- 1 -

Programi ikonografik i prdorur nga Davidi i Selenics gjat dekorimit t baziliks s Shn Kollit n Voskopoj (1722- 1726) Ahilino PALUSHI Abstrakt Dekorimi i ktij monumenti madhshtor ka trhequr gjithmon vmendjen e studiuesve t fushs, si pr mnyrn e konceptimit dhe realizimit artistik, ashtu edhe pr frymn dhe prmbajtjen q sjell progami i prdorur nga mjeshtri I shumdituri David. Sbashku me dy ndihmsit e tij Kostandinin dhe Kriston, Davidi i Selenics ka pasur nj volum t madh pune pr dekorimin e siprfaqeve t shumta n Shn Koll, pune e cila ka zgjatur rreth katr vjet ( 1722-1726). Programi ikonografik i prdorur n nj ambjent t till, ka prpir jo vetm manualin e piktorit, por edhe do skic, shabllon apo gravur duke krijuar kshtu domosdoshmrin e krijimit t nj enciklopedie t vrtet skenash. Ato jan trajtur mbi bazn e nj Hierarkien vendosje dhe n realizim, n varsi t ekspozimit ndaj syrit t besimtarit dhe t rndsis t hapsirs kishtare. Fjal kyce; Davidi i Selenics, Shn Koll, program ikonografik, bosht simetrik, 18 kube.

Programi ikonografik i prdorur nga Davidi i Selenics gjat dekorimit t baziliks s Shn

Kollit n Voskopoj (1722- 1726)

- 2 -

T dhna t prgjithshme mbi bazilikn e Shn Kollit Midis pes bazilikave t mdha t ndrtuara n Voskopoj gjat nj periudhe 60 vjeare (1699-1759), kisha e Shn Kollit spikat si nj nga godinat m madhshtore t ktij stili. Me ndrtimin e saj, elet seria e tri bazilikave q ndrtohen brenda katr viteve Shn Kolli -1721,Shn Mhilli -1722 dhe Shn Thanasi-1724 (Adhami 1998). Kisha n fjal ka qn kisha kryesore (famulli) e lagjes s Shn Kollit. Sipas mbishkrimit ktitorik t saj, kisha sht ndrtuar kryesisht me shpenzimet e arkondit Haxhi Jorgji Hira brnda nj periudhe 17 mujore nga Qershori i vitit 1721 deri m Shtator t vitit 1722 (Popa 1998). Bazilika sht e ndar n tri nefe, nprmjet tet shtyllave dhe dy pilastrave, me tavan t konceptuar me 18 kube t cilat ndikojn dukshm n madhshtin dhe kompleksitetin e mbuless s brndshme t ksaj ndrtese ( Meksi, Thomo 1981 Fig.0).

Figura 0. Kisha e Shwn Kollit, Voskopojw (Foto nga Ahilino Palushi) N ann lindore, Hijerorja ndahet me pjesn tjetr t tempullit nga ikonostasi. Ajo prbhet nga apsida, me altarin, dhe nga dy kishza ansore n t dy anet e apsids. Nga jasht godina nuk ka kube, ato

Ahilino PALUSHI

- 3 -

mbulohen nga nj ati e thjesht dyujshe q sht vendosur mbi nj struktur druri (Durand 2008). Sot e vetmja hyrje q t on n tempull sht porta jugore (dikur porta dalse), megjithse vihet re qart q porta kryesore ka qn ajo perndimore e cila sht e mbyllur ndoshta pr arsye sigurie. Prmes saj dikur realizohej hyrja e besimtarve n ket ambjent nprmjet disa shkallve prej guri q zbresin n dyshemene e kishs e cila gjithashtu esht shtruar me pllaka t mdha guri t punuara . Dikur dekorimi i brendshm i ksaj bazilike (ashtu si dhe kishave t tjera) pasqyronte m s miri zhvillimin kulturor dhe ekonomik t Voskopojarve. Ja si na e prshkruan brendin e ktij tempulli Theofrast Georgiadhi banor i Voskopojs , para shkatrrimit prfundimtar t qytetit. Brenda, rreth e qark gjithka ishte e mrekullueshme.. punuar me dru arre t lar me flori t kulluar ku pasqyrohen lule t ndryshme, vepra kto t teknikve t famshm t gdhndies s drurit.Ikonostasi ishte zbukuruar me ikonat e shenjtorve.Ndr to dallohej ikona e Shn Nikolls para s cils ishte vendosur nj kandil i argjendt i rrethuar me kuror t florinjt..Kandil t gjashtfisht t art e t argjendt ndrionin afresket npr mure. Abazhur t katrfisht prej bakri vareshin me zinxhir hekuri nga kubeja. Pamje magjepsse i jepnin kishs shandant e shumt kur ndizeshin pr festat zyrtare. Kandilondezsi, gjat Liturgjis vinte n lvizje abazhurin e madh qndror me dymbdhjet ndarje q prfaqsojn t dymbdhjet Apostujt.Froni Despotik bashk me Altarin ishin kryevepra artistikepultet e psalltve ishin t zbukuruar me fildish dhe flamur t mndafsht dhurata nga Venecia dhe Vjena. ( 1975). Sipas Georgiadhit, t gjitha kto thesare t asaj kohe, bashk me veshje prej mndafshi t shek.XVII, kryqe me vler t zbukuruar me gur t muar, si dhe nj Ungjill (dorshkrim) t shek t IX, u shkatrruan n zjarrin q prfshiu kishn e Shn Kollit gjat katastrofs s vitit 1916. Sot e vetmja pasuri e trashguar q i ka qndruar rrebesheve t kohs sht afresku q zbukuron muret dhe tavanin e ksaj bazilike. Dekorimi i ktij monumenti ka trhequr gjithmon vmendjen e studiuesve t fushs, si pr mnyrn e konceptimit dhe realizimit artistik, ashtu edhe pr frymn dhe prmbajtjen q sjell programi i prdorur nga mjeshtri I shumdituri David . S bashku me dy ndihmsit e tij Kostandinin dhe Kriston, Davidi ka pasur nj volum

