1

UNIVERSITETI I SARAJEVËS Fakulteti i Shkencave Kriminalistike

Sarajevë

PSIKOLOGJIA FORENZIKE (DISPENSË)

(KRESTOMACI)

Përgatiti: Prof. dr. sc. Mujo Haskoviq

Përktheu: Prof. Mustafë Reçica

Sarajevë / Prishtinë, januar 2008

2

P Ë R M B A J T J A HYRJE ............................................................................................................................................4 KAPITULLI I....................................................................................................................................6 LËNDA E PSIKOLOGJISË FORENZIKE.........................................................................................6 MODELI I PERSONALITETIT JURIDIK...........................................................................................9 SJELLJA DELIKUENTE DHE SHKAQET E SAJ...........................................................................10 FAKTORËT QË I DALLOJNË DELIKUENTËT NGA JODELIKUENTËT.......................................13 KAPITULLI II.................................................................................................................................14 PSIKOLOGJIA E DËSHMISË NË PROCEDURËN GJYQËSORE DHE NOCIONI „DËSHMI“......14 PROCESI I LINDJES SË DËSHMISË...........................................................................................15 KARAKTERI I DËSHMISË.............................................................................................................16 DHËNËSI I DËSHMISË (DEKLARATËS)......................................................................................16 PËRBËRJA, UNITETI DHE KARAKTERI INDIVIDUAL I DËSHMISË...........................................17 KAPITULLI III................................................................................................................................18 BESUESHMËRIA E TË DËSHMUARIT (DËSHMISË)..................................................................18 KRITERET E REALITETIT...........................................................................................................24 KRITERET E KONTROLLIT.........................................................................................................24 PSIKOLOGJIA E DËSHMISË SË FËMIJËVE................................................................................24 PSIKOLOGJIA E DËSHMISË SË TË MITURIT.............................................................................26 KAPITULLI IV.................................................................................................................................28 DISA ÇËSHTJE LIDHUR ME KUALITETIN E DËSHMISË DHE MUNDËSIA E GABIMEVE........28 KUJTESA (MEMORJA) DHE MUNDËSIA E GABIMEVE TË SAJ................................................30 GABIMET NË TË MBAJTURIT MEND (KUJTESË)......................................................................31 RRËFIMI (DEKLARATA), MARRJA NË PYETJE DHE MUNDËSIA E GABIMEVE......................34 RRËFIMI (DEKLARATA), MARRJA NË PYETJE DHE MUNDËSIA E GABIMEVE......................35 BAZAT E PSIKOLOGJISË SË GËNJESHTRËS...........................................................................35 MENDIMI DHE MUNDËSIA E GABIMEVE...................................................................................36 SHFAQJA E JASHTME TË NDODHIVE PSIKIKE........................................................................39 POLIGRAFI...................................................................................................................................40 PËRFUNDIM.................................................................................................................................42 KAPITULLI V................................................................................................................................42 EKSPERTIZA PSIKOLOGJIKE E BESUESHMËRINË SË DËSHMISË........................................42 PSIKO-ANALIZA DHE PROCEDURA PENALE............................................................................44 SUGJESTIONI, HIPNOZA, NARKO-ANALIZA..............................................................................46 TORTURA, NDIKIMI JOHUMAN NË NDRYSHIMIN E PERSONALITETIT..................................48 KAPITULLI VI................................................................................................................................49 “PSIKOLOGJIA E PJESËMARRËSVE NË PROCEDURËN GJYQËSORE”.................................49 PALËT NË PROCEDURËN PENALE DHE PSIKOLOGJIA E TYRE............................................49 PSIKOLOGJIA E TË PANDEHURIT..............................................................................................50 AVOKATI MBROJTËS DHE PËRFAQËSUESIT...........................................................................51 DËSHMITARI DHE DËSHMIA E TIJ.............................................................................................52 EKSPERTI, INTERPRETI DHE PROCESMBAJTËSI...................................................................53 KAPITULLI VII................................................................................................................................53 DUKURITË PSIKOLOGJIKE TË CILAT I STUDION PSIKOLOGJIA FORENZIKE.......................53 NORMALJA DHE PATOLOGJIKJA...............................................................................................54 PJEKURIA DHE PAPJEKURIA.....................................................................................................59 INTELEKTUALITET DHE DHE EMOCIONALITETI......................................................................63 RACIONALJA DHE IRACIONALJA...............................................................................................66 MOTIVIMI...................................................................................................................................... 71

3

KONFLIKTET.................................................................................................................................77 MEKANIZMAT E MBROJTES.......................................................................................................81 AGRESIONI DHE DESTRUKSIONI..............................................................................................83 SIMULIMI DHE AGRAVACIONI....................................................................................................86 PSEUDODEMENCIA DHE REAKSIONI I BURGIMIT...................................................................87 KAPITULLI VIII.............................................................................................................................88 EKSPERTIZAT PSIKOLOGJIKE – FORENZIKE..........................................................................88 GJYKATA DHE EKSPERTI - STRATEGJIA E PËRBASHKËT.....................................................91 KAPITULLI IX ...............................................................................................................................93 METODOLOGJIA E EKSPERTIZËS.............................................................................................93 SHQYRTIMI I PERSONALITETIT NË PROCEDURËN GJYQËSORE.........................................96 KAPITULLI X.................................................................................................................................97 DETYRAT E VEÇANTA TË EKSPERTIZAVE PSIKOLOGJIKE NË PROCEDURËN PENALE.........................................................................................................................................97 VLERËSIMI I AFTËSIVE PËR PËRGJEGJSHMËRI (IMPUTABILITET).......................................99 VLERËSIMI I AFTËSIVE INTELEKTUALE..................................................................................100 VLERËSIMI I GJENDJEVE AFEKTIVE.......................................................................................100 VLERËSIMI I GJENDJEVE ALKOOLIKE (DEHJEVE)................................................................102 KAPITULLI XI...............................................................................................................................103 ASPEKTET VIKTIMOLOGJIKE TË EKSPERTIZËS....................................................................103 KAPITULLI XII..............................................................................................................................106 MBLEDHJA E INFORMATAVE PËR VEPRËN PENALE (NGA QYTETARËT)..........................106 RËNDËSIA OPERATIVE E INFORMATAVE TË MBLEDHURA NGA QYTETARËT..................107 FORMAT THEMELORE TË MBLEDHJES SË INFORMATAVE NGA QYTETARËT..................108 Biseda informative ......................................................................................................................108 Intervista .....................................................................................................................................109 KAPITULLI XIII............................................................................................................................110 FENOMENI I PRANIMIT TË VEPRËS PENALE DHE DISA RREGULLA TË MARRJES NË PYETJE TË PERSONAVE TË DYSHIMTË.................................................................................110 PRANIMI I VEPRËS PENALE.....................................................................................................111 BAZA PSIKOLOGJIKE E PRANIMIT TË VEPRËS......................................................................112 PSIKOLOGJIA E GËNJESHTRËS DHE DËSHMIJA E RREJSHME..........................................112 PRANIMI I RREJSHËM (ME VETËDIJE) I VEPRËS..................................................................112 PRANIMET E RREJSHME SI REZULTAT I MËNYRËS SË PADREJTË DHE TË PALEJUSHME TË MARRJES NË PYETJE..........................................................................................................113 PRANIMET E RREJSHME ME PRAPAVIJË PSIKOPATOLOGJIKE..........................................114 FAZAT E PRANIMIT TË VEPRËS PENALE...............................................................................115 TËRHEQJA E PRANIMIT DHE NDRYSHIMI I DEKLARATAVE ................................................116 KAPITULLI XIV..........................................................................................................................116 ZHVILLIMI DHE DOKUMENTIMI I BISEDËS INFORMATIVE DHE I INTERVISTIMIT...............117 FORMAT E REGJISTRIMIT........................................................................................................118 UDHËZIMET TAKTIKE PËR HARTIMIN E PROCESVERBALIT................................................118 MBAJTJA E SHËNIMEVE PERSONALE....................................................................................119 INÇIZIMI ME MANJETOFON I BISEDËS INFORMATIVE DHE INTERVISTËS.........................119 INÇIZIMI VIDEO-TEKNIK I BISEDËS INFORMATIVE DHE I INTERVISTËS.............................120 PËRPARSITË DHE MANGËSITË E FIKSIMIT VIDEO-TEKNIK TË FAKTEVE..........................120 UDHËHEQJA SUPERVIZORE E FILLESTARIT........................................................................121 PËRMAJTJA DHE TEKNIKA E ANALIZËS SË SUPERVIZIONIT...............................................123 METODAT E ZHVILLIMIT TË BISEDAVE DHE INTERVISTAVE INFORMATIVE......................123 VËZHGIMI I SJELLJEVE TË NJERZËVE TË TJERË..................................................................124

4

SHQYRTIMI I DOKUMENTACIONIT TË VEPRËS PENALE DHE KRYESIT TË SAJ................125 ANALIZA E INÇIZIMEVE TEKNIKE.............................................................................................125 USHTRIMI I ROLEVE .................................................................................................................125 KAPITULLI XV ..........................................................................................................................126 GJYKIMI SI DËSHMI PËRFUNDIMTARE DHE SINTEZA PSIKOLOGJIKE E ZHVILLIMIT TË PROCEDURËS PENALE ...........................................................................................................126 VETITË PSIKOLOGJIKE TË GJYQTARIT–UDHËHEQËSIT TË PROCEDURËS......................126 PËRFUNDIMET PSIKOLOGJIKE GJYQËSORE MBI PERSONALITETIN E GJYQTARIT.................................................................................................................................128 GJYQTARËT POROTË ..............................................................................................................130 ZHVILLIMI PSIKOLOGJIK I PROCEDURËS DHE ARRITJA E SË VËRTETËS........................131 SPECIFIKAT E ARRITJES TË SË VËRTETËS NË PROCEDURËN PENALE...........................133 ARRITJA E SË VËRTETËS PËRMES GJYKIMIT.......................................................................134 LITERATURA...............................................................................................................................138

5

HYRJE Me vite të tëra, në relacion me njeriun, ekzistojnë kundërshtime midis psikologjisë dhe drejtësisë. Hipoteza themelore psikologjike flet për sjelljen e determinuar njerëzore, kurse premisa e parë e drejtësisë bazohet në indeterminizmin, gjegjësisht në lirinë e njeriut me rastin e zgjedhjes së tij midis së mirës dhe së keqes pa marrë parasysh karakteristikat psikologjike individuale (të individit). Meqenëse qysh në Romën e vjetër, me lindjen e së Drejtës Romake, ishte debatuar për karakterin e personit të dyshuar (karakterin e të dyshuarit), dhe për çdo gjë kërkohej mendimi i opinionit të gjerë, me optimizëm mund të thuhet se mu atje, pra që nga ajo kohë hasen rrënjët e Psikologjisë Forenzike. Fjala „Forenzikë“ rrjedh nga fjala latine: „Forensis“që në përkthim do të thotë: “ajo që është në shesh“, pra „sheshazi“ apo „publike“, kurse Psikologjia Forenzike edhe sot e kësaj dite i ekspozohet apo nënshtrohet mendimit (gjykimit) publik. Mirëpo, megjithatë, vetëm në vitet e 30-ta të shek. XX, psikologjia dhe drejtësia i afrohen qëllimit të përbashkët, pra bashkohen në një qëllim rreth vlerësimit më të drejtë të individit me të gjitha karakteristikat e tij socio-psikologjike. Pra, që nga ajo kohë, juristët presin që përmes vlerësimeve profesionale që do t’i bëhen individit, të fitojnë njohuritë mbi profilin e tij, por edhe propozimin e masave për risocializimin e delinkuentit dhe parashikimin e sjelljeve të tij të më vonshme. Ndërkaq, tashmë, në pjesën dërmuese të sistemeve gjyqësore pranohen me të madhe praktikat që, me rastin e vlerësimit të personalitetit të të dyshuarit/akuzuarit, të merren parasysh rrethanat psikologjike dhe gjendja e tij shpirtërore (psikike). Kjo disiplinë shkencore tek ne studiohet vetëm disa vjetët e fundit, kurse për shkak të rëndësisë së saj të jashtëzakonshme, është e nevojshme që këtë t’ua ofrojmë profesioneve të ndryshme, me qëllim që njeriun dhe sjelljet e tij t’i kuptojnë më mirë, më drejtë dhe më lehtë. Materia e kësaj lënde mësimore ka për qëllim që studentët t’i njoftojë me bazat e Psikologjisë Forenzike dhe me dukuritë forenzike të cilat kanë lidhje të ndryshme apo edhe çfarëdo lidhje me drejtësinë si shkencë dhe me praktikat e saj. Pra kjo materie ka të bëjë me studimin e proceseve psikike lidhur me zhvillimin e aktiviteteve gjyqësore, proceset njohëse psikike, hulumtimin e së vërtetës, zhvillimin e procedurës penale, parandalimin (preventivën) e kriminalitetit dhe me njohjen e studentëve me determinantet e individëve me sjellje kriminogjene, si dhe të të dyshuarit dhe dëshmitarëve. Kështu që ata do të kuptojnë diç më tepër për Psikologjinë Kriminalistike si disiplinë e aplikative psikologjike të cilat njohuri, pastaj, Psikologjia e Përgjithshme dhe ajo Klinike do t’i bartin në praktikë, para së gjithash në hulumtimin e veprave penale, në aspektin e lidhjes së saj me kriminalistikën dhe me disiplinat tjera shkencore të cilat merren me hulumtimin dhe studimin e kriminalitetit. Duke pasur parasysh materien e cila do të studiohet në kuadër të Psikologjisë Forenzike, krahas bartjes së njohurive nga psikologjia, studentët do të mund t’i akceptojnë edhe informatat mbi karakteristikat

6

e ndryshme të individëve të cilët janë të prirë për shkeljen e normave të mjedisit të cilit i përkasin dhe jetojnë e punojnë, informatat për psikologjinë e pjesëmarrësve në procedurën penale, siç janë: hetuesit, dëshmitarët, kryesit e veprave penale, recidivistët, avokatët mbrojtës, gjyqtarët, gjyqtarët porotë, paraqitësit e veprave penale, etj. dhe do të njihen me detyrat e posaçme në mënyrë që gjykatës (forumit) t’ia ofrojë vlerësimin për personalitetin e individit, aktivitetet kriminale të tij apo veprimet tjera ligjore (juridike). Pra njohuria të cilën studentët do ta fitojnë nga kjo materie, do t’iu mundësojë atyre njohjen dhe të kuptuarit më gjithëpërfshirës të kriminalitetit, procedimin dhe risocializimin e kryesve të veprave të ndryshme penale, por gjithnjë nga aspekti psikologjik. Kjo dispensë e Psikologjisë Forenzike është përgatitur për studentët e Fakultetit të Shkencave Kriminalistike të Universitetit të Sarajevës dhe të Universitetit „AAB“–Arena e Arsimit Bashkëkohor - Prishtinë. Sarajevë, janar, 2008. Autori: Prof. dr. sc. Mujo Haskoviq

7

KAPITULLI I LËNDA E PSIKOLOGJISË FORENZIKE Psikologjia Forenzike është njëra ndër degët më të bujshme të psikologjisë e cila po zhvillohet më së shpejti. Fjala: „Forensis“ = sheshazi publik, i fatit, ka etimologjinë latine dhe rrjedh nga „Forum“ – që ishte një vend ku romakët e vjetër debatonin për çështjet ligjore (juridike) dhe zhvillonin proceset gjyqësore. Për shkak të origjinës së fjalës Forensis – mund të thuhet se objekt i Psikologjisë Forenzike është sferë ku ndërhyjnë dhe gërshetohen edhe psikologjia edhe drejtësia, prandaj në, për këtë arsye, Psikologjia Forenzike mund të konsiderohet si sinonim për Psikologjinë Juridike. Sot nuk ekziston ndonjë përkufizim i përgjithshëm për Psikologjinë Forenzike. Përkufizimet e Psikologjisë Forenzike dallohen vetëm për nga gjerësia e materies apo lëndës së saj. Përkufizimet më gjithëpërfshirëse të Psikologjisë Forenzike i hasim në SHBA, ku Psikologjia Forenzike nënkupton cilëndo sferë që e lidhë psikologjinë me sistemin juridik, kurse përkufizimet përfshijnë një spektër të gjerë të çështjeve psikologjike të cilat janë të drejtuara më tepër në hulumtimin e prapavijës së çështjeve të përgjithshme juridike, të zbatimit të normave ligjore, kriminologjisë, penologjisë, dëshmimit, etj Ndërkaq, përkufizimet më specifike dhe më të ngushta i hasim në Evropë, ku Psikologjia Forenzike definohet si: praktikë klinike e psikologëve në kontekstin juridik-gjyqësor, gjegjësisht si zbatim i metodave psikologjike në modelet e vlerësimit dhe trajtimit të të dënuarve, apo ofrim i drejtpërdrejtë i informatave psikologjike gjykatave, prandaj në pajtim me këtë mund të thuhet se: Psikologjia Forenzike është degë e psikologjisë aplikative e drejtuar në mbledhjen, hulumtimin, diagnostikën dhe prezantimin e provave për nevojat e gjykatave, qofshin ato lëndë nga sfera e kompetencës familjare, civile apo penale. Psikologjia e dëshmive analizon proceset e tilla normale shpirtërore të cilat lindin dhe zhvillohen te pjesëmarrësit në procedurë penale, gjatë marrjes në pyetje dhe me rastin e marrjes në pyetje. Nuk është vështirë të kuptohet se bota e brendshme (shpirtërore) e njeriut nuk e ka të pakufizuar aftësinë punuese. Pra, masa e perceptimeve momentale të individit varet nga ato aftësi individuale, të cilën psikologët e quajnë kapacitet simultan (të drejtpërdrejtë). Kriminalistët këtë kapacitet simultan e definojnë si aftësi të individit për pranimin e njëkohshëm të numrit të caktuar të informatave. Kjo aftësi, sikurse çdo aftësi tjetër, është individuale dhe dallohet shumë prej individit te individi. Është rregull i përgjithshëm dhe dihet se për shkak të mundësive të kufizuara të kapacitetit simultan, njeriu kurrë nuk e përjeton mjedisin e vet si të tërësishëm, por vetëm një sekuencë apo një sektor të tij, ndërkaq sa dhe

8

çfarë do të jetë ai sektor, varet nga kapaciteti simultan individual i çdo pjesëmarrësi në procedurën penale. Njeriu është personalitet (individualitet) dhe kjo në psikologjinë e dëshmive do të thotë se, secili njeri, krahas vijave apo pikave të përbashkëta, botën e përjeton në mënyrën e vet. Prandaj, kurrë nuk guxojmë të pohojmë se njeriu është dashur doemos t’i vërejë apo perceptojë disa fakte, sepse njeriu në rend të parë i percepton ato fakte të cilat i përgjigjen stilit jetësor të personalitetit (individualitetit) të tij dhe për këtë arsye edhe kërkohet që të merren në pyetje të gjithë informatorët dhe dëshmitarët. Psikologjia Forenzike është psikologji klinike e cila e ka për detyrë speciale që gjykatës t’ia ofrojë vlerësimin e personalitetit të individit lidhur me aktivitetet e tij kriminale apo veprimet tjera ligjore. Ndërkaq, Psikologjinë Gjyqësore nga ajo Klinike e dallon orientimi i saj në veprimet ligjore dhe në aktivitetet e qarta, sepse ajo është e lidhur ngushtë për gjykatën. Nuk ekziston asnjë arsye e cila do ta pengonte Psikologjinë Klinike, që cilado praktikë apo teori të merret me cilindo problem të personalitetit të individit “lidhur me veprimin e tij kriminal apo veprimet tjera ligjore (juridike)”, por me kusht që problematika relevante juridike të njihet në masën e duhur. Specifika e punës së psikologut të forenzikës është komunikimi me gjykatën, e cila parashtron detyra të posaçme, kështu që edhe vlerësimi psikologjik, (si përgjigje në këto detyra të posaçme), është krejtësisht i posaçëm, por për nevojat e shqyrtimit publik (gjyqësor), në ekspertizë, duhet të kenë qasje që të gjithë. Ajo (ekspertiza) mbështetet në fakte dhe në gjyq duhet të mbrohet në mënyrë të argumentuar, pra atje ku kërkohet e vërteta dhe nxirret aktgjykimi, por gjithsesi jashtë qarqeve klinike profesionale, sepse këtyre të fundit nuk iu destinohet. Gjyqtari, kolegji gjyqësor dhe pjesëmarrësit tjerë në procedurë kanë për detyrë që edhe shqyrtimin mbi vlerësimin e psikologut të forenzikës ta zhvillojnë në pajtim me parimet e logjikës formale duke pasur kujdes për materialin konkret. Pra, vlerësimi i psikologut, në fushën e psikologjisë forenzike, bëhet në fazën e procedurës gjyqësore dhe quhet ekspertizë. Produkt i ekspertizës është raporti me shkrim i cili zakonisht quhet ekspertizë. Meqenëse ekspertiza, apo mendimi i ekspertit bëhet tashti lëndë e shqyrtimit para gjykatës, kjo nënkupton se psikologu në atë vend publik është i gatshëm ta demonstrojë mendimin e vet profesional dhe ta arsyetojë interpretimin e tij ashtu që në mënyrë bindëse të tregojë se vlerësimi i tij i afrohet më së tepërmi të së vërtetës lidhur me rastin konkret. Pra, shqyrtimi në baë të së cilit kjo konstatohet dhe akgjykimi i gjykatës, gjithsesi punën e psikologut të forenzikës e bëjnë të dallohet nga veprimtaritë tjera publike të kësaj fushe. Meqenëse aktualitetin e psikologut të forenzikës e kemi definuar si veprimtari publike të psikologut klinik, atëherë bëhet e qartë se edhe çështjet penologjike rezultojnë apo dalin nga suazat e psikologjisë forenzike. Domethënë, vlerësimi i punës me të dënuarit apo

9

me ata të cilëve iu është shqiptuar masa edukuese, nuk shqyrtohet në gjykatë, por në kuadër të enteve të posaçme dhe në kuadër të komisioneve të organeve të jurisprudencës të cilat furnizohen me informatat dhe të dhënat adekuate. Kurse psikologu këtu është i pranishëm përmes mendimit të tij profesional (raportit) i cili e ka për detyrë kryesore “ndriçimin” e aspekteve të ndryshme të personalitetit të delikuentit dhe reagimet e tij lidhur me masat e ndërmarra sprovuese gjatë vuajtjes së dënimit. Vlerësimi psikologjik-forenzik ka të bëjë me “tërë” personalitetin e delikuentit në një situatë të caktuar apo në një aspekt të caktuar të situatës së tillë. Në praktikë, shumë shpesh, edhe atëherë kur nuk kërkohet mendimi për “tërësinë” e personalitetit, realisht synohet analiza e mundësisë së prezencës së aftësisë (zotësisë) së caktuar dhe e karakteristikave të posaçme të cilat për juristin nuk janë gjithherë përshkrim neutral profesional, por paraqesin edhe propozim për tezën e mbrojtjes apo akuzës. Në një situatë të tillë, psikologu duhet të jetë tepër i përmbajtur, i qetë dhe shumë i kujdesshëm në mënyrë që t’i shmanget kurthës në të cilën mund të “bie vet”, (nëse rastësisht mbështetë argumentet e njërës palë), sepse atëherë e humbë pozitën e vet profesionale të ekspertit neutral dhe bëhet palë në atë kontest. Rreziku i tillë kanoset edhe për shkak të pyetjeve të cilat i drejtohen ekspertit në gjyq, sidomos parashtrimi i pyetjeve të cilat dalin jashtë suazave të profesionit dhe ekspertizës. Kjo është kështu, për shkak se është e pamundur të dihet dhe të parashihet lista e plotë e pyetjeve që do t’i parashtrohen psikologut të forenzikës, para çfarëdo rasti gjyqësor, kurse psikologu për këtë duhet të jetë i gatshëm të përgjigjet. Më së shpeshti ndodh që, sipas logjikës së paragrafëve të neneve të caktuara ligjore, nga psikologu kërkohet që ta vlerësojë “pjekurinë emocionale”, gjegjësisht aftësinë (zotësinë) dhe pjekurinë e të miturit apo të riut të moshës madhore. Me rastin e ekspertizës së zotësisë, në mënyrë të barabartë me anëtarët tjerë të komisionit, eksperti deklarohet për aftësitë (zotësinë) e të marrurit në pyetje, për ta kuptuar rëndësinë e veprave të tij dhe lidhur me aftësinë e tij për të drejtuar me veprimet e veta në kohën e kryerjes së veprës së ndaluar, si dhe të nevojës eventuale për shqiptimin e ndonjë mase të sigurisë apo edhe të trajtimit psikiatrik dhe psikologjik. Objekt i vlerësimit, gjithashtu mund të jetë edhe prania e disa karaktereve individuale të personalitetit të cilat kanë rëndësi për kualifikimin e veprës së inkriminuar, siç janë: devijimet e ndryshme, sugjestiviteti (gjykatës më së shumti i interesojnë devijimet seksuale dhe gënjeshtra patologjike). Prandaj, nga eksperti kërkohet që në mënyrën sa më të kuptueshme ta sqarojë sjelljen konkrete të individit, sidomos nëse ai e ka kryer ndonjë vepër penale në mënyrë të pazakonshme.

10

MODELI I PERSONALITETIT JURIDIK

Çështja e fajësisë dhe caktimi i dënimit, para juristëve gjithmonë ka parashtruar nevojën e hulumtimit si të vet aktit kriminal ashtu edhe të kryesit të tij. Përse ? Sepse sjellja apo veprimi i njeriut është fenomen i ndërlikuar. Pra „Ai“ është vetëm „Ai“ dhe askush tjetër dhe si i tillë, parimisht, është fryt i aktivitetit të tij të qëllimshëm (intencional). Së këndejmi pjesa përbërëse primare e tij është qëllimi, motivi apo dashja. Aspekti tjetër është kryerja e veprës. Ndërkaq, aspekti i tretë është pasoja për të tjerët. Njeriu mund ta kryej ndonjë vepër edhe pa dashje (me pahirë), p.sh. pa e pasur për qëllim (në gjueti), rastësisht ia tërheq këmbëzën pushkës dhe vret njeriun. Shtrohet pyetja: A ishte dashur që ky, për këtë arsye, të dënohet në të njëjtën mënyrë dhe me të njëjtin dënim sikurse ai banditi i cili e vret në ndonjë këndë të ndonjë rrugice anësore ndonjë plak të pa njohur vetëm e vetëm për ta plaçkitur ? Së këndejmi, shtrohet pyetja: a mundemi pra gjithmonë njerëzve të cilët e kanë vra tjetrin, t’ua veshim qëllimin për këtë ? Sigurisht që jo. Sepse në situata të ndërlikuara, njeriu do ta bëjë këtë apo atë vepër/aktivitet të ndaluar ose të lejuar, mirëpo nuk mund të gjykohet vetëm etiketa e jashtme, as të shqiptohet dënimi vetëm në bazë të saj. Pra, është e nevojshme të depërtohet në përmbajtje, në të cilën nuk është lehtë të depërtohet, sepse shpesh nuk kemi qasje në të. Mirëpo, vetëm ajo premton dhe mundëson të vërtetën. Procedura e ndërlikuar gjyqësore, nga ai çast, ia imponon arbitrit që ta konstatojë të vërtetën sa më të plotë për krimin. Në pajtim me të vërtetën, ekzistojnë tri kushte për gjykim (dënim), të cilat janë: 1. Njohja e deliktit, 2. Njohja e personit përgjegjës për atë delikt dhe 3. Njohja e ligjit. Pra, një shumësi e tërë e vlerësimeve, diagnozave, qëndrimeve dhe parashikimeve të karakterit të panatyrshëm mbi kryesin e veprës penale, hynë në procesin e gjykimit dhe shqiptimin e dënimit. Shfaqen ekspert të ndryshëm (ndër ta edhe psikologët) si këshilltar për dënime të cilët vazhdimisht i lëvizin shtyllat (boshtet) e sistemit gjyqësor. Vazhdimisht gjurmohet një lloj tjetër i së vërtetës dhe i dënimit i cili nuk do të ishte dhunë (goditje apo sulm)por përmirësim (korrektim), gjegjësisht njëfarë lloj mjekimi. Kështu që nën konceptin e drejtësisë janë gjendur dukuri esencialisht kontradiktore, siç janë faktet, sjellja e njeriut dhe normat, të cilat tashti interpretohen edhe në një mënyrë tjetër të re e cila është formësuar dhe gërshetuar me zbatimin e sistemeve penale (sanksionuese). E re para së gjithash ka qenë futja e irracionales, e cila gjithnjë e më tepër vërehet dhe gjendet jo vetëm në jetët të njerëzve, por edhe në rregullat e sjelljes shoqërore. Kjo, natyrisht, nuk do të thotë se edhe drejtësia është e bindur jeta e njeriut është kryesisht irracionale,

11

prandaj, së këndejmi edhe marrëdhëniet ndërnjerëzore të tilla. Pra, nga ky çast, krahas arsyes (racionales) aq të lavdëruar njerëzore, pranohet se brenda tij ekzistojnë forca të mëdha me prirje irracionale dhe me orientime të pavetëdijshme të cilat shtrihen në marrëdhëniet dhe veprimtaritë shoqërore. Kontributi i këtyre pikëpamjeve jo juridike të shkencës qëndron edhe në ndryshimin e konceptit të rolit të dënimit. Ndonëse teoria juridike nuk tenton ta definojë, hulumtojë dhe përcaktojë konceptin (kuptimin) e personalitetit, megjithatë ky është një kategori e gjerë psikologjike në vet esencën e tij. Me qëllim të gjetjes së strategjisë së përbashkët psikologjike-forenzike, përkufizimi juridik i personalitetit do të dukej kështu: Personaliteti është një grup i posaçëm i normave të miratuara për vendosjen e marrëdhënieve shoqërore, në të cilin irracionalja e ka rolin e padyshimtë, por që kryesisht pushon me përgjegjësinë dhe lirinë e zgjedhjes. Në këtë mënyrë pikëpamja fillestare e drejtësisë, në aspektin e lirive të njeriut për vendimmarrje dhe përgjegjësive të tij për veprimet e ndërmarra, nuk është sjellë në pikëpyetje, mirëpo irracionalja e ka fituar legjitimitetin e vet, me çka i janë hapur me të madhe dyert hulumtimit (analizës) dhe sajimit të gjendjeve të shqetësimeve emocionale, të cilat këtu shpesh karakterizohen si afekte. SJELLJA DELIKUENTE DHE SHKAQET E SAJ

Delikuenti është ajo pjesa tjetër e jona të cilën nuk mund ta njohim, pra ajo pjesë e botës sonë e cila nuk i respekton normat shoqërore, si edhe ajo pjesë e botës sonë e cila nuk njeh kurrfarë sistemi të planifikuar dhe kurrfarë sundimi shpirtëror. Pra, kjo është përfaqësuese e jetës, e cila zbulohet si një vakum i madh, i cili është i pakuptim dhe i pavlefshëm. Nga aspekti shoqëror, nuk ka fare dilema. Delikuent është ai i cili e dëmton shoqërinë, prandaj për shkak të atij dëmi të cilin ia shkakton asaj dhe rrezikut që paraqet për të, ai duhet të pësojë për aq kohë sa edhe vet shoqëria të jetë e më e dobët. Ndonëse nuk ka model universal të sistemit korrektues-ndëshkimor, e kjo nënkupton se nuk ka as dënime të tilla, roli i dënimeve është i drejtuar kah e tashmja dhe e ardhmja. Pra, dënimi duhet t’ia pamundësojë fajtorit që edhe më tutje të jetë i rrezikshëm, kurse të pafajshmin ta dekurajojë për çfarëdo kelikti të ngjashëm. Sistemi i ri pra ka ardhur në shprehje për shkak të mangësive të teorisë së përgjithshme dominuese e cila do të ofronte bazën unike. Për psikologun, njohja e vërtetë e problemeve fillon vetëm atëherë kur ballafaqohet me praktikën. Deri atëherë ai edhe nuk mund ta merr me mend se çfarë e pret. Pra, jeton me bindjen se është duke u marrë me një fushë mjaftë fisnike dhe mendon se kur ta përvetësojë atë, praktika do t’ia ofrojë mundësinë që të gjitha neutralitetet dhe anët e pakëndshme të jetës në mënyrë elegante do t’i shndërrojë në fjalë dhe koncepte psikologjike. Dhe më në fund edhe psiko-terapinë mund ta vështrojë në të njëjtën mënyrë, por me një obligim shtesë, pra t’i bindë pacientët që t’i

12

mësojnë fjalët e një gjuhe të re. Psikologu me këndvështrimin e tillë, ka më tepër shëmbëlltyrën e filozofit dhe besnikëria ndaj realitetit të dukurive jetësore me të cilat do të merret ai në të ardhmen e largon atë nga fusha e kontemplacionit në drejtim të aksionit (veprimit). Ky ndërrim i drejtimit ndodh për shkak se nuk ekziston një sistem teorik unik i cili do të ishte i njohur dhe i pranuar nga praktikat dhe prakticistët. Teza mbi irracionalitetin njerëzor nuk mund dhe nuk bënë të jetë e përjashtuar nga teoria dhe praktika e psikologjisë forenzike. Problemi qëndron në atë se ajo rrallë kyçet në atë formë të njohurive të sistematizuara të cilat sjellin rregullat e nevojshme (të domosdoshme) përmes të cilave duhet të normohen praktikat. Zakonisht, mendohet se karakteristika e vetme e përbashkët e delikuentëve gjendet në pasojën e thjeshtë të veprimit, pra në atë që shkelet ligji (shkelja e ligjit si karakteristikë e përbashkët për të gjithë delikuentët). Ndërkaq, nëse ligji është marrëveshje e kulluar (konventë), kurse ndryshe e kuptuar dhe e interpretuar nda një shtet në tjetrin, atëherë, definimi i tillë nuk mund të jetë pikënisje për ta kuptuar psikologjinë e delikuentëve. Kuptohet se kriminaliteti është pjesë e jetës, më pak ose më shumë i zakonshëm, apo i rrezikshëm. Të thuhet për delikuentin se ka kaluar në vepër, për dallim nga ai cili nuk ka kaluar në vepër, do të thotë se ai në të vërtetë e ka shkelur ndonjë marrëveshje ligjore, kurse kjo sigurisht që nuk është kategori psikologjike. Pra krejt reduktohet në atë se delikuenti bënë diç që të tjerët nuk bëjnë, ose që së paku nuk është zbuluar se bëjnë. Përveç këtij konstatimi mbi të bëmën (veprimin) që paraqet dallimin specifik, përmenden edhe një varg tezash mbi dallimet psikologjike të delikuentëve të cilat mbështeten në konceptin e tipareve të personalitetit, si model i përgjithshëm për krahasimin e tyre. Sipas një përkufizimi të përgjithshëm i cili është i pranuar, thuhet e tipari (“vija”) i personalitetit është njësia i pavarur apo modeli sipas të cilit funksionon vet personaliteti dhe e cili shfaqet (manifestohet) në të gjitha kontekstet personale dhe sociale. Problemi themelor i cili këtu shtrohet, ka të bëjë me marrëdhënien e cila ekziston midis tiparit të konstatuar të personalitetit dhe sjelljes së tij. Rastet e mospërputhjeve të tipareve dominuese dhe sjelljeve nuk janë përjashtime, sepse edhe delikuentët, sikurse pjesa tjetër e popullatës, i kanë prirjet e tyre të posaçme, madje edhe ndaj qëllimeve të vlerave të larta të cilat pa mëdyshje i dallojnë ata, por që me deliktin nuk kanë kurrfarë lidhjesh të arsyeshme. Madje-madje, siç e ka thënë (vërejtur) në një rast edhe Ajzenku, të gjithë ne në raste të caktuara , për ndonjë “arsye të mjaftueshme”, jemi të prirë që të kryejmë ndonjë veprim (akt) anti-social, madje edhe kriminal, përderisa, në të kundërtën, nuk mund të thuhet se të gjithë jemi të prirë për episode psikotike. Sipas Frojdit, tiparet më të rëndësishme të krimit janë: egoizmi i pakufizuar, prirja e madhe destruktive, mungesa e ndjenjës (indiferenca) dhe mungesa e pranimit efektiv të njerëzve.

13

Disa analiza të faktorëve kanë bërë dallimin (klasifikimin) e posaçëm të karakteristikave të personaliteteve të delikuentëve, siç janë: • Frika dhe adaptimi i dobët; • Zbrazësia „uria“ dhe përqëndrimi në vet-vete, • Fuqia e vogël dhe Super-egoja, • Reagimet e tepruara dhe kryelartësia (krenaria e tepruar).

Këtyre, nga disa analiza tjera, iu shtohen edhe: paaftësia e përballimit të pengesës, Ndjeshmëria e madhe dhe impulsive. Agresiviteti shumë shpesh përmendet si tipar koheziv i popullatës delikuente. Pra, varet prej shumë rrethanash se a do të shfaqet në ndonjë formë apo jo tipari i sjelljes delikuente. Disa nga ato rrethana rezultojnë apo dalin nga vet personaliteti dhe nga parimet kryesore të sjelljeve të tij, kurse disa prej tyre rezultojnë nga vet mjedisi në të cilin jeton dhe punon individi (personaliteti). Faktorët e mjedisit jetësor kanë rëndësi të dyfishtë. Së pari, ata ndikojnë në socializimin e personalitetit, me këtë edhe në formimin e disa tipareve të tij dhe e dyta, në „kriminalizimin“ e tij, gjegjësisht në shfaqjen konkrete të formave të caktuara të sjelljes kriminale të individit. Nuk ekziston ndonjë teori psikologjike-forenzike në kuptimin e kontributit të pavarur dhe origjinal në psikologji dhe drejtësi. Lidhja midis njohurive themelore dhe detyrave praktike, në profesion, gjithashtu nuk është realizuar. Themeluesve të teorive psikologjike të personalitetit nuk iu ka interesuar në mënyrë të veçantë fusha e kriminalitetit, ndonëse nganjëherë, vërtetë, e kanë prekur këtë problematikë, por vetëm kalimthi sa për t’i ilustruar tezat e veta mbi veprimet (jo)kriminale të njerëzve. Madje, as përpjekjet e disa hipotezave të posaçme, nuk e kanë pasur fatin më të mirë. Zigmund Frojdi, p.sh. ka shkruar për kriminelin me ndjenjë të fajësisë te i cili motivi i kryerjes së veprës, është përjetim i pavetëdijshëm i fajësisë. Franc Aleksander, rastin e tillë e sistemon në llojet neurotike të krimeve, për arsye se te kryesi i tillë ekziston së paku reaksioni i pavetëdijshëm moral. Sipas Ajzenkut, kriminelët kryejnë delikte për shkak se janë neurotik ekstravert, por emri i tillë në aktivitetet individuale të ndonjë sistemi nuk është mjaftë i bazuar. Megjithatë edhe kur krejt kjo kihet parasysh, mund të ndahen dy lloje të teorive të cilat dominojnë dhe nuk përjashtohen në këtë fushë, por që protagonistët e tyre nuk e ndajnë këtë mendim, e ato teori janë: • Sipas teorisë së parë, te delikuentët ekziston dispozicioni i

përgjithshëm për sjellje delikuente. Pra, ndërrojnë vetëm format e shfaqjes së kriminalitetit, kurse kjo prirje është e përbashkët për të gjithë, vetëm manifestimi i tyre është i ndryshëm. Ky është dispozicioni i përgjithshëm.

14

• Sipas mënyrës tjetër të interpretimit, (të cilën e përfaqësojnë teoritë e ashtuquajtura të nivelit të mesëm), për çdo lloj të veprave penale ekziston një përputhje e përshtatshme e personalitetit. Pra, sa lloje të veprave penale kemi, po aq ka edhe psikologji delikuentësh.

Nga shumë hulumtime socio-psikologjike, si më qenësor, janë veçuar dy faktorë mikro-social të cilët bashkëveprojnë në diktimin e sjelljes kriminale, të cilët janë: • Faktori i parë, janë dukuritë patologjike në familje, kurse • Faktori i dytë është përkatësia grupeve parakriminale. Në planin makro-social gjithmonë, si e papranueshme, potencohet teza sipas së cilës, marrëdhëniet shoqërore globale janë edhe model procesor i kriminalitetit FAKTORËT QË I DALLOJNË DELIKUENTËT NGA JODELIKUENTËT Kalimi në vepër, si dallim kryesor midis atyre që kryejnë delikt dhe atyre që nuk kryejnë delikt, është në disa aspekte i kontestueshëm, pikërisht për shkak të mbështetjes në një fakt të tillë. Së drejti, të gjithë do të pajtoheshin menjëherë, në mënyrë të pakontestueshme, me konstatimin, se personat të cilët nuk e kanë shkelur kurrë ligjin, vërtetë, janë shumë të rrallë. Për më tepër, kur dihet se, a do të shkojë shkelësi i ligjit në burg apo jo, shumë varet nga delikti i kryer dhe nga pozita shoqërore e delikuentit. Në këtë kuptim, sidomos bindës është fakti se shuma e tërësishme mjeteve financiare të vjedhura nëpër shtëpitë e thyera (të zbuluara), është pothuaj e parëndësishme në krahasim me sasitë e përfitimeve ilegale të cilat i realizojnë kryesit e pa zbuluar me mashtrimet e bizneseve të mëdha. Së këndejmi shtrohet pyetja: si mund të konsiderohen kriminel vetëm të burgosurit si pjesëmarrës në analizë dhe në bazë të disa karakteristikave të shpallen të ndryshëm nga ata që nuk qëndrojnë në burg ? Mirëpo, është i padyshimtë fakti se për dallim nga disa të cilët mbase për këtë e ëndërrojnë, kriminelët „kalojnë në veprim“ dhe kjo na tregon për diç që, kushtimisht, mund ta quajmë faktor të përgjithshëm të sjelljes delikuente. Ky faktor mund të kuptohet edhe si dispozitë e përgjithshme për sjellje delikuente e cila manifestohet në mënyra të ndryshme. Mirëpo, përvojat dëshmojnë se ekzistojnë delikuent „të specializuar“ të cilët dallohen për nga karakteristikat intelektuale dhe emocionale, gjë që prapë do të thotë se ata posedojnë një ndërlidhje të përshtatshme të personalitetit të tyre me deliktet e tilla. Në shkencën penale-juridike dhe atë kriminologjike, shpesh shtrohet pyetja: a ekziston dallimi midis strukturës së personalitetit të delikuentit dhe jo delikuentit ? Hulumtimet dhe analizat më të reja, përkundër të gjitha rezervave në këtë drejtim, na çojnë në përfundimin se, (prapë po themi kushtimisht), megjithatë dallimet ekzistojnë. Nëse do ta përkthenim nga gjuha e

15

analizës së këtyre faktorëve, dallimi themelor gjendet në dobësinë e delikuentëve. Pra, ata më së shumti dallojnë nga jo delikuentët për shkak se nuk janë në gjendje t’i kontrollojnë funksionet e veta konative.

KAPITULLI II PSIKOLOGJIA E DËSHMISË NË PROCEDURËN GJYQËSORE DHE NOCIONI „DËSHMI“

Dëshmia është nocion me kuptim të dyfishtë. Për kuptimin e tillë të dëshmisë ka folur qysh në fillim të këtij shekulli njëri prej pionierëve dhe klasikëve të Psikologjisë Gjyqësore, Viliam Shtern. Dykuptimësia apo e dëshmisë qëndron në faktin se ajo e ka edhe kuptimin procedural-juridik, por edhe kuptimin e saj psikologjik. Sipas kuptimit procedural-juridik, dëshmia, është rezultat i marrjes në pyetje (dëgjimit). Sipas këtij kuptimi, dëshmia, gjithashtu, konsiderohet deklaratë, që akëcili e jep në cilësinë e pjesëmarrësit në procedurë dhe e cila është rezultat i konstatimit të fakteve të caktuara dhe se ajo është gjithashtu burim për t’i kuptuar faktet në procedurën penale dhe krejtësisht në fund dëshmia është mjet i argumentimit. Kuptimi psikologjik i dëshmisë rrjedh nga psikologjia e përgjithshme. Kuptimi i tillë i nocionit dëshmi shfaqet jo vetëm në disiplinën psikologjike-gjyqësore, por edhe në psikologjinë e përgjithshme. Në Psikologjinë e Përgjithshme ky nocion tregon procesin e kumtimit të përmbajtjeve të caktuara psikike. Pra, kudo që paraqitet dhe zbatohet dëshmia, qoftë për qëllime të ndriçimit të ndonjë rasti penal, qoftë në psikologji apo në çfarëdo fushe jetësore, ajo lindë në atë mënyrë që faktet perceptohen me anë të shqisave, pastaj perceptimi shqisor ruhet në kujtesë, për tu kumtuar më vonë ajo që është mbajtur mend. Pra këto tri procese psikike janë reciprokisht të ndërlidhura, kurse për to është i lidhur edhe procesi i mendimit dhe fenomenet tjera të ndryshme psikike, siç janë: emocionet, motivet, mësimi, etj. Nocioni psikologjik-gjyqësor i dëshmisë, gjegjësisht kuptimi gjyqësor i saj në psikologjinë e procedurës penale, vetëm është nxjerrë nga koncepti psikologjik, ndonëse ai (kuptimi psikologjik i dëshmisë) shumë dallon nga koncepti procedural juridik. Kur nocioni psikologjik i dëshmisë shfrytëzohet në sferën e psikologjisë së procedurës penale, atëherë dëshminë e kuptojmë si kumtim të cilin pjesëmarrësit e procedurës penale e japin në kuadër të cilësisë së tyre. Psikologjia e dëshmisë është shprehje e cila në psikologjinë gjyqësore përdoret më shpesh se në çfarëdo fushe tjetër të psikologjisë. Prandaj, me psikologji të dëshmisë nënkuptojmë saktë një pjesë të psikologjisë gjyqësore, madje edhe psikologjinë gjyqësore si tërësi.

16

Hulumtuesit tradicional të psikologjisë gjyqësore, siç janë: Shterni, Plauti, Menkemeleri, etj. kanë bërë gabime të mëdha me atë që në punimet e tyre e kanë vënë theksin mbi dëshmitë e dëshmitarëve, palëve dhe personave tjerë të marrë në pyetje. Ata nuk i kanë trajtuar fare, ose së paku në masë të mjaftueshme (sa është dashur të trajtohen) dëshmitë që i japin pjesëmarrësit tjerë në procedurën penale, sidomos gjyqtarët. Pra, vetëm kohët e fundit po i kushtohet një kujdes më i madh kësaj çështjeje. Zhvillimi dhe zgjerimi gradual i psikologjisë së dëshmisë ka rezultuar me disa ndryshime pozitive. Një prej këtyre ndryshimeve pozitive është se, dëshmia, para së gjithash e ka marrë një përkufizim më të gjerë. Pra, dëshmia më nuk është nocion „rreptësishtë i determinuar“, gjë që e ka mundësuar kësisoj zbatimin më efikas të saj. Dëshmia nuk është më kumtim i thjeshtë i fakteve të perceptuara dhe të mbajtura mend të cilat i japin personat e inervistuar (kuptimi i ngushë i dëshmisë). Kuptimi i gjer i nocionit „dëshmi“ thotë se kjo është kumtim (njoftim) të cilin në kuadër të procedurës penale e jep secili nga pjesëmarrësit e procedurës penale dhe atë vetëm në cilësinë e tillë. Njoftimi i tillë mund t’i takojë cilësdo çështje që është e rëndësishme për zhvillimin dhe rrjedhën përfundimtare të procedurës, gjegjësisht fakteve të cilat do të mund të ishin relevante ose fakteve që do të ndihmonin sqarimin dhe plotësimin e këtyre të fundit (fakteve relevante) si dhe çështjeve procedurale dhe materiale juridike, duke përfshirë edhe marrëdhënien e fakteve të shqyrtuara me të drejtën, sidomos kur për çështjet e tilla japin dëshmi pjesëmarrësit, të cilët e kanë për detyrë ta zbatojnë ligjin (drejtësinë), kurse kumtimi (njoftimi) është rezultat i perceptimit, kujtesës dhe mendimit të pjesëmarrësve në procedurë, të cilin e ofron dëshmia. PROCESI I LINDJES SË DËSHMISË Dëshmia lindë ashtu që një person percepton (vëren) faktin me anë të shqisave dhe atë perceptim shqisor e ruan në kujtesë në mënyrë që më vonë atë të mbajtur mend e kumton me gojë apo me shkrim. Paralelisht me këtë, zhvillohen edhe proceset tjera psikike, kurse rëndësi të posaçme këtu në mesin e tyre ka gjithsesi mendimi. KARAKTERI I DËSHMISË Çdo dëshmi mund të jetë e saktë ose e pa saktë. Pastaj, përveç që mund të jetë e saktë, ajo mund të jetë krejtësisht e pa saktë ose pjesërisht e saktë apo e pa saktë në disa pjesë të saj. Dëshmia e pa saktë, në të shumtën e rasteve është dëshmia e rrejshme, kurse gënjeshtra është shprehje e vetëdijshme e të pavërtetës, ndonëse ajo e pavërtetë mund të

17

shprehet edhe pa vetëdije. Mund të ndodh që deri te dëshmia e pavërtetë gjithashtu vjen edhe për shkak të gabimeve në cilëndo prej atyre tri fazave të lindjes së saj: gjatë të vërejturit (perceptimit), të mbajturit mend (memoria) ose kumtimit (reproduktimit). Dëshmia e rrejshme mund të epet përmes gënjimit aktiv (duke dëshmuar rrejshëm), përmes gënjimit pasiv (me heshtje) dhe përmes dëshmisë së „verbër“. Dëshmia e „verbër“ është atëherë kur personi i cili merret në pyetje, as vet nuk është në dijeni se a po dëshmon saktë apo rrejshëm, kurse për këtë nuk paralajmëron, pra nuk ua tërheq vërejtjen të pranishmëve. DHËNËSI I DËSHMISË (DEKLARATËS) Dhënës i dëshmisë në procedurën penale, në kuptimin e gjerë të fjalës, nuk është vetëm personi i cili merret në pyetje, por të gjithë pjesëmarrësit e procedurës penale, në përgjithësi, siç janë: i pandehuri, paditësi i autorizuar, i dëmtuari, dëshmitarët, ekspertët, interpretët, si dhe gjyqtarët, madje edhe procesmbajtësi. Krahas ngjashmërive, midis të gjithë këtyre pjesëmarrësve në procedurë, ekzistojnë edhe dallime të konsiderueshme individuale. Pra, burimi kryesor i dallimeve midis këtyre pjesëmarrësve është dallimi psikologjik i njerëzve, sidomos dallimet në bazë të motiveve, qëndrimeve, interesa dhe dallimet në mendime, perceptime, kujtesë dhe dallimi në reproduktimin e fakteve. Në përgjithësi, burim i dallimeve do të ishin të gjitha ato karakteristika psikologjike të njeriut, të cilat do të mund të shpreheshin individualisht tek pjesëmarrësit e procedurës. Në literaturë më së tepërmi bëhet fjalë për dallimet në nivelin e normalitetit psikik dhe dallimet që theksohen për shkak të moshës dhe gjinisë (seksit). Për shkak të dallimeve individuale midis pjesëmarrësve në procedurën penale, disa autorë janë përpjekur të bëjnë tipologji të caktuara për këtë. Kështu, Altavila i përshkruan tipat subjektiv dhe objektiv; sensibil (të ndjeshëm) dhe apatik; jo stabil; flegmatik (indiferent) të rrejshëm; sensibil të rrejshëm; vëzhgues dhe përshkrues; çmues dhe vlerësues; tekanjoz (kokëfortë) dhe të paqëndrueshëm; frikacak; llafazan; kryelartë, rrenacak; tipat mitomanë dhe rrenacakët patologjik. Mirëpo, tipologjitë e këtilla i kanë një varg dobësish, prandaj edhe nuk e kanë ndonjë vlerë (dobi) praktike. PËRBËRJA, UNITETI DHE KARAKTERI INDIVIDUAL I DËSHMISË Dëshminë e përbëjnë katër elemente kryesore, siç janë:

1) Procesi psikik i perceptimit; 2) Procesi psikik i kujtesës; 3) Procesi psikik i deklarimit dhe 4) Procesi psikik i mendimit.

18

Është e pamundur që këto elemente të shpjegohen ndarazi, sepse dëshmia paraqet një njësi unike (të pandashme) të dukurisë psikologjike. Me rastin e lindjes së dëshmisë, përveç këtyre që u përmendën, vërehen edhe dukuri tjera. Perceptimi përbënë bazën e proceseve njohëse, në të cilat bënë pjesë edhe mendimi edhe mësimi. Ndërkaq perceptimi është proces me të cilin bëhemi të vetëdijshëm për objektit e pranishme, falë veprimit të tyre në shqisat tona. Kjo është shprehja subjektive e botës objektive, përmes shqisave tona. Njohja e drejtpërdrejtë e objektit përmes shqisave, quhet perceptim, kurse me anë të ndijimit njohim drejtpërdrejtë disa veçori të objekteve. Për qartësinë e perceptimit është shumë e rëndësishme vëmendja (përqëndrimi) e cila i drejton aktivitetet mendore në numrin e caktuar të ngacmimeve (receptorëve). Mësimi është fitim i përvojave të reja, gjegjësisht ndryshim relativisht i qëndrueshëm i sjelljeve në bazë të përvojave. Mësimi mund të konsiderohet edhe si mbajtje e qëllimshme në mend e materialit verbal përmes përsëritjes dhe kjo është në lidhje të afërt me kujtesën, gjegjësisht me aftësinë për t’i përsëritur përmbajtjet e mësuara. Kujtesa përfshinë jo vetëm ruajtjen e asaj që është mësuar, por edhe harresën, njohjen (sajimin) dhe përsëritjen e përmbajtjeve të mësuara. Mirëpo, vetëm me perceptim dhe përsëritjen e tij nuk mund t’i shohim në mënyrë të mjaftueshme marrëdhëniet dhe lidhjet midis dukurive, po këtë e arrijmë përmes mendimit. Mendimi është operim (veprim) i drejtuar me shenja apo simbole, me anë të së cilit arrijmë ta shohim marrëdhënien e caktuar. Mendimin mund ta përkufizojmë edhe si veprimtari psikike përmes së cilës, përmbajtjet shpirtërore sjellën në lidhje të kuptueshme dhe sipas kategorive alternative gjykohen si të drejta apo të gabuara. Deklarimi është kumtim (publikim) përmes të folurit, të shkruarit ose veprimeve tjera i asaj që është perceptuar dhe mbajtur në mend. Në një procedurë penale, më relevanti është procesi i njohjes (të kuptuarit) te gjyqtari, sepse ai duhet ta kuptojë (sajojë) të vërtetën në bazë të së cilës edhe e nxjerr gjykimin e drejtë. Gjithashtu i rëndësishëm është edhe perceptimi, mendimi dhe kujtesa e pjesëmarrësve tjerë në procedurë, sidomos e dëshmitarëve, sepse ata janë burim i njohurisë (të kuptuarit) së gjyqtarit (për ngjarjen). Ndijimet (ndjenjat) janë përjetim i marrëdhënies sonë subjektive në raport me çështjet (objektet) e caktuara, njerëzit, ngjarjet dhe me veprimet tona personale. Ato janë kategori psikologjike dhe si të tilla mund të ndikojnë në një masë të madhe edhe në sjelljen e pjesëmarrësve të procedurës penale. Krahas ndjenjës elementare të mirë apo të keqe, ekziston edhe një numër i madh i ndjenjave tjera, siç është: gëzimi,

19

hidhërimi, keqardhja, mërzia, ngushëllimi, dashuri, simpatia, krenaria, turpi, falënderimi, etj. Midis koncepteve psikologjike, me të cilat shërbehet psikologjia e procedurës penale, bëjnë pjesë edhe motivet. Motivi është faktor organik dhe psikologjik, i cili inicion (lëvizë) apo drejton sjelljen e njeriut; si veprimin, ashtu dhe perceptimin, mësimin dhe mendimin e tij. Kurse motiv quhet procesi i fillimit të aktiviteteve me qëllim të realizimit të qëllimeve të caktuara, i drejtimit të aktiviteteve në objekte të caktuara dhe rregullimi i mënyrës me të cilën dëshirohet të veprohet. Motivi i gjyqtarit, p.sh. është zbatimi i ligjit, kurse motivi i palës është realizimi i të drejtave, etj. Mirëpo motiv mund të konsiderohet edhe shmangia nga obligimet apo nga dënimi, hakmarrja, përfitimi, etj. Edhepse dëshmitë, për nga përmbajtja (struktura) dhe uniteti brenda asaj strukture janë të barabarta, prapë, secila dëshmi veç e veç, dallohet për nga individualiteti i saj. Karakterin individual të dëshmisë e kushtëzojnë: problematika specifike e dëshmisë, dallimi në përmbajtje, karakteristikat individuale të deklaruesit, roli forenzik (gjyqësor) i dëshmuesit dhe sidomos motivet individuale të dëshmuesit (dhënësit të dëshmisë). KAPITULLI III BESUESHMËRIA E TË DËSHMUARIT (DËSHMISË) Problemi i besueshmërisë së dëshmisë, në teorinë dhe praktikat e deritashme është shtruar para së gjithash, në aspektin e kuptimit të ngushtë të dëshmisë, gjegjësisht në aspektin e dëshmisë të cilën e japin, personat e marrur në pyetje, në cilësinë e tyre përkatëse. Dëshmia e tillë, sipas rregullit, është rezultat i dëgjimit formal (zyrtar) dhe paraqet mjet prove, kurse dhënësit e dëshmive të tilla janë burime personale të provave. Kjo do të thotë se çështja e besueshmërisë nuk mund të shtrohet edhe në aspektin e kuptimit të gjerë të dëshmisë (kryesisht psikologjik), gjegjësisht në aspektin e deklarimeve të cilat i japin të gjithë pjesëmarrësit e procedurës penale në cilësinë e tyre të pjesëmarrësit përkatës, duke mos përjashtuar as vendimet e gjyqtarëve, por duke përfshirë edhe kumtesat jo formale. Mirëpo, kjo, në literaturën e deritashme gjyqësore-psikologjike është shqyrtuar në konstelacion me rregullsinë e vendimeve gjyqësore, pra në lidhje me saktësinë e bindjes së gjyqtarëve, prokurorëve dhe mbrojtësve në raport me shkallën e dyshimit dhe në përgjithësi në titujt tjerë, jashtë asaj që është diskutuar si problem i besueshmërisë së dëshmive. Prandaj, edhe na në këtë kaptinë, para së gjithash, do të flasim për besueshmërinë e dëshmive të personave të dëgjuar (pyetur) nga gjyqi.

20

Zhvillimi bashkëkohor i procedurës penale dhe i kriminalistikës synon që sa më tepër t’i shfrytëzojë dhe me sa më shumë t’ua kushtojë besimin e vet të ashtuquajturave burime materiale të provave, derisa burimet personale të provave (dëshmitarët, palët, ekspertët) do të shfrytëzoheshin atëherë kur këta të parët nuk ofrojnë mjaftë informata të nevojshme. Mirëpo, ende, sot e kësaj dite, në procedurat penale, sikurse edhe në procedurat tjera gjyqësore dominojnë burimet personale të provave, për shkak se burimet materiale janë më të rralla dhe të pamjaftueshme. Për Për shkak të kësaj rëndësie kaq të madhe që e kanë këto burime personale, pa të cilat, pjesa dërmuese e procedurave penale do të mbeteshin pa rezultate, është shtruar problemi i besueshmërisë së dëshmive të cilat i japin këta persona me rastin e marrjes së tyre në pyetje (dëgjimit) gjatë procedurës penale. A është në përputhje dhe në çfarë masa është e mundur që dëshmia apo ndonjë pjesë e saj të jetë në përputhje me realitetin objektiv ? Pra, a është e besueshme dëshmia dhe në çfarë mase është e mundur që ajo të jetë e vërtetë? Analiza e kësaj vërtetësie (besueshmërie) të dëshmisë bëhet kryesisht në dy mënyra: • Së pari, me krahasimin e përmbajtjes së provës me faktet tjera të

vërtetuara; dhe • Së dyti, me analizimin e vet dëshmisë.

Vlerësimin e besueshmërisë së dëshmisë, përmes krahasimit të përmbajtjes së saj me dëshmitë dhe me faktet tjera të vërtetuara, më së shpeshti e bënë gjyqtari që udhëheq procedurën. Ky proces i mendimit zhvillohet edhe te pjesëmarrësit tjerë të procedurës të cilët me interesim i përcjellin deklaratat (dëshmitë) e të paditurve, dëshmitarëve dhe të tjerëve. Dëshmitë e paraqitura, për gjyqtarin, në fillim e kanë vlerën (rëndësinë) hipotetike dhe ai këtë e verifikon me anë të proceseve të të menduarit (mendore) të cilat nuk janë rreptësisht të ndara (diferencuara). 1. Ai, pra, me ndihmën e logjikës analizon se a po iu kundërvihet

dëshmia ose ndonjë pjesë e saj parimeve logjike dhe shkencore apo parimeve ligjore?

2. Ai gjithashtu mendon se a po i mohon dëshmia e dhënë qëndrimet faktike të cilat tashmë janë konstatuar si të vërteta?

3. Pastaj, a është dëshmia e besueshme, në kuptimin e saktësisë (besueshmërisë) së fakteve tjera tashmë të evidentuara?

4. Gjyqtari, gjithashtu vlerëson se, dëshmia e re e paraqitur apo ndonjëpjesë e saj, a i eliminon kundërthëniet (mospërputhjen) midis dëshmive të mëparshme dhe dëshmive të paraqitura më vonë?

5. A e vërteton qëndrimin e paraqitur në dëshmi llogaria e besueshmërisë së të njëjtave dukuri të mëparshme, numerikisht të deklaruara?

21

6. A e sqaron dëshmia dukurinë e mëparshme që ka mbetur e pasqaruar, ose, nëse sadopak ka mbetur e pasqaruar; a e sqaron këtë më plotësisht, më thellësisht dhe në mënyrë më të gjithanshme?

7. Dhe më në fund gjyqtari, prokurori, mbrojtësi dhe pjesëmarrësi interesuar në procedurë vlerësojnë edhe: a e mundëson dëshmia parashikimin e dukurisë e cila më parë ka qenë e paparashikuar, ose së paku parashikimin e saj më të plotë dhe më të saktë.

Së këndejmi, mund të themi se: - nëse ndonjë dëshmi, në kuadër të fakteve tjera të vërtetuara dhe të

provave të paraqitura nuk është në kundërshtim me parimet logjike, shkencore dhe ligjore;

- nëse nuk i mohon qëndrimet faktike; - nëse është në përputhje me faktet tjera evidente të besueshme; - nëse eliminon kundërthëniet midis dëshmive të mëhershme dhe të

mëvonshme; - nëse numri i mëparshëm i rasteve në masë të konsideruar e ka

vërtetuar qëndrimin e paraqitur në dëshmi; - nëse dukurinë e mëparshme të pasqaruar ose jo mjaftë të sqaruar, e ka

sqaruar më mirë në çfarëdo forme; dhe - nëse ka mundësuar parashikimin e dukurisë, atëherë ne atë dëshmi mund ta konsiderojmë të besueshme. Këto janë kryesisht kritere logjike, por siç po shohim, këto përfshijnë edhe njohurit dhe dukuritë e ndryshme psikologjike. Përveç metodave logjike ekzistojnë edhe metoda tjera për verifikimin e hipotezave dhe versioneve të ngjarjeve dhe për verifikimin e besueshmërisë së provave në kuadër të provave tjera, mirëpo ato zbatohen më pak (metoda matematikore, heuristike), domethënë ato të cilat çojnë drejtë suksesit. Mënyra tjetër për përcaktimin e besueshmërisë së dëshmisë qëndron në vet analizën e dëshmisë. Me analizën e vet dëshmisë mund të merren të gjithë pjesëmarrësit e procedurës penale, kurse, gjithsesi që analizën e tillë, në kuptim të përvojave psikologjike dhe të njohurive logjike e bëjnë gjyqtarët, prokurorët (paditësit), mbrojtësit, përfaqësuesit, kurse nganjëherë edhe pjesëmarrësit tjerë të procedurës. Mirëpo këtë analizë, sidomos, analizën psikologjike e kryejnë psikologët, të cilët, qoftë si teoricienë apo si ekspert gjyqësor, merren me psikologjinë e penale ose me psikologjinë e procedurave tjera gjyqësore. Analiza psikologjike e dëshmisë, në të vërtetë është ajo mënyrë e përcaktimit të besueshmërisë apo vërtetësisë së saj për të cilën, para së gjithash, është e interesuar psikologjia e procedurës penale, duke lejuar që me mënyrën e parë të këtij problemi të merret kryesisht logjika, ndonëse as ajo pjesë e vlerësimit nuk është pa elemente psikologjike. Mirëpo, vet fakti që psikologjia gjyqësore dhe praktika gjyqësore i kanë zbuluar më së shpeshti burimet e gabimeve me rastin e formimit të dëshmisë përmes katër elementeve të saj të përmendura psikologjike

22

reciprokisht të ndërlidhura, ka mundësuar që edhe në burimet e tilla të gabimeve të kihet kujdes dhe të eliminohen pasaktësitë në dëshmi. Disa autor të psikologjisë gjyqësore (gjermani Undojç dhe suedezi Trankel) janë përpjekur që të shkojnë përtej psikologut gjyqësor, (në periudhën para Luftës së I-rë dhe midis dy luftërave botërore), të cilët me eksperimentim, vrojtim dhe mënyra tjera kanë zbuluar një numër të madh të burimeve të mundshme të gabimeve. Undojçi i kishte formuar pesë kritere të tilla duke i quajtur ato “shenja të deklarimit në përputhje me të vërtetën”. Këto shenja, apo kritere të realitetit, sipas Trankelit, janë: 1. Mungesa e kundërthënieve me faktet tjera të konstatuara. Në këto fakte tjera të konstatuara bëjnë pjesë, në njërën anë rrethanat faktike të jetës, kurse në anën tjetër ligjshmëritë natyrore-shkencore, mjekësore psikologjike. (P.sh.kundërthënia: është konstatuar se ngjarja ka ndodhur pikë të natës, kurse dëshmitari deklaron se e ka vërejtur në distancë prej 30 m). 2. Përshkrimi real dhe afërsia e tij me të vërtetën. Zbatimi i këtij kriteri kërkon njohuri të gjera nga fushat përkatëse: kriminologjia, psikologjia kriminale dhe sociologjia kriminale e delikteve përkatëse, ku Undojç rregullisht i thekson deliktet kundër moralit dhe psikologjinë e jetës seksuale.(P.sh. viktima e përshkruan realisht, përndryshe sjelljen e pazakonshme dhe të pamoralshme të të paditurit) 3. Përshkrimi i ndodhisë së jashtme të veprës, dallohet me karakteristikat e qarta, konkrete, origjinale, të dukshme dhe individuale. Këtë, Undojçi e barazon me kriterin e kompetencës të Trankelit, të cilën Trankeli e definon si “kriter për verifikimin e vërtetësisë së deklaratës, i bazuar në faktin se personi i cili e ka kryer observimin e vërtetë, mund t’i përshkruaj detajet, mirëpo për një përshkrim të tillë i mungon kompetenca”. Kriteri i kompetencës shpesh është i plotësuar kur fëmijët p.sh. deklarojnë për çështjet seksuale, kurse varianti i tij ekziston vetëm kur edhe dëshmitari i përshkruan observimet të cilat vet nuk mund t’i kuptojë, por të cilat më vonë mund të shpjegohen me ndihmën e informatave të pavarura. 4. Paraqitjet e përputhshme me të vërtetën, dallohen për nga harmonia e brendshme dhe konsekuenca. Ky është kriteri homogjen i Trankelit, sipas të cilit e vërteta konstatohet me atë se dëshmia “është e bazuar në faktin, se ajo dëshmi përmban elementet të cilat e përshkruajnë të njëjtën rrethanë në mënyrë të pavarur” (shembulli i vajzës të cilën i padituri e ka shfrytëzuar për akte prostitucioni në bodrumin e furrës, dhe ajo tregon se si ai, gazetat mbi të cilat e ka kryer ejakulimin i ka djegur në shporet, gjë që tregon për ekzistimin e furrës.

23

5. Undojçi konsideron se garancia më e madhe për të vërtetën e deklaruar, ekziston atëherë kur tregohen hollësitë e posaçme dhe unike, ashtu që mund të konsiderohet e pamundshme që dëshmitari apo ndonjë inspirues nga rrethi i tij i cili është në pyetje, të mund të trillojë diç të tillë. Trankeli këtë kriter e quan “kriter unik”. (rasti i mëparshëm e vajzës e cila e përshkruan detajin me gazeta). 6. Ndodhitë e realitetit janë të thurura (qëndisura) në hapësirë, kohë dhe rrethana jetësore të posaçme të viktimës dhe kryesit të veprës, duke rezultuar nga situatat e caktuara fillestare dhe në një farë mënyre i përgjigjen gjithsesi zhvillimit të ndodhive të mëvonshme, prandaj kjo duhet të vijë në shprehje edhe në dëshmi.(Undojçi, jep shembullin e shërbëtores së moshës jomadhore e cila është keqpërdorur nga punëdhënësi me pjesëmarrjen dhe shtytjen e gruas së tij). 7. Sidomos konsiderohet informatë, kur dëshmia tregon detajet të cilat janë jashtë kapacitetit të planifikimit të interpretuesit, madje edhe jashtë horizontit të të kuptuarit të tij, kështu që rëndësinë e saj interpretuesi (folësi) edhe më vonë nuk e kupton. (p.sh. dëshmitarja analfabete e përshkruan veprimin e ndërprerjes së rrymës elektrike para se të vidhej makina elektrike). 8. Undojçi konsideron se dëshmia ka kualitet të lartë, atëherë kur nuk e përshkruan vetëm ndodhinë e jashtme të veprës. Por mundëson që të përshkruhet edhe diç nga ndodhitë psikologjike të cilat janë zhvilluar në situatën përkatëse. Kësaj mjaftë i afrohet kriteri i emocionit bilateral i Trankelit, sipas të cilit, dëshmia është e vlefshme atëherë kur mund të konstatohet se “emocioni i përshkruar në dëshminë e zakonshme ka qenë i nxitur nga dy stimulues të pavarur, prej të cilëve njëri ka dalë nga ngjarja e analizuar” (p.sh. britma e viktimës nga banesa fqinje, mu duktë sikur po vinte nga dhoma e bijës sime). 9. Kjo shenjë e Undojçit ka të bëjë me deliktet dhe me marrëdhëniet seksuale dhe sipas saj, nëse marrëdhënia seksuale ka zgjatur më tepër, në paraqitje mund të shprehet diç nga zhvillimi i kësaj marrëdhënie. Pra mund të shihet, ose dinamika progresive, ose ndërprerjet e motivuara me ndodhitë e caktuara apo me ndryshimet në marrëdhëniet jetësore të pjesëmarrësve. (p.sh. konsiderohet se te gjakprishja /incesti/ pothuaj është rast i zakonshëm që edhe viktima, por edhe i padituri në deklarime përshkruajnë se si ka ardhur deri te shtimi gradual i xhelozisë së babait apo i “kontrollit” atëror, gjegjësisht deri te gjoja ekspozimi gradual i të dëmtuarës, gjë që ka kërkuar atë kinse kontroll). 10. Vlerë të madhe simptomatike kenë përmirësimet spontane të dëshmisë nga ana e vet dëshmitarit. 11. Në deklarimet e dëshmitarëve është relativisht e shpeshtë biseda për aktet e pasuksesshme seksuale apo për vështirësitë e paparashikuara (për befasitë), për ndërprerjet e befasishme të akteve të filluara, etj. kurse

24

këto fragmente, komplikime të ndodhive zakonisht nuk futen në dëshmitë e pasakta, sepse zakonisht shtojnë edhe më tepër komplikimin e sqarimeve. 12. Paraqitja i ndonjë gjëje të keqe për rolin e dëshmitarit në situatën përkatëse ose vetë ngarkesa tregon për probabilitetin se dëshmitari nuk shërbehet me fantazinë dhe nuk po trillon, sepse kur është fjala për imagjinatën, formuesi i dëshmisë zakonisht vetës i përshkruan rol të privilegjuar. (p.sh. askush nga ne, në shitore, as nuk ka luajtur vendit, as që ka lëshuar zë, derisa i padituri e ka goditur gjashtë herë me thikë viktimën në shpinë). 13. Për saktësinë e dëshmisë flet edhe kjo kur dëshmitari i padisë,përveç nëse është person shumë inteligjent, menjëherë vet i përmendin kundërshtimet ndaj besueshmërisë së dëshmive të veta. (p.sh. thotë: nuk e kam paraqitur këtë më herët sepse kam menduar se nuk do të më besojnë, sepse jam prostitutë dhe më konsiderojnë personalitet me moral të dobët). 14. Dëshmia konstante konsiderohet kriter i rëndësishëm. Kjo konstantë (mos ndryshimi i deklaratës) nuk pritet te të gjitha faktet, siç janë, p.sh: disa rrethana sporadike, por rreth thelbit të problemit kjo gjithsesi duhet të ekzistojë, pa marr parasysh se sa herë përsëritet dhënia e deklaratës. (P.sh. kur personi A ka shkrepur predhën mbi personin B, konstanta këtu është më pak e rëndësishme rreth përshkrimit të pozitës së duarve dhe trupit me rasti e shkrepjes së predhës). 15. Undojçi duke përshkruar kryesisht besueshmërinë (saktësinë) e dëshmisë së viktimave të delikteve seksuale, thotë: në dëshmi (deklaratë) mund të vijë deri te ngatërrimi i personalitetit të kryesit të vërtetë me të paditurin e gabueshëm (pafajshëm), mirëpo kjo bartje e fajit (ky ngatërrim) nuk do të thotë se dëshmia është plotësisht e rrejshme, nëse kontaktet midis atyre dy personave kanë qenë të rralla dhe ka mundur të vijë deri te ngatërrimi kryesit. Mirëpo, sidoqoftë, te deliktet seksuale, me përjashtim të ekzibicionistëve, ato kontakte zakonisht janë aq të forta sa që ngatërrimi i personit pothuaj është i pamundur (përjashtohet). Psikologu tjetër, për të cilin folëm se është marrë gjithashtu me besueshmërinë (saktësinë) e dëshmive, është Trankeli, i cili ka dhënë një skemë, mbi vërtetësinë (besueshmërinë) e dëshmive, relativisht të thjeshtë të kritereve të tij diç më të vogla për nga numri. Shembujt e tij nuk janë të kufizuar vetëm në rastet e delikteve seksuale. Tabela e kritereve të Trankelit përmban një ndarje në dy grupe horizontale, prej të cilave, e para përmban kriteret primare të së vërtetës, kurse e dyta përmban kriteret kontrolluese sekondare. Prap, në secilin nga këto dy grupe janë edhe nga dy grupe tjera, kështu që tabela mund të ndahet edhe në mënyrë vertikale. Kështu në anën e majtë janë analizat formale (strukturale dhe logjike), kurse në të djathtë analizat konkrete (përmbajtja dhe kontrolli empirik).

25

KRITERET E REALITETIT Analiza strukturale Analiza e përmbajtjes Kriteri i emocionit bilateral Kriteri i kompetencës Kriteri i homogjenitetit Kriteri unikat Kriteri i sekuencës

KRITERET E KONTROLLIT

Kontrolli formal logjik Kontrolli i validitetit empirik Kriteri i konsekuencës Kriteri i izomorfisë Mirëpo, Trankeli thekson se për nxjerrjen e vlerësimit përfundimtar të dëshmisë bëhen edhe analiza tjera dhe se aktiviteti i psikologut ekspert në aspektin e analizës formale strukturale nuk dallohet nga zbatimi i rregullave të zakonshme të rezonimit shkencor, as nga aktivitetet e ekspertëve tjerë kur analizojnë grupin e të dhënave nga fusha e tyre shkencore. Trankeli këtu na përkujton se interpretimi i cili lë ndonjë pjesë të rëndësishme të informatës pa e shpjeguar, nuk mund të pranohet si përshkrim i drejtë i realitetit i cili ekziston prapa atyre informatave. Gjithashtu, interpretimi duhet të jetë i vetmi që jep sqarimin e plotë dhe të arsyeshëm të informatës në dispozicion që të mund të pranohet si përshkrim korrekt i realitetit prapa informatave. Nga aspekti psikologjik, problemi i saktësisë së dëshmisë, vërtet është diskutuar më së shumti lidhur me detyrat e ekspertit të psikologjisë, por siçu pa edhe këtu në fillim, vlerësimi i kësaj saktësie apo besueshmërie të dëshmisë në është detyrë vetëm e ekspertit, por edhe e gjyqtarit dhe e pjesëmarrësve tjerë të procedurës penale. PSIKOLOGJIA E DËSHMISË SË FËMIJËVE Ajo që më lartë e shtjelluan, duke folur për psikologjinë e dëshmisë në përgjithësi, vlen gjithashtu edhe për dëshmitë e fëmijëve dhe të miturve të cilët nganjëherë paraqiten në gjykatë si dëshmitarë ose si viktima. Dëshmitë e tyre mund të jenë të sakta dhe të pasakta; të pavërteta dhe të rrejshme, prandaj edhe është i papranueshëm përgjithësimi sipas të cilit dëshmia e fëmijës ose e të miturit, që në start të konsiderohet më pak e besueshme ose më pak e vërtetë se sa dëshmia e të rriturit. Pra, të gjitha dëshmitë duhet verifikuar dhe vlerësuar pa marrë parasysh se a janë dëshmi të fëmijës, të të miturit, apo dëshmi të dëshmitarëve dhe pjesëmarrësve të rritur. Ndërkaq, është çështje tjetër se a duhet të ftohen para gjyqit apo jo fëmijët dhe të mituri, kur kjo gjë mund të ndikojë keq psikikisht (p.sh. te veprat penale të kushërinjve, incesti, etj). Ndonëse fëmijët interesohen shumë për ngjarjet rreth vetës dhe kanë aftësi të mirë të perceptimit, megjithatë gjyqi nuk mund të mbështetet krejtësisht në dëshmitë e tyre, sepse mungesa e përvojave jetësore, nuk ua mundëson atyre që t’i kuptojnë drejtë ngjarjet e ndërlikuara. Pra, në pikëpamje kohore orientohen keq. Pastaj iu nënshtrohen sugjerimeve të

26

prindërve, kujdestarëve, vëllait ose motrës më të vjetër, ekspertit që është i kyçur në ngjarje, etj. Imagjinata e tyre është nën ndikimin e librave, filmave apo tregimeve ngacmuese. Madje te ata paraqiten edhe disa veti negative, siç janë: vrazhdësia, egoizmi, inati, paniku, mburrja, etj. Për këtë arsye fëmijët duhet pyetur vetëm për atë që kanë pa dhe kanë dëgjuar, e kurrsesi të kërkohet nga ata që ta interpretojnë ngjarjen. (p.sh. fëmija duhet të pyetet: “çka bënte hajni me dorë”, e kurrsesi “a ka vjedhë hajni”, etj.) Në moshën e pubertetit, deklarimet janë të pasigurta, sepse djelmoshat i më tepër i theksojnë ndjenjat e mburrjes, mendjemadhësisë apo inatit, kurse edhe perceptimet e tyre i interpretojnë nga këndi i një qëndrimi të përbashkët karakteristik të moshatarëve të vet. Ndërkaq, vajzat në pubertet, janë nën konfuz të instiktit seksual dhe perceptimet e tyre i interpretojnë nga këndëvështrimi egocentrik personal. Undojçi thekson se të vegjëlit, gjegjësisht fëmijët e moshës parashkollore e kanë imagjinatën e zhvilluar, por edhe se eksperti i psikologjisë e ka shumë të lehtë, mu nga ky aspekt edhe t’i zbulojë gabimet në deklaratat (dëshmitë) e tyre. Sugjestioni i këtyre fëmijëve është mjaftë i madh, mirëpo për sugjestionet për ndodhitë seksuale nuk janë shumë të dhënë, sepse prirja e tyre ende nuk shkon në atë drejtim, (për shkak të moshës), kurse sfera seksuale është e rrethuar me tabu. Prandaj fëmijët e kësaj oshe dëshmojnë më thuktë se sa të rriturit sepse nuk ndjehen bashkëfajtorë. Së këndejmi, mund të konstatohet një karakteristikë e përbashkët, për të dy këto grupmosha, pra edhe fëmijët parashkollorë, edhe ata të moshës shkollore janë vërtetëdashës sepse aspekti i cakut të deklarimit të gabueshëm te këta ende nuk është zhvilluar, sikurse p.sh. te të rriturit. Pra, rrethi i motiveve që do ta shtynin fëmijën e vogël të gënjejë, është shumë më i ngushtë se sa te të rriturit dhe të moshuarit, por edhe nëse ndodhë diç e tillë, fëmiu më së shpeshti e bënë këtë duke dashur që ta mbrojë personalitetin e vet ose të anëtarit të ngushtë të familjes së vet. përveç kësaj, mundësitë dhe aftësitë e fëmijëve për të gënjyer ose për ta shtrembëruar të vërtetën janë relativisht të kufizuara. Kur është fjala për fëmijët e moshës shkollore, është vërejtur se te ata lindë një „periudhë realistike“ e fëmijërisë. Pra ata janë vrojtues të saktë, të kujdesshëm dhe përmbajtësor. Pra, „instiktivisht e respektojnë të vërtetën“. Psikologët bashkëkohor, fëmijët dhe rininë i vështrojnë dhe vlerësojnë shumë më ndryshe se që këtë e bënte literatura klasike. Përjashtohet mundësia që vajzat për shkak të mburrjes (pra, jo për shkak të gabimit në perceptim, por për shkak të gabimit në kujtesë) të deklarojnë se si kanë qenë të sulmuara. Sipas fjalëve të një gjyqtari të veprave për të mitur, deklarata e vajzës “se ka qenë e kapur (ngacmuar) për organin seksual, ose është e saktë, ose gënjeshtër me vetëdije”.

27

Vodineliqi thekson se në mesin e fëmijëve hasen edhe të ashtuquajturit ejdetikë, për të cilët ai thotë se janë dëshmitarët më të përkryer të cilët ekzistojnë ndonjëherë. Ejdeza është aftësi e posaçme e perceptimit dhe të mbajturit mend. Ejdetikët, janë zakonisht fëmijë të moshës deri 15 vjeçe, të cilët kanë aftësi për t’i mbajtur në mend ngjarjet në formë të storieve (imazheve) të qarta optike dhe t’i përshkruajnë ato edhe në hollësitë më të imëta, të cilat të rriturit nuk do t’i kishin vërejtur fare. PSIKOLOGJIA E DËSHMISË SË TË MITURIT Ajo që në kaptinën paraprake folëm për psikologjinë e dëshmive të djelmoshave dhe çupave, të cilët i ofrohen moshës së tyre 14 vjeçe, pjesërisht vlenë edhe për psikologjinë e dëshmive të grupmoshës 14-18 vjeçe. Urkalimi psikologjik midis moshës së mitur dhe asaj djaloshare, nuk përmban vijë të qartë ndarëse (kufizuese), sikurse që një vijë e tillë të qartë ndarëse nuk ekziston as midis moshës madhore dhe jo madhore, kurse kjo ndarje (kufizim) sidomos, nuk mund të bëhet duke iu përmbajtur thjeshtë ditëlindjes së 14-të apo të 18-të. Mirëpo, megjithatë, për moshën jo madhore është karakteristike se te pjesa dërmuese e të rinjëve është moshë puberteti, ose pjesa më e rëndësishme e moshës së tyre, periudha e ndryshimeve të mëdha dhe të bujshme trupore(fizike) dhe shpirtërore (psikike). Me mjaftë përgjithësime, dallohen tri periudha të krizave të kësaj moshe, të cilat janë: • Periudha e revoltit; • Periudha e rënies apo skandalit dhe • Priudha e ndgritjes.

1. Periudha e revoltit paraqitet te mashkujt e moshës 13-14 veçe dhe manifestimet e para të saj kanë të bëjnë me refuzimin e dëgjueshmërisë, (padëgjueshmëria). Ky revolt, sidomos manifestohet në relacionin e tij me familjen, shkollën dhe në raport me normat shoqërore të sjelljeve. Zakonish, fëmijët i kundëvihen babait, kurse vajzat nënës. Ndërkaq, edhe fenomeni i ikjes (largimit) nga familja te kjo grupmoshë paraqet formën e jashtme të këtij revolti. 2. Periudha e rënies apo skandalit është pasojë e dëshirave të personit moshës jo madhore për ta afirmuar sa më tepër personalitetin e vet, sidomos në kuptimin fizik. Pra, nga dëshira që sa më tepër të lirohet nga fëmijëria, i mituri, shfaqë pavarësinë e vet përmes shumë sjelljeve ekscentrike, duke mos i kushtuar shumë kujdes me këtë rast formës, vendit as mjeteve. Në këtë fazë, i mituri është sugjestibil; këshillat e shokëve të tij më të vjetër i pranon lehtë, prandaj së këndejmi edhe ekziston mundësia e ndikimit të keq në ta, (natyrisht nëse ata shokë më të vjetër janë të orientuar keq). Në këtë fazë, i mituri “ndjenë” dëshirë që personalitetin e vet ta afirmojë përmes grupit. Dhe, tashti, nëse ndodhë

28

që ato grupe të jenë të organizuara, apo banda hajnash, grabitçarësh, etj. kjo sjellje mund merr karakter kriminologjik. 3. Periudha e ngritjes së personalitetit. Pas moshës 16-18 vjeçe vjen deri te ngritja e persoanlitetit, përforcimi i tij dhe qetësimi psikologjik. Pra vjen deri te orientimi pozitiv i tij dhe njohja më e mirë e vet-vetës dhe rrehtit jetësor të ktij, kurse sjelljet gjithnjë e më tepër janë më të kontrolluara (vetkontrolluara). Pra, luhatjet e personalitetit, bredhjet e tij, kërkimi i vet-vetës dhe i vendit të tij në bashkësi, tashti gradualisht i ofrohet qetësimit të vet. Prandaj, te dëshmitari i moshës jo madhore, para së gjithash, duhet të kihet parasysh pjekuria e tij personale, e kurrsesi të bazohemi në atë se a i ka rrafsh 14 vet moshë, 15 vjet a më tepër. Të pandehurit e mitur, në psikologjinë e procedurës penale studiohen dhe analizohen me një vëmendje dhe kujdes të posaçëm, sepse në dekadat e fundit, sidomos kjo kategori, gjithnjë e më tepër po paraqitet para gjakatës.Kurse veprat e tyre dhe gjendjet e tyre psikike dallojnë shumë nga ato të të pandehurve të moshës madhore dhe mund të kenë rëndësi për zhvillimin afatgjate psikik të tyre, gjë që tërthorazi ndikon edhe në shoqëri në tërësi. Përndryshe, një gjë e tillë vërehet në praktik te të miturit, me ç’rast ndodhin metamorfoza (sinqeriteti më i madh se sa te kategoritë e moshave tjera). Të miturit të cilët vijnë para gjyqit i ndajmë në dy grupe ekstreme. Njërin grup të tyre e përbëjnë ata që nuk janë “të prishur”, por që kanë rënë (janë nështruar) para sprovave rrapide dhe të mëdha të moshës së tyre, kurse grupin e dytë të delikuentëve të mitur e përbëjnë ata të cilët në të shumtën e rasteve janë rritur në mjedise kriminale jetësore, të cilët jenë “të prishur” që nga fëmijëria e hershme dhe nuk tremben, as hezitojnë të ndërmarrin lloj-lloj operacionesh.Këta nuk mendojnë farepër drejtësi e padrejtësi. I frikësohen vetëm dënimit dhe organeve të pushtetit. KAPITULLI IV DISA ÇËSHTJE LIDHUR ME KUALITETIN E DËSHMISË DHE MUNDËSIA E GABIMEVE Procesin përmes të cilit i vërejmë objektet të cilat veprojnë në shqisa dhe na bëjnë të vetëdijshëm për ekzistimin e tyre e quajmë perceptim (të vërejturit). Realitetin objektiv e njohim përmes shqisave të cilat janë receptor (pranues) të ngacëmimeve nervore. Perceptimin e determinojnë faktorët fizik, fiziologjik dhe psikologjik. Midis determinuesve fizik më i rëndësishmi është konfiguracioni i procesit fizik, kurse midis faktorëve fiziologjik rëndësi kanë lloji dhe karakteristikat e receptorëve të ngacmuar si dhe gjendja e përgjithshme e organizmit. Ndërkaq, midis determinuesve psikik dhe kortikal, më të rëndësishmet janë përvojat paraprake të subjektit me përmbajtjet të cilat i percepton dhe qëndrimi i tij me rastin e perceptimit. Ngacmimet e mëhershme kortikale të shkaktuara me anë të konfiguarcioneve të caktuara të ngacmimeve, lënë gjurmë specifike, të cilat pastaj lehtësojnë perceptimin e sërishëm të

29

strukturave të ngjashme. Në anën tjetër, shpresimet tona, hipotezat, interesat dhe përshtatshmëria efektive, paraqesin skemat të cilat veprojnë si faktor të rëndësishëm të organizimit dhe interpretimit të strukturave objektive. Përvoja paraprake dhe qëndrimi i subjektit mundësojnë perceptimin më të mirë, madje edhe në kushte më pak të përshtatshme, mirëpo nganjëherë ato shkaktojnë edhe perceptim i cili nuk është krejtësisht real. Perceptimin e sak e determinojnë kryesisht tri grupe faktorësh, siç janë: • Karakteristikat objektive të dhënësit (bota objektive); • Veçritë e mediumeve dhe kanaleve përmes të cilave përhapen sinjalet; • Karakteristikat strukturale dhe funksionale të pranuesit. Me rastin e vlerësimit të vlefshmërisë së dëshmisë, gjegjësisht të asaj pjese të saj e cila ndodh gjatë perceptimit, psokologjia e procedurës penale duhet të ketë kujdes për të gjithë faktoret të cilët e determinojnë perceptimin. P.sh. nëse ndodhë fatkeqësi komunikacioni në udhëkryqin ku ka semafor i cili i ka dhënë përparësi njërit nga shoferët pjesëmarrës në aksident, duhet të kërkohet dëshmitari i drejtpërdrejtë (nëse ka pasur të tillë) i cili e ka vërejtur ngjarjen nga afërsia (determinuesit fizik), të kihet kujdes gjithashtu se a është ai dëshmitar i verbër sa iu përket ngjyrërave dhe nuk ka mundur ta perceptojë drejtë se cilit shofer i ka dhënë përparësi semafori (determinuesit fiziologjik)si dhe të kihet kujdes se mos dikush nga pjesëmarrësit në aksident është i afërt (i gjinisë) me dëshmitarin dhe tashti këtij (dëshmitarit) i duket se i afërmi i tij ka të drejtë, edhe është e kundërta. Psikologu gjyqësor, Trankeli flet për tri grupe të kushteve të cilat shkaktojnë çrregullimin e perceptimit, si vijon: Grupi i parë është karakteri selektiv i perceptimit i cili e kufizon interpretimin e sinjaleve të jashtme ndaj asaj që e ka bazën në disa eksperienca të mëhershme. Grupin e dytë të kushteve, sipas Trankelit e përbënë mekanizmi logjik i kompletimit i cili shpesh rezulton me pamje të rrejshme (mashtruese) të vargut të ngjarjeve. Aftësia interpretuese e personit zhvillohet përmes procesit të mësimit i cili fillon nga lindja. Madje, edhe fëmija i vogël fillon të bëhet selektiv në perceptimet e tij dhe orienton perceptimin e vet në ato përshtypje të cilat përcillen me ndryshime në rrethin e tij, duke u mësuar kështu që t’i dallojë objektet dhe pjesët e tyre. Ky interpretim është i bazuar në eksperiencat tona të mëhershme. Shemul ilustrues i kompletimit logjik të perceptimit i cili sjell deri te gabimet në dëshmi është: p.sh. dëshmitari nuk e ka pa fillimin e konfliktit (rrahjes), por thotë se njeriu shtatmadh e ka sulmuar atë të shtatvogëlin (i madhi të voglin).

30

Grupi i tretë i kushteve janë qëndrimet, dëshirat personale dhe pasurimi të cilat prejudikojnë interpretimin e informatave tona shqisore. Trankeli posaçërisht e thekson, se qëndrimet tona ndaj njerëzve tjerë ndikojnë gjithmonë në interpretimin tonë për atë që ndohë. P.sh. dy djelmosha rrahen mes veti duke e goditur njëri tjetrin dhe arësimterët shumë lehtë konkludojnë se rrahjen i pari e ka filluar ai djaloshi i cili, përndryshe, është i njohur si problematik. Autori në fjalë, na përkujton gjithashtu se shumë pritje tonat që kanë të bëjnë me sjelljet e njerëzve tjerë rezultojnë jo vetëm nga përvojat që i kemi pasur në familje, midis kolegëve, etj. por edhe nga mjetet e komunikimit masiv. P.sh. kur mjetet e informimit e publikojnë lajmin për ndonjë krim senzacional, ne bëhemi kurshtar (të interesuar) për ndriçimin (zbulimin) e tij. Këto mjete jo rrallë ofrojnë edhe informata të gabuara dhe në bazë të tyre pastaj nxjerren edhe përfundime dhe supozime të gabuara. Pra, qëndrimet publike janë shumë shpesh aq bindëse sa që pothuaj të gjithë njerëzit në atë mjedis i pranojnë si të tilla. Mirëpo, natyrisht, tashti nuk po dëshirojnë të pohojmë se opinioni publik është gjithmonë i gabuar. Në psikologjinë e procedurës penale, lidhur me perceptimin, gjithsesi ka rëndësi kujdesi. Kujdesi është orientimi i aktivitetit psikik në një numër të caktuar të ngacmimeve, në mesin e shumë të tillave. Ky orientim mund të jetë e paqëllimshëm (spontan) dhe i qëllimshëm (me dashje). Orientimi i qëllimshëm vjen për shkak të veçorive të vet ngacmimit, siç janë: intensiteti, theksimi dhe forca e ngacmimit, kurse orientimi spontan (i paqëllimshëm) vjen për shkak të faktorëve të brenshëm, siç janë: nevojat, interesat dhe pritjet (shpresat). P.sh. dëshmitari pa dashje do ta përqëndrojë vëmendjen në ndonjë tingull (zë) jashtëzakonisht depërtues, ose në shpejtësinë e madhe të veturës, ose p.sh. me qëllim do ta përqëndrojmë vëmendjen në vonesën e trenit të cilin jemi duke pritur. KUJTESA (MEMORJA) DHE MUNDËSIA E GABIMEVE TË SAJ Kujtesa paraqet pjesën tjetër përbërëse të dëshmisë, e cla paraqitet në mënyrë të ndërlidhur dhe të pandashme me perceptimin, deklarimin dhe mendimin, si dhe me dukuritë dhe vetitë tjera të personalitetit. “kujtesa përbënë të mbajturit mend dhe reproduktimin e mëvonshëm apo njohjen (sajimin) e asaj që më heret e kemi perceptuar, përjetuar apo që e kemi bërë”. Sipas njohurive bashkëkohore psikologjike ekzistojnë tri lloje, gjegjësisht tri faza kujtesës, të cilat janë: 1. Kujtesa me anë të receptorëve e cila i pranon informatat prej shqisave tona. Kjo ka kapacitet të madh, por zgjatë shumë shkurt (vetëm disa sekonda). Kjo është shumë e domosdoshme, sepse pa të nuk do të mund t’i kuptonim as fjalët, as fjalitë, madje deri në fund të fjalisë do ti kishim harruar fjalët që i kemi dëgjuar në fillim.

31

2. Kujtesa e shkurtër (të mbajturit mend shkurt) ka kapacitet të kufizuar dhe zgjatë shumë shkurt (gjithsej disa sekonda). P.sh. kur dikush na e tregon numrin e telefonit, ne atë “e mbajmë në kokë” vetëm derisa e gjejmë lapsin për ta shënuar. Ose p.sh. jemi duke e përkthyer një tekst nga gjuha e huaj dhe e shikojmë ndonjë fjalë të panjohur në fjalor të cilën vetëm pas disa minutave e kemi harruar dhe përsëri e kërkojmë në fjalor po të njëjtën fjalë. Pra kujtesa e shkurtër (të mbajturit mend shkurt) përmban vetëm 7 thërmia (informata). Kjo do të thotë se përnjëherë mund të mbahen në mend vetëm aq numraose shkronja të panjohura. Mirëpo, me grupim e tyre (të lidhura me kuptim, ose numrat e lidhur logjikisht, si p.sh. në vargun 1, 4, 9, 16...) mund ta shtojmë dukshëm kapacitetin e kujtesës së shkurtër. 3. Kujtesa afatgjate (të mbajturit mend gjatë) ka kapacitet shumë të madh, madje ndonjëherë, praktikisht, flitet për aftësinë e pakufizuar të saj, d.m.th. deri në fund të jetës. Për kujtesën nganjëherë flitet edhe si për një aftësi e cila, te njerëzit e ndryshëm, mund të jetë e ndryshme, për çka pjesëmarrësit e procedurës penale, gjithsesi duhet të kenë kujdes atëherë kur aktivitetet e tyre i mbështesin mbi dëshmitë e pjesëmarrësve tjerë. Gjithashtu dallojmë edhe: • Kujtesën e drejtëpërdrejtë (ngulitjen e ndonjë ngjarje në kujtesë, ashtu

që ajo mbetet e pranishme në vetëdijën e përditshme dhe e cila mund të reproduktohet menjëherë dhe në çdo kohë).

• Kujtesën e tërthortë (aftësia për ta përkujtuar ndonjë ngjarje të jetës, e

cila bëhet pas një kohe të shkurtër apo të gjatë, ose pasi që të jenë grumbulluar shumë fakte ose ngjarje tjera). Pra përkujtimi është aftësi për ta rikujtuar apo kthyer në mendje ngjarjen nga e kaluara. Kjo është supozim për reproduktimin e ndodhisë, përjetimit, etj.

Gjithashtu duhet të bëhet dallimi midis kujtesës së qëllimshme dhe dhe të paqëllimshme, sepse, edhe përkundër dallimeve individuale dhe rrethanave tjera, përmbajtjet e mbajtura në mend me qëllim, zakonisht në kujtesë ruhen më mirë se sa ato të paqëllimshmet. Dëshmitarët dhe të pendehurit shpesh i mbajnë në mend pa qëllim faktet relevante, derisa gjyqtarët, prokurorët, mbrojtësit, ekspertët, shpesh mbajnë në mend me qëllim atë që shqyrtohet në procedurën penale. Ndryshimet të cilat ndodhin gjatë procesit të ruajtjes të cilat në eksperimentin e vet me studentët i ka treguar peikologu anglez Bartleti (F.Bartlet) janë: • Thjeshtësimi i përmbajtjes. Me zgjatjen e kohës nga kujtesa jonë

32

humbet një numër i konsideruar i hollësive të ndonjë ngjarjeje, kurse disa pjesë të mbetura të saj lidhen në një tërësi logjike dhe unike, por dukshëm më të varfër me detaje. • Racionalizimi i përmbajtjes. Ekziston tendenca që atë e cila në kujtesën tonë nuk është e qartë dhe logjike ta zëvendësojmë me të logjikshmen dhe të qartën. • Të theksuarit. Disa hollësi të ngjarjes të cilat në përmbajtjen origjinale të kujtesës nuk janë theksuar, me rastin e përtëritjes së saj, mund të të theksohen. Ky ndryshim është i lidhur drejtpërdrejtë me atë që me kohë humben disa detaje, kurse ato që mbeten në kujtesën tonë, kur i përkujtojmë atëherë ato fitojnë një pozitë më të lartë (më të theksuar). Shumë shembuj nga procedura penale vërtetojnë se ndryshimet e këtilla të materialit të mbajtur mend, vërtetë ndodhin. GABIMET NË TË MBAJTURIT MEND (KUJTESË) Harresa, gjithashtu, ka rëndësi të madhe për kualitetin e dëshmisë. Harresa mund të jetë e plotë dhe e pjesshme; e përkohëshme dhe e përhershme, pra mund të humbet ajo që e kemi mësuar ose perceptuar për gjthmonë ose përkohësisht. Shpesh ndodh të duket sikur është harruar krejtësisht që ajo që e kemi mësuar, mirëpo nën kushtet e caktuara mund të përtëritet. Shkaktar kryesor i harresës mund të konsiderohet pengesa e ndërsjellë e njohurive dhe aktiviteteve të mëparëshme me atë të rejat. Sidomos, aktiviteti i mënoshën vepron retroaktivisht dhe e pengon atë që është mësuar më parë (inhibicioni retroaktiv). Psikologu suedez, Trankeli, duke theksuar ngjashmërinë e dukshme, midis perceptimit dhe të mbajturit mend (kujtesës) si proces, tërheq vëmendjen tonë në disa karakteristika të kujtesës të cilat janë të rëndësishme për procedurën penale. Kujtesa apo të mbajturit mend, para së gjithash, është proces selektiv i asaj skene, (“pamjeje që ka mbetur në kujtesë”) e cila në njëfarë mënyre është ngulitur në individin dhe qëndron më së shumti. Skenat e ngjarjes për të cilën duhet të dëshmojmë mund të jenë të paqarta dhe të vështira për tu definuar, por krahas kësaj mund të jenë edhe të ndryshueshme dhe jo të përhershme. Pra, e rëndësishme është jo vetëm qartësia e kujtesës, por edhe siguria, gjegjësisht kujtimi i sigurtë i asaj që njëherë njeriu e ka perceptuar. Gabimet në kujtesë, të cilat mund të jenë të rëndësishme për psikologjinë e procedurës penale, lindin (shkaktohen) edhe në mënyra tjera. Ndër to më të njohurat janë: kontaminimet, fantazitë, dhe amnezitë. Kontaminime. Me nocionin kontaminime nënkuptojmë tretjen apo shkrirjen e dy ose më shumë ndodhive (përjetimeve) në një kompleks të vetëm të parafytyrimit, ndonëse ato nuk e përbëjnë një tërësi. Pra,

33

dëshmitarët nuk deklaronë për atë se si ka qenë ngjarja e vërtetë, por më së shpeshti deklarojnë ashtu siç shpesh e kanë vërejtur ngjarjen e tillë. Së këndejmi dëshmia (deklarata) orientohet sipas kallëpit të tipit normal të ndodhive të tilla. Fantazitë apo konfabulacionet. – (confabulatio = kujtim i rrejshme). Këto kujtimejanë produkt i fantazive për ngjarjet të cilat në realitet nuk kanë ndodhur. Këto mund të jenë rezultat i çrregullimeve patologjike të kujtesës (paramnezioni) për shkak të sëmundjeve të ndryshme psikike (shpirtërore), mirëpo, këto në forma më të lehta hasen edhe te njerëzit normal, për shkak të lodhjes së tepërt, dehjes, pagjumësisë, etj. nëse këto kanë qënë prezente në çastin e përceptimit. Amnezitë. Me nocionin e amnezisë nunkuptojmë mungesën apo humbjen e kujtesës. Amnezitë mund të jenë me origjinë organike, si p.sh: lëndimet e kokës, lëndimet e shkaktuara në aksident komunikacioni, helmimet, pika e diellit, goditje e rrufesë, rryma elektrike, apo edhe pasojë e pleqërisë dhe me origjinë psikogjene për shkak të shokut të rëndë emocional. Ato mund të jenë gjithashtu, të përkohshme dhe të përhershme, si dhe të plota dhe të pjesshme. Me amnezi mund të përfshihen përmbajtjet edhe para lindjes (shkaktimit) të lëndimit ose shokut,(amnezia anterograde) ose përmbajtjet pas lëndimit apo përjetimit të shokut (amnezia retrograde). Menkemeleri përshkruan se si disa parafytyrime apo skena mund të qëndrojnë “fjetur” për një kohë të gjatë në ndërdijen e njeriut, sikurse të ishin zhdukur përgjithmonë. Nganjëherë këto përkujtime vet-vetiu kthehen në sipërfaqe, si p.sh. në ëndërr, e më rrallë zhgjëndër, me ç’rast nuk është i nevojshëm ngacmimi asociativ. Në disa raste nuk është e mundur që kujtesa “e fjetur” të bartet nga pavetëdija në vetëdije ndryshe përveç me ngacmimin e përshtypjes gjegjëse të realitetit. E tillë është p.sh. sajimi apo rekognimi (rinjohja). Kështu, pra, lidhjet asociative të shfaqjeve, rastësisht apo qëllimisht, na sjellin deri te ngjallja e asaj që e kemi regjistruar në memorje (kujtesë) dhe me këtë edhe deri te shkalla e fundit e deklarimit, gjegjësisht dëshmisë e cila përbëhet nga deklarimi apo publikimi i asaj që është mbajtur në mend. Gabimet e kujtesës (të mbajturit mend) mund t’i ndajmë si vijon: • Zbraztitë e përhershme apo kalimtare të kujtesës për të cilat

dëshmitari është i vetëdijshëm; • Zbraztitë e kujtesës, për të cilat dëshmitari nuk është i vetëdijshëm,

por në mënyrë të pavetëdijshme i plotëson me përmbajtje tjera; • Ecja e kohës, me ç’rast renditja kronologjike e ndonjë ngjarjeje, pa

vetëdije ndryshohet;

34

• Zëvendësimi i pjesshëm; kur në vend të ndonjë pjese të kujtesës vendoset pjesa tjetër (p.sh. pamjet përkujtuese të ngjarjes tjetër) e ngjashme;

• Zgjerimi; dhe • Përkujtimi i ëndërrës. Mësimi dhe kujtesa janë shumë ngusht të lidhura. Mësimi përkufizohet si arritje relative e ndryshimeve afatgjata të sjelljes, në bazë të përvojave. Ndërkaq, për të mbajtur mend më lehtë, ekzistojnë teknika të ndryshme dhe një ndër to ësht edhe mnemoteknika. Mnemoteknika është një sistem i veprimeve i cili përshpejton të mbajturit mend dhe përmirësimin kujtesën. Në kuadër të mnemoteknikës kemi tri rergulla, të cilat janë: • Gjatë mësimit dhe të mbajturit mend, duhet përpjekur që numrin sa

më të madh të informatave ta zvoglojmë në numër s më të vogël; • Gjatë mësimit dhe të mbajturit mend, duhet përpjekur që të kuptohet

dhe të sajohet kuptimi midis informatave; • Nëse disa gjëra nuk i kuptojmë ashtu siç janë (në natyrën e tyre të

vërtetë), atëherë ato duhet t’i sajojmë në mënyrë artificiale. Kur i vështrojmë pjesëmarrësit e procedurës penale, atëherë vërejmë se te të gjithë këta mësimi ka rëndësi të madhe për perceptimin kujtesën dhe dëshmimin e tyre. RRËFIMI (DEKLARATA), MARRJA NË PYETJE DHE MUNDËSIA E GABIMEVE Deklarata apo dëshmimi është i treti me radhë në proceset e rëndësishme psikologjike dhe të ndërlidhura në mënyrë reciproke, të cilat e përbëjnë dëshminë. Pra, të folurit, me anë të cilit bëhet dëshmimi, nuk është vetëm mjhet komunikimi midis njerëzve, por edhe mjet për shprehjen e mendimit të tyre. Dëshmimi, sipas rregullit bëhet me fjalë, pra me të folurit e jashtëm (kurse me anën e të folurit të brendshëm, mendojmë). Ndërkaq të folurit e jashtëm mund të bëhet me gojë ose me shkrim. Në literaturën e përgjithshme psikolodjike dallojmë tri forma të të folurit të jashtëm, të cilat janë: 1) të folurit gojor me dialog; 2) të folurit gojor me monolog dhe të folurit me shkrim (fjalimi i shkruar). Deklaratat në procedurën penale mund të jenë, si me shkrim ashtu edhe me gojë. Me këtë rast deklarata me shkrim, më shumë japin personat e marrur në pyetje (të cilët nganjëherë shkruajnë deklarata dhe arsyetojnë ankesat, etj.), kurse deklaratat me shkrim krahas atyre me gojë, në

35

formë të procesverbaleve, aktgjykimeve dhe vendimeve, kryesisht i japin personat të cilët udhëheqin me procedurën penale. Meqë gjuha është mjet i të folurit, për zhvillimin e drejtë të procedurës penale, është shumë e rëndësishme që pesëmarrësve të procedurës t’iu mundësohet që dëshmitë e tyre (deklaratat) t’i japin në gjuhën, me të cilën komunikojnë mirë. Dëshmia në formë të përgjigjes në pyetje. Kjo pjesë e dëshmisë zakonisht pason pas deklarimit të lirshëm, kurse fillon me nëntë pyetjet e arta të kriminalistikës. Në pjesën e tjetër të kësaj dëshmie (sipas nevojës) shtrohen pyetje plotësuese, në rast se është lëshuar diç me deklarimin spontan (të lirshëm), pastaj pyetjet precizuese dhe kontrolluese (nëse deklarata nuk është mjaftë e saktë), pastaj pyetjet përkujtuese dhe kontroluese (me qëllim të verifikimit të korrektësisë së dëshmisë). Mundësitë e gabimeve, të cilat janë të pranishme gjatë perceptimit, të mbajturit mend dhe të menduarit, ekzistojnë gjithashtu edhe me rastin e deklarimit (dëshmisë). Isa autorëpohojnë se perceptimi mund të jetë i saktë, kujtesa e çiltër, mirëpo gabimet prapë mund të bëhen me rastin e dhënies së dëshmisë. Të folurit është deklarim shumë më i vobektë se sa realiteti, prandaj një varg faktesh nuk është e mundur fare të shprehen. Në anën tjetër edhe dëshmitarët, shpesh e teprojnë. Te shumica e dëshmitarëve ekziston një tendencë e pavetëdijshme që detajet të cilat nuk iu kujtohen, t’i plotësojnë me atë që ua merr mendja atyre. Ekziston një numër i konsiderueshëm i dëshmitarëve, të pandehurve, madje edhe i pjesëmarrësve tjerë në procedurë, të cilët me vetëdije deklarojnë të pavërtetën, të cilët pra japin dëshmi të rrejshme. Me rastin e eklarimit, gënjehet në mënyra të ndryshme. Dëshmia (deklarata) lidhur me ndonjë ngjarje apo ndonjë fakt tjetër mund të jetë krejtësisht ose pjesërisht e rrejshme. Deklarimin në procedurën penale e bëjnë të gjithë pjesëmarrësit e procedurës, mirëpo më së paku janë të harmonizuara me rregullat e procedurave ligjore ato dëshmi të cilat i japin personat e marrur në pyetje. Marrja në pyetje, është vetvetiu proces specifik interaktiv. Për komunikimin, si proces i interaksionit, janë të lidhura shumë paragjykime. Kështu, pjesa dërmuese e njerëzve mendojnë se komunikimi bëhet ekskluzivisht,(ose së paku pjesa më e madhe e tij), me fjalë. Mirëpo, nuk është krejtësisht kështu, sepse porositë përcillen edhe me anë të lëvizjeve, përmes mimikës, me anë të rrobave, aromave (parfumeve), etj.

36

SHKATHTËSIA (MJESHTRIA) E MARRJES NË PYETJE DHE CYTJA PËR TË FOLUR DHE KOMENTUAR Personi i marrur në pyetje, do ta japë dëshminë e plotë vetëm atëherë kur hulumtuesi (ekzaminatori) di ta dëgjojë deri në fund. Pra, sa i përket kualitetit të dëshmisë, dallimi mund të jetë i madh, varësisht nga ajo se a është përgjigja reagim automatik apo përgjigja jipet me një pjesëmarrje dhe interesim të respontentit. Nëse respondenti e deponon tërë personalitetin e tij në dhënien e përgjigjes, atëherë fitohet një përgjigje shumë e mirë dhe e pakrahasueshme. Duhet ditur mirë se si t’i shtrohen pyetjet atij. Domethën për ta shtyrë respondentin në përgjigje të plota, duhet lënë atë që të flas deri në fund dhe duhet të dijmë ta dëgjojmë deri në fund atë që ai e flet. Pra këtu qëndron pjesa më e madhe e teknikës së të marrurit në pyetje. Nëse dëshmitari apo i pandehuri dëshiron ta thotë të pavërtetën, atëherë te ai zgjohet ndërgjegja e papastër dhe frika se do të zbulohet. Për ta zbrapsur ndjenjën e pasigurisë, ai gjatë të shprehurit do të jetë më i qartë dhe më i rrjedhshëm. Pra sa më shumë që fletë më tepër do të ndërthuret (ngatërrohet) në kundërthënie dhe do ta flas një pjes[ të madhe të asaj që ndoshta më me ëndje do ta ishte heshtur. Qoftë i fajshëm apo i pafajshëm, i pandehuri e shfrytëzon procedurën e cila e lejon dhe shprehet deri në fund. Nëse ai vet është dhënë pas të shprehurit (të folurit), deklarimit të tillë nuk bënë t’i kundërshtohet fare hiq dhe asgjë. BAZAT E PSIKOLOGJISË SË GËNJESHTRËS Gënjeshtra kërkon një shkallë të lartë të vetkontrollit, imagjinatës, kujtesës dhe të kombinimeve. Aftësitë inetelektuale të gënjeshtarit në fazën e përgatitjes dhe shprehjes së gënjeshtrës, kundruall provave të cilat i disponon pala e kundërt, janë në nën ndikimin e pengesave emocionale, frikës, shqetësimit, nervozës dhe pasigurisë. Shikuar nga aspekti psikologjik, dhënia e dëshmisë së rrejshme, është aktivitet shumë i ndërlikuar dhe kompleks, sepse gënjeshtari njëkohësisht duhet t’i kryej disa operacione mendore, të cilat shumë vështirë përputhen njëra me tjetrën dhe si të tilla, gënjeshtarin e mbajnë në gjendje të tensionuar (nervoz). Pra, nëse respondenti (i marruri në pyetje) lihet të flas lirisht dhe deri në fund për zhvillimin e ngjarjes, atëherë ai mund të vijë në situatë që të mendojë se gënjeshtra e tij nuk është mjaftë bindëse dhe kjo te ai edhe më tepër e shton dyshimin se mund ta mashtrojë dhe gënjejë kriminalistin. Së këndejmi, pozita e rëndë e tij edhe më tepër përkeqësohet dhe thellohet kur ai vet i sheh kontradiktat dhe mospërputhjen e deklaratës së vet me faktet tjera. Psikologët gjyqësor theksojnë se qëllimi i fshehjes së informatave ka veprim të fuqishëm motivues. Informata e fshehur, ende nuk është informatë e përfunduar (e kryer). Në përpjekje për ta fshehur ndonjë

37

informatë, në psikën e të pandehurit paraqitet vatra apo efekti i tensionimit (nervoza) dhe tashti lirimi i tij nga kjo është i mundur vetëm me deklarimin e faktit të fshehur. Formimi i konstrukcionit të rrejshëm të sinkronizuar dhe logjik nuk është aspak i lehtë as i thjesht dhe pengohet, sepse pengohet nga tensioni psikologjik dhe frika e cila është e pranishme gjatë paraqitjes së saj. Në anën tjetër, paraqitja e rrethanave të reja dhe situata reale e kumtimit të tregimit të trilluar, e vështirësojnë edhe më tepër, që në start, planin e paramenduar në fillim. Kur delikuenti i tillë – gënjeshtari fillon të flas, ai futet shumë thellë në të dhe shkon më larg se sa që fillimisht ka dëshiruar, pradaj shumë shpesh ndodh që i paraqet hollësitë të cilat janë të njohura vetëm për tipin e tillë të bisedës informative, e që mund të klasifikohet në karakteristikat e vetkontrollit. Kështu, shumë shpesh ndodh që ata ofrojnë alibinë e vet për kohën kritike, ndonëse atë ende askush nuk e di dhe nuk e ka kërkuar askush nga ai. Krejt kjo është pasojë e të menduarit apsolutisht të pakontrolluar për shkak të tensionimit (shqetësimit) i cili e arrin kulmin. MENDIMI DHE MUNDËSIA E GABIMEVE Mendimi është procesi më i ndërlikuar psikologjik i cili na mundëson që në mënyrë shumë më të plotë ta njohim realitetin, që në të të gjendemi me sikses, t’i zgjidhim problemet, ta interpretojmë të kaluarën dhe planifikojmë të ardhmen. Lidhshmëria dhe uniteti i zhvillimit të proceseve psikike, të cilat në procedurën penale e përbëjnë dëshminë, bëhen të qarta sidomos atëherë kihet parasyshë edhe procesi i mendimit. Mendimi mund të definohet si operim i drejtuar me shenja dhe simbole përmes të cilit vijmë deri te sajimi i marrëdhënieve. Theksohen tri momente sipas të cilave, mendimi dallohet nga proceset tjera psikike. Ato janë: • Së pari, operimi me perceptimet, shfaqjet, nocionet dhe rezultatettjera të përvojave si mjete apo simbole (shenja), të cilat na mundësojnë që me anë të mendimit të kuptomë diç më tepër se që japin ato ngjarje; • Së dyti, orientimi apo kanalizimi i shfrytëzimit të tillë të përvojave, në mënyrë që ta zgjidhim problemin para të cilit gjendemi; dhe

• Së treti, të vërejturit e marrëdhënieve dhe lidhjeve të cilat më parë nuk i kemi vërejtur, e që të vërejturit e tyre paraqet, pikërisht zgjidhjen e detyrës apo problemit para të cilit jemi gjendur.

Falë karakterisikave të këtilla të të mendimit, dëshmitari mund të përshkruaj distancën nga e cila ka shkrepur predha ose shqetësimin i

38

cili ka dominuar në mesin e të pranishmëve. Në rastet kur në procedurën penale zhvillohen proceset e mendimit dhe kur operohet me simbolet, atëherë shprehen vetitë e përgjithshme të çështjeve dhe ne e kuprojmë edhe atë që më parë nuk e kemi shikuar. Nocioni është ideja për karakteristikat (veçoritë) e përgjithshme të grupit të dukurive apo objekteve të ngjashme (vepra penale, kolegji gjyqësor, tërësia e merrjeve në pyetje, fjala e palëve në procedurë, etj.) dhe ky është më i përgjithshëm se sa shfaqja. Në menkdimin e pjesëmarrësve të procedurës gjyqësore, sikurse edhe te njerëzit në përgjithësi, nocioni si ide për objektin, paraqitet si domethënie e fjalëve. Këtë në mendimet e veta, sikurse edhe me rastin e deklarimit të vet, e kanë parasysh pjesëmarrësit e procedurës penale dhe kërkojnë fjalën përkatëse me të cilën do të shprehin akuzën, mbrojtjen, propozimin, vendimin dhe cilëndo pjesë të tërësisë së dëshmisë. Në thelbin e formimit të nocioneve gjënden proceset e abstraksionit dhe përgjithësimit. Abstraksioni është proces i ndarjes nga cilësitë e parëndësishme dalluese dhe i ndarjes ideore të veçorive ekskluzivisht esenciale të grupit konkret të objekteve, siç është, p.sh. ndarja ideore e informatave relevante nga ato irelevante (vrasja-privim i tjetrit nga jeta), të cilën e bëjnë, sikurse ata që janë pjesëmarrës në procedurë dhe të cilët konstatimin e plotë të gjendjes faktike, ashtu edhe ata të cilët synojnë që procedura penale të marr drejtim të gabuar. Përgjithësimi (gjeneralizimi) është bashkim ideor i veçorive të përgjithshme të objekteve dhe dukurive të realitetit, siç është p.sh. “i pandehur” çdo person, kundër të cilit është inicuar procedura penale, ose p.sh. gjyqtare është personi i cili udhëheq me shqyrtimin e përgjithshëm, etj. Pra në thelb të abstraksionit gjendet analiza, kurse në thelbin e të përgjithsuarës (gjeneralizimit) gjendet sinteza. Analiza është zbërthim ideor i objekteve apo dukurive, veçimi i disa pjesëve, veçorive dhe tipareve individuale të tyre. Sinteza është unifikim ideor i disa elementeve që janë karakteristike për një tërësi. Aanliza dhe sinteza ka edhe te çështjet tjera të ndryshme në procedurën penale. Operimi me simbole, si një nga karakteristikat e procesit të mendimit, mund të sjell deri te gabimet e ndryshme. Kur gabimet e tilla ndodhin në anën e atyre të cilët dëshirojnë që procesin e realizimit të së vërtetës ta çojnë në drejtim të gabuar (p.sh. disa të pandehur), atëherë udhëheqësi i procedurës me mendimin e tij korrekt mund ta shfrytëzojë gabimin e tillë për ta arritur të vërtetën në procedurë. Nëse dikush nga pjesëmarrësit e procedurës pa dashje bënë gabimin gjatë të menduarit, shfrytëzimit të simboleve, formimit të nocioneve, gjatë abstraksionit, përgjithësimit,

39

analizës dhe sintezës, atëherë gjyqtari, gjegjësisht udhëheqësi i procedurës penale duhet t’i ndihmojë që t’i përmirësojë ato gabime. Nganjëherë ideja iu nënshtrohet emocioneve të urrejtjes, dashurisë, frikës, ineresit, hakëmarrjes, etj. dhe njeriu me emocione përzgjedh atë zgjidhje hipotezash e cila është në përputhje me emocionin e tillë. Në rastet tjera, prapë, ndjenja e cytë njeriun që të arrijë deri te zgjidhja e drejtë, gjegjësisht arritje e së vërtetës dhe përmbushja e obligimit dhe detyrës e cila gjendet para tij. Për psikologjinë e procedurës penale, sidomos te gjyqtari dhe udhëheqësit tjerë të procedurës, janë me rëndësi të vaçantë dy lloje ndjenjash: 1) ndjenja e dyshimit dhe 2) ndjenja e bindjes. Ndjenja e dyshimit lind në mungesë të provave të sigurta dhe kjo e nxitë përfundimin e punës. Ndjenja e bindjes gjithashtu e nxitë punën dhe i jep forcë asaj që të qëndrojë deri në realizimin e detyrës ideore dhe detyrës tjetër. Me rastin e sqarimit të procesit të mendimit në procedurën penale, ceket gjithashtu edhe rëndësia e dy dukurive psikike: 1) Fantazisë dhe 2) Intuitës. Fantazia apo imagjinata është kombinim i lirë i shfaqjeve, i cili në psikologjinë e procedurës penale e ka rëndësinë e vet, sepse nganjëherë, p.sh. i pandehuri, me ndihmën e imagjinatës e formon mbrojtjen e rrejshme, si: dëshmitari e plotëson deklaratën me të dhëna të pasakta, gjyqtari, prokurori, mbrojtësi iformojnë hipotezat e tyre në bazë të asaj që ka mundur të ndodhë. Intuita është një fenomen psikologjik me vlerë të konsiderueshme në procedurën penale. Intuita është manifestimi në vetëdije i rezultateve të gatshme të supozimeve, duke tejkaluar një varg hallkash përbërëse të të menduarit dhe të kuptuarit logjik. Karakteristikën e tretë të procesit të mendimit e paraqet të vërejturit e marrëdhënieve dhe lidhjeve të cilat nuk i kemi vërejtur më herët, kursetë vërejturit e tyre paraqet zgjidhjen e detyrës e cila është para nesh. Me problemin e mendimit,, gjykimit dhe përfundimit, krahas psikologjisë, merret edhe logjika. Këto dy shkenca, prej të cilave, logjika tregon se si duhet menduar, kurse psikologjia, se si në të vërtetë mendohet, nuk merren në të njëjtën mënyrë as me gjykimin e as me përfundimin. Objektin e drejtpërdrejtë të logjikës e përbënë mendimi (gjykimi). Mirëpo, këtu nuk është fjala për gjykimin si funksion real psikik, sepse ai është objekt i psikologjisë, por për gjykimin (mendimin) në kuptim të strukturimit dhe të funksionalitetit të tij logjik, gjegjësisht, jo për gjykimin e thjeshtë si proces psikik, por gjykimin si mjet për vlerësimin e njohurive të botës objektive.

40

Logjikës , para së gjithash, i intereson se cilat kushte duhet të jenë të plotësuara në mënyrë që gjykimet (mendimet) e reja të kenë arsye logjike. Psikologjia tregon se në realitet, rëndom, përfundimi nuk zhvillohet sipas rregullave logjike dhe se përfundimi ekziston edhe atëherë kur njohuria e re dhe mendimi i ri nuk rezultojnë nga veprimi formal logjik. Nga pikëpamja e karakteristikës së tretë të mendimit, shqyrtimit të marrëdhënieve, gjykimit dhe përfundimit, mund të lindin gjithashtu gabime të ndryshme në të menduar, të cilat sjellin deri te dëshmia e gabuar në procedurën penale. Në vet përfundimin dhe në saktësinë e përfundimit mund të ndikojnë ndjenjat dhe motivet. Pra, paragjykimet, simpatitë dhe antipatitë ndikojnë në përfundimin dhe gjykimin tonë. Gjithashtu edhe autoritetet dhe mendimi i shumicës na shtyjnë në nxjerrjen e përfundimeve dhe gjykimeve të cilat nuk jaë gjithmonë të arsyeshme. Vërehet edhe i ashtuquajturi “efekt i atmosferës” i cili ka të bëjë me tendencën që edhe përfundimit t’i jepen karakteristika e mendimeve apo gjykimeve dhe premisave prej të cilave është nxjerrë përfundimi. Pra, këtu paraqitet i ashtuquajturi “alo-efekti” i cili nënkupton prirjen që në bazë të mendimit të përgjithshëm apo përshtypjes së përgjithshme të nxjerret gjykimi i njëjtë edhe për detajet, ose që në bazë të mendimit për një detaj, të përfundohet se i njëjti mendim vlen edhe për detajet tjera, gjë që shpeshë është burim i i përfundimeve të gabuara me rastin e vlerësimit të vetive të ndryshme të personalitetit

SHFAQJA E JASHTME TË NDODHIVE PSIKIKE Pamja e jashtme fizike e njeriut që nga kohërat e lashta ka shërbyer për të krijuar konkludim mbi vetitë dhe proceset psikike të tij. Në këtë kuptim, në shkencën e shek. XIX, por edhe vonë teoritë e ndryshme shkencore janë përpjekur që në pikëpamje shkencore ta përcaktojnë sjelljen e njeriut në bazë të vetive fizike të tij. Mirëpo pjesa më e madhe e këtyre botëkuptimeve sot është flakur, ndonëse ende ekziston një numër konceptesh të lidhura për këtë mendim, siç është p.sh. përcaktimi i temperamentit të njeriut në bazë të konstitucionit fizik (trupor) të tij. Pra mendohet se konstitucioni trupor i njeriut e përcakon temperamentin e tij. Në këtë aspekt, shikuar sipas statistikave, pamjes së jashtme trupore apo pamjes së përgjithshme fizike, një vëmendje pakëz më të madhe ia kushton kriminalistika e cila të dhënat e tilla i renditë në mesin e indicjeve. Mirëpo edhe psikologjia, megjithatë, përfshirë këtu edhe psikologjinë e procedurës penale, nuk e hedh, as që mund ta hedh analizën e lidhjes midis manifestimeve fizike dhe atyre psikike, gjegjësisht ndërlidhjen pamjes së jashtme fizike apo ndryshimeve të jashtme me ndodhitë psikike të njeriut, sepse këto ndodhi edhe njihen kryesisht përmes manifestimeve të jashtme fizike të njeirut. Ndërkaq,

41

metoda e vëzhgimit këtu paraqet metodën kryesore të psikologjisë gjyqësore. Kështu p.sh. qëndimi jo i zakonshëm i trupit, gjegjësisht shtati i lakuar dhe i kërrusur, mund të jetë pasojë jo vetëm e çrregullimit dhe sëmundjes, por edhe e konfliktit të brendshëm psikik të njeriut dhe simulimit të tij (gravacionit)//që të paraqiten si të pafat dhe të përvuajtur, etj). Pastaj, gjestet, lëvizjet dhe tërë qëndrimi i njeirut, bashku me grimasat, në shumëçka varen prej temperamentit apo prej gjendjes momentale efektive të tij. Te disa njerëz, lëvizjet dhe gjestet shprehin simulimin e dëshprimit /pikëllimit/, zemërimit, mllefit, entuziazmit /ngazëllimit/, frikës, etj. Mirësjellja /kurtuazia/ është mënyrë e sjelljes së njeriut social dhe të kulturuar, i cili këtë e arrinë në shoqëri të kulturuar dhe e cila ka të bëjë me intonacioni përkatës, mënyrën e të folurit dhe melëvizjet fleksibile /elastike/ me të cilat nuk pengohen të tjerët. Sjellja e keqe, e vrazhdtë, arroganca dhe mosedukata mund të tregojnë se fjala është për njeri të pakulturuar dhe të pasocializuar, i cili nuk është në gjendje t’i kontrollojë afektet e veta, apo për persini jo normal në pikëpamje psikike, ose që është në krizë psikike /i shkallmuar/. Edhe ekspresioni facial është shenjë e rëndësishme simptomatike e cila e përcjellë komunikimin. Nga të gjitha shenjat simptomatike, akspresionit fascial i kushtohet vëmendja më e madhe, thjeshtë për arsye se pjesëmarrësit në bisedë duke u shikuar sy më sy, më së tepërmi vëmendjen e tyre e përqëndrojnë, pikërisht në fytyrë, sepse ajo edhe është në qendër të fushës optike. Ndërkaq, përveç kësaj, fytyra është pjesa më e lëvizëshme e trupit dhe ndryshimi në disa pjesë të saj, si dhe kombinimet e shumta të tyre, na ndihmojnëshumë në vlerësimin e gjendjes psikike të të dyshuarit, në bazë të stimulantëve vizuel, verbal dhe stimulantëve të tjerë të cilët shprehin apo manifestojnë gjendjen e tij emocionale. Vetitë e personalitetit të respondentit (të të enketuarit), është e mundur që, gjithashtu, të vlerësohen në bazë të ekspresionit fascial, madje edhe ato të karakterit afatgjatë. Shprehja e fytyrës dhe mimika e saj i përgjigjen gjendjes së përjetimit të brendshëm të individit (botës së brendshme, mirëpo megjithatë disa persona e dominojnë (kontrollojnë) mimikën e tyre, prandaj ata nuk e tregojnë jetën e tyre intrapsikike (botën e brendshme), ose prapë mund të tregojnë disponim të rrejshëm (mashtrues). Qeshja, p.sh. mund të jetë shprehje falënderimi për kujdesin e duhur të treguar, ose mund të jetë shprehje e kënaqësisë pas ndonjë situate të pakëndëshme të tejkaluar, mirëpo ajo mund të jetë edhe cinike, si shenjë e kënaqësisë për shkak të gabimeve të bëra në zhvillimin e hetimeve.

42

Ndërkaq, të qajturi (vaj) me rastin e dëgjimit, mund të jetë rezultat apo shprehje e pafuqisë, frikës, pendimit, por nganjëherë edhe ikje nga diskutimi dhe përfitim në kohë. Kurse, biseda (të folurit), sidomos intonacioni i zërit, shpeshë edhe më mirë se sa mimika e fytyrës e zbulon përjetimin intrapsikik (botën e brendshme). Shqetësimi apo nevrikosja pothuajse gjithmonë sjell deri te frymarrja më e shpejtuar, e cila tregohet qysh në fjalët e para, si dhe përmes pasigurisë së zërit. Ndërkaq, sidomos, personat të cilët shqetësohen apo nevrikosen lehtë dhe në të shumtën e rasteve durojnë për shkak të atij shqetësimi, shumë shpesh tregojnë ndryshim të dukshëm të ngjyrës së fytyrës e vjen si rezultat i ngushtimit dhe zgjerimit të enëve të gjakut. Grafologjia apo psikologjia e dorëshkrimit merret me hulumtimin (kërkimin) e domethënies psikologjike të dorëshkrimit, gjegjësinsht nga forma e fjalëve dhe shkronjave, si dhe nga lëvizjet individuale të fisuara në dorëshkrim nxjerr përfundimet për vetitë e caktuara të atij i cili ka shkruar. Përfundimet psikologjike të nxjerra nga dorëshkrimi, do të mund t’i shërbenin mjaftë psikologjisë së procedurës penale, sepse në procedurën penale shkruhen me dorë (dorëshkrim), kërkesat e ndryshme, deklaratat, dokumentet etj. POLIGRAFI Aparati për zbulimin e gënjeshtrave (“Lie-detector”) - Poligrafi është instrument për të cilin konsiderohet se mund t’i shënojë ndryshimet të cilat manifestohen në organizëm me rastin e parashtrimit të pyetjeve të caktuara lidhur me ndonjë ngjarje. Me të maten ndryshimet e frymëmarrjes, refleksit psiko-galvan (reaksionit elektrodermal), tensioni i gjakut, numri i rrahjeve të zemrës, etj. Në të vërtetë, me të analizohen reagimet e organizmit në pyetjet e parashtruara të cilat sjellin deri te ndryshimi për shkak të reagimeve emocionale. PËRFUNDIM Procedura penale është “vendi” ku manifestohen proceset e ndryshme psikologjike. Në këtë procedurë ekzistojnë edhe pjesëmarrës të ndryshëm te të cilët këto procese manifestohen në mënyra të ndryshme. Disa nga këta pjesëmarrës janë: i dëmtuari, dëshmitarët, prokurori (paditësi i autorizuar), personat e autorizuar zyrtar, i pandehuri, etj. Pjesë të posaçme të psikologjisë forenzike paraqet psikologjia e dëshmisë në procedurën penale. Këtu para së gjithash vëmendja fokusohet në psikologjinë e të pandehurve në procedurën penale... gjegjësisht në besueshmërinë e mbrojtjes së tyre, sepse ata shpesh shërbehen me gënjeshtra me qëllim që të dëshmojnë pafajësinë e tyre. Kështu që pjesa më e madhe e vëmendjes drejtohet në manifestimet e tyre fizike dhe psikike të cilat do të mund të tregonin se ata janë duke gënjyer,

43

gjegjësisht janë duke e orientuar hetimin apo edhe tërë procedurën penale në drejtim të gabuar... Disa prej tyre me vetëdije dhe pa i vrarë ndërgjegjja bëjnë gjëra të tilla. Mirëpo, ekzistojnë edhe të atillë që megjithatë i vret ndërgjegjja për shkak të veprës së kryer penale, prandaj tek ata janë edhe janë më të theksuara manifestimet e caktuara. Në këtë kuptim vëmendja duhet të drejtohet edhe në detajet më të vogla të cilat në shikim të parë duken të parëndësishme. Ndërkaq, në procedurën penale, psikologjia e dëshmisë nuk ka të bëjë vetëm me deklaratën e të pandehurit por edhe me deklaratën e dëshmitarit, ekspertit, prokurorit (mbrojtësit të autorizuar), avokatit... Disa prej tyre gjithashtu, nën ndikimin e faktorëve të caktuar negativ (siç është korrupsioni, frika, etj) me vetëdije mund ta orientojnë hetimin në drejtim të gabuar prandaj është e nevojshme që në dëshmitë e tyre të fokusohet vëmendja. Në procedurën penale është shumë i rëndësishëm roli i ekspertit – psikologut, sidomos në sferat ku kërkohet vlerësimi i vetive të personalitetit, aftësive intelektuale, pjekurisë shpirtërore (emocionale), përcaktimi i shkallës së ngecjes në zhvillim, vlerësimi i dëmtimeve sekondare i personalitetit dhe inteligjencës, shkallës së demencionit dhe shkallës së dëmtimit së disa aftësive. Prandaj, mbi të gjitha, psikologjia si shkencë, në procedurën penale, është shumë e rëndësishme sepse pa praninë e saj vështirë do të mund të arrihej përcaktimi i së vërtetës dhe gjetja e fajtorëve për veprat e kryera penale. KAPITULLI V EKSPERTIZA PSIKOLOGJIKE E BESUESHMËRINË SË DËSHMISË Duke folur më lartë për objektin e psikologjisë gjyqësore kemi cekur se si shumica e psikologëve, për dallim nga shumica e juristëve, psikologjinë gjyqësore e konsideron si shkencë ndihmëse juridike e cila merret me shqyrtimin e të gjitha atyre çështjeve psikologjike në të cilat dhe për të cilat do të mund të angazhohej psikologu si ekspert në procedurën gjyqësore dhe në bazë të së cilave psikologjia gjyqësore do të duhej të analizonte, madje edhe vet pjesëmarrjen e ekspertit të psikologjisë në procedurë, duke përfshirë procedurën penale. Ne nuk jemi pajtuar me definimin e tillë të objektit të disiplinës sonë, sepse objekt i saj janë ndodhitë psikike të pjesëmarrësve të të gjitha procedurave gjyqësore, kurse për ekspertin e psikologjisë është interesant rreptësisht vetëm nëse bëhet fjalë për ndodhitë psikike të tyre ose nëse këtij i besohet ekspertiza e ndodhive psikike në vet procedurën gjyqësore. Mirëpo, pothuaj edhe vet marrëveshja për atë se a duhet juristi që në kuadër të disiplinës së psikologjisë gjyqësore të njoftohet me problemin e ekspertizës psikologjike, kërkon që këtu shkurtimisht të njihemi me këtë ekspertizë, sepse problemi drejtpërsëdrejti prek në psikologjinë forenzike. Në këtë rast vëmendja jonë para së gjithash do të drejtohet në ekspertizën psikologjike të procedurës penale.

44

Të gjitha ekspertizat gjyqësore, prandaj edhe kjo, kryhen “me qëllim të përcaktimit të fakteve të tilla (fakteve relevante-juridike, indiceve, fakteve ndihmëse dhe fakteve të tjera), për përcaktimin e suksesshëm të të cilave është e nevojshme apo e domosdoshme zbatimi i njohurisë së posaçme profesionale apo i diturisë nga fusha e shkencës, teknikës apo mjeshtërisë”. Mirëpo, lidhur me ekspertizën psikologjike në psikologjinë e procedurës penale parashtrohen edhe dy probleme të posaçme. Meqenëse eksperti i psikologjisë në praktikën e deritashme gjyqësore më së shpeshti është ftuar me qëllim të vlerësimit të besueshmërisë së dëshmisë, problemi i parë i veçantë ka të bëjë me atë se ky ekspert apo në përgjithësi cilido tjetër, përveç gjyqtarit, a ka të drejtë ta vlerësojë besueshmërinë (saktësinë) e dëshmisë dhe me këtë edhe tërthorazi të vendosë për vërtetësinë e fakteve në të cilat do të mbështetet vendimi i gjykatës. Tek ekspertizat psikologjike mbi besueshmërinë e dëshmisë, përveç tjerash, shtrohet edhe çështja e kompetencës së ekspertit për ushtrimin e funksionit të vet. Në të vërtetë, vetëm gjykata është e autorizuar që ta vlerësojë saktësinë e ndonjë dëshmie dhe është e detyruar që këtë të vërtetë ta arrijë gjatë gjykimit. Prandaj, raporti dhe mendimi i ekspertit të psikologjisë nuk e obligojnë gjykatën, por vetëm paraqesin materialin faktik (argumentues), vërtetësinë e të cilit gjykata sipas bindjes së lirë të saj e vlerëson në kuadër të të gjitha provave tjera në dispozicion. Problemi tjetër i veçantë ka të bëjë me nevojën e pjesëmarrjes së këtij eksperti. Ky problem ka lindur për shkak se, në gjykatat tona, pjesëmarrja e ekspertëve të psikiatrisë është mjaftë e pranishme dhe e zhvilluar, prandaj kur dihet se sëmundjet dhe çrregullimet shpirtërore mund t’i vërtetojë vetëm ai i cili e njeh edhe shëndetin psikik (shpirtëror), shtrohet pyetja se a i duhen fare gjykatës, krahas psikiatërve, edhe psikologët._ Mirëpo, ekspertiza psikologjike dallohet nga ekspertiza psikiatrike kështu, p.sh në procedurën penale, detyra e psikiatrit është qe me metodat adekuate te diciplines se vetë ti zbulojë kryesit e veprave penale me çrregullime dhe sëmundje shpirtërore, derisa ata të cilët nuk janë të till, gjegjësisht ata të cilët janë shpirtërisht të shëndoshë, dalin nga domeni i tij dhe hyjn në domenin e psikologjisë. Me procedurat tjera gjygjësore gjithashtu ekzistojnë dallime sepse psikiatritë e japinë mendimin nga fusha e psikopatologjisë, kurse psikologët nga fusha e psikologjisë normale. Specifika e detyrës së ekspertizës së psikologut shprehet përmes mënyrës së tij të kryerjes së detyrës së parashtruar. Sikurse eksperti i psikiatrisë (psikiatri) ashtu edhe eksperti i psikologjis (psikologu) duhet të bëjnë analizimin e personalitetit. Analizimi apo shqyrtimi i këtillë i

45

personalitetit mund të kërkoj kohë më të gjatë si dhe metoda dhe analiza te caktuara në ndonjë institut, ent apo klinikë. Analizat shpesh kanë të bëjnë edhe me personat e rrethit të respondentit (të të anketuarit). Eksperti i psikologjisë (psikologu) përgatitet për ekspertizën e dëshmisë duke u njohur paraprakisht me materialin në dispozicion, me regjistrat gjyqësor dhe me informatat mbi analizën, me ç’rast përpiqet ta vë kontaktin përkatës. Analizën së pari e bënë duke e dëgjuar deklaratën e lirë të të marrurit të pyetje, pastaj ia shtron pyetjet lidhur me faktet e rëndësishme, për t’i hyrë më vonë verifikimit të hipotekave të caktuara. Ai shërbehet me metoda të ndryshme eksperimentale psikologjike dhe me teste. Sipas reagimit të respondentit në teste, përpiqet të konstatojë se a ka qenë respondenti i njoftuar gjegjësisht a e ka pasur ai në dijeni gjendjen e shkaktuar faktike. Për analizën profesionale të dëshmisë është e nevojshme të zbatohen metodat në vijim: • Të shfrytëzohen të dhënat nga marrja në pyetje të mbledhura prej organeve zyrtare para se të jetë caktuar psikologu, kurse gjithashtu edhe të dhënat e mbledhura teknike të asaj faze; • Pastaj, zbatohet një mekanizëm i matur, gjegjësisht analiza formale strukturale pas së cilës mund të shfrytëzohen 5 lloje të dhënash, siç janë: të dhënat psikologjike nga analiza (marrja në pyetje), të dhënat eksperimentale psikologjike, të dhënat e përgjithshme psikologjike, të dhënat individuale psikologjike, dhe të dhënat sociale- psikologjike. PSIKO-ANALIZA DHE PROCEDURA PENALE Psikanaliza është një prej drejtimeve bashkëkohore psikologjike e cila ka dhënë dhe jep sqarimet e caktuara për dukuritë psikike në procedurën penale. Psikanaliza qëndron kundruall bihejviorizmit (shkencës mbi sjelljen), disa pikëpamje të së cilës mbi veprimin përmes reflekseve të kushtëzuara, siç duket gjithashtu janë të zbatueshme edhe në psikologjinë e procedurës penale. Bihejvioristët para së gjithash vëmendjen e tyre e përqendrojnë në sjelljet e jashtme, në simptoma e jo në gjendjet e brendshme (shpirtërore). Fjala psikanalizë ka shumë kuptime. Sipas themeltarit të saj Zigmund Frojd, ajo është “psikologjia e ndodhive në botën e brendshme shpirtërore të cilat janë nxjerrë nga vetëdija”. Mirëpo, psikanaliza përveç grupit të njohurive të caktuara psikologjike të cilat me begatim permanent e formojnë disiplinën e re shkencore, e kjo do të thotë edhe metodën e studimit të proceseve shpirtërore të cilat në mënyrë tjetër vështirë se mund të arrihen, kurse gjithashtu ka edhe kuptimin e teknikës së shërimit të pengesave (të metave) neurotike të cilat bazohen në metodën e cekur hulumtuese.

46

Psikanalistët dallohen për nga botëkuptimi i tyre, mirëpo në shumësinë e pikëpamjeve të ndërlikuara psikanalitike, shprehja “e pavetëdijshme” zë vend qendror. Këto përmbajtje të pavetëdijshme kanë forcën e tyre instinktive dhe synojnë depërtimin e tyre në vetëdije, e cila pastaj përmes mekanizmave të vet të mbrojtjes siç janë “senzorët apo shqisat” nuk i lejon. “Të pavetëdijshmen” te njeriu, Frojdi e ka zbuluar përmes analizës së disa çrregullimeve psikike (histerisë). Tek këto çrregullime një prej mundësive të shërimit të traumave psikike të cilat i kanë shkaktuar ato, ngacmohet kujtesa e plotë ndaj ndodhive traumatike të harruara, duke zgjuar afektin e atëhershëm dhe shtyrjen e tij në reagim gjegjësisht në rrëfim. Është i njohur klasifikimi i personaliteteve sipas Frojdit, në tri instanca: Id (atë), Ego (unë) dhe Superego (mbiunë). Psikanalistët janë marrë më tepër me psikologjinë kriminale sesa me psikologjinë e procedurës penale, prandaj edhe Frojdi te disa pacientë të tij ka zbuluar se ata kanë bërë veprime antisociale dhe kriminale, para së gjithash, për shkak se këta kanë qenë të harruar. Nën presionin e ndjenjës së pavetëdijshme të fajësisë, e cila ekziston nga koha e mëparshme, ata do të kryenin krimin dhe në këtë ju zvogëlohet presioni. Kjo ndjenjë e fajësisë sipas Frojdit buron nga “kompleksi i Edipit” i pazgjidhur gjegjësisht nga urrejtja e grumbulluar ndaj babait që në fëmijërinë e mëhershme, ku ndaj instinkteve për vrasje të cilat janë bërë të pavetëdijshme, gjithashtu përgjigjet me ndjenjën e pavetëdijshme të fajësisë. Në kriminologji në përgjithësi janë shtjelluar dhe përpunuar shumë teori psikoanalitike të cilat për psikologjinë gjyqësore kanë vetëm rëndësi të tërthortë. Mirëpo, në shkencën psikoanalitike janë shtjelluar edhe disa çështje të cilat drejtpërdrejt bëjnë pjesë në problematikën e psikologjisë forenzike. Kështu, tashmë disa dekada më parë psikanalistët janë marrë me problemet e pranimit dhe të narkoanalizës. Në ligjëratat e tij, në Vjenë më 1925, psikanalisti Teodor Rajk, duke shtjelluar botëkuptimet e përmendura më parë të Frojdit ka shtjelluar dhe arsyetuar (detyrimin e brendshëm të pranimit të fajësisë dhe nevojën për ndëshkim). Me një mirëkuptim të konsiderueshëm ndaj fjalimeve të Rajkut, do të mund të thoshim se, sipas tij, përmbajtjet e grumbulluara në pjesën e pavetëdijshme të psikes synojnë të shprehen, mirëpo ato në këtë drejtim i pengojnë mekanizmat e mbrapsjes. Të ndihmuar nga presionet e jashtme këto përmbajtje e shtojnë tendencën e të shprehurit kështu që ato e tejkalojnë detyrimin e brendshëm për pranimin e fajësisë. Te njeriu ekziston nevoja e pavetëdijshme për sanksion gjë që mund të vërehet shumë qartë te fëmija i vogël. Ai në të shumtën e rasteve nuk i frikësohet dënimit, por shumë më tepër frikë tregon kur mendon se vepra e keqe e vogël e tij do të zbulohet ose do të jetë i detyruar që atë ta pranojë para prindërve. Pra, frika nga dënimi, transformohet në frikë nga pranimi. Shembuj të frikës nga pranimi i fajësisë do të mund të ishin

47

rastet tragjike të vetëvrasjes së nxënësve të cilët për shkak të notave të dobëta, në shtëpi (familje) mbase edhe nuk do të ishin dënuar. Për këtë arsye sqaron Rajku, shtyrja në pranim nuk i shërben vetëm pasqyrës së nxitjeve vetanake, plotësimit të nevojës për dënimin dhe përpjekjen që të kthehet dashuria e humbur, por po aq gjithashtu edhe me rastin e fitimit të dashurisë dhe përpjekjes që mu përmes dënimit, fitohet dashuria në formë të dënimit. Në disa raste kur kryesi ka vepruar nën detyrimin neurotik, nëse koncepcionet psikanalitike janë të sakta, sanksioni do të mund të ishte i tillë që vetëm të shtojë prirjen për vepra të reja sepse kryesi mund të konsiderojë se përmes dënimit e ka spastruar llogarinë e deritashme me shoqërinë. Në raste të tilla psikanaliza konsideron se në vend të dënimit kryesin duhet shëruar. Narkoanaliza është një nga mënyrat e palejueshme të shtyrjes në pranimin dhe deklarimin e asaj që dëshirohet. Kjo është e lidhur me problematikën e shpjeguar, sepse si në kriminalistikë ashtu edhe në mjekësi paraqet një formë të psikanalizës gjegjësisht përpjekjen brenda sfera të thella të vetëdijes, por me ndihmën e mjeteve narkotike, sillet deri tek ndryshimi i gjendjes së vetëdijes. SUGJESTIONI, HIPNOZA, NARKO-ANALIZA Duke folur më lartë për mundësitë që përmbajtja e dëshmisë të shmanget nga për çka dëshmohet, ne kemi përmendur se ekzistojnë edhe mënyra të ndryshme që të ndikohet në ndryshimin e dëshmisë dhe në mënyrën e diagnostikimit të gjendjes faktike, gjegjësisht që të vërtetohet gjendja reale e faktike pa marrë parasysh dëshirën e dëshmitarit (dhënësit të dëshmisë). Këtu ndërkaq, do të flasim për tri dukuri të këtilla siç janë sugjestioni, hipnoza dhe narkoanaliza. Sugjestioni është fenomen i cili ka rëndësi të madhe për psikologjinë e procedurës penale. Në të vërtetë çdo njeri në ndikimin e rrethanave të caktuara është më pak ose më shumë sugjestiv. Rrethanat e tilla në njëfarë mase ekzistojnë në çdo procedurë gjyqësore, madje qysh gjatë shqetësimit apo ngacmimit të cilin ky zakonisht e nxitë te pjesëmarrësit e procedurës penale, për shkak të autoritetit të gjyqtarit, si rrjedhojë e njohurisë se kundër ndonjë personi zhvillohet procedura, për shkak të nevojës që gjykata t’i kuptojë faktet e caktuara në mënyrë që të nxirren përgjigjet e caktuara si dhe për shkak të rrethanave tjera të ndryshme specifike. Mundësitë për sugjestivitet , gjykuar sipas këtyre rrethanave, në procedurën penale janë edhe më të mëdha në veprimet tjera gjyqësore. Me sugjestivitet nënkuptojmë ndikimin në ndodhitë psikike apo psikosomatike në bazë të gatishmërisë psikike dhe të konstelacioneve, kurse duke shmangur funksionet ideore dhe të vullnetshme – frenuese.

48

P.sh. nën ndikimin e sugjestivitetit dikush mund të konsiderojë se ka parë diç që objektivisht nuk ka ekzistuar fare ose mund të jetë i bindur në diç, në mosekzistimin e së cilës as që do t’i shkonte në mendje se proceset psikike i janë zhvilluar në mënyrë të pavarur. Mekanizmi psikik i sugjestivitetit deri në ditët e sotme nuk është shpjeguar plotësisht. Eksperimentet e zakonshme në kohën e tyre kanë ofruar disa të dhëna për rëndësinë e çështjeve sugjestive, shkallët e fuqisë së sugjestivitetit, etj. Në psikologjinë e procedurës penale problemi është edhe më i ndërlikuar sepse çdo sugjestivitet nuk është me çdo kusht i ndaluar, por lejon që me marrjen në pyetje të personit dhe në pajtim me rregullat procedurale të ndihmohet (sugjerohet) që ajo të lirohet nga pengesat psikike për shkak të së cilave nuk do të japë dëshmi të saktë. Hipnoza si metodë e palejueshme e marrjes në pyetje për gjyqësinë kryesisht është metodë e rëndësishme e marrjes në pyetje, pastaj për shkak të përgjegjësisë për veprat e kryera nga ana e personit të hipnotizuar apo edhe mbi të hipnotizuarit, për shkak të dëmtimit të shëndetit dhe për shkak të privimit nga liria përmes hipnozës, si dhe për shkak të hipnozës si arsyetim (alibi). Psikologjia e procedurës penale për hipnozën është e interesuar para së gjithash që atë ta shfrytëzojë si metodë të marrjes në pyetje. Hipnoza është gjendje shpirtërore sugjestive me ndryshime të gjendjes së vetëdijes dhe pak a shumë zvogëlimin e theksuar të vendimmarrjes së lirë. Hipnoza guxohet të shfrytëzohet vetëm për qëllime terapeutike dhe shkencore sepse hipnoza e bërë joprofesionalisht (p.sh. pa dehipnotizim) mund të lë pasoja të dëmshme, prandaj midis profesionalistëve manifestimet publike konsiderohen si eksese shoqërore. Me rastin e marrjes në pyetje, në procedurën penale, vështirë arrihet, për shkak të paaftësisë së shumicës së të marrurit në pyetje dhe për shkak të rezistencës të cilën ata e bëjnë. Narkoanaliza është një veprim psikiatrik terapeutik i bazuar në metodat e njohura psikoanalitike të çrregullimeve psikike gjë që tek narkoanaliza bëhet me ndikimin e mjeteve narkotike të cilat e kufizojnë vetëdijen dhe i eliminojnë disa funksione psikike. Mjetet e tilla janë të shumta, por më së shpeshti dëgjohet për skopolaminën dhe pentotali. Shumica e preparateve injektohen gradualisht në enë të gjakut, me ç’rast vjen deri tek zvogëlimi i madh i dëshirës, vullnetit, kurse nganjëherë edhe deri tek harresa e ndodhive drejtpërsëdrejti para injektimit. Pas zgjimit paraqitet instinkti për rrëfim. Narkoanaliza nuk është e lejuar për shkak të mbrojtjes së personalitetit të personit të marrë në pyetje, mirëpo ajo në anën tjetër nuk është edhe mjaft e besueshme sepse me zvogëlimin e dëshirës forcohet sugjestiviteti, me ç’rast vjen deri tek pranimi i pasaktë (për këtë arsye me personin e marrë në pyetje vetëm mbahet kontakti e jo edhe sugjerimi. Në fund duket se personat me vullnet të fortë (siç janë psikopatët dhe neurotikët) nganjëherë me vendim të fuqishëm mund ti

49

kundërvihen ose ta mposhtin narkoanalizën dhe të mos e pranojnë atë që kërkohet nga ata. TORTURA, NDIKIMI JOHUMAN NË NDRYSHIMIN E PERSONALITETIT Psikologjia e procedurës penale merret edhe me çështjen e psikologjisë së dëshmisë por edhe me problemin e torturës. Me torturë në psikologji të procedurës penale nënkuptohet mënyra e tillë e hetimit me të cilën dëshmitë apo deklarimet nxirren përmes detyrimit me dhunë duke shkaktuar dhembje dhe vuajtje, ndonëse tortura përndryshe mund të nënkuptojë të gjitha format e mundimeve dhe mënyrat e vrazhda (të egra) të likuidimeve. Njerëzit në raste të caktuara kanë munduar njëri tjetrin dhe torturuarmadje edhe kanë vrarë njëri tjetrin që nga kohërat e lashta, mirëpo konsiderohet se hetimi torturues ka zanafillën e vet që nga periudha romake kur është zbatuar ndaj robërve. Zbatimi i saj hovin më të madh e ka arritur në mesjetë, për të rënë në shekullin e 19 dhe pastaj përsëri është përtëritur në kohërat e reja nën ndikimin e totalitarizmit dhe zhvillimit të shërbimeve informative dhe kundërinformative. Me rastin e torturimit shkaktohen dhembje fizike – trupore dhe vuajtje psikike. Dhembja apo ndjenja e dhembjes është një grup ndjenjash të cilat në shkencë edhe sot e kësaj dite duhet studiuar. Dhembjet trupore-fizike janë dhembje nervash. Pikat e dhembjes dhe receptorët e tyre ngacmohen përmes torturës dhe sinjalet përcillen deri tek palca kurrizore dhe truri duke u bartur kështu edhe në vetëdije. Dhembja është e kushtëzuar me ngacmimet shqisore, e cila duhet ta ketë intensitetin e caktuar kështu që përveç me presion, nxehtësi, etj. mund të nxitet edhe me dritë të fortë dhe zhurmë. Në shumë raste dhembja fizike-trupore nuk mund të dallohet nga dhembja shpirtërore apo vuajtja. Vuajtja është përjetim psikik. Këto janë ndjenja me ngjyrime të pavetëdijshme të cilat i karakterizon humbja e ndjenjave të mira dhe synimi për aksion dhe të cilat depërtojnë deri në thellësi të konsiderueshme psikike. Ato ndikojnë edhe në gjendjen fiziologjike (çrregullimi i funksioneve vegjetative si dhe veprimi i kundërt, etj.). Përderisa në ndjenjat e ndryshme siç është presioni, nxehtësia, të ftohtit, etj., njeriu në një masë të konsiderueshme mund të adaptohet, te ndjenja e dhembjeve ky adaptim është larg më i vogël. Këtë ndjenjë deri tani shkenca shumë pak e ka studiuar dhe sqaruar. Duke filluar nga presumimi i fajësisë përmbajtja psikologjike e hetimit torturues kryesisht ka qenë e qartë: personi i marrur në pyetje nuk mund t’i durojë dhembjet dhe vuajtjet e shkaktuara, rezistenca psikike e tij thyhet (bie) dhe ai me atë rast pranon apo deklaron atë që nga ai edhe kërkohet.

50

Tortura bashkëkohore mbështetet në këto metoda: • metoda e shokut; • shoku elektrik; • shoku i insulinës; • përmes shpëlarjes së trurit; • presioni fizik; • presioni social; • presioni psikologjik. KAPITULLI VI “PSIKOLOGJIA E PJESËMARRËSVE NË PROCEDURËN GJYQËSORE” PALËT NË PROCEDURËN PENALE DHE PSIKOLOGJIA E TYRE

Është vështirë të thuhet se cilat do të ishin karakteristikat e përbashkëta për të gjitha palët në cilëndo procedurë, prandaj edhe në procesin penal gjyqësor. Kjo për arsye se palët në procedurën penale gjenden në role të ndryshme procesore: të pandehur, prokuror publik, paditës privat, propozues, i dyshimtë, etj. Palët janë pjesëmarrës në proceset gjyqësore dhe drejtpërsëdrejti ato janë të interesuara për zhvillimin e procedurës si dhe për kërkesën (padinë) e cila shqyrtohet, kështu që ato e përjetojnë procesin gjyqësor secila në mënyrën e vet psikologjike. Natyrisht se në deklaratat e tyre ka ndikim edhe vet fakti që ato janë të kontrolluara nga ana e gjykatës. Në procedurën penale dallon gjendja psikike e disa palëve në raport me procedurën civile. Derisa në procedurën civile nga pala kërkohet që ta flasë të vërtetën dhe që me vetëdije t’i shfrytëzojë të drejtat e saj të cilat ia njeh ligji, janë të mundshme gjithashtu edhe qëndrimet e ndryshme të palëve ndaj të drejtave të tyre, por edhe ndaj të së vërtetës, natyrisht. Prokurori publik si organ shtetëror i cili është faktor kyç në procedurën penale është i detyruar që në mënyrë të plotë dhe autentike t’i parashtrojë dhe vërtetojë qëndrimet të cilat janë të rëndësishme për përcaktimin e rastit. E drejta themelore e prokurorit është që ta “ndjekë” kryesin e veprës penale dhe objektiviteti i tij duhet të jetë i barabartë me atë të gjyqtarit, kurse detyra e tij kryesore është që ta vërtetojë se i pandehuri është fajtor e jo të supozojë se ai është fajtor. PSIKOLOGJIA E TË PANDEHURIT Duke vështruar të pandehurin do të shohim se në procedurën penale, vijnë në pyetje gjërat e tij më të vlefshme, gjegjësisht jeta, liria, punësimi, puna, pasuria, familja, etj., kështu që pozita e tij si i pandehur është shumë specifike, prandaj edhe momentet e tij psikike janë shumë më

51

intensive. I pandehuri do të tentojë gjithmonë që të na e vështirësojë arritjen (zbulimin) e së vërtetës sepse ajo logjikisht për të është e pakëndshme. Duke e vëzhguar atë do të shohim se ai vazhdimisht është i tensionuar (nervoz), i përcjellë ndodhitë gjatë procesit, dëshmitë i dëgjon me vëmendje, druan nga kthesat e papritura në proces ose shpreson në kthesa të tilla, varësisht nga situata. Zakonisht tek ai shkaktohet rraskapitja gjatë procesit gjyqësor për shkak të rrethanave konkrete. Sa i përket procesit psikik, perceptimi dhe mendimi sikurse te i pandehuri ashtu edhe te dëshmitari janë të ngjashme, kështu që ai në njëfarë mënyre është edhe dëshmitar i veprës së tij personale. Zakonisht këtyre u ndodhin gabime të ndryshme në perceptime dhe memorie varësisht prej nevojës. Sjellja e të pandehurit megjithatë në gjykatë është më e ndryshme, varësisht nga temperamenti dhe karakteri i tij. Ekziston mundësia që ndonjë person i cili nuk është fajtor për shkak të fakteve që flasin kundër tij, të mund të sillet sikurse të ishte fajtor. Njeriu i pafajshëm me ndjenja dhe i sjellshëm, për shkak të dyshimit në të, mund të ndjehet sikurse të ishte akuza e bazuar, përderisa krimineli profesionist dhe fajtori janë të mësuar me këtë për shkak të përvojave që kanë me gjykime. Qëndrimi dhe ndjenjat e të pandehurit i determinon situata e procesit sepse ai nga aspekti i drejtësisë është më i lirë sesa dëshmitari qëllimmirë, për shkak se nuk është i detyruar ta flasë të vërtetën, ndonëse është i lidhur për të ashtu që kjo pengesë është e natyrës psikike. Sjellja e të pandehurit natyrisht është e larmishme, varësisht prej personit, mirëpo kjo sjellje ndahet në sjellje aktive dhe pasive gjë që krejtësisht varet nga interesat e tij jetësore, perspektivat e tij, familja e tij, etj. Pasiviteti, edhe nuk zgjon ndonjë vëmendje të posaçme, kurse aktiviteti shprehet në bashkëpunimin e tij me hetuesit dhe anasjelltas, me pengimin e hetimit. Në rastet kur i pandehuri e pranon veprën dhe dëshiron tu ndihmojë hetuesve, atëherë mund të ndodhë që kjo është kundërefektive, sepse nëse ai nuk e flet të vërtetën, natyrisht na largon nga ajo dhe na e largon vëmendjen nga “rruga e drejtë”. Analiza psikologjike dhe bisedat në të gjitha rastet janë të domosdoshme sepse për ne është më lehtë kur e kuptojmë motivin e veprës. Edhe kur e kuptojmë motivin e veprës më lehtë do ta kuptojmë dhe vlerësojmë arsyen e pranimit të saj.

52

Ekzistojnë edhe vetakuzimet e pavërteta, siç janë: • personat të cilët janë në gjendje normale shpirtërore (p.sh. gjendja

psikotike e të burgosurit); • personat neurotikë dhe psikopatë; • personat të cilët dëshirojnë që me paraqitjen e veprës së vogël ta

fshehin veprën e madhe; • paraqitja e veprës me qëllim të mbrojtjes së ndonjë personi të dashur; • personat të cilët për shkak të cilësisë së tyre (i mitur, i papërgjegjshëm)

dëshirojnë të dënohen më pak ose t’i shmangen dënimit; • të pastrehët dhe bredhacakët të cilët thjeshtë dëshirojnë që të

strehohen dhe t’ia sigurojnë vetes nevojat elementare.

AVOKATI MBROJTËS DHE PËRFAQËSUESIT Në procedurën penale si ndihmës paraqiten në anën e palëve persona të ndryshëm. Ata mund të kenë rolin e mbrojtësit ose të përfaqësuesit, pra edhe këta ndihmës i kanë karakteristikat e tyre individuale psikologjike. Përfaqësuesi i palës – mbron interesat e veta dhe ai nuk paraqitet vetëm në procedurën penale por edhe në atë civile dhe procedurat tjera. Në të vërtetë këtu është fjala për përfaqësuesit të cilët i angazhon pala me qëllim të ndihmës profesionale, gjegjësisht avokati apo zëvendësimet gjatë gjykimit për shkak të pengesës së pjesëmarrjes. Në këtë rastin e dytë të cekur mund të na përfaqësojë anëtari i familjes, miku, shoku, kurse në rast të mungesës së arsimimit dhe përvojës është i nevojshëm identifikimi psikologjik me të autorizuarin e vet. Karakteristikat psikologjike të përfaqësuesve profesional – sidomos të avokatëve për shkak se ata i shfrytëzojnë rregullat e avokatisë dhe mjaft shumë dallojnë nga përfaqësuesit laik. Këta për shkak të arsimimit, i kontrollojnë momentet e tyre psikike më lehtë sesa përfaqësuesit laik dhe janë në gjendje të vendosin lidhje psikike me të tjerët në gjykatore kështu që i vlerësojnë më lehtë të tjerët, i bindin ata, ju sugjerojnë, etj. Avokati mbrojtës - në rolin e ndihmësit dallon nga përfaqësuesi jo vetëm në aspektin procedural juridik por edhe për nga psikologjia. Detyra e tij është që ta mbrojë klientin, por ai nuk paraqitet në emrin e tij, kështu që nuk mund ta zëvendësojë të paditurin, as t’i pranojë shkresat e tij, sepse megjithatë ai është ndihmës i tij e jo përfaqësues i tij. Detyra e mbrojtësit është ofrimi i ndihmës profesionale të pandehurit: • në mënyrë që ky të mos pësojë nga shkeljet e procedurës penale; • që të vërtetohen faktet të cilat janë në dobi të të pandehurit; • që të mos dënohet, nëse është i pafajshëm, kurse nëse është fajtor të

mos dënohet me dënim tepër të lartë.

53

Sa i përket manifestimeve të jashtme të ndodhive psikike, mbrojtësi në deklaratën e tij nuk guxon ta zbulojë fshehtësinë e mbrojtësit. Deri te kjo mund të vijë vetëm për shkak të botëkuptimeve të ndryshme morale, përfitimi, gjindshmëria e pamjaftueshme, etj. Mbrojtësi zakonisht fshehë dhe mbraps ndjenjat e tij të vërteta, duke u përpjekur gjithnjë që të flasë bukur dhe ta kryejë vetëm punën e vet. DËSHMITARI DHE DËSHMIA E TIJ Shpjegimi për psikologjinë e dëshmisë ka të bëjnë edhe me dëshminë e dëshmitarit, sepse dëshmitarët në pikëpamje individuale dallojnë, gjë që varet nga cilësia e vet dëshmitarit, nga cilësia e objektit për të cilin dëshmohet dhe kushtet nga të cilat është krijuar dëshmia. Cilësia e dëshmitarit para së gjithash duhet të analizohet nga aspekti moral, nga aspekti i aftësive dhe i shëndetit psikik, pastaj duhet të analizohet se a është dëshmitari i prirë për të gënjyer apo për ta treguar të vërtetën. Kjo më së tepërmi varet nga mosha. Tek fëmijët duhet verifikuar se mos janë nën presion ose kanë çfarëdo arsye për të gënjyer, kurse te të moshuarit prapë duhet verifikuar aftësinë e të parit, të dëgjuarit, etj. Nga aspekti i gjendjes psikike dëshmitari duhet të vërtetohet se a ka qenë i sëmurë shpirtërisht apo është i shëndoshë. Përzgjedhja e dëshmitarit duhet mirë të bëhet nga ana e mbrojtjes sepse edhe dëshmia e dëshmitarit mund të na fusë në situata të pakëndshme, gjegjësisht në rastin e psikopatëve, personave me çrregullime mendore, apo të fëmijëve të cilët nuk janë mjaft bindës. Pra, vetë profesioni që në fillim tregon se çfarë do të jetë dëshmitari, sepse te juristët p.sh. të cilët përndryshe janë të njohur si dëshmitarë të këqinj sepse vazhdimisht janë të preokupuar që të mos u shpëtojë ndonjë gabim dhe vazhdimisht distancohen dhe ndërmarrin masa të ndryshme të kujdesit dhe këtë për shkak së këta nga praktika e dinë se çfarë ndikimi mund të ketë deklarata e pasaktë. Dëshmia e dëshmitarit varet edhe nga kushtet apo rrethanat nën të cilat është krijuar dëshmia, sepse ekzistojnë rrethanat objektive dhe subjektive. • Rrethanat apo kushtet objektive janë: koha e të vërejturit, perspektiva

dhe ndriçimi (drita); • Rrethanat subjektive janë: vëmendja e dëshmitarit, shqetësimi, kujtesa

dhe gjendja shpirtërore si dhe mënyra e marrjes në pyetje. Interesimi i dëshmitarit për të dhënë dëshminë shprehet në mënyra të ndryshme varësisht prej rasteve sepse në disa raste interesimi shfaqet për shkak të pjesëmarrjes së dëshmitarit ose për shkak të fshehjes së ndonjë personi; p.sh. mjekun i cili nuk është fajtor, prostituta “makronë” e vet, vëllai vëllanë, etj.

54

Përfundimin lidhur me psikologjinë e dëshmisë pothuajse e kemi nxjerrë, mirëpo ekziston edhe dëshmia e pasaktë (e rrejshme), të heshturit e saj dhe dëshmia e verbër. Dëshmia e pasaktë (e rrejshme) është atëherë kur dëshmitari dëshiron që ta dimë se nuk po e thotë të vërtetën. Të heshturit e dëshmisë është heshtje e qëllimshme kur dëshirohet që në çfarëdo mënyre t’i shkaktohet dëm tjetrit. Dëshmia e verbër është atëherë kur as vetë dëshmitari nuk e di se a po e flet të vërtetën apo jo. EKSPERTI, INTERPRETI DHE PROCESMBAJTËSI Eksperti është njohës i mirë i profesionit të caktuar njohuria e të cilit duhet të ndihmojë zgjidhjen e rastit penal. Ai duhet të jetë i neutral dhe i pavarur. Mirëpo, parashihet edhe përjashtimi i ekspertit i cili sjellë në pyetje rregullsinë e punës së vet ose në rast se ai anon nga cilado palë. KAPITULLI VII DUKURITË PSIKOLOGJIKE TË CILAT I STUDION PSIKOLOGJIA FORENZIKE Angazhimi i psikologut si ekspert gjyqësor, ka një traditë relativisht të shkurtër. Gjatë këtij angazhimi në praktikën gjyqësore janë futur edhe një varg termesh të cilat i karakterizojnë edhe dukuritë e caktuara psikologjike me rëndësi për parashtrimin e kërkesave për ekspertizë. Kështu, para juristëve kanë lindur probleme të reja të cilat kërkojnë përgjigje serioze. Në këtë përgjigje ishte dashur të jetë e gërshetuar strategjia e përbashkët e qasjes ndaj një disipline të re dhe të veçantë, siç është psikologjia forenzike. Është konstatuar se psikologët, ashtu sikurse edhe psikiatrit, në rolin e ekspertit gjyqësor e kanë zakon që së tepërmi t’i analizojnë dhe vlerësojnë fjalët gjegjësisht shprehjet me të cilat shërbehen. Edhe njëra edhe tjetra palë jetojnë me bindjen se shprehjet profesionale gjegjësisht fjalët e përdorura e kanë bazën reale për të treguar apo shënuar diç nga realiteti. Me fjalë tjera ata në praktikën e tyre fjalën e marrin si provë të realitetit. Praktika psikologjike nuk është e ngarkuar me kërkesa eksplicite për klasifikimin e çrregullimeve dhe sëmundjeve mentale. Në parim sistemi klasifikues, sidomos nëse ka lindur në bazë të praktikës, në mënyrë induktive është i nevojshëm dhe i dobishëm edhe në psikologjinë forenzike. Çështja e kualitetit të tij nuk është në plan të parë. Është me rëndësi të thuhet se klasifikimin e përshkruajnë dukuritë psikopatologjike. Mirëpo, nga psikologët zakonisht kërkohet shumë më tepër sesa që ofron ndonjë sistem i klasifikimit në kategori patologjike. Kur është fjala për këtë, është e domosdoshme që të njihemi edhe me interpretimin e fjalëve të cilat tregojnë apo shënojnë dukuritë kyçe psikologjike nga fusha e psikologjisë forenzike. Lista e tyre nuk është shteruar as për së afërmi vetëm me dukuritë për të cilat do të flasim

55

këtu. Janë theksuar vetëm ato dukuri psikologjike gjegjësisht nocione ose konstrukte nga fusha e psikologjisë forenzike të cilat kanë një përdorim të gjerë në praktikën aktuale. Për të mos qenë zgjedhja krejtësisht pragmatike, janë veçuar çiftet e tilla të dukurive, siç janë: normalja dhe patologjikja; pjekuria dhe papjekuria; intelektualja dhe emocionalja; racionalja dhe iracionalja. Këto “çifte” hapin disa çështje “të përhershme” dhe kjo është mirë që i hapin, sepse këto këto probleme, pikërisht në praktikën aktuale të ekspertizës, shpesh interpretohen në mënyrë krejtësisht arbitrare duke fituar me këtë rast një oreol të pamerituar të paprekshmërisë. Për dukuritë tjera psikologjike të cilat këtu do t’i cekim shkurtimisht, juristi do të ishte dashur që të jetë i interesuar jo vetëm për shkak të arsimimit të tij të përgjithshëm, por edhe për shkak të përfundimit më të saktë dhe më të drejtë. NORMALJA DHE PATOLOGJIKJA Termi “normal” mund definohet në dy mënyra themelore. E para është nga aspekti i funksioneve të një shoqërie: nëse personi është i aftë ta përmbushë rolin e caktuar shoqëror. Mënyra e dytë është nga aspekti i individit: kjo është gjendja më e përshtatshme për zhvillimin e tij dhe për fatin e tij. Kur ky term vështrohet në të dy mënyrat e cekura atëherë bëhet e qartë se të dy pikëpamjet e ofruara do të përputheshin sikurse struktura e shoqërisë konkrete të ofronte mundësinë më të mirë të mundshme për fatin e individit. Ndërkaq, të dhënat empirike tregojnë se personi i cili është normal, duke pasur parasysh përshtatjen e mirë të tij shpesh është më pak i shëndoshë sesa personi neurotik duke pasur parasysh vlerat e tij njerëzore. Ky shpesh përshtatet mirë, por vetëm me kusht që të heq dorë nga egoja e vet (uni) në mënyrë që më pak ose më shumë të bëhet i tillë çfarë beson se duhet të jetë. Në rastin e tillë zhduket individualiteti dhe spontaniteti i tij i vërtetë. Nga aspekti i vlerave njerëzore grupi i personave neurotik duket i gjymtuar më pak sesa personat normal të cilët e kanë humbur individualitetin e vet. Për themeltarin e psikanalizës, Zigmund Frojdin normalja është vetëm “fiksim ideal”. Nga qëndrimi psikanalitik mund të përfundohet se ajo definon normalen si pjekuri, në të vërtetë si ideal i cili duhet të arrihet. Caku i fundit i zhvillimit të personalitetit është karakteri gjenital i cili karakterizohet me “ekonominë e mirë të dashurisë” që do të thotë se personi është në gjendje t’i dojë të tjerët sa edhe vetveten. Për Frojdin shëndeti është çështje e kulluar konvencionale, gjegjësisht koncept praktik pa ndonjë domethënie të vërtetë shkencore. Jo do të thotë se dikush e ka mirë (është rehat), mirëpo kjo nuk do të thotë se ai personalitet është sidomos i vyeshëm. Tashmë e kemi cekur se ka njerëz “të shëndoshë” gjegjësisht “normal” të cilët janë pak të vyeshëm kurse në anën tjetër njerëz “jo të shëndoshë” gjegjësisht “neurotik” të cilët janë individë mjaft të vyeshëm. Në pyetjen se çka duhet të jetë në gjendje të bëjë personi i shëndoshë, Frojdi

56

përgjigjet: “Duhet të jetë i aftë të dashurojë dhe të punojë”. Disa autorë tjerë më me dëshirë i relativizojnë nocionet “normalja” dhe “patologjikja” duke i vendosur ato në kontekst të zhvillimit të njeriut. Erik Erikson, p.sh. konsideron se cikli jetësor i njeriut zhvillohet në 8 periudha, të cilat janë: • në fazën e parë e cila karakterizohet për nga vendosja e besimit

themelor dhe e cila i përgjigjet fazës orale të zhvillimit, në të cilën veti qenësore është shpresa;

• në fazën e dytë përjetohet autonomia personale (“faza anale”), për të cilën fazë veti qenësore është vullneti (dëshira);

• në fazën e tretë dominon stili depërtues (“faza fallike”) kurse veti qenësore e kësaj faze është qëllimi;

• faza e identifikimit të detyrave (“faza latente”) i përket kompetencës; • faza e pubertetit dhe adoleshencës – besnikëria; • faza psikogjenitale e pjekurisë në të cilën dominon dashuria; • faza e pjekurisë, karakteristikë qenësore e së cilës është kujdesi; dhe • faza e katërt – pleqëria, në të cilën dominon mendjemprehtësia. Një etapë apo periudhë jetësore rezulton nga tjetra dhe në çdo etapë bëhet integrimi i të gjitha vetive të fituara në një nivel më të lartë dhe më të pjekur. Këto veti ose forca janë të domosdoshme për normalitetin (vitalitetin) e njeriut. Kalimin nga një fazë në tjetrën Eriksoni e quan krizë e cila është udhëkryq kur mund të kalohet në drejtime të ndryshme, në drejtimin apo vitalitetin tjetër të ndonjë çrregullimi të vogël, të funksionimit të keq, dezintegrimi ose sëmundjeje. Vilhelm Rajh – duke folur për të njëjtën temë, karakterin e përshkruan si një lloj të formacionit mbrojtës, si tërësi e cila ka lindur nga konfliktet e brendshme midis dëshirave instinktive dhe presioneve nga jashtë. Tërësia e karakterit gjenital është fleksibile dhe e aftë për t’iu përshtatur përvojave të ndryshme. Vetia e tillë varësisht prej situatës mund të jetë e lumtur e zemëruar, e brengosur (mërzitur), fëmijërore ose serioze, por gjithmonë kujdeset për realitetin dhe reagon ndaj tij. Për dallim nga pararendësit e tij, Artur Janov konsideron se njeriu normal është i liruar nga mbrojtjet, është i relaksuar dhe i kënaqur, thjeshtë jeton dhe të njëjtën gjë ua lejon edhe tjerëve. Ai nuk është i preokupuar me sëmundjen që ta arrijë të pamundshmen, gjegjësisht që t’i kënaqë nevojat e pakënaqshme si dhe ta zgjidhë këtë sëmundje, sepse nevoja të tilla ai thjeshtë nuk ka. Ai shkon drejtpërdrejt në zgjidhjen e problemit, reagon në mënyrë adekuate dhe të qëndrueshme në ballafaqim me të tjerët. Energjia e tij është e drejtuar kah problemet reale dhe të vërteta dhe se nuk tenton të pamundshmen. Është i aftë të vendosë për vetveten sepse me tërë qenien e tij e di çka është për të e mirë. Personi normal ua lejon edhe të tjerëve përreth që të jenë ata që janë, i pranon ata dhe i do pa kushtëzime të tillë çfarë janë. Nuk ka nevojë që nga jeta e tij të krijojë atë që nuk është.

57

Sipas Maslovit, njeriu është i aftë që ta definojë atë se çka është e mirë për të dhe çka i duhet atij. Të jesh i shëndoshë do të thotë të dish të dëgjosh, të kuptosh dhe t’i sajosh kërkesat e organizmit tënd. Për t’i zhvilluar njeriu kapacitetet e veta njerëzore, ai duhet t’i kënaqë nevojat elementare. Nëse fëmijës i plotësohen nevojat elementare fizike, nëse ai e fiton ndjenjën e sigurisë dhe i plotësohet nevoja për dashuri, kurse më vonë për respektim dhe vlerësim, atëherë ai mund të ecë në luftën për qëllimin më të lartë, e kjo është plotësimi i nevojave për vetaktualizim. Njerëzit e pjekur të vetaktualizuar e pranojnë veten, të tjerët dhe realitetin e natyrës njerëzore. Këto janë personalitete të shëndosha dhe normale që do të thotë se këta njerëz lehtë i sajojnë marrëdhëniet e tyre të rrejshme, devijuese dhe të pandershme interpersonale dhe i zëvendësojnë ato me marrëdhënie të vërteta. Ata nuk i dëshirojnë iluzionet dhe më tepër dëshirojnë të ballafaqohen me realitetin e pakëndshëm sesa të përkunden në fantazitë e ëmbla. Stili i tyre i jetës, pa përjashtim ka një forcë dhe individualitet të tillë që lë mbresë në tërë atë që ata e punojnë qoftë ajo punë letrash, komponim, mjeshtri apo punë shtëpiake. Duke përmbledhur disa pikëpamje mbi “normalen” të autorëve prej të cilëve disa i përmendëm, Gordon Olport i veçon 6 kritere të pjekurisë të cilat janë: • zgjerimi i ndjenjës së vetvetes; • marrëdhënia e ngrohtë ndaj të tjerëve; • siguria emocionale; • perceptimi real; • vetobjektivizimi; • filozofia unifikuese e jetës. Duke e përmendur sidomos Sokratin dhe thënien e tij të madhe “njihe vetveten” ai konstaton se ndoshta korrelacioni më i theksuar i të vërejturit është aspekti i humorit. Në të vërtetë në një analizë të thuktë me të cilën subjektet e kanë vlerësuar njëri tjetrin në aspektin e numrit të madh të karakteristikave është vërtetuar se korrelacioni më i madh është midis vlerësimit të të vërejturit dhe humorit. Përndryshe personaliteti i Sokratit tregon lidhjen e afërt midis këtyre dy karakteristikave. Legjenda tregon se si ai në një shfaqje të “reve të Aristofanit”është ngritur në mënyrë që shikuesit e disponuar të mund ta krahasojnë fytyrën e tij me maskën e cila atë do të ishte dashur që ta përqesh duke pasur një të vërejtur të mirë ai ishte në gjendje që ta vështrojë karikaturën në një mënyrë të paanshme dhe t’i kontribuojnë shakasë (humorit) duke e përqeshur vetveten. Sipas Olportit personi i pjekur e njeh vetveten dhe pikërisht ai është i gatshëm që ta përqesh vetveten. Tomas Sas tërheqë vërejtjen se normalja nuk është njësoj sikurse shëndeti, sikurse që nuk është “anormalja” njësoj sikurse sëmundja.

58

Disa njerëz sillen në mënyrë të pazakonshme gjegjësisht kanë simptoma (sipas psikiatrisë klasike) mirëpo kjo sipas tij dhe shumicës së antipsikiatrëve nuk mund t’i konsiderohet sëmundje dhe nuk i përket fushës së mjekësisë. Krejt ajo që psikiatria e konsideron patologjike në të vërtetë janë “probleme të përjetimeve” të cilat kryesisht janë probleme psikologjike, morale dhe juridike. Ekzistojnë vetëm dallime individuale midis njerëzve dhe ekzistojnë probleme të ndryshme, mirëpo nuk ekziston kurrfarë klasifikimi i sjelljes njerëzore dhe kurrfarë hierarkie e vlerave dhe dëshirave dhe nuk mundet dhe nuk duhet të bëhet. Një pikëpamje të ngjashme për këtë e ka edhe Teodor Sarbin, sepse edhe ky konsideron se metafora e sëmundjes shpirtërore, patologjikja është shndërruar në mit në një mënyrë të palejueshme. Në vend të patologjikes ai propozon metaforën tjetër të cilën e quan “transformim i identitetit social”. Ky identitet për bën sistemin e roleve të cilat i ka dikush në shoqëri dhe kjo mund të vështrohet përmes tri dimensioneve: statusit, vlerës dhe përfshirjes (kyçjes), të cilat pastaj ndahen dhe kombinohen në mënyra të ndryshme. Duke komentuar tezën e antipsikiatrisë sipas të cilës “i krisuri është bërë viktimë tragjike e marrëdhënieve ndërnjerëzore” Josip Berger konstaton se kontributi shkencor i këtij drejtimi ka qenë modest, mirëpo së jashtmi ka ndikuar përshtypja duke vepruar si forcë lëvizëse e marrëdhënies më humane të shoqërisë ndaj të sëmurëve shpirtëror. Sipas tij tashmë një kohë të gjatë janë të njohura dhe veprojnë si nxitëse për teoricienët, planifikuesit dhe prakticistët, tri botëkuptime të ndryshme mbi natyrën e çmendurisë. • sipas botëkuptimit të parë çmenduria është sëmundje dhe entitet patologjik. Kjo është gjendje apo proces i cili lind, zhvillohet dhe shprehet apo theksohet si defekt në organizëm, për shkak të çrregullimeve fiziko-kimike apo biologjike; • sipas botëkuptimit të dytë çmenduria është produkt i mospajtimit apo konfliktit brenda individit, gjegjësisht midis nevojave biologjike dhe sociale. Ky konflikt është universal, kurse sëmundja është dukuri e cila lind atëherë kur proceset dhe strukturat mentale “dobësohen” kështu që mbizotëron njëra apo tjetra forcë, ose megjithatë aparati mental “dëmtohet”. • Në fund sipas botëkuptimit të tretë çmenduria është dukuri e natyrës së panjohur, mirëpo, megjithatë shfaqja e saj është e pakontestueshme. Kjo paraqet stil atipik të jetës (përjetimit). Mirëpo, vetë fakti se realisht ekzistojnë interpretime të ndryshme teorike, madje “paralele”, vërteton se njohuria jonë mbi esencën e asaj që e quajmë patologjike është e vogël.

59

Vlerësimi i “normales” apo “anormales” është në lidhje të ngushtë me aspektet universale të njerëzimit; • vlerësimi i llojit të çmendurisë është i lidhur për ngjashmëritë dhe dallimet midis individëve në popullatën e të çmendurve; • personaliteti i të marrurit në pyetje është i tillë çfarë “nuk është asnjë tjetër”. “ Sa i përket nocionit “të normales” prof. J. Berger propozon që në analogjinë e “normales” dhe inteligjencës ta gjejë rrugëdaljen nga qorrsokaku agnostik në të cilin kemi hasur. Zbatimi i kritereve të Vakslerit për personat inteligjent këtu do të thotë se “normalja” e përcakton aftësinë e njerëzve që: • të mendojnë racionalist (mendimi i pazhvilluar dhe i dëmtuar është

kundërindikator i normales) • të punojnë punë të dobishme (kërkon specifikim sipas moshës,

realitetit historik, ekonomik dhe social) dhe • të sillen në mënyrë adekuate (aspekti emocional dhe moral). Koncepti i psikologjisë i cili në këtë formë operacionale e paraqet klasifikimin ekzistues të çrregullimeve dhe sëmundjeve, vazhdimisht shpreh tendencën e përhapjes apo psikiatrizimit të jetës së përgjithshme. Ai shumë shpejt i shpallë patologjike edhe shumë dukuri të cilat janë të kontestueshme. Një dilemë e shkakton edhe përkufizimi i Organizatës Botërore të Shëndetësisë për shëndetin sepse ai dukshëm e zgjeron objektin e mjekësisë. Në këtë përkufizim në të vërtetë shëndeti definohet jo vetëm si mungesë e sëmundjes por edhe si “mirëqenie e fizike, shoqërore, ekonomike dhe sociale”. Nëse në të vërtetë mjekësia e merr përgjegjësinë e plotë jo vetëm për gjendjen e sëmundjes së njeriut por edhe për gjendjen e shëndetit “deri te mirëqenia”, çka iu mbetet atëherë shkencave tjera që merren me studimin e njeriut? Mos vallë ato duhet të gjitha ta marrin prefiksin “mjekësor” dhe kështu me radhë të bëhen shkenca mjekësore? Pajtohemi se një gjë e tillë është më shumë se absurde. Ndërkaq, është me rëndësi të kuptohet se pa diagnozën psikiatrike do të vështirësohej shumë të kuptuarit midis njerëzve të klinikës por edhe më tepër midis ekspertëve dhe gjykatës. Klasifikimet e këtij lloji janë të nevojshme në shkallën aktuale shkencore, mirëpo kufizimin e tyre duhet ta kemi gjithmonë parasysh. Zgjidhja e plotë dhe përfundimtare e enigmës së çrregullimit shpirtëror mund të gjendet vetëm në nivelin e konkretësisë individuale e cila e përfshinë gjendjen e një personi, zhvillimin, përjetimin, personalitetin dhe sjelljen e tij. Në këtë hapësirë gjasat më të mëdha i kanë përkufizimet operacionale me të cilat vlen të shërbehemi edhe në psikologjinë forenzike.

60

PJEKURIA DHE PAPJEKURIA Nocioni „shëndet mental“ haset si alternativë e nocionit „pjekuri“, p.sh. Erih From përdorë shprehjen “normal” dhe “i shëndoshë” paralelisht me shprehjen “person emocionalisht i pjekur”. Ai konsideron se çdo person ka synimin e tij të fortë të brendshëm për shëndet, fat dhe pjekuri, dhe nëse shoqëria dhe familja nuk e pengojnë këtë zhvillim spontan të potencialit primar njerëzor, atëherë do të zhvillohet pa pengesa personaliteti i pjekur, gjegjësisht personaliteti “produktiv”. Potencialet primare njerëzore janë: dashuria, arsyeja dhe krijimtaria. Në përputhje me këtë orientim human në psikologji, personi i pjekur definohet sipas shumë kritereve të cilat do t’i cekim këtu pa ndonjë analizë të hollësishme. Personi i pjekur është para së gjithash person i aftë për punë (nëse është fizikisht i shëndoshë për këtë); person i aftë për të dashuruar (me kusht që të mos i shkaktojë vuajtje personave që i do) dhe person tolerant ndaj frustrimeve të cilat çdo jetë i bart në vete. Ky person është i aftë të marrë mbi vete obligime dhe përgjegjësi të cilat shoqëria i prej nga ai: të hyjë në marrëdhënie martesore, të bëhet prind, të bashkëpunojë në punë dhe shoqëri, të marrë pjesë në vendimet e bashkësisë në nivele të ndryshme dhe me këtë rast të mos bëhet burim i konflikteve neurotike. Personi i pjekur në shkallë të ndryshme i zhvillon dhe përparon marrëdhëniet njerëzore, vendet e punës, bashkëpunëtorët e vet, fëmijët etj. Në psikologjinë humaniste të Abraham Maslovit shprehja person i pjekur është pikënisje, vend kyç dhe kurorë e tërë teorisë së tij. Mund të thuhet se ai e ka përpunuar në mënyrën më të hollësishme portretin e personit të pjekur – autentik. Sipas tij personi i tillë posedon karakteristikat apo vetitë si vijon: • perceptimi i suksesshëm i realitetit dhe marrëdhënie të kënaqshme me

mjedisin; • pranimi i vetes, të tjerëve dhe natyrës; • spontaniteti,thjeshtësia, natyrshmëria e mendimit, vlerësimit dhe

ndjenjave; • orientimi në problem, e jo në Egon e vet (në egocentrizëm); • ndasia, nevoja që të jetë vetë; • autonomia – pavarësia nga kultura dhe mjedisi. Sipas Maslovit nxitjet

themelore gjenden në motivet e brendshme të cilat nuk rezultojnë nga ndonjë mangësi;

• freskia e vazhdueshme e përjetimeve në soditje, shëtitje, ushqim, pije, seks, etj.

• përjetimi kulminant – njerëzit vetërealizues përjetojnë ekstazë më shpesh sesa të tjerët, me çrast “Uni” i tyre inspirohet në diç më të madhe që i transcendon ata;

• përjetimi i bashkësisë me të gjithë vëllezërit e gjinisë njerëzore;

61

• marrëdhënia e ndërsjellë – personat e pjekur kanë marrëdhënie të thella dhe të forta me një numër të vogël dhe të përzgjedhur njerëzish;

• struktura demokratike e karakterit – kjo është veti shumë e rëndësishme që ka të bëjë me respektimin e çdo qenjeje njerëzore, vetëm si të tillë;

• saktësia etike, apo më saktë, dallimi i të mirës dhe të keqes në situata të ndryshme jetësore;

• sensi për humor qëllimmirë që nxitë qeshjen, por jo në kupë të qiellit dhe që nuk fyen të tjerët;

• krijimtaria e cila ka të bëjë me forcën dhe individualitetin e punës dhe kontributit kreativ dhe

• rezistenca ndaj enkulturizmit: të pjekurit siellen sipas ligjeve të veta e jo sipas ligjeve shoqërore, prandaj për këtë arsye edhe mund të jenë të shëndoshë dhe autentik në çdo kulturë, madje edhe në kulturën jo të shëndoshë:

Sipas mendimit të Gordon Olportit ekziston dallim shumë i theksuar midis fëmijës dhe të rriturit; të sëmurit dhe të shëndoshit; individit të pjekurit dhe të atij të papjekurit. Propozimi i tij për masën e pjekurisë ka të bëjë me 6 kriteret në vazhdim: 1. Ndjenja e zgjeruar për veten. Nëse te individi nuk zhvillohet interesimi i

fortë i orientuar në diçka jashtë tij, jeta e tij është larg nga pjekuria njerëzore. Ambiciet e reja, idetë e reja, miqtë e rinj dhe hobi i ri ndihmojnë këtë zgjerim;

2. Marrëdhënia e ngrohtë ndaj të tjerëve. Individin e pjekur e

karakterizon ndjenja dhe afërsia. Atë gjithashtu e dallon “struktura dhe karakteri demokratik” (për çka flasin edhe Maslovi dhe Fromi) dhe aftësia për dashuri të pjekur gjenitale (Frojdi, Eriksoni);

3. Siguria emocionale. Bazë për vlerësimin e këtij kriteri, sipas Olportit

është “toleranca ndaj frustrimit”, gjegjësisht aftësia e individit që problemet e lindura t’i zgjidhë në mënyrën e pranueshme shoqërore me një çmim minimal për vetë personalitetin. Problemet jetësore nuk i mbiçmon e as nënçmon dhe posedon kontroll të mirë të drejtimit me emocione;

4. Perceptimi real, aftësitë dhe mundësitë për zgjidhjen e detyrave.

Inteligjenca e zhvilluar është e domosdoshme, por jo edhe kusht i mjaftueshëm për ta konsideruar një person individ të pjekur. Individi i shëndoshë nuk e shtrembëron realitetin vetëm sa për t’i kënaqur nevojat e veta;

5. Vetobjektivizimi; sajimi dhe humori – individi i pjekur e njeh mirë

vetveten dhe ka arsye dhe guxim që realisht ta vlerësojë vetën, aftësitë e veta dhe vendin e vet me botën që e rrethon. Humori i personave të

62

pjekur është diç krejtësisht i ndryshëm nga shakatë e vrazhda dhe agresive të personave të papjekur; dhe

6. Filozofia unifikuese e jetës. Esenca e këtij kriteri, sipas Olportit,

gjendet në zgjidhjen e qëllimit themelor ose qëllimeve në jetë, kurse synimi pastaj është konsekuent drejtë realizimit të qëllimit.

Levini flet kryesisht për kriteret e pjekurisë emocionale të cilat sipas tij janë: • Personaliteti i pjekur jeton me realitetin kurse faktet nuk i ngatërron

me dëshirat dhe frikësimet; • Individin e pjekur e karakterizojnë qëllimet dhe vlerat afatgjate dhe të

qëndrueshme; • Ai ka vetëdije të pjekur e jo fëmijërore (burim i kësaj të dytës është

kërcënimet, frikësimet, ndjenja e fajësisë dhe fantazmat e deformuara). • Është i aftë të jetë i pavarur; • Individi i pjekur është i aftë t’i dojë të tjerët; • Individi i pjekur mund të shprehë hidhërimin dhe urrejtjen por ato

janë të matura dhe nuk sjellin deri te tërbimi i cili e vështirëson sjelljen racionale;

• Individi i pjekur është i aftë të jetë i matur varësisht nga të tjerët; • Individi i pjekur shfrytëzon në mënyrë adekuate mekanizmat mbrojtës; • Ka përshtatje të mirë seksuale dhe përshtatje të mirë pune. Sipas Xhelebxhiqit karakteristikat e individit të pjekur dhe të papjekur janë: Virtytet e të pjekurit - vendosmëria; - trimëria (guximi); - durueshmëria; - turpi i matur; - fisnikëria (bujaria); - çiltërsia dinjitoze; - sjellja e mirë (gjentile; - vetëkontrolli

Të metat e të papjekurit - pavendosmëria; - frika; - paturpësia; - jofisnikëria; - inati (kryeneqësia); - përulësia - pakujdesia (mosmirënjohja); - kërkesat e pakontrollueshme.

Psikologu – eksperti gjyqësor në praktikën e tij të përditshme ballafaqohet më së shpeshti me individë të papjekur. Ky lloj i individëve më së shpeshti paraqiten në modalitete të ndryshme si respondent në rastet e analizave psikologjike të cilat i ndërmerrë psikologu me urdhrin e gjykatës. Shikuar nga ky aspekt, është shumë me rëndësi t’i njohim mirë kriteret e pjekurisë të cilat siç i theksuam, japin një pamje mjaft të harmonishme të karakteristikave relativisht të qëndrueshme të personalitetit. Natyrisht, këto kritere askush nuk guxon t’i kuptojë ashtu që në çdo situatë konkrete duhet t’i plotësojë çdo njëri apo të gjithë. Nuk ka njeri të tillë i cili do të ishte person i pjekur “ideal”, në të gjitha

63

aspektet dhe rrethanat, prandaj, është më e rëndësishmja që të gjurmohen karakteristikat e tilla të pjekurisë te individi të cilat janë relevante për interpretimin e veprimeve dhe sjelljeve konkrete të tij në kohë dhe hapësirë, gjegjësisht në rrethanat ekzistuese dhe në kohën e caktuar. INTELEKTUALITETI DHE EMOCIONALITETI Borislav Kapamaxhia, në monografinë e tij për vrasjen, e citon thënien e Levinit: “Logjika është atë të cilin e shalojmë vetëm atëherë kur emocionet na e kanë diktuar rrugën në të cilën do të ecim” nëse ky pohim është paksa i tepruar atëherë edhe më larg të vërtetës është pikëpamja sipas së cilës njeriu i shëndoshë shpirtërisht mundet (dhe duhet!) që në çdo moment të jetë i aftë ta drejtojë vetveten. Kapamaxhia, një psikiatër i njohur botëror, në një analizë empirike në 130 mostra të analizuara të vrasjeve të kryera ose tentimvrasjeve ka zbuluar se ato kanë qenë të planifikuar me dëshirë vetëm në 9 raste (6,6 %), se në 25 raste kryesit kanë qenë në psikozë (19,2%), kurse në shumë më tepër raste, 96 sosh (ose 73,8) është konstatuar se delikti është kryer në afekt me vërejtje se nuk e ka veçuar ndikimin e alkoolit në këtë rast. Emocioni mund të kuptohet edhe si forcë themelore e cila çdo aksion e ushqen me energji. Kjo do të thotë se emocioni në një shkallë të caktuar ekziston në çdo situatë jetësore. Emocioni thotë Shenoni dhe MacDugali është gjendje aktuale gjegjësisht përjetim aktual. Në shumë teori psikodinamike të cilat para së gjithash i përshkon psikanaliza emocionet janë arsye themelore e komprometimit të mendimit. Në kujtimet e ndrydhura të cilat janë përplot me emocione të fuqishme dhe me komplekse emocionale gjendet arsyeja e vërtetë e mossuksesit të dikujt...në sferën intelektuale, si dhe arsyeja e ndonjë veprimi të inkriminuar. Këtu vlen të përmendet se është e nevojshme të dallohet njohja e gjendjeve emocionale nga sajimi i përmbajtjes së pavetëdijshme. Në rastin e parë detyra ka të bëjë me llojet e shqetësimeve të cilat janë karakteristikë e çdo afekti i cili e përcakton intensitetin e saj. Në praktikën forenzike shpesh takohemi me persona të cilët nuk kanë prirje për vetëkontroll dhe të cilët nuk dinë t’i sajojnë ndjenjat e veta. Nuk guxon të harrohet se në rrethanat e ekspertizës (zakonisht në procedurën hetimore) shtohet dukshëm numri i personave të cilët nuk guxojnë ose nuk dinë t’i shprehin ndjenjat e veta. Në kohën më të re janë bërë të popullarizuara sidomos provat e caktuara neurofiziologjike të cilat ndonëse ende janë jo mjaft të sigurta dhe të besueshme na udhëzojnë në përfundimin se emocionet tona posedojnë një mendje të posaçme e cila mund të mendojë pavarësisht nga intelekti ynë. Kjo inteligjencë emocionale është superiore dhe kinse drejtuaka jo

64

vetëm me ekzistencën tonë por edhe me mendimin, vlerat, madje edhe me qëndrimet tona etike. Humaniteti ynë sipas këtyre analizave rezulton nga ndjenjat sikurse që rrënja e altruizmit gjendet në empatinë gjegjësisht në aftësinë që të “lexohen” emocionet e të tjerëve. Në të vërtetë çdo emocion mundëson gatishmërinë e posaçme për punë në themel të së cilës janë planet momentale për ruajtjen e jetës të cilën na e ka destinuar evolucioni. Interpretimi i llojit neurofiziologjik fillon nga supozimi se është në pyetje ndarja e sistemit limbik dhe neokorteksit, sidomos qendrave të tyre verbale. Një nga gjëndrat në formë të bademit e cila është e vendosur në trungun trunor, madje në unazën limbike, është e ngarkuar me aktivitete emocionale. Në përputhje me formën e vet e ka marrë edhe emrin amigdale (greq. Bademi). Prova kryesore në rolin e saj gjendet në rezultatet të cilat tregojnë se me largimin e tyre nga mbetjet trunore lind ajo që në popull quhet “verbëri afektive”, kurse në esencë e karakterizon pamundësinë që të matet rëndësia emocionale e ngjarjes. Meqenëse në amigdale janë gjetur depot e memories emocionale, neurofiziologët kanë përfunduar se të gjitha emocionet varen prej saj dhe kur kjo nuk ekziston atëherë edhe jeta e humb kuptimin. Për hulumtuesit e drejtimit neurofiziologjik neokorteksi (truri i të menduarit) paraqet vendqëndrimin apo selinë e intelektuales dhe si e tillë në tërësi mund të kontrollojë se çfarë po ndodhë dhe të vendosë vetë se a është në pyetje vendimi i drejtë në çdo moment. Ndërkaq, kur amigdalja , përmes ndonjë ngacmimi shqisor sajon rëndësinë specifike, atëherë ajo është në gjendje që t’ia mund neokorteksit dhe të reagojë para se “truri i të menduarit” ta ketë marrë informatën e vërtetë. Problemi qëndron në atë se sa më e vogël dhe më e shkurtër që është staza e cila çon drejt nga talamusi deri në amigdale, atëherë anashkalon neokorteksin dhe mundëson amigdalit që të reagojë para se neokorteksi të arrijë ta regjistrojë dukurinë. Shikuar në këtë mënyrë, forca emocionale përmban dy lloje procesesh. Njëri ka të bëjë me aktivizimin e amigdales kurse tjetri me ngacmimin e zonave të caktuara të neokorteksit të cilat sjellin deri tek ngacmimi apo shqetësimi emocional. Supozohet se “ngulfatësi” (“kapaku”) i alarmeve amigdale gjendet në skajin tjetër të lidhjes kryesore prej neokorteksit në pjesën parafrontale, drejtpërsëdrejti pas ballit. Korteksi parafrontal vepron kur dikush tërbohet ose frikësohet së tepërmi, ose qetësohet dhe i kontrollon ndjenjat me qëllim që sa më saktë ta menaxhojë situatën konkrete. Sipas kësaj hipoteze në pjesën parafrontale gjendet qendra për planifikimin dhe organizimin e aktiviteteve. Në pjesën e saj të majtë, siç duket, është “ndërprerësi” kryesor i emocioneve shqetësuese. Korteksi parafrontal vepron si drejtues efektiv i emocioneve duke i matur reagimet para aktivitetit ashtu që e zbut sinjalin për aktivizim të cilin e dërgon amigdalja dhe qendrat tjera limbike. Kjo lidhje midis amigdales

65

dhe neokorteksit paraqet pra epiqendrën e luftës ose paqes midis zemrës dhe kokës; mendimit dhe ndjenjave. Mbetet të sqarohet mënyra me të cilën inteligjenca depërton në emocione si dhe mënyra sipas së cilës inteligjenca shndërrohet në emocion. Veprimi afatshkurtër i emocioneve në funksionet e të menduarit, nga aspekti psikologjik flet qartë për atë se si është i ndarë njeriu. Ai mund të ndajë, shkëputë, lidhë, abstragojë dhe zbulojë zgjidhjet, kurse në të njëjtën kohë është i penguar ose i mashtruar nga ana tjetër, të cilën e shënojmë me fjalë të ndryshme; ndjenja, emocione, shqetësime madje edhe paragjykime, ide të mbivlerësuara ose imagjinata. Nga kjo imponohet përfundimi mendimi nuk është krejtësisht i sigurt. Dyshimi në mendim ka lindur shumë para konstituimit të psikologjisë moderne. Filozofët skeptikë (skepticistët) dyshimin e tyre e kanë shfaqur që moti. Mirëpo, shumë më tepër se ata në dyshimin për mendimin e shëndoshë ka ndikuar edhe themeltari i psikanalizës Zigmund Frojd. Ai formave të gabimeve logjike, të cilat me kujdes i kanë mbledhur filozofët, ua bashkon edhe përmbledhjen e tij duke argumentuar se arsyeja për këtë gjendet në dinamikën e aparatit psikik. Në psikoterapi është i njohur problemi i njerëzve të mençur e në shikim racional të cilët në jetë vazhdimisht bëjnë gabime banale apo zgjidhje budallaqe. Frojdi për këtë thotë se nuk është fjala për rastësi të zakonshme por për paradoksin mashtrues. Për të kuptuar rastet e këtilla është e nevojshme të kihen parasysh vetitë psikologjike të individit. Për ta kuptuar një segment siç është mënyra e të menduarit të një personi duhet të kemi parasysh krahas vetive të të menduarit edhe karakteristikat dominuese të personalitetit. Për ta kuptuar personalitetin zakonisht duhet ta kuptojmë edhe kontekstin i cili përfshinë marrëdhëniet aktuale dhe faktorët biografik. Në këtë mënyrë e shohim rrjetin e kushteve apo ambientin në të cilin funksionon mendimi. Kjo në asnjë rast nuk është funksion i izoluar dhe i pavarur nga një varg ndikimesh. Për ta zbuluar dhe kuptuar gabimin në mendim dhe në zgjidhjet jetësore, duhet ta njohim llojin, intensitetin dhe kohën e ndikimeve penguese. Për dallim nga psikologjia akademike e cila mendimin e ka reduktuar në funksion të nxjerrë nga aftësitë kognitive (njohëse) psikanaliza mendimin e ka reduktuar në funksion manipulues dhe në shërbim të motiveve të forta si dhe rojës së rrezikuar të marrëdhënieve me realitetin. Sipas kësaj teorie ne në të vërtetë i kemi dy mendime të cilat mund të jenë të kombinuara në mënyra të ndryshme. Njëra është procesi primar, e cila është në shërbim të forcave emocionale, kurse tjetri është “procesi sekondar” të cilin zakonisht e quajmë mendim dhe me të cilin zyrtarisht merren filozofët dhe opinioni i gjerë (publiku).

66

Nën ndikimin e psikanalizës ka dominuar mendimi se motivet dhe ndjenjat janë faktor primar kurse të gjitha të tjerat janë në personalitetin vet prandaj edhe mendimi ka rëndësi sekondare. Kështu ka lindur teza se personaliteti ndikon në mendimin, kurse mendimi nuk ndikon në personalitetin ose thënë më butë: personaliteti ndikon më tepër në mendimin sesa mendimi në personalitetin. Për ta shikuar më mirë rolin e emocioneve në praktikën e psikologjisë forenzike ka rëndësi jo vetëm ta njohim botëkuptimin për natyrën e emocioneve të cilat janë siç kemi vërejtur ende edhe sot e kësaj dite në nivelin e hipotezave (variante pune) dhe teorive, madje edhe të njihen thekset e jashtme të emocioneve pa të cilat shumëçka do të mbetej në nivelin e tregimeve të kota. Në të vërtetë dëshmia për gjendjen emocionale të dikujt në kohën e kryerjes së veprës penale nuk mund të pranohet nëse nuk dokumentohet me provat adekuate për këtë. Kur janë në pyetje emocionet është e qartë se provat e tilla hasen në ndryshimet e jashtme fizike të cilat mund të vërehen nga dëshmitarët ose të cilat mund të lënë ndonjë gjurmë në procesin e zhvillimit të veprimit të inkriminuar. Në shqetësimet intensive emocionale, të cilat kanë rëndësi forenzike, vërehet një varg i tërë ndryshimesh organike prej të cilave disa mund të vërehen shumë qartë. Organizmi është i aktivizuar përtej normales, shtohet aktiviteti i sistemit kardiovaskular dhe i organeve tjera të brendshme, kurse ekzistojnë edhe një varg ndryshimesh tjera siç është zmadhimi i bebëzave të syrit, zbehja e fytyrës, konfuzioni psikik, plogështia, etj. Sipas botëkuptimit psikologjik klasik të shekullit XIX i cili i ngjanë shfaqjes laike, ngjarjet në gjendjet emocionale shkojnë sipas kësaj radhe: së pari shfaqet situata emocionale, pastaj përjetohet emocioni dhe në fund emocioni i përjetuar manifestohet me një varg ndryshimesh trupore. Para fundshekullit XIX, Vilhelm Xhejms e ka dhënë teorinë e tij të njohur të emocioneve me të cilën përshkruan renditjen e zakonshme të ndodhive. Sipas tij emocioni nuk është asgjë tjetër përveç përjetim i ndryshimeve fizike të cilat ndodhin në emocion. Pra, asgjë tjetër përveç vetëdijes për ato ndryshime fizike, asgjë tjetër përveç ndjenjës e cila vjen nga muskujt dhe organet tjera të brendshme të aktivizuara. Kjo do të thotë se perceptimi i situatës së rrezikshme shkakton një varg ndryshimesh fizike, kurse vetëdija për këto ndryshime është përjetim i emocioneve. Pra, këto ndryshime nuk janë përcjellës të emocioneve por esencë e tyre. Meqenëse këtij botëkuptimi i është bashkuar edhe psikologu danez Lange, teoria e ka marrë emrin teoria e Xhejms-Langes. Ndonëse kjo teori ka një mbështetje të fortë në disa fakte hulumtimet më të reja ndër të cilat janë edhe pikëpamjet neurofiziologjike, vënë në pyetje tezën se emocionet nuk janë asgjë më tepër veçse përjetim i ndryshimeve trupore apo fizike. Ndryshimet organike të shkaktuara artificialisht, karakteristikë për emocionet e frikës dhe mllefit nuk sjellin deri tek

67

përjetimi i plotë i këtyre emocioneve. Në një hulumtim të tillë klasik, respondetëve iu është dhënë injeksioni i adrenalinës, mirëpo ata nuk kanë përjetuar emocionet e vërteta të frikës dhe mllefit, por kanë deklaruar se po ndjehen “sikur janë të hidhëruar”, sikur “kanë frikë”, e jo se janë të hidhëruar dhe të frikësuar. Për përjetimin e plotë të emocioneve si duket diç ka munguar. Sipas mendimit të disa psikologëve ka munguar komponenti kognitiv (njohës). Në hulumtimin e Shahterit respondentët kanë marrë adrenalinë me arsyetimin se do të analizohet veprimi i një mjeti farmakologjik për vizionin. Ndonëse ata kanë pasur ndryshime objektivisht të njëjta organike, megjithatë ata e kanë përjetuar në forma krejtësisht të ndryshme varësisht nga situata sociale. Disa respondentë kanë qenë në shoqëri të personit të lumtur kurse të tjerët në shoqëri të personit të padisponuar dhe nervoz; të parët janë ndjerë mirë kurse të dytët janë ndjerë keq. Prandaj ndryshimi trupor është vetëm një material i njomë i cili mund të interpretohet ose të vërehet në mënyra të ndryshme. Kjo prapë do të thotë se drejtimi emocional vetëm pjesërisht është i bazuar në ndryshimet organike. Komponenta kognitive (njohëse) gjithashtu e përcakton kualitetin e emocionit të përjetuar. Kjo komponentë mund të ndikojë edhe në specifikën e ndonjë ngjarjeje emocionale. P.sh. ndjenja e shpresës është e lidhur për komponentin intelektual të pritjes së ndonjë të mire në të ardhmen e afërt apo të largët. Edhe në shumë emocione të tjera ekziston komponenti njohës në bazë të së cilit përcaktohet marrëdhënia ndaj personave të tjerë, ndaj ngjarjeve, të kaluarës dhe së ardhmes. Me siguri që së paku në disa raste kjo komponentë intelektuale bashkohet me komponentin emocional në një tërësi të re. RACIONALJA DHE IRACIONALJA Në kapitullin paraprak vërejtëm se vlerësimi i marrëdhënieve midis intelektuales dhe emocionales kërkon një shqyrtim të “nivelit më të lartë” i cili ka të bëjë me racionalen dhe iracionalen në natyrën e njeriut. Nëse për fillim ndalemi tek aspekti i sjelljes do të mundëshim pa ndonjë hezitim të madh që sjelljen racionale ta karakterizojmë si sjellje e cila lehtë mund të konstatohet qëllimi dhe rregullat zbatimi i të cilave çon drejtë qëllimit, që do të kishte të bënte me aktivitetin (veprimtarinë). Fjala është pra për aktivitetin e tillë të njeriut i cili është konsekuent dhe masa e asaj konsekuence qëndron në arsyet e vet aktit, veprimeve të ndërmara dhe në mjetet e përdorura. Që nga kjo tezë tashmë rezulton edhe afërsia e saj me teorinë e së drejtës edhe skemat e saj klasike. Përkundër këtyre që i përmendëm, sjellja iracionale është ajo e cila nuk ka fare kujdeset për atë se a iu përgjigjet qëllimi vlerave dhe interesave themelore apo jo, as për atë se a çon përdorimi i mjeteve drejt qëllimit me çfardo besueshmërie (probabiliteti).

68

Filozofi dhe psikiatri i njohur Karl Jaspers tërheq vërejtjen se ekziston dëshira që “të kuptohen” të gjitha, me çrast humbet kriteri i kufijve të arsyeshëm psikologjik. Kjo ndodh kur psikologjia i zbaton “idet” si shpjegime kauzale me supozimin se çdo gjë e përjetuar e ka përcaktueshmërinë ideore universale. Në jetën shpirtërore (skruan pastaj Jaspers) ekzistojnë lidhshmëritë dhe puçjet në të cilat duket “sikur” dikush punon për ndonjë qëllim i shtyrë nga motivet racionale. Kështu ekziston një prirje e përhapur që çdo dashjeje të njeriut t'i përshkruhen “arsyet” e vetëdijshme. Lidhjet e tilla racionale të kuptueshme, sipas mendimit të Jaspersit në realitet e luajnë një rol fare të vogël. Dhe, së këndejmi, kur individi konsideron se është duke bërë diç për arsye të vetëdijshme dhe krejtësisht të kuptueshme, zakonisht prapa këtyre veprimeve të tij qëndrojnë apo dominojnë motivet iracionale dhe emocionet. Në të vërtet, kërkimi i tepërt i marrëdhënieve racionale dhe i arsyeve të kuptueshme, të cilat kushtimisht mund të quhen “psikologji intelektualiste” paraqet pengesë për zhytjen reale në domethënien e aktiviteteve të njeriut. Kjo, prapë, nuk do të thotë se shpejt mund të arrijmë në ndonjë diagnozë atje ku është gjetur diçka iracionale, nëse paraprakisht nuk është bërë një shikim i mirë së paku në segmentin e caktuar të mbretërisë së pafund të përjetimeve të njeriut. Jeta e vetëdijëshme shpirtërore nuk është aglomerat i disa dukurive të veçuara, por tërësi e marrëdhënies e cila gjendet në lëvizjen dhe ndryshimin e përhershëm dhe nga e cila i veçojmë dhe i përshkruajmë disa gjendje psikike. Të kuptuarit psikologjik nuk është i mundur (sipas Jaspersit) pa përceptimin e shprehjes dhe përjetimeve së bashku me fenomenet e përjetuara, të cilat na i kumtojnë personat që i marim në pyetje (respondentët), kurse kjo nënkupton përmbajtjet e caktuara të cilat përbëjnë pamjet, simbolet dhe idet. Në procesin e simbolizimit i cili përfshinë një varg funksionesh të ndryshme psikike, por reciprokisht të ndërlidhura, rolin dominues e ka mendimi. Prandaj, simbolizimin, me të drejtë të plotë, mund ta krahasojmë me operacionet formale-logjike të mendimit që do të thotë se në mendim fle arsya (racionaliteti) ndonëse ka edhe pikëpa,je të kundërta. Nuk është eë nevojshme që të shpjegohet në mënyrë të veçantë se pikërisht gjuha është ajo me të cilën shprehet përmbajtja simbolike- gjegjësist mjet i realizimit të arsyeshmërisë (racionalitetit). Me simbolizimin e përvojës emocionale dhe të ndjenjave fitohet karakteri racional, kështu që mund të thuhet se ky proces, ndonëse në shkallë të ndryshme, është i pranishëm edhe në aspektet më intime të personalitetit. Nuk është e kontestueshme se arsyeja (racionalja) e humbë rëndësinë e vet posa të ndërhyjnë emocionet dhe se efikasiteti i aktivitetit të dobishëm të dikujt në rastin e tillë sjellet seriozisht në pyetje. “simbolostët” fjalën “emocion” e interpretojnë ndryshe nga

69

neurofiziologët. Sipas tyre kjo fjalë tregon se personi vendoset “jashtë aksionit” që do të mund të nënkuptonte se personaliteti tërhiqet në planë të dytë. Mirëpo, të gjitha ato ndryshime në sjellje të cilat të tjerët i vlerësojnë si argument të rëndësishëm të dezorganizimit dhe kaosit të krijuara për shkak të ndërhyrjes së emocioneve, këtu interpretohen si pjesë përbërëse e mënyrës së ekzistencës në këtë botë”. Në të vërtet kur ndonjë person vlerson se situata është shumë e rëndë për tu mbizotëruar në ndonjë mënyrë tjetër, atëher ai e zgjedh formën “e rënies në emocione”, gjë që krahas interpretimeve tjera të ndryshme mund të nënkuptohet se ai në atë çast e shlyen apo lë anash personalitetin e vet. Zgjidhja e këtillë pra vetëm e vërteton tezën fillestare se sjellja jonë zhvillohet sipas rregullave të caktuara, se rregulli dhe nevoja dominojnë vetëm për sy e faqe (arbitrariteti dhe çrregullimi). Mirëpo, këto rregulla nuk janë të llojit neurofiziologjik. Edhe atëherë kur reagojnë në mënyrë shumë impulsive, të vrullshme dhe agresive, atëherë kur nga ne vlojnë pasionet dhe dominon preukopimi me gjelozi, liria e zgjedhjes gjithashtu nënkuptohet. Ajo është e ndërtuar (e futur) në afinitetin tonë apo në aftësinë e lindur për tu shërbyer me simbole dhe figura abstrakte. Nga kjo forcë njeriu nuk mund të shlirohet, madje as kur me të udhëheq dëshira e zjarrtë (pasioni). Para se të na kaplojë ndonjë emocion i fuqishëm, para veprimit tonë, reagimit, i cili mund të duket krejtësisht irracional, sikurse të ishte sjellur në pyetje çdo qëllim i veprimit tonë, ne megjithatë, në njëfar; mënyre simbolike kemi mundësi që përmes paraftyrimeve t'ia paraqesim vetës pasojat e veprimit tonë dhe me këtë faktikisht për atë veprim e marrin përsipër përgjegjsinë. Mirëpo, tashti, a do të heqim dorë vullnetarisht nga kjo forcë e jona apo a do ta lëmë atë anash dhe tejkalojmë në pajtim me disa veti të personalitetit, është çështje krejt tjetër. Përgjigja në këtë çështjen e dytë do ta ndihmojë vetëm sqarimin e refuzimit tonë që mundësitë personale në ndonjë situat aktuale t’i realizojmë e jo ta bëjmë vetëm interpretimin e veprimit. Vendimi për këtë veprim është nxjerrë para zbatimit të tij përmes një analizimi të brendshëm. Ndërkaq, nëse nga ai analizim është hequr dorë, kjo prapë do të thotë se prapa heqjes dorë qëndron veprimi përkatës. Sipas rrjedhës normale të gjërave, njerzit janë në gjendje që të “veprojnë” në mënyrë të dobishme dhe të mendojnë racionalisht, të “vetëkontrollohen” siç thuhet zakonisht e që në gjuhën e proceseve psikologjike do të thotë që vetëm në ide dhe realizimin e saj është përfshirë dhe kalkuluar funksioni simbolik. Simbolizimi pa dyshim është përpjekje që në rrafshin filogjenetik dhe ontogjenetik e tregon mekanizmi i konstituimit të realiteti shoqëror. Në rrafshin individual simboli lidh vetëdijen, sjelljen dhe aktivitetin. Simboli si eement i gjuhës gjithmonë përmban skicën apo projektin e aktiviteteve,

70

sepse gjuha është e pandashme nga praktika jetësore. Në këtë kuptim simbolizimin e konsituon racionaliteti. Nën presionin e rrethanave të rëndësishme jetësore (për të) apo të ndonjë ngjarjeje reale, individi bënë diç me çka në njëfarë mënyre të caktuar zbulohet, madje edhe si kryes i ndonjë veprimi apo ndonjë akti të dënueshëm. Kur në mënyrë të sigurtë, me anë të metodave përkatëse objektive, konstatohet se çfarë ka bërë ai fizikisht, atëherë ai ballafaqohet me faktin për vetën e tij në rend të parë. Përderisa vetëm ka menduar që të veprojë diç, përderisa ka vepruar simbolikisht, në paraftyrimet dhe fantazitë e tij individi edhe nuk ka qenë i detyruar të japë llogarinë para vetës. Ja pra se çka mund të shërbejë afiniteti për shfrytëzimin e simboleve dhe ideve (abstraksioneve)!. Pra, kur nga rrafshi i mendimit apo idesë ka dalë në rrafshin e veprimit atëherë ai ka hyrë në kthesë (udhëkryq). Pra vetëm vepra e zbulon autorin e saj gjegjësisht atë që e ka krijuar. Një gjë e tillë vlenë edhe për krimin. Pra vetija shumë e përhapur e njeriut që për vetën të ketë mendim më të mirë se sa e meritonë, tërë ai mashtrimi i jetës dhe vetëmashtrimi të cilat nganjëherë ushqehën me një këmbëngulsi të pabesueshme bien poshtë para aktit i cili mund të çojë në përfundime krejtësisht tjera. Ajo çfarë ka ndodhur ka ndodhur dhe nuk mund të kthehet prapa e as të ndryshohet. Tashti rasti është që në veprimin e tillë të tij njeriu ta zbulojë figurën e tij personale dhe nëse këtë ai nuk e bënë vet atëherë do ta provojnë ta bëjnë të tjerët. Me rastin e përpjekjeve të tilla të të tjerëve (ekzaminuesve), së pari zbulohet rezistenca për të cilën tashmë kemi treguar dhe e cila është dukuri e rregullt në ekspertizat psikologjike-forenzike. Duke e hulumtuar fenomenin e rezistencës arrihet deri te përfundimi se ai më së shpeshti nuk është i lidhur vetëm me situatën e keqe aktuale të të marrurit në pyetje (respondentit), siç është procesi gjyqsor në të cilin ai zbulohet, por kjo ka një kuptim më të thellë psikologjik. Ky kuptim siç u cek edhe këtu gjendët në atë që i ka paraprirë veprës. Këtu është e pakontenstueshme merita e analizës që në këtë dhe në dukuri të ngjashme e ka zbuluar një “mekanizëm mbrojtës” i cili është shumë i pranishëm – mbrapsja. Pikërisht me mbrapsje, çfarëdo qoftë ajo, në vetëdije krijohen kushtet për zhvillimin e aktivitetit irracional. Thënë më thjesht, kjo nënkupton veprimin pa një pasqyrë apo shikim në motivet e veta dhe qëllimet e vërteta dhe e cila pa një analizë është vështirë e kuptueshme dhe e papërputhshme me tërësinë reale intersubjektive. Derisa vetëdija nënkupton qasjen dhe pjesëmarrjen në komunikimin simbolik, gjuhësor etj. (sipas Lorencer-it), mbrapsja është pikërisht diç e kundërt: shkëputje apo shkëputje nga ky komunikim. Në psikoanalizën ortodoksale, vetëdija si e tillë nuk e ka ndonjë vlerë të posaçme. Përse kjo është kështu, e ka sqaruar Erih From, i cili thotë: “pjesa më e madhe e asaj që njerzit e bartin në mendjet e tyre-në vetëdije, trillimet janë edhe mashtrime dhe kjo jo për shkak se njerëzit janë të

71

paaftë që ta shohin të vërtetën, por për shkak të funksionit të shoqërisë”. Pra, përmbajtja e vetëdijës, për psikoanalitikët është kryesisht mashtruese dhe fiktive, dhe si e tillë nuk mund të paraqet realitet. Shoqëria, prapë, jo vetëm se krijon fiksionet në vetëdijën tonë, por edhe e pengon vetëdijen mbi realitetin. Sipas botëkuptimit të Frojdit, inkoshienca në esencë është çerdhe e irracionales. Themeluesi i psikoanalizës me këtë rast e ka vërejtur qartë se mbrapsja e pengon ndjenjën e njeriut mbi realitetin dhe se eliminimi i mbrapsjes çon drejt një përceptimi të ri të realitetit. Ne besojmë se një person e shohim ashtu siç është, mirëpo në realitet ne e shohim vetëm projektin e një shfaqjeje në atë person (individ). Kjo do të thotë se realitetin e shohim të shtrembëruar apo të deformuar. Së këndejmi, gjykimi i vetëdijshëm është vetëm një pseudoshpjegim, motivet e vërteta të së cilit janë irracionale dhe inkoshiente. Frojdi këtë gjykim e ka quajtur racionalizim. Për cilindo mekanizëm mbrojtës qoftë fjala, fiksioni ëashtë pjesa më e madhe e asaj që njeriu është i vetëdijshëm për të, kurse ajo që mbrapsë (inkoshienca)- është realiteti. Për Fromin koshienca dhe inkoshienca janë të kushtëzuara me pikëpamjen shoqërore. Unë jam i vetëdijshëm për ndjenjat dhe mendimet e mia, shkruan autori, nëse është e lejueshme që me to të depërtohet përmes një filteri të trefishtë (shoqërisht të kushtëzuar); gjuhës, logjikës dhe ndalesave (të karakterit shoqëror). Përvojat të cilat nuk mund të filtrohen mbeten jashtë vetëdijës (koshiencës), gjegjësisht mbesin të pavetëdijshme (inkoshiente). Në pikëpamjet e përmbajtjes së inkoshiencës, (konsideron Fromi) nuk janë të mundura kurfarë përgjithësimesh, mirëpo mund të thuhet vetëm se: ajo gjithmon paraqet njeriun në tërësi, me tërë potencialin e tij për dritë dhe errësirë. Përmbajtja e inkoshiencës pra nuk është as e keqe, as e mirë, as racionale, as irracionale, por edhe njëra edhe tjetra, pra krejt çka është njerëzore. Kjo pra përfshinë tërë njeriun përveç asaj pjese e cila i përgjigjet shoqërisë së tij. Vetëdija apo koshienca prapë paraqet njeriun social, gjegjësisht kufizimet të cilat i parashtron mjedisi shoqëror në të cilën jeton individi. Nga tërë kjo shihet se premisat psikoanalitike e barazojnë racionalen me vetëdijen (koshiencën). Ajo që nuk është e koshiente apo inkoshiente është iracionale. Përse? Sepse është instinktive dhe patologjike (sipas Fromit dhe disa neoanalitikëve nuk është krejt kështu), vështirë e kapshme për vetëdijën, kurse edhe më vështirë e pranueshme për sistemin e vlerave morale dhe shoqërore. Mirëpo, është e rëndësishme këtu edhe një gjë; psikoanaliza e hudhë këtë barazim të trashëguar: racionalja = kognitivja; irracionalja=emotivja- instinktivja. Pra, kognitivja gërshetohet me inkoshiencën (paraftyrimet e mbrapsura) kurse ndjenjat e pranueshme janë pjesë e sjelljes racionale. Sipas Frojdit, parafytyrimi koshient përfshinë parafytyrimin mbi gjësendet dhe parafytyrimin mbi fjalët, përderisa parafytyrimi inkoshient përfshinë vetëm parafytyrimin mbi gjësendet.

72

Psika është e përcaktuar me kategorinë e simbolikës; sidomos me simbolikën e gjuhës. Proceset simbolike në ndërmjetsimin e tyre i rrespektojnë parimet e unitetit (marrja parasysh e të gjithë faktorëve relevant të situatës) dhe universales (anticipimi i situatave të tjera të ngjashme). Problemi i racionalitetit të njeriut qëndron në ato akte të cilat janë kryer drejtëpërsëdrejti, pa ndërmjetësim ose me ndërmjetsimin disfunksional (pasukses). Prandaj, diskutimi për racionalen dhe irracionalen e veprimeve të personit të pandehur (ose personit i cili është kryes i ndonjë vepre) ka madje edhe shumë kuptim në një ekspertizë të plotë psikologjike-forenzike. MOTIVIMI Çështja e motivimit është çështje thelbësore për studimin psikologjik të personalitetit. Strumbullarin pothuajse të çdo teorie të personalitetit e përbënë analiza e natyrës së motivit. Me motiv nënkuptojmë çdo kusht brenda individit që e vë atë në veprim (aksion). Psikologët nuk pajtohen me botëkuptimet e tyre lidhur me atë se cilat janë ato kushtet e brendshme që e vëjnë në lëvizje veprimin e personalitetit. Disa thonë se çdo sjellje nxitet nga instinktet e pandryshueshme ose nga pasionet. Teoritë e tilla theksojnë forcën reaktive të sjelljës së njeriut. Pohimi i njohur i Xherem Bentamit, i cili gjithmonë ka pasur shumë ithtarë që nga Greqia e Lashtë deri në ditët e sotme, thotë: “kënaqësia dhe dhembja janë sundimtarët tonë suprem”. Ndërsa epikurianët konsideronin se qëllimi kryesor i njeriut është evitimi i dhembjes dhe në psikologjinë bashkohore ky botëkuptim rënditet nën sintagmën “reduktim i tensionit”. Të gjitha sjelljet tona thuhet më tej synojnë baraspeshën, homeostazën ose shmangien e tensionit. Për këtë lloj të teorisë e cila quhet hedonizëm psikologjik, Olporti thotë: “se është tërheqëse sikurse sirena. Në të vërtet, duket krejtësisht e arsyeshme dhe e qartë kur thuhet se njerëzit kërkojnë fatin dhe synojnë ta shmangin dhembjen. Dy doktrinat më të përhapura në kuadër të teorisë së motiveve të pandryshueshme janë: teoria psikoanalitike dhe teoria e ngacmimit-përgjigjes (S-R). Sipas botëkuptimit të Frojdit të gjitha funksionet organike apo pasionet përfshijnë Id dhe ato dukshëm e përcaktojnë veprimin tonë. Seksi dhe agresioni janë dy nga këto pasione më të rëndësishme sepse hasin në kundërshtimin më të madhë nga bota e jashtme duke u mbrapsur, kurse mbrapsja e shkakton shpërthimin e zjarrit të tyre. Personaliteti, sipas Frojdit, ynë aktual në një masë të mirë është pjesa e mbetur e atyre formave në të cilat kemi tentuar t’i kënaqim nevojat e Id, përkundër botës së jashtme dhe ndërgjegjës sonë e cila paraqet interiorizimin e rregullave të cilat tek ne i kanë gravuar prindërit tanë. Sipas psikoanalizës ortodoksale vijat kryesore të karakterit, në këtë mënyrë vendosen deri në vitin e tretë të jetës së njeriut.

73

Përfaqësuesit e drejtimit S-R“, reduktimin e tensioneve e shpjegojnë diç më ndryshe”. Studimi është mënyra esenciale e shpjegimit të kësaj teorie. Sa herë që e kënaqin ndonjë instinkt parësor (primar), p.sh.: urinë, tensioni i këtij motivi zvogëlohet. Çfarëdo aktiviteti i cili sjell deri te zvoglimi i tensionit, mësohet lehtë, sepse në të vepron parësisht prej sforcimit. Mirëpo, nganjëherë gjërat të cilat i dëshirojmë janë vetëm në lidhje të largët me zvoglimin e tensionit. Në raste të tilla fjala është për sforcimet sekondare. Teoricienët e këtij bihejviorizmi të hershëm, madje edhe motivet më të ndërlikuara i interpretojnë duke filluar nga lidhja me kënaqjen e instinktit fillestar parësor (primar). P.sh.: ne e dëshirojmë shtrojën e cila ka qenë e shtruar në tryezë në kohën e fëmijërisë sonë. Dëshirojmë që të merremi me peshkim, sepse babai na ka marrë me vete në peshkim (sforcimi sekondar) me çka në të vërtetë i kënaqim shumë dëshira të tjera të fëmijërisë sonë (sforcimi primar). Lidhur me këtë Olporti parashtron një “pyetje të arsyeshme”: “vallë mos është e mundur që interesat bashkohore të personalitetit janë vetëm mbeturina të kënaqësive të kaluara?dhe përgjigjet: kjo që unë tashti e dua peshkimin ka njëfarë lidhje historike me faktin që babai dikur me këtë më ka bërë kënaqësi. Mirëpo, pasioni im për peshkim gjendet këtu dhe tashti, kurse shtrihet në të ardhmën dhe unë shpresojë që javën e ardhshme do të shkojë në peshkim, por jo në të kaluarën. Motivet e pjekura (konsideron Olporti) mbështesin vetëvetën dhe në pikëpamje funksionale janë autonome, sisteme bashkohore e jo fosile. Teoritë më të reja të motiveve të ndryshueshme theksojnë se pjesa më e madhe e aktiviteteve tona ditore nuk i kontribojnë kënaqjes së instikteve themelore (primare). Sjellja jonë në një pjesë të madhe të saj është aktivititet i jashtëm, hulumtim dhe adaptim me mjedisin. Këto teori pohojnë se kompetenca, vetaktualizimi dhe Ego - autonomia janë njësoj vija primare të motivit të njeriut. Ne përmes kompetencës mbijetojmë në jetë, zhvillohemi përmes saj dhe e realizojmë vetëvetën në të njëjtën mënyrë. Motivet e zhvillimit (siç i quan ato Masllovi) sjellin deri te vetaktualizimi. Ky nocion nuk është specifik, por është vlera e tij e cila tregon individualitetin e motivit. Çdo personalitet është i ndryshëm nga të gjithë të tjerët dhe synon që integritetin e vet ta plotësojë dhe ruaj në mënyrën e vet. Në versionin më të ri të psikoanalizës, instancës Ego i jepet liri dhe autonomi shumë më tepër se sa që ka qenë më parë. Thuhet se kjo është sfera e vetëdijës së personalitetit e cila nuk është rob i impulseve të pavetëdijshme, as i presioneve të mjedisit jetësor. Ne e jetojmë jetën tonë së paku pjesërisht, sipas interesave tona të vetëdijshme, sipas vlerave, planeve dhe qëllimeve. Motivet tona, në pikëpamje të presionit i cili vjen prej instinkteve dhe mjedisit së paku deri në njëfarë mase janë autonome. Një pjesë të konsiderueshme të jetës sonë e jetojmë në bazë të sistemeve të pjekura

74

dhe të definuara, sistemeve të vlerave dhe qëllimeve e jo vetëm në