PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWERok XXIX 1985

WARTOSC U.zYTKOWA MIESZARCOw PSZCZOŁ RASYKRAffi'SKIEJ I KAUKASKIEJ

Michał Gromisz, Jerzy Bo'brzeckiOddział Pszczelnictwa ISK i Zakład Pszczelnictwa AR-T Olsztyn

WPROWADZENIE

Na ogół krzyżowane 'Sąu nas ma1ficirasy obcej, .kaukaslde] czy kraiń-skiej, z trutniami pszczoły miejscowej środkowoeuropejskiej. Krzyżowa-nie odwrotne ma raczej rzadko miejsce, !bo występują trudności z za-bezpieczeniem właściwego doboru trutni w naturalnych warunkach ko-jarzenia. Poza tym panuje przekonanie, Iże potomstwo mieszańców re-prezentowanych przez matki krajowe ustępuje wartością użytkową mie-szańcom odwrotnym, to znaczy rodzinom, w których wstępuje matkarasy obcej unasieniona przez trutnie krajowe. Jest w tym sugestiao większym wpływie matki niż ojców na cechy potomstwa.

Sprawa nie jest taka oczywista. Po pierwsze w tego typu rodzinachmie.szańcachfunkcjonuje matka, czystorasowa, awdęc zachowanie !sięjej jest właściwe pszczołom rasy, do ,której ona należy. Po drogie w ro-dzinach mieszańców odmienność współdziałania różnych rasowo geno-typów matek z podcbnymi rskładem genotypami ich córek robotnic wdwukierunkowym krzyżowaniu, może doprowadzić do różnic między tymitypami. Po trzecie - współdziałanie dotyczy tam e genotypów matelk,jej córek robotnic i środowiska. W tym zakresie mamy doświadczalnepotwierdzenie występowania tego rodzaju źródeł zmienności cech użyt-kowych rodzin pszczelich (G Iro m i sz i inni 1978). Po czwarte wresz-cie - opinie na ten temat często urabiane są na podstawie obserwacjirodzin pszczelich mylnie kwalifikowanych jako mieszańce. Ten ostatniprzypadek opisaliśmy IW doświadczeniu z lat 1970-1972 (B o r n u si inni 1974, G r o m i s z i inni 1974). W naturalnych warunkach una-sieniania skuteczność doboru jest często wątpliwa i na ogół otrzymujesię pszczołę miejscową nieco zmieszańeowaną 'w sposób niezamierzony.Badania morfologiczne rodzin pszczelich potwierdziły tego rodzaju zja-wisko. Pod względem morfologicznym nie stwierdzono różnicy międzymieszańcami obukierunkowymi prozy krzyżowaniu pszczoły kaukaskie]z pszczołą miejscową środkowoeuropejską (G r o m i s z 1979).

93

W tej pracy podejmujemy próbę oceny podobieństwa pod względemcech użytkowych mieszańców obukierunkowych pszczół rasy kaukaskieji kraińskiej, w porównaniu do form rodzicielskich, użytkowanych w su-rowych warunkach 'klimatycznych Warmii.

MATERIAŁ I METODA

Doświadczenie przeprowadzono w ramach oceny przydatności uli ościanach izolowanych i mieizolcwanych, podjętej przez Zakład Pszczel-nictwa Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie (B o b r z e c k ii G r o m i s z 1984). Zlokalizowano je w pasiece stacjonującej w miej-scowości Bałdy, odległej około 30 kim od Olsztyna. Obserwacje groma-dzono w trzech kolejnych sezonach pasieczmych od 1978 do 1980 roku.

Do porównania wprowadzono dwie rasy pszczół, kaukaską (Apis melli-fera caucasica) i 'kraińską (A. m. carnica) oraz ich mieszańce obukierun-kowe, tworząc następujące grupy 'po '8 rodzin pszczelich w każdej:

1. pszczoła kaukaska {cau X cau) - 6 matek importowanych z ZSRR,2 wychowane na miejscu i sztucznie unasienione,

2. pszczoła .kraińska (car X car) - matki importowane z Austrii,3. mieszańce cau X car - matki kaukaskie unasienione (sztucznie)

przez trutnie kraińskie,4. mieszańce odwrotne car X cau - matkikraińskie unasienione

przez trutnie kaukalskie.Rodzilny pszczele utrzymywano w ulach wielekorpusowych (komplet:

4 kOllPu,sypo 10 ramek) o ra:mce 360X1i80 mm. Połowa uli w każdejgrupie porównywanej miała ściany ocieplane izolacją, pozostałe - ścia-ny bez izolacji (drewno o grubości 25 mm). Wyniki dotyczące uh izo-lowanych i bez izolacji są tematem innego opracowania (Bo b r z e c k ii G r o m i sz 1984). Pasiekę wywożono na pożytek z gryki.

W obsenwacjach uwzględniono cechy dotyczące rozwoju rodzin, ichprodukcyjności i zimowania, według następującej kolejności:

1, 2, 3 - ilość czerwiu w drrr' w terminach 18 V, 6 VI i 27 VI, jakowskaźnik intensywności rozwoju rodzin pszczelich,

4 - ilość czerwiu w dniu 15VIII - jako wskaźnik intensywnościpopożytkowegc czerwienia matek,

5 - ilość miodu odwirowanego; daty wirowania: 1978 - 24 VIIi 28 VIII, 1979 - 110VIII, 1980 - 18 VI i 7 VIII,

6 - ilość miodu pozostawionego w zapasach na zimę,7 - zużycie pokarmu zimą (od dokarmiania jesiennego do głównego

przeglądu wiosennego),8 - liczba arkuszy odciągniętej węzy,9 - stopień zawilgocenia uli po zimie - stosowano skalę punktową

od 1 - braJk zawilgocenia do 5 - bardzo duże zawilgocenie,10 - ilość martwych pszczół po okresie 'zimy na dennicy ula.W stosunku do większości wymienionych cech zastosowano analizę

94

wariancji. Ocenę istotności rozruc pomiędzy średnimi oparto na teścieDuncana, przyjmując niższy poziom istotności (a = 0,05}.

W celu kompleksowej oceny rojćłwI grup rojów na podstawie zespo-łu 10 cech dokonano:

a) obliczenia znormalizowanych wartości (z) cech według W1Z0a.-U:

z = (x -x): s

w którym x - symbolizuje rzeczywistą wartość cechy danej rodziny,x - średnią arytmetyczną wartość rzeczywistą zbioru rodzin, s - stan-dardowe odchylenie w tym zbiorze;

b) obliczenia średnich odległości (stopień podobieństwa) między ro-dzinami, wychodząc z,wzoru:

OdI ł " .EIZA - zBIeg OSCA-B = --1-0--

w którym odległość rodziny A od rodziny B jest średnią z sumy bez-względnych wartości różnic pomięd:zy znormalizowanymi wartościamiposzczególnych cech od 1do 10dla rodziny A i rodziny B;

c) uporządkowania zbioru rodzin 'Pszczelich w tak zwanym dendryciewrocławskim, przyjmując ja'ko !kryterium ich podobieństwa najmniejszeodległości między nimi.

Ocenę kompleksową oparto na wzorach zaczerpniętych z !prac F l o r-k a i innych (1951) i P er k a l a (1953).

WYNIKI

Użytkowane w Irejonie Olsztyna pszczoły rasy kaukaskiej i kraiń-skiej różniły się między sobą znacznie w wielu cechach o gospodarczymznaczeniu. Korzystniej wypadały pszczoły ikraińskie. W okresie wiosen-nym wychowywały one więcej czerwiu j później zbierały więcej mioduniż pszczoły kaukaskie. Odciągnęły również więcej plastrów z poddanejwęzy i w okresie popożytkowymazerwiły intensywniej, a zimę znosiłylepiej, jeżeli oceniać na podstawie ilości osypu zimowego i stopnia za-wilgocenia ula. Stwierdzono istotność tych różnic w cechach, do któ-rych zastosowano analizę zmienności (tab, '1).

Tak Odmiennie reagujące na warunki doświadczenia rasy czystedawały mieszańce znacznie odbiegające od form rodzicielskich. Wartośćcech użytkowych mieszańców w zasadzie mieściła się w przedziale rÓŻ-nicy między 1'asąkraińSką i ikaukaską, ale na ogół przewyższała średniąwartość dla tych dwóch ras. Jeżeli przyjmiemy, że taki układ oznaczarwystępowanei heterozji, to rzeczywiście li naszych mieszańców przeja-wiła się ona. Jej nasilenie w stosunku do poszczególnych cech kształ-towało się dość rozmaicie. W ilości pielęgnowanego czerwiu wiosną rnie-

95

Tabela 1

Cechy użytkowe pszczół ras czystych i ich mieszańcówUtility features of pure races and their hybrids

kolejnośćCecha cechFeature feature cauXcau car X car cauXcar carXcau

sequence

Ilość czerwiu w dmz:No. of brood in 1 dmz:

18V 1 7,65a 16,68c 13,83b 14,15bMay 18"6 VI 2 30,67a 43,70b 37,85b 42,05bJune 627:VI 3 47,38a 62,36b 58,03b 56.03a,bJune 2715 VIII 4 28.62a 38,4lb 36,20b 28.12aAugust 15

Miód (pokarm) w kg:Honey (kg):

odwirowany 5 7.3a 10,3b 10.8b lO,lbcentrifugedw zapasach zimowych 6 1,4 1,0 1,4 1,3in winter storeszużycie zimą 7 7,la 7.5b 7,Oa,c 6,8cwinter utilization

Produkcja wosku:liczba arkuszy węzy 8 4,7 6.2 6,2 5,7

Wax produetlon.No. of foundation sheets

Zwilgocenie uli w stopniach 9 3,63 2,63 3,04 3,21Degree of hive moistnessOsyp zimowy:

liczba martwych pszczół 10 453a 282b 292b 323bNo. of dead bees after

winter

a, b, c - diUerences statistlcaJly slknlflcant {a=0.05).a-b-c - stwierdzona Istotność r6żnicy pl"2y (a-0.05).

szańce były bliskie pułapu osiągniętego przez pszczoły kraińskie, :zna-cznie przewyźszając pod tym względem kaukaską rasę pszczół. W su-mie jednak mieszańce wychowywały mniej czerwiu niż pszczoły czystejrasy kraińskiej, ale zebrały miodu w przybliżeniu tyle samo. W tymwłaśnie miejscu uwidaczniają się dodatnie skutki heterozji: zwiększonawydajność miodowa w przeliczeniu na ilość wychowanego czerwiu. Na1 ramkę czerwiu wypadało u pszczoły kaukaskiej 1,10 kg miodu odwiro-wanego, ukraińskiej - 1,09 kg, a u mieszańców tY1Pu cau X car -1,28 kg i typu car X cau - 1,14 'kg. Upraszczając można powiedzieć,że nakłady energii rodzin pszczelich na rozwój siły wyżej procentowałyu mieszańców niż u form rodzicielskich. Źródła różnicy trzeba chyba

96

szukać w zmażonej pracowitości pszczół mieszańców, podczas gdy u rasczystych wyniki produkcyjne były' w jakimś stopniu funkcją siły ro-dzin.

Innym momentem zjawiska heterozji, która wyraźnie zaznaczyła sięw tym doświadczeniu, .była .wielkość vzużycia zapasów pokarmu zimą.U ras czystych korelowało ono z intensywnością czerwienia 'na przed-wiośniu, w okresie poprzedzającym ocenę zapasów w ulu. Mieszańcezużywały jednak pokarmu mniej rnałwet niż skąpo nim gospodarującepszczoły kaukaskie {przeciętnie o ;J%), ale poziom ich czerwienia bliskibył osiąganemu (84010) przez pszczoły 'krańskie, najintensywniej w do-świadczeniu się rozwijające. '

Pomiędzy mieszańcami typu cau X car i car X cau występowały róż-nice iW zakresie każdej oznaczonej cechy, ale na ogół nie stwierdzonoich istotności w statystycznej analizie wariancji. Nie możemy więc po-wiedzieć z całą stanowczością, który typ mieszańca 'Wypadał korzystniejW warunkach doświadczenia. Byłoby to niemożliwe i ze względu na to,że iW stosunku do poszczególnych cech ocena mieszańca danego typuwypadała zróżnicowanie. Jednakże każda z rodzin jest w jakimś stopniupodobna do wszystkich innych rodzin i stopień tego podobieństwa możnascharakteryzować na podstawie zespołu cech. W wyniku .stosunkowoprostych przekształceń otrzymujemy liczby, które określają odległościpodobieństwa między rodzinami w ich zbiorze, wyrażone wielokrotnościąstandardowego odchylenia. Im odległości przybierają wyższą IW ar tość,tym podobieństwo między rojami staje się mniejsze. Odelgłość równazero ma miejsce w przypadku, gdy porównywane rodziny są identycz.nepod względem wszystkich branych pod uwagę cech. Uporządkowanie ro-dzin według ich stopnia wzajemnego podobieństwa pozwala na wykreśle-nie tak zwanego. dendrytu wrocławskiego, w którym zostają połączoneroje najbardziej podobne do siebie pod względem analizowanych cechużytkowych.

W części A ryciny 1 przedstawiamy dendryt radzi n pszczelich rasykaukaskiej i kraińskiej. Każda z tych ras zajmuje w dendrycie swojąlokalizację, tworząc dwie grupyrodzin. Odmienny obraz przedstawia den-dryt rodzin mieszańców zamieszczony w części B tejże ryciny. Brakujew nim wyraźnego rozgraniczenia .graficznego pomiędzy typami krzyżo-wania cau X car i car X cau. Wzajemnie są one przemieszane pod wzglę-dem podobieństwa. Mieszańce z krzyżowania obukierunkowego nie róż-niły się zatem między sobą 'w sposób istotny. Podobnie i w ich stosun-ku do form rodzicielskich brakowało ukierunkowanego zróżnicowania.Podobieńsbwo mieszańców do danej rasy nie miało związku z tym, czyta rasa była reprezentowana fW krzyżowaniu przez matkę czy przez trut-nie. Miejsca rodzin mieszańców IW dendrycie wskazują to wyraźnie(ryc. 2). Na tym rysunku dendrytu rodziny rasy kraińskiej i kaukaskiejwyodrębniają się również zdecydowanie, aczkolwiek są nieco przemię-szanez mieszańcami jednego lub drugiego typu. Można jednak spekulo-wać,że większa liczba rodzin mieszańców ciąży ku rasie kaukaskiej,

7 - Pszczelnicze Zeszyty Naukowe - r. XXIX 97

A B

o, t I I

0,5', , , , «

",OI I

ec.o.u.

oca.r

Ryc. 1. Schemat podobieństwa rodzin pszczelich na podstawie 10 cech użytkowychA - rasa kaukaska i kraińskaB - mieszańce obukierunkowe rasy kaukaskiej i kraińskiej

Fig. 1. Scheme of the simi1arity of bee fami1ies based on 10 utility featu re sA - Caucasian and Carniolan racesB - hybrids of Caucasian and Carniolan races

i że w tej grupie przeważają mieszańce typu car X ecu, Różnice w stop-niu podobieństwa tego. typu mieszańca da rasy kaukaskiej i kraińskiejsą jednaJkminimalne, jak się patem przekonamy.

W graficznym obrazie dendrytu. .są wykreślane jedynie najmniejszeodległości pomiędzy rodzinami, obliczone ma podstawie badania 10 cechużytkowych, Każda rodzina pozostaje jednak pod względem podobien-stwa w jakimś stosunku do. innych rodzin całego. lub częścizbioru. Moż-na obliczyć jej średni stopień podobieństwa, to. znaczy odległość ad pozo-stałych rodzin. Można też obliczyć średnią odległość pomiędzy rodzina-mi wabrębie dowolnej grupy. W naszym doświadczeniu otrzymamynastępujące wskaźniki stopnia wyrównania porównywanych grup rodzin:

98

o Q5 1,0~I~!~~~!-LI~!~!~~~

• cau" ecuo Car" car~ cau x car() car" cau

Ryc. 2. Schemat podobieństwa rodzin pszczelich ras czystych i mieszańców mię-dzyrasowych

Zakreślono miejsca w dendrycie zajęte przez rodziny rasy kaukaskiej i kraińskiejFig. 2. Scheme of the similarity of pure race fami1ies and their hybrids

Outlined dendrite places with Caucasian and Carniolan race families

'l' 99

cau X cau - 0,51car X car - 0,76cau X car - 0,88car X cau - 0,89

Mieszańce z obukierunkowego krzyżowania charakteryzowały się więcpodobną zmiennością pomiędzy rodzinami, ale była ona większa niżstwierdzona u czystych ras, zwłaszcza rasy kaukaskiej. Wprowadzeniezatem do pasiek mieszańców przynosi ryzyko zwiększenia różnic pomię-dzy rodzinami w cechach pośrednio i bezpośrednio związanych z pro-dukcją.

Na podobnej zasadzie jak podobieństwo rodzin wewnątrz grupy, moż-na scharakteryzować liczbowo i średni stopień podobieństwa rodzin po-między grupami. Zestawiając grupy rodzin porównywanych IW naszymdoświadczeniu otrzymamy następujące wskaźniki:

car X caucau X cau 0,91car X car 0,95cau X car 0,86car X cau O

Największy dystans dzielił rasy czyste, kaukaską i kraińską, najmniej-sza zaś odległość występowała pomiędzy grupami mieszańców obukie-runkowych, cau X car i car X cau. Przeciętnie mieszańce były bliższecechami użytkowymi rasie kraińskiej niż kaukaskiej, ale stopień ichpodobieństwa przesuwał się iW jedną bądź drugą stronę w zależnościod typu krzyżowania.

cau X car0,970,87O

car X car1,15O

cau X cauo

WNIOSKI

Z dwóch uznanych u nas obcych ras pszczół nadają się lepiej nateren województwa olsztyńskiego pszczoły kraińskie niż kaukaskie, roz-prowadzane w formie czystorasowej.

Wartość użytkowa mieszańców pszczół rasy kraińskiej i kaukaskiejkształtuje się w przybliżeniu na poziomie wartości użytkowania rodzinczystej rasy kraińskiej, krzyżowanie takie nie przynosi zatem bezpo-średnio zwiększenia zysku w 'zbiorach miodu.

Mieszańce odróżniają się korzystnie od form rodzicielskich mniej-szym zużyciem pokarmu zimą IW stosunku do ilości wychowanego naprzedwiośniu czerwiu oraz wyższą efektywnością zbiorów miodu w prze-liczeniu na ilość wychowanego wiosną czerwiu w ogóle. Te ich cechymożna rozwijać na drodze hodowlanej.

Na podstawie kompleksowej analizy 10 cech o znaczeniu użytkowymnie stwierdzono różnic pomiędzy mieszańcami typu cau X car i car X ecu.Przydatność użytkowa obukierunkowych mieszańców rasy kaukaskiej

100

i kraińskiej jest więc podobna, co IW zaleceniach hodowlanych ·należybrać pod uwagę.

Ze względu na dużą wartość użytkową i przydatność pszczół rasykraińskiej ,wrejonie Olsztyna można tę rasę na tamtejszym terenie utrzy-mywać w czystości i doskonalić genetycznie, rezygnując bez szkody wprodukcji z wykorzystywania mieszańców międzyrasowych.

LITERATURA

1. B o b r z e c kiJ. i G r o m i s z M., 1984: Przydatność w pasiekach uli jedno-ściennych w okolicach Olsztyna. Pszczelno Zesz. Nauk., 28: 63-83.

2. B o r n u s L. i inni 1974: Przydatność użytkowa mieszańców międzyrasowychpszczoły miodnej w warunkach przyrodniczych Polski. Pszczelno Zesz. Nauk.,18: 1-51.

3. F lor e k K. i inni 1954: Taksonomia wrocławska. Przegląd Antropologiczny, 17:193-211.

4. G r o m i s z M. 1979: Międzyrasowe mieszańce obukierunkowe. Pszczelarstwo,30 (1): 3-5.

5. G r o m i s z M. i inni 1974: Ocena morfologiczna mieszańców międzyrasowychpszczoły miodnej. Pszczelno Zesz. Nauk., 18: 77-90.

6. G r o m i s z M. i inni 1978: Produkcyjność mieszańców międzyliniowych pszczo-ły miodnej w różnych regionach Polski. Pszczelno Zesz Nauk.., 22: 3-19.

7. P e r k a l J., 1953: Taksonomia wrocławska. Przegląd Antropologiczny, 19:82-105.

USEFULNESS OF CARNIOLAN AND CAUCASIAN RACE BYBRIDS

M i c h a ł G r o m i s z and Jer z y B o b r z e c k i

Summary

Carniolan and Caucasian bee races and their hybr ids: car X cau and cau X carwere compared in Olsztyn region in 1978-1980. The fcllowing utility features weretaken into account. number of brood per l dm2 on May 18, June 6 and 27, andAugust 15; amount of a centrifuged honey; amount of honey for winter stores ;winter utilization of feed; number of drawn out foundation sheets; degree of hivemoistness affter winter; and number of dead bees on a hive bottom board afterwinter. On the basis of complex analysis by the use of the method of Wrocławdendrites, the differences in these features we re demonstrated between the pureraces and no differences were noted between the hybrids. Honey yield was similarin the hybrids and Carniolan race, wheras the productivity of Caucasian beesdiffered from that of hybrids and Carniolan race.

101

nOTPEBHTEJIbCKAR nEHHOCTb rHBPH,lJ;OB nqEJI KPAl1H,CKORl1 KABKA3KOR nOPO,lJ;

MI.:Ii X a JI r p o M 11III, E ~ 11 B o 6 ~ e I:\K :Ii

B 1978 - 1980 rr. B paHOHe OJIbIIIT~fHa cpaBHl'IBaJIUCb n'leJIbI Kpal'lHCKOli (car) H

11 K3BKa31wil: {cau) nopoa li rl'l6pl'lAbI TffiI8 car X cau :Ii cau X car. PaCCMOTpJffia.mrCb

CJIe"YJOI.qHe nOTpe6KreJIbCKHe CBOwcTBa: l, 2. 3 :Ii 4 - KOJIU'leCTBO' pacnnona B ){MI

B cnezryronrae CpoKlI1: 18 V, 6 VI, 27 VI :Ii 15 VIII, 5 - KOJIl'IqeC'l1BOOTKa'IaHllOrO Me.n;a,

6- KOJIH'leCTBOI Me.n;a OCTaBJIeaHOro B sarrace IlHII.\H Ha 311My, 7- yno-rpeóneane

n~ 3HMOil:•. 8 - KOJIH'IeCTBO JIUCTOB OTTHHyTOH HccKycTBeHHoi1: BOlll;I1Hbr, 9 - CTe-

rreua yBJJalltHemrn: yJIbH nOCJIe 3l'1MbI ~ 10 - KOJIH'leCTBO MepTbIBbIX nqeJI Ha .n;He

yJIbH nOCJJe 3l'1MbI.

Ha OCHOBallY!H KOlllnJIeKcHoro 3HaJIH3a MerO){OM BpoL\JJaBC'K.I1X ,I\eH,I\pHTOB KOH-

CTaTll:pOBaJJH, qTO C~ecTByIOT pa3JIU'll'lH Me~AY n'leJI3Jv,H 'UlCTbrx rropozt, 3aTO He

OTM,e'laJJ!11 pa3JIH'lJ1i1: MelK,l1y rH6pl1.n;aMU Tuna car Xcau H ecu Xcar. rUOpl1,l1bI ~I

n'leJIbI 'IHC'DOH KpaHHCKOH nopozn.r npOH3BO,l\HJlI1 nO,I\OOHbre KOJnl'łeCTBa Me.n;a, 3aTO

npoH3BO.n;HTeJIbHOCTb nqeJI KaBKa3Koil: nopozrst 5bIJla pa3HoH.