Programi ikonografik i prdorur nga Davidi i Selenics gjat dekorimit t baziliks s Shn

Kollit n Voskopoj (1722- 1726)

- 4 -

t madh pune pr dekorimin e siprfaqeve t shumta n Shn Koll, pune e cila ka zgjatur rreth katr vjet (1722-1726). Programi ikonografik i prdorur n nj ambient t till, ka prpir jo vetm manualin e piktorit, por edhe do skic e shabllon duke krijuar kshtu domosdoshmrin e krijimit t nj enciklopedie t vrtet skenash. Muret jan mbushur me cikle t ndryshm, t zakonshme e t rralla duke filluar nga ai dogmatik, liturgjik, ungjillor, t Dhjats s Vjetr dhe t martiriologut, skena nga historia e Kishs, e deri te jeta e Shenjtorve, gojdhnat apokrife, etj (Popa 1960). Skenat jan kombinuar mbi bazn e nj Hierarkien vendosje dhe n realizim. Ato jan trajtur n varsi t ekspozimit ndaj syrit t besimtarit dhe t rndsis t hapsirs kishtare. Freskat n altar dhe ato prreth naosit, skenat lart n kube, dhe kompozimet kryesore jan realizuar nga Davidi i Selenics, ndrsa gjrat e dors s dyt sfondet, imtsit jan pun e ndihmsve t tij. Kjo vrtetohet si nga shkrimi ktitorik q gjndet n faqen perndimore, ashtu edhe nga stili i pikturimit si dhe nga kaligrafia e prdorur. I gjith afresku n pjesn e brndshme t ndrtess, ka tema t sistemuara n breza (urdhra) pikturimi q ndahen nga njri-tjetri me shirita t holl t kuq t kornizuar me linj t bardh. Skenat n kupola ndahen nga skenat n muret ansore dhe trthore nga shirita t prbr brnda t cilve qndron nj ornament dekorativ n ngjyr t bardh me form zemre. Afresku n pjesn e tavanit t Kishs ndodhet sot n nj gjndje t mjerueshme pr shkak t lagshtirs e cila ka deprtuar atin e kishs duke rrezikuar n kt mnyr seriozisht rnjen e tij. Megjithat skenat q zbukurojn kryesisht kupolat qndrore, e ruajn akoma n nj mas t madhe gjndjen e tyre fillestare. Piktura e faqeve lindore, jugore, veriore dhe perndimore gzon nj gjndje relativisht t mir duke br t mundur shtjellimin e temave, zbrthimin, si dhe arritjen e konkluzioneve t prgjithshme. Programi Ikonografik Lartsia e apsids ndahet n katr breza pikturimi t cilt zhvillohen mbi nj motiv gjeometrik (me trekndsha shumngjyrsh) q dekoron bazn e tyre (Fig. 1).

Ahilino PALUSHI

- 5 -

Figura 1. Apsida, Kisha e Shwn Kollit, Voskopojw (Foto nga Ahilino Palushi) N treerek sfern (kung) dominon paraqitja standarde e Shn Mris n Fron me Krishtin Fmij e rrethuar nga dy kryengjj (Platitera). N brezin e mposhtm (brezi tret) paraqitet Liturgjia e Qiellore (Engjjve) q vazhdon e shtrihet prreth mbi altar. Brezin e dyt t pikturimit e z Kungimi i Apostujve. Etrit e Kishs, me trup t plot t kthyer drejt qndrs, e t ndar pr tre n t dy kraht mbyllin brezin e par t pikturimit n apsid. Me Jerark n trup t plot plotsohet dekorimi n t gjith brezin e par prgjat mureve ansore t hijerores. Katr dhjakon qndrojn n trashsit e

Programi ikonografik i prdorur nga Davidi i Selenics gjat dekorimit t baziliks s Shn

Kollit n Voskopoj (1722- 1726)

- 6 -

harqeve mbajts q ndajn prothesin dhe dhjakonikonin nga faltorja (Fig,2), kryedhjakon Stefani paraqitet n faqen lindore t pilastrs s majt (verilindore) ndrsa dhjakon Parmenasi z niken e dhjakonikonit. N t dy kraht e apsids qndrojn kishzat e prothesit (n veri) dhe diakonikonit (n jug). Ato mbulohen nga kupola pa tambur me pedentiv (vela sferike) dhe rrethohen nga mure t ndar n siprfaqe lineare n tre breza pikturimi. Piktura e konks veriore sht rezervuar pr Krishtin si Kryeprift i Madh (Fig. 2), Ai shoqrohet nga gjasht engjj t gjunjzuar dhe nj kerubim t cilt mbajn lart me flatrat e tyre medalionin n pikn m t lart. N trekndshat sferik qndrojn dy poet dhe dy serafim. N konkn jugore gjejm n medalion Shn Mrin n bust me Krishtin. Medalioni mbahet lart me t dy duart nga katr engjj t ngritur n kmb. Trekndshat sferik plotsohen n t njjtn mnyr (si n rastin e konks s prothesit) me dy poet dhe dy serafim. Brezi i tret i pikturimit n sanktuar sht dekoruar me skena t marra kryesisht nga cikli i Mrekullive t Krishtit. Dallojm Shrimi i t lindurit i Verbr (Fig. 2) n timpanin verior,Gzohuni n timpanin lindor (n prothes) dhe Shrimi i Paralitikut n Betsemani timpani jugor (dhjakonikon). Timpani lindor (dhjakonikon) sht rezervuar pr Paraboln e Farhedhsit. Brezi i dyt si n prothes edhe n dhjakonikon prgjat gjith perimetrit mban buste jerarksh brnda n harqe. Paraqitja e Krishtit te Vdekur ( ) sht vendosur n pozicionin e saj t prhershm n niken e prothesit. Vizioni i Pjetrit t Aleksandris si gjithmon z faqen n murin verior. N nj nike po t murit verior dallojm Shn Nikolln e Megalopolit i cili sht nj shenjtor i nderuar sidomos n zonn e Kryepiskopats s Ohrit. Prfaqsuesit e Dhjats s Vjetr, parardhs e t drejt mbushin trashsit dhe ballinat e harqeve prpara hijerores (transepti). Mbi hijerore (qemeri cilindrik) kemi katr skena q prfaqsojn katr festa t mdha t kishs; Lindja e Krishtit (Fig. 3), Paraqitja e Krishtit n tempull, Ngjitja dhe Zbritja e Shpirtit t Shenjt (Fig. 4). Ato jan t ndara nga nj shirit q prmban paraqitjet e gjasht profetv n medalione q duket se lidhen me Shn Mrin n apsid n temn Nga Lart profetwt. Engjjt mblidhen n Kshill (sinaks) n dy kubet ansore prpara

Ahilino PALUSHI

- 7 -

Figura 2. Paraqitja e dhjakonve, Kisha e Shwn Kollit, Voskopojw (Foto nga Ahilino Palushi)

Figura 3. Lindja e Krishtit, Kisha e Shwn Kollit, Voskopojw (Foto nga Ahilino Palushi)

Programi ikonografik i prdorur nga Davidi i Selenics gjat dekorimit t baziliks s Shn

Kollit n Voskopoj (1722- 1726)

- 8 -

prothesit dhe dhjakonikonit. Boshti gjatsor i baziliks ndahet n tre nefe q mbulohen me kube ; mbi nefin qndror qndrojn Fuqit Qiellore ku paraqiten urdhrat engjllor n trup t plot bashk me Shn Mrin dhe Pararendsin. Pika m e lart rezervohet pr Krishtin e Gjithfuqishm (Pantokrator) i vendosur n medalion (Fig. 5). Ungjillort, zen gjithashtu pjest e njohura n trekndshat sferik q shtrngojn Kuben qndrore. Kubet mbi dy nefet e tjer zbukurohen me paraqitjet; Virgjresha me Fmijn (Qiriotisa) dhe M i Momi i Ditve (Fig. 6). Medalioni i Virgjreshs qarkohet nga nj variant rrethor i tems Nga Lart Profett (Fig. 7). Trekndshat sferik paraqesin poett q kompozuan himne n nder t saj. M i Momi i ditve n medalion mbahet nga katr engjj n trup t plot. Paraqitje t tjera t Krishtit gjejm n kishzn veriperndimore ku dominon n kupol Krishti Engjll i Vullnetit t Madh n medalion, q mbahet nga gjasht serafim dhe n kishzn jugperndimore n kupoln e t cils qndron Krishtin Emanuel n medallion (Fig. 8), q mbahet lart nga katr serafim. T dy kupolat rrethohen me skena martirizimi.

Figura 4. Zbritja e Shpiriti tw Shenjtw, Kisha e Shwn Kollit, Voskopojw (Foto nga Ahilino Palushi)

Ahilino PALUSHI

- 9 -

Nse do ti referohemi Manualit t Dionisit t Furrns (1728- 1732) do t lexojm me lehtsi vendosjen e skenave sipas nj rrjedhe t mir prcaktuar ku vnde vnde ka disa lvizje t tyre n varsi t indentifikimit funksional t hapsirs. Pr do besimtar q hyn n kish nga porta perndimore, n t majt i shfaqet Kungimi i Krishtit n Lumin Jordan. Sipr koks n kubet mbi hyrje mbizotrojn dy skena q kan nj pozicion dhespotik n festa dhe q n rendin kronologjik jan t vendosura menjher njra pas tjetrs duke u cilsuar si pararendse: Ngjallja e Llazarit dhe Hyrja ngazlluese e Krishtit n Jeruzalem( 2003). N t djatht, n kuben jugore prbri Kupols q Mban Shn Mrin (e tipit Qiriotisa) paraqiten tre skena t tjera; Dasma n Kan, Krishti 12 vjear ulur n mes msuesve t Ligjit dhe Shprfytyrimi. Paraqitja e ngjarjeve t shkputura nga Cikli i Pasionit vazhdon edhe m tutje n kubet e mbshtetura n murin jugor; mbi skenn Lutja n Getsemani, n kapeln gjysmsferike evidentohet si sken kryesore Puthja e Juds (Tradhtija). Ajo shoqrohet nga dy skena t tjera m t vogla: Apostull Pjetri Gnjen 3 her (e vetmja sken nga cikli Pasionit q nuk e prfshin figurn e Krishtit) si dhe Rrahja e Krishtit me kamzhik(Mastigosi).

Figura 5. Krishtin Pantokrator, Kisha e Shwn Kollit, Voskopojw (Foto nga Ahilino Palushi)

Programi ikonografik i prdorur nga Davidi i Selenics gjat dekorimit t baziliks s Shn

Kollit n Voskopoj (1722- 1726)

- 10 -

Figura 6. M i Momi i Ditve, Kisha e Shwn Kollit, Voskopojw (Foto nga Ahilino Palushi)

Figura 7. Shwn Mwria me Krishtin, Kisha e Shwn Kollit, Voskopojw (Foto nga Ahilino Palushi)

Ahilino PALUSHI

- 11 -

Momenti kulmor arrin me skenn Kryqzimi (Fig, 9), e cila sht e pozicionuar n krahun jugor t kupols qndrore (Pantokratorit). Ajo prmban rreth vetes skena t tilla m t vogla si Darka Mistike, Mbajtja e Kryqit (Elkomenos),Vajtimi, dhe Hyrja e Shn Mris n tempull (Fig. 10). Katr skenat e para i prkasin Ciklit t Pasionit (Vuajtjeve) dhe kan nj rradh (koherenc) n vendosje. Hyrja e Shn Mris n tempull mund t jet vendosur n kt pozicion edhe pr t balancuar skenn e Ungjillzimit q sht vendosur n mnyr simetrike n ann tjetr (krahu verior i kupols qndrore). Kjo sken z faqen lindore t kubes dhe sht e vendosur mbi kolonn verilindore duke tentuar n kt mnyr pozicionimin e saj t prhershm n hyrje t sanktuarit (bems). Vetm se n kt rast mesa duket hapsira e madhe nuk e ka lejuar piktorin ta ndaj skenn n dy pjes sipas simboliks standarte ( 1997). Davidi thjesht ka prdorur dy skena me paraqitjen e Shn Mris n t dy faqet lindore t kubeve (veriore dhe jugore), mbi kolonat q ndajn nefin qndror me shenjtroren.

Figura 8. Krisht Emanuel, Kisha e Shwn Kollit, Voskopojw (Foto nga Ahilino Palushi)

Programi ikonografik i prdorur nga Davidi i Selenics gjat dekorimit t baziliks s Shn

Kollit n Voskopoj (1722- 1726)

- 12 -

Figura 9. Kryqwzimi, Kisha e Shwn Kollit, Voskopojw (Foto nga Ahilino Palushi)

Figura 10. Paraqitja e Krishtit nw Tempull, Kisha e Shwn Kollit, Voskopojw (Foto nga Ahilino Palushi)

Ahilino PALUSHI

- 13 -

Kuben n krahun verior t nefit qndror (kupols me Pantokratorin) e mbizotron skena prmbyllse e Ciklit t Pasionit; Zbritja n Hades (Fig.11). Ajo rrethohet nga skena q pasqyrojn ngjarje dhe fakte q ndodhin m pas. Menjher paraqitet Ngjallja e Krishtit e trajtuar sipas ikonografis Perndimore (Ceremony and Faith 1999; fig 7) q pasohet nga Shfaqja e Krishtit para apostujve n malin e Galiles, Mosbesimi i Thomait (Fig. 12), vazhdon me Miroforet shkojn te Varri dhe Shfaqja e Krishtit apostujve n detin Tiberiad (kubeja me sken qndrore Therja e Foshnjeve) dhe mbyllet me Zgjedhjen e Mateut Apostull q sht nj sken mjaft e rrall dhe pak e prdorur (kubeja me sken qndrore Kungimin) Hapsirn e mesme e zen skena flijimesh. Ato jan thjesht skena plotsuese ose ju prgjigjen figurave t paraqitura n brezin e poshtm t murit ndars. Shenjtor jan paraqitur gjithashtu n faqet e brndshme t harqeve dhe dritareve t harkuara, si dhe n medalionet q dekorojn brezin e mesm ku paraqiten Dyzet Martirt e Sevasts.

Figura 11. Zbritja nw Hades, Kisha e Shwn Kollit, Voskopojw (Foto nga Ahilino Palushi)

Programi ikonografik i prdorur nga Davidi i Selenics gjat dekorimit t baziliks s Shn

Kollit n Voskopoj (1722- 1726)

- 14 -

N Shn Koll medalionet e tyre qndrojn brnda ornamenteve t rnduar floreal, veori kjo q sht evidentuar n punn e Davidit edhe n dekorimin e narteksit t Shn Mris s Kukuzelit n Manastirin e Lavrs s Madhe n Malin Athos (Palushi 2014). Prve ktyre paraqitjeve n bust q jan gjithsej 28, kemi dhe medalione t thjesht q jan rezervuar pr paraqitje t martirve t tjer.

Figura 12. Prekja e Shwn Thomait, Kisha e Shwn Kollit, Voskopojw (Foto nga Ahilino Palushi)

Ahilino PALUSHI

- 15 -

Brezi i tret i pikturimit n murin verior (nga lindja n perndim) fillon me Shtat Djemt e Efesit. Kjo paraqitje e shkputur nga Dhjata e Vjetr qndron n murin verior mbi hyrjen e prothesit (qndron prball me skenn Tre t Rinjt n Furr q ndodhet nga ana tjetr n murin jugor mbi hyrjen pr n dhjakonikon). Ajo ndiqet nga tre skena martirizimi prkatsisht; Martirizimi i Shn Stefanit, i Shn Gjergjit dhe i Shn Dhimitrit (Fig. 13). Skenat nuk jan t ndara por lidhen natyrshm me njra tjetrn duke krijuar nj kompozim t tr gjith lvizje e tension. Duket se Davidi ka br nj przgjedhje n martirolog ku ka prfshir disa martir t njohur e t nderuar veanrisht nga Kisha. N ndarjen e dyt t murit verior paraqiten; Martirizimi i Shn Eustathit dhe familjes s tij dhe martirizimi i Shn Artemios. N ndarjen e tret paraqiten tre ngjarje nga Jeta e Pararendsit prkatsisht (nga e djathta n t majt) Pararendsi i bn vrejtje Herodit, Pararendsi i Burgosur dhe Martirizimi i Tij. Me kt sken (Prerjen e koks) (Fig. 14)q me shum mundsi mund t jet nj novacion nga Davidi ose t paktn nj kompozim jo i zakonshm mbyllet ky brez pikturimi n murin verior.

Figura 13. Skena e martirizimit, Kisha e Shwn Kollit, Voskopojw (Foto nga Ahilino Palushi)

Programi ikonografik i prdorur nga Davidi i Selenics gjat dekorimit t baziliks s Shn

Kollit n Voskopoj (1722- 1726)

- 16 -

Figura 14. Prerja e kokes, Kisha e Shwn Kollit, Voskopojw (Foto nga Ahilino Palushi) Brezi i tret i pikturimit n murin jugor i sht kushtuar thuajse i gjithi Shn Kollit, shnjtit t cilit i sht kushtuar ky monument madhshtor (Fig. 15). Nga lindja n perndim dallojm skenat: Shenjti shpton tre motrat, Mrekullia e Artemiss, Shenjti shpton tre t dnuar , Fjetja si dhe Dhurimi i Tempullit. Vetm ndarja e tret n murin jugor (posht skens s Shprfytyrimit) sht rezervuar pr skena q paraqesin martirizime t Apostujve ; Shn Andreas , Shn Pjetrit dhe Shn Pavlit. Brezi i par i pikturimit sht rezervuar pr paraqitjen e Shenjtorve me trup t plot (Fig. 15). Dallojm Shenjtort lufttar - Shn Gjergji, Dhimitri, Teodor Tironi, Teodor Stratillati , Minai, Eustathi dhe Mrkuri, Shn Nikita, Nestori, Jakov Persiani, Artemio dhe Prokopi. Shnjtort mjek Shn Kozmai, Damiani, Panteleimoni, Marina, Thalaleo si dhe Shenjtort perandor Konstandini dhe Eleni. Nj pjes e madhe e tyre sht bazuar n paraqitjet monumentale e hijernda t Protaton (Shn Mrkuri, Shn Dhimitri, Teodort,) por ka dhe prpjekje inovative n krijimin, trajtimin dhe modelimin e paraqitjeve t tyre. Zbulohet gjithashtu nj gjallri e brendshme ku dalin n pah vecantit vendore dhe evidentohen element etnografik. Tek Shn Artemio, Shn Eustathi dhe Shn Prokopi mjeshtri prdor veshje bashkohore t shek t XVIII, ndrsa

Ahilino PALUSHI

- 17 -

Figura 15. Shejtorwt luftwtarw, Kisha e Shwn Kollit, Voskopojw (Foto nga Ahilino Palushi) n rastin e Shn Jakov Persianit ndryshe nga Manuali i Dionisit t Furrns ku shenjti na paraqitet i paindentifikuar n veshje, ktu n Shn Koll, Davidi na e paraqet imazhin e tij me veshje strategu ushtarak. N krah t dy hyrjeve (nga tempulli pr n narteks) qndrojn dy Kryengjj ; Gabrieli n krah t majt t ports jugore dhe Mihali n krah t majt t ports perndimore . Roli i tyre si Gardian t hyrjeve pr n tempull sht i njohur q n periudhn byzantine ( et al, 2009). Skena e Fjetjes s Shn Mris z faqen Perndimore. Ajo ndodhet n pjesn mbi portn hyrse dhe shoqrohet me dy tablo t vogla me prejardhje nga letrsia apokrife, q prfaqsojn Pushimin e Krishtit Fmij (Anapeson) dhe lamtumirn e Shn Mris pr apostujt. Kto dy skena q i bashkohen kompozimit Fjetja, qndrojn mbi portn perndimore s bashku me Sinodin e pare Ekumenik (Fig. 16). Veoria e dekorit t faqes perndimore qndron n bollkun e figurav femrore.Kjo pr shkak se me zgjerimin e komunikimit pr qllime liturgjike, hapsira n kish ku qndrojn femrat n shek. XVIII shkputi nj pjes t madhe t kompozimit hapsinor duke prfshir siprfaqen e murit n brezin e siprm mbi hyrjen pr n narteks si dhe gjith pjesn n t majt ( 2012). Katr murgesha martire pozicionohen respektivisht n trashsit e dy

Programi ikonografik i prdorur nga Davidi i Selenics gjat dekorimit t baziliks s Shn

Kollit n Voskopoj (1722- 1726)

- 18 -

Figura 16. Sinodi I Ekumenik, Kisha e Shwn Kollit, Voskopojw (Foto nga Ahilino Palushi) dritareve t murit perndimor. N dritaren e par n t djatht t hyrjes dallohen shnjtoret Pelagia e Sofia ndrsa n trashsin e dritares s dyt (po n at krah) dallojm dy paraqitje t tjera, prkatsisht Shn Fevronia, murgesh dhe martire dhe nj murgesh tjetr e paidentifikuar. Martiret, Metrodora, Nimfodora, Shn Theofania dhe Shn Anastasia Farmakolitria qndrojn n trashsit e harqeve mbajts q mbajn kuben mbi portn prndimore. N brezin e par t pikturimit n krah t djatht t hyrjes perndimore (pr n narteks) dallojm Shn Marie Egjiptianen q merr kungimin nga duart e Shn Zosimait, n veriperndim kemi paraqitjen e Shn Marins q nnshtron Bezelbutin prkrah Shn e Premtes (Parashqevis) dhe Shn Panteleimonit (Shn e Premte festohet m 26 Korrik ndrsa Shn Pantelemoni m 27 Korrik). Jo rastsisht pozicioni i Shn Marins sht prbri hyrjes s vogl t murit verior (tani sht jasht funksionit). Paraqitjen e saj e gjejm n raste t tjera ngjitur me hyrjen q t on n narteks. Kjo vendosje lidhet me karakterin mbrojts q transmeton kjo shenjtore nprmjet paraqitjes s saj triumfale ( et al, 2009). Shwnim; Komenti mbi skenat dhe vendosja e tyre orientohet me (Fig. 17).

Ahilino PALUSHI

- 19 -

Figura 17. Skena e vendosjes sw afreskeve, Kisha e Shwn Kollit, Voskopojw (Ahilino Palushi)

Programi ikonografik i prdorur nga Davidi i Selenics gjat dekorimit t baziliks s Shn

Kollit n Voskopoj (1722- 1726)

- 20 -

Karakteristikat Hapsirat dhe siprfaqet n Shn Koll jan organizuar n mnyr m kreative dhe t mirmenduar nga Davidi i Selenics. Skenat e mdha jan vendosur n hapsirn e baziliks n mnyr selektive. Jan przgjedhur momentet m t rndsishme sipas ciklit kohor Biblik si dhe sipas kalendarit t festave n Kish pr t dekoruar siprfaqet m t dukshme. Prvese t qnit festa t mdha, ato jan ngjarje q kan n vetvehte nj ngarkes t madhe emocionale ( 2003). Pr besimtart e shumt q lvizin n hapsirn e gjer t ktij tempulli madhshtor sht prdorur cikli tregimtar m i prshtatshm i diktuar nga relievi i thyer i tavanit i ndar n 18 kube. Ky rrfim fillon me ngjarje nga fmijria e Krishtit (Therja e Foshnjeve,) vazhdon me fakte nga jeta publike e Tij (Krishti 12 vjear, Shndrrimi i ujit n ver) pasohet nga Shprfytyrimi, Ngjallja e Llazarit, Hyrja n Jeruzalem, e m tej nga Cikli i Vuajtjeve (Pasionit) dhe mbyllet me Ringjalljen e Tij dhe me ngjarje q ndodhin pas Ringjalljes. Kjo form tregimtare ecn me disa zhvendosje t vogla gjat gjith perimetrit t tavanit t kishs, ashtu si prshkruhet edhe n udhzimet e Manualit t Pikturs (Dionisio, Da Furna 1971). Vendosja e ktyre skenave prball njra-tjetrs n hapsir duket se i sht nnshtruar edhe nj koncepti simetrik kompozicional q sht prcaktuar q n fillim nga piktori. Zbritja n Hades n kamaren veriore (faqe veriore e kubes) ndodhet prball skens Kryqzimi n kamaren jugore (faqe jugore e kubes). Skenat n t dyja rastet jan kompozuar n siprfaqe trekndore me trupin e Jisuit n qndr si bosht simetrik dhe me shperndarje t njjt figurash n t dy kraht. N t njjtn mnyr qndrojn edhe Kungimi n kamaren veriore (faqe veriore e kubes) prball me skenn Shprfytyrimi n kamaren jugore (faqe jugore e kubes) vetm se n kt rast kemi respektivisht nga nj medalion shtes n pikn kulmore t secils sken. Therja e foshnjave n Bethlehem n faqen veriore qndron prball skens Puthja e Juds n faqen jugore. T dy kto skena kan n dispozicion hapsira gjysmrrethore (gjysmsfer) por vazhdojn t shtrihen prgjat pikturimit edhe n velat sferike ansore duke na dhn n kt mnyr zgjedhje kompozicionale drejtkndore.

Ahilino PALUSHI

- 21 -

Cikli i Shn Nikolls, cikli i Shn Joan Pararendsit apo edhe cikli martirologjik (skenat nga martirizimet e Shenjtorve) jan prplot lvizshmri dhe dramatik. Prgjat atmosfers s ndodhive q prshkojn kto ngjarje prdoren shum detaje nga prditshmrija. Veshjet jan t pasura me nj ornamentik arkaike gjeometrike por edhe me at orientale dhe baroke. Ansambli impresionues i shpalosur n bazilikn e Shn Kollit n Voskopoj (1726) sht padyshim maja e krijimtaris s ktij mjeshtri. Davidi e ndjen vehten t plotsuar n kishn e Shn Kollit. N mbishkrimin ktitorik dallohet qart vetknaqsia, krenaria dhe paprmbajtja pr entuziazmin q e ka pushtuar pr realizimin e nj vepre t till madhshtore q prek n kufirin akademik ( 2001). Vihet re Monumentaliteti i figurave , modeluar me mjaft fines nprmjet ngjyrave t pastra dhe transparente. Fytyrat hyjnore t shenjtorve t mir renduara n hapsir dhe t trajtuara nprmjet nj palete t shndritshme duken m t fuqishme, formale dhe me dinjitet.

Karakteristikat e personazheve n vetvehte pasqyrojn nj grup elementsh specifik t modelimit q i ndeshim n monumente pfaqsues Paleolog n rajon t fund shek. XIII dhe fillim shek. XIV, Katedralen e Protaton n Karies (1290) dhe Perivleptn e Ohrit (1295). Shohim trupa t shkurtr e robust si n skenn e T Lindurit i verbr n Stilin e Astraps, por edhe fizionomi personazhesh t (zgjatur) stilizuar e fin si n rastin e Shenjtorve lufttar si ka prdorur Panselinosi i Madh n katedralen n Karies n Malin Athos. Figurat njerzore pa marr parasysh moshn, vizatohen nga Davidi n shabllone me fytyr t plot, me sy t mdhenj dhe buz t mdhaja. Mjekrat e theksuara, hundt e krcyera dhe vesht e shndetshm ndrtohen mbi bazn e linjave harkore t kundrta. Kjo loj vazhdon edhe tek syt shprehs t karaktereve t vecante q krijojn shikime ekspresive t cilat duket sikur t shoqrojn , veori kjo e tempujve t mdhj t dekoruar nga mjeshtra t mdhenj. Materia mishtore (Proplazma) trajtohet sipas recets s Manualit duke u egzekutuar nga mjeshtri n menyrn m t arrir. Dinamika e trupave realizohet nprmjet lvizjeve t kmbve t mdha t vizatuara me realizm brenda draperive t shumta. Kto masa t mdha kurohen me detaje t shumt q ndihmojn iden e prgjithshme t lvizjes. Krelat e theksuara t flokve dhe mjekrave n pjesn e siprve t figurave

Programi ikonografik i prdorur nga Davidi i Selenics gjat dekorimit t baziliks s Shn

Kollit n Voskopoj (1722- 1726)

- 22 -

qndrore u prgjigjen sandalet e e zeza me maj me maj t mpreht n shputat e kmbve. do pjes e trupit sht e pikturuar me kujdesin m t madh n do detaj. Pavarsisht se n prgjithsi ruhet proporcioni anatomik edhe n kndvshtrimet e guximshme t, trupave, Davidi m dobt gjendet n zgjedhjen e profilit t personazhit i cili shpesh mbetet me nj form t padefinuar t koks ( Korobar 2005) .

Padyshim monumenti madhshtor i Shn Kollit me karakteristikat e tij si dhe puna kolosale q sht br pr dekorimin e tij me afresk sht nj vler e pacmuar n trashgimin ton kulturore dhe jo vetm. Bashksia e nj masivi kaq t madh skenash q jan przgjedhur nga autori pr t krijuar nj program sa m t goditur ikonografik n harmoni me thyerjet arkitekturore por edhe me dshirat e ktitorve vndas qndron si nj detyr pr hulumtime m t detajuara n t ardhmen.

- 23 -

Bibliografi

1. . 16 17 . . (, 2009), 57-74

2. .,

; ,(, 2005). Klironomia, 10-35, fash.A-B, 2003.

3. Dionisio, Da Furna. Ermeneutica della pittura, Napoli:Fiorentino Editore , 1971.

4. Ceremony and Faith, Byzantine Art and the Divine Liturgy,

Athens :Hellenic Ministry of Culture, 1999.

5. . . - International Symposium Ni and Byzantium X in Ni, Serbia, 2012,

6. Durand, M. Sixtine des Balkans Piktura t kishs s Shn Thanasit n Voskopoj, Paris: Somogy editions d`art, 2008.

7. . . , , 1975.

8. Palushi, A. Afresku n narteksin e kishs e Trshenjta e Kukuzelit n manastirin e Laurs s Madhe n Malin Athos (1715), Monumentet, Tiran 2014

Bibliografi

- 24 -

9. Popa, Th. Piktort mesjetar shqiptar, Tiran:Ministria e Arsimit dhe Kulturs, 1961.

10. Popa, Th. Mbishkrime t kishave n Shqipri, Tiran:Akademia e Shkencave, 1998.

11. Adhami, S. Voskopoja dhe Monumentet e saj, Tiran:

INFBOTUES, 1998.

12. Korobar, V.Ikonopisot vo Ohrid vo XVIII.vek.. oT A Skopje, 2005.

13. 18 . , 2001.

14. Meksi. A. Thomo. P. Arkitektura pasbizantine n Shqipri, (Bazilikat), Monumentet, Tiran, 1981,1(21).

Abstrakt