilian.

Panakaibagi (Artikulo 8)Ti babbai ket maikkan ti gundaway nga maibagi ti gobierno da iti salubongan a tukad ken makipaset iti trabajo ti salubongan a bangon.

Pagilyan (Artikulo 9)Ti babai ket addaanto ti kerbenggan nga pada ti lallake nga makaala, masukatan wenno tenglen ti pagilyan da ken ti pagilyan dagiti annak da. Iti maitudtudo, ti panagkasar na ti maysa a sabili ti pagilyan saanto isu ti makainpuensiaan ti pagilyan ti asawa a babai.

Panag-adal (Artikulo 10)Maikkan ti babbai ti kapada a kerbengan iti parang ti panag-adal ken maitudtudo iti: Karrera ken bokasional a kurso Kurikula, eksamen, makabaelan nga mannursuro palo ken ti pangrukod wagayway a lugar ti eskuela ken alikamen. ‘Co-edukasyon’ ken ti panagsukat ti dagiti libro nga agpaikat ti saan a kasisigud nga kapanunutan Maikkan ti gastusen para adal ken panag-adal nga maited. Agtultuloy nga panag-adal, mainayon ti ‘literacy’ nga programa. Pakaipababaan ti bilang ti babbai nga estudyante nag agtinag ti panag- adal. Pda nga gundaway nga makipaset iti ayayam ken maipapan ti bagi nga edukasyon. Panagala ti kaamuan nga agpataldeg ti salun-at ken pagsayaatan ti

panakatao mainayon ti pakaamuan ti pagplano ti panagpamilya.

Pagsapulan (Artikulo 11)Addanto ti addang nga makaikkat ti panagidadanes laban iti parang ti trabaho; ken mapatalgedan dagiti nga kerbenggan nga: Agtrabaho Kapada nga gundaway ti trabaho ti lallake Nawaya nga panagpili ti propesyon ken pagtrabahuan, ti panagpangato ti

saad ti trabaho, kaseguridad ti trabaho, ti amin nga pagsayaatan ken mapagsaritaan mainaig ti serbisyo, ken makaawat ti panagsanay a bokasyonal ken maiululit a pagsanay mainayon ti agaprentis, abanse nga panagsanay ken agsusubli nga panagsanay.

Pada nga tandang, mainayon ti pagsayaatan, ken kapada nga panangtaripato mainaig ti trabaho nga pada ti pateg, kapada nga panangtaripato ti panagpateg ti klase ti trabaho;

Seguridad a sosyal Pakasalakniban ti salun-at ken panakaaywan ti kasasaad ti trabaho.

Iti kasta nga maipagel ti panagidadanes laban ti babbai nga naibatay ti panag-anak, ti Esatado Partidos ket aramedan ti maibagay a addang:

Ipagel ti panag-ikkat ti trabaho nga nakabatay ti kasikugan, panag-anak ken panang-asawa ; Maipaammo ti bakasyon nga adda ti tandang gapo to panagsikog wenno

daduma nga pasayaatan nga gapu ti kailian nga saan nga maikat ti trabaho, kanagtuan ti ranggo wenno maitited nga busbusen;

Papigsaen ti panagited ti sosyal a serbisyo, maitudtudo dagiti kinasayud para pagawyan ti ubbing; ikkan ti kabaelan dagiti nag-anak nga pagkaduaen ti rebbeng da ti pamilya ken trabaho.

Agited ti naisangsangayan nga panangsalaknib para babbai kabayatan ti panagsikog diay trabaho nga pakaamuan nga dakes para kania da.Dagiti kalintegan nga panangsalakniban ket maadal kada-teimpo ken masukatan ti kabarbaro nga mayanatup ti siensia ken tekniko nga kaamuan.

Salun-at (Artikulo 12)Maaramid dagiti addang nga magpaawan ti panakaidadanes iti parang ti pag-aywan ti salun-at nga agpataldeg nga adda ti pada nga maala ti babbai a serbisyo ti salun-at mainayon dagiti serbisyo nga mainaig ti panagpamilya.Maibagay nga serbisyo ket maited kadagiti babbai nga mainaig ti panagsikog, panaggian ti ospital ken panag-aywan malspas ti panag-anak, nga maik-ikan ti saan nga mabayadan a kasapulan nga serbisyo ken usto nga makapapigsa nga kanen kabayatan ti panagsikog ken panagpadede ti annak.

Pagsayaatan nga Sosyal ken Ekonomiya (Artikulo 13)Ti babbai, nakabatay ti kapadaan kadagiti lallake, ket kaadaan ti karbenngan ti: Pagsayaatan nga panagpamilya Pautang ti banko, panagsalda ken daduma pay nga kabalenan nga makaala ti pinansial nga tulong; Makipaset ti aramid para aliwaksay, ayayam ken dagiti parang ti kultural nga biag.

Babbai ti Kaaw-awayan (Artikulo 14)Maipadamag ti maitudtudo nga problema dagiti babbai ti kaaw-awayan ken ti nasangsangayan nga papel nga araramiden da iti parang ti panagtuloy ti biag ti ekonomia ti pamilya, mainayon ti awan nga tandang da nga trabaho ti balay. Iti kasta na kasapulan dagiti nga kerbenngan: Makipaset ti pinagsimpa ken pakaaramid ti plano ti panagdur-as wenno pagsayaatan iti amin nga tukad Maikan ti kabaelan nga mapan ti pasibilidad para salun-at, mainayon ti kaamuan ken serbisyo nga panagpamilya; Makaritna ti pagsayaatan gapo ti programa para seguridad sosyal; Maikkan ti amin a klase a panagsanay ken adal, mainayon dagiti adal nga agpangato ti kaamuan da nga tekniko; Makipaset ti amin nga aramid ti purok; Maikkan ti usto nga kondisyon para biag , maitutod dagiti mainaig ti

panagbalay, kadalusan, kuryente, danum ken pagluganan ken komunikasyon.

Kalintegan (Artikulo 15)Maikkan ti babbai pada ti lallake iti sango ti kalintegan iti dagiti nga parang:

Agkapada nga kabaelan nga nalinteg kadagiti lallaki ken gundaway nga mausar datoy nga kabaelan mainaig to kontrata, pangamanehar ti kukua; ken panagrangrang-ay iti kaokoman;

Amin n ga kontrata ken nalinteg nga pribado nga instrumento nga mangipagel ti nalinteg nga kabaelan ti babbai ket maibagi nga awan ti kapudnuan na;

Ti babbai ket adda waya-waya nga agaraw ken adaan ti waya-waya nga agpili ti pagbalayan ken paggianan.

Panagasawa ken Pamilya (Artikulo 16)Ti babbai ken kaadaan ti pada nga kerbenggan ken rebbeng iti lallake ti dagiti banag nga mainaig ti panag-asawa ken panagpamilya nga relasyon, matuktukod ti: Umeneg ti kasar Panagpili ti maasawa Kabayatan ti adda asawa na ken panagawan ti bisa ti kasar; Nga nag-anak, adda man asawa nu awan; Adda waya-waya nga pumili ti bilang ti annak ken pagbaetan ti panagsikog

ken maikkan ti kaamuan, kaadalan ken kabalenan na nga mausar dagitoy nga karbenggan na.

Mainaig ti panagkukua, panagala, pagmanehar ti kukua.

Optional Protocol ti CEDAWNu naipamuspusan ti maysa a babbai iti gobyerno ken inaramid na amin iti uneg iti linteg, mabalen nga makagunod ti hustisya idiay sangalubongan a tukad babaen ti Optional Protocol ti CEDAW.

OP-CEDAW ket naawat idi October 6, 1999 ken nagbalen nga epektibo idi December 22, 2000. Pinatalgedan ti Pilipinas iti OP CEDAW idi Marso 21,2000 ken pinatibker idi Nobyembre 12, 2003. Manipud iddi Setyenbre 2005, kadagitii 180 State Parties, 72 ti imannugot iti Optional Protocol. Daytoy ket nakalukat laeng kadagiti States Parties ti CEDAW ngem haan nga obligado. Ti umili ti OP States Parties laeng ti mabalin makaa ti kastoy nga pagpilian.

Committee on the Elimination of Discrimination against WomenC/o UN Division for the Advancement of WomenDepartment of Economics and Social AffairsUnited Nations Secretariat, 2 United Nations PlazaDC 2/12th floor, New York, NY 10017USAFax: 1-212-963-3463

Para pakaammo ti Timpuyog ken kerbenngan ti babbai, kitaen ti:www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/index.html

Nalasatan Na ti Ranggas…Ken Nagbiag nga Agibaga ti Istorya na ti Panag-ayat ken KariroanBy Laarni Ilagan

BAGUIO CITY—Insao ti doktor a natayen idinto a makita da a naribba ti bagi na. Mabalen a maysa pay isu nga babbai nga natay ti bugbug ti ima ti managayayat.

Ngem ni Fermina “Mina” Idao, agtawen 46, nalasatan na ti kabutbuteng nga tadtad ti kadendenna na nga asawa ti walo nga tawen, Jersey Ampaguey, idiay nakaadadayu nga talon diay Castaneda, Nueva Vizcaya.

“Maysa a milagro,” nakuna ni Mina iti nalasatan na.

Malagip na nu kas-ano, nga iti nganngani ti alas otso ti agsapa ti Enero 21, ket inakusa ni Jersey isuna nga ada ti lalaki na idi madi na nga makiidda kania na. Nakadroga ken nakainom, ti palalo nga unget na sinaksak na ti kutsilyo ni Mina. Napan ti nasurok nga lima nga oras sakbay nga naiyapan idiay Sacred Heart Hospital idiay San Jose, Nueva Ecija isu.

Naistorya ni Mina: “Timmaray diay kaasidigan nga kaaruba mi nga trenta minutos ti kaadayu na diay ampon mi nga lalaki. Ngem ni Jersey simmurot, nga nabasbasa ti badu na ti darak. Imbaga na, `Agap-apa kami. Natay isu ket isu na ti biag ko. Napudpudno nga ayayatek isuna.’” Imbaga na met iti polis nga ni Mina ket natayen. “Namati isuna nga napatay nak, isunga ti polis ket saan na nga inkamakam siak nga isalbar,” innayon ni Mina. Idi immayen dagidiay polis ket ala unan, ket nakigtot da idi nakita da nga sibibiag ni Mina.

“Malagip ko nga magmagnaak nga apan agala ti tulong. Ngem maul-ulawak, ket nagsubli ak santo naawananak ti puot,” malagip na. Nakita dagiti polis diay tedted ti dara a nagapu diay balay mi. “ Idin ton nga naamuak nga inbukbok ko ti Betadine kadagiti sugsugat ko. Pinadas ko pay nga kartiben dagiti supot ti pungan ta pangsardeng ti rumrumuar a dara,” kuna ni Mina.

Narumek nga tultulang

Diay tadem ket immuneg ti kagudua diay tingged na, naburak ti paragpag ken narumek diay tultulang ti ima kasakbayan nga sangsanggaan na ti uyong ni Jersey. Agbitbitin ti ramay na ti kudil gapu ta inusar na nga pagsangga diay ima na diay saksak diay ulo ken rupa na. Inkarkaro na met ti nauneg nga sugat ti ulo.

Ngem ti rigrigat ni Mina ti ima diay kin-ayanayat na ket isu ti naudi kadagiti atiddug nga kinamalmalas nga nasagsagrap na manipud idi agtawen ti 16, sadinno a pinilit isu ti maysa nga gayem ti pamilya nga ada trenta nga tawen na. Diay pinangpilit ket naranggas launay nga kasapulan nga madait isu diay ospital. Gapu

ditoy pinilit dagiti kabagyan na nga agpakasar. Nagpakasar da babaen ti tradisyon ti Tingguian diay Malibcong, Abra, diay ili da.

Napalabas ti uppat nga tawen ken dua nga annak, napan diay asawan diay Middle East a kas contract worker. Idin to ket naamuan na nga ada ti babai nga inanakan na. Nagdroga ken nagininom ni Mina tapno malasatan na ti sakit ti nakem. Nakisurot isuna ti nadumaduma nga lallaki tapno makabales diay asawa na. Ada laeng iti imununa a tawen ti 20, isu ket agmaymaysa a kas ina nga agtartaraken ti annak na, agbibiag nga darasudos ken agwalwaldas diay kuarta nga ipawpawit ti asawa na iti nabiit nga panawen.

“Pinilit dak, idinto ket inayat kon isuna ket tinalikudan nak,” kuna na.

Ti istorya ni Mina ket isarming na ti kapada nga sarsarita maipanggep ti ranggas kadagiti babbai. Isu ti nangiduron iti United Nations nga agaramid ti sangalubongan nga linteg ti karbengan ti babbai (International Bill of Rights) nga maawagan kas CEDAW wenno Convention on the Elimination of all Forms of Discrimination against Women. Pinataldegan ti Pilipinas ti CEDAW iti napalabas nga 25 a tawen, idi 1981. Ti agdama, dagiti grupo a babbai ket talyawen da ti CEDAW a mangsungbat kadagiti maararamid ken kaugalian nga mangi dadanes kas iti nagdaksan ni Mina.

Ngem idi, bassit ti pammati ni Mina iti linteg. Ngem ti panagrusok ti kabibiag na ket naimatangan ti asideg nga kasinsin na, nga rebelde a padi ken mangidadaulo ti New People’s Army (NPA), ni Conrado Balweg (alyas Ka Ambo), nga isu ti nagimbita kanya na nga makinayon idiay kampo na diay Kalinga. Insardeng na ti inom ken droga ken nakipaset ti nalimed nga tignayan ti Left. Gapu ta birbiruken ti militar, binati na dagiti annak na.

Naminsan, idi kapudpudutan ti panagbiruk da kania na, maysa nga popular nga “plastic surgeon” nga mangilemlemmeng kania na ken dagiti kakadua na idiay grande a balay na diay Manila ket nangipaay kania na nga sukatan na diay itsura ti rupa na tapno mailemmeng ti kinatao na. Ngem nagmadi ni Mina, pinili na ti nakaamamak nga biag. Nag-awis isuna kadagiti nangato ti arapaapna kadagiti eskuwelaan, nakipaset iti rebolusyonaryo nga drama ken nagorganisa ti pinagaadal ti tattao. Nasanay met isuna ti makapaamak nga misyon. “Nu ada aganak idiay kampo, siyak ti agitulod diay ospital. Ilemmeng ko dagitoy mabigbigbig nga nangato idiay Manila nga tattao iti tignayan, agingana immalis kami idiay Baguio idi 1981,” malagip ni Mina.

Nainget nga Kapadasan

Idi 1983, ni Mina ken ni Corazon (Azon) nga asawa ni Balweg ket natiliw da diay apartment ni Mina diay Baguio. “Mabanbantayan kami ti National Intelligence Security Agency ti tallo nga bulan. Matiliw kuma ni Azon nga kadua na diay aunti na, alias Ka Girlie, ngem dagidiay lallaki nga puwersado nga simbrek nga

nakamaskara ken ada armas da ket pinagarup dak nga ni Azon ken ni Azon nga ni Ka Girlie,” kuna na. Diay nagriruan da ket isu ti kagapuan ti nainget nga kapadasan ni Mina.

Naabbungotan ti mata ken naitali ti tugaw nga ada ti paltok nga nakaturong diay ulo na, linabanan ni Mina ti maysa manen nga agpilit kanya na idiay kasipngetan. Ket isu ti nakalukay iti tali ti ima na. Ginundawayan na daytoy, pasikreto nga ingato ti abungot ti mata na nu ada ti tao nga maiuneg. Nabigbig na ti kasinsin na ket inayaban na a tumulong. “Inkari na nga saan nga siak ti asawa ni Balweg ket ngarud pinalubusan dak,” naistorya ni Mina – ngem idi laeng nakapadas ti nakaru a parigat.

“Binugbog dak anggana nagmarka ti ngisit ti pigsa ti danog. Kinuryente da dagiti imak. Nagriyawak iti rigat. Ngem inkarik nga saan nga itudo ti ayan ni Balweg,” naistorya ni Mina. Kinugtaran dagiti suldado isuna ti sapatos a panggubat ken sinippat da ti rupa na nu haan da kayat ti sungbat na. Natuleng ti maysa nga lapayag na gapu ti sipat.

Daytoy a dakes a kapadasan, para dagiti ti annak na, ket kapadandanagan pay ni Mina. Alas otso ti rabii di immay dagiti suldado a nangguyod kanya da. Diay kaubingan nga anak na ket kinamat na dagiti suldado ken kinagat na nga agsangsangit nga ibagbaga na, “ Pangipanan yo kinni nanang ko. Nu dumakkelak ket agbalesak kanya yo para kenni nanang ko. Nakasubli ni Mina ti barbangon nga nasugatan ken agdardara, Nakita na dagitoy annak na idiay naikandado nga kuwarto. Natakaw dagiti badu, kuwarta ken alahas na. Diay katulong ti balay ket nagbuteng ket tinarayan na dagidiay ubbing. Agtugtugaw nga agbutbuteng dagidiay dua nga ubbing ti entero nga rabii. “Idi simangpetak ti maibaga laeng diay anak ko ket `Mama, Mama’ nga agladladinget ken bang-ar.”

Idi napalubos isuna ket nagrugi ti panagsapul kanya na iti kaso a subersyon. Iti abogado ti Free Legal Assistance Group (FLAG) ken mannurat ti Baguio, kanayon ni naglabas a Peppot Ilagan, ket nagsisinnublat nga nangilemlemmeng kanya na. Nasakit para kanya na a panawan dagiti ubbing na kenni kabsat na ken katulong, nga ti maysa nga anak na ket agsaksakit. Naiteympo nga nagdesisyon dagiti abogodo na nga nasaysayaat nga sumuko gapu ta nakarkaro a dakes para dagiti ubbing na nu nakalemmeng isuna. Nakabalud ni Mina ti diay Camp dangwa diay La Trinidad ti innem nga bulan. Ti panagritna na ti innem nga bulan ket kasla nga awan ti pagpatinggaan na gapu iti rigat ti panunut, kuna na. Dagiti abogado na ket ginayyem da dagidiay guardiya ta ammu da nga adda ti plano nga patayen da isu nu saan nga agparang ni Balweg.

Panagayat Ken Pakariroan

Ti kagasatan na, nagpatinggan ti ‘martial law’ idi napaikat ni Marcos ken ni Corazon Aquino ti nagbalin a presidente ti Pilipinas. Pinanday ni Balweg diay napalabas (historic) a Mt. Data Peace Pact, katipon diay administration ni Aquino,

nga isu ti nagporma ti Cordillera People’s Liberation Army tapno panagawis dagiti guerillas nga agsubli iti tipon ti linteg.

Kasapulanen para kenni Mina nga aramid ti pagsayaten ti biag para digidiay annak na. Nagtrabaho isu idiay Hong Kong para maysa nga asawa nga Aleman ken Intsik ken nagurnong ti kuwarta. Tatta, makaalan isu ti ayaywen dagidiay annak na. Lynlyn, nga kanayon nga maysa nga dayaw nga estudyante manipod idi nasken nga anag aginganna kolihiyo, nakaturpos a ‘summa cum laude’ idiay St. Louis University. Nakaturpos met isu a ‘cum laude’ ti Nursing idiay Pines City Educational College idi Marso. Diay anak na a lalakki, nga nakaturpos ti comuter engineering, ket addan idiay Amerika, nga itrabtrabaho na dagiti papeles ni nanang na tapno makasuroten nga kadua na diay.Ngem uray nu natured isu na, ti pinagayat ti nagbalin nga kariroan na. Idi nakaawid magapo Hong Kong, naamammo na ken nakiayat nga palimed kenni Jersey, maysa a bartek ken agususar ti droga. Naminsan, gapo ti bartek na, dinanog na ni nanang na. Pinapanaw ni nanang na isu ket napan ni Jersey iti maysa a talon idiay Nueva Vizcaya. Simmurot ni Mina, nga nagpalam-ek ti relasyon na diay anak na nga babai. “Kanayon isu nga agselos. Nu nabartek isu ket ipagarup na nga adda ti sabali nga kinaayat ko, kasla diay aldaw nga nagistayanak nga pinatay,” kuna na.

Magungunanan metten ti kariroanan. “Uray nu addu diay pagkukurang ko, napadakkel ko nga nasayaat dagidiay annak ko. Tatta, biag ko met ti panunutek,” kuna ni Mina. Ti pinakararag na ket para kaimbagan ti relasyon na diay anak na nga babai. Tatta nga adda ti trabaho na nga agawawir ti ubbing, maibaga na nga kontento isu nan. “Nadayaw nga trabaho daytoy nga kabirukak ti bagik nga kwarta,” kuna na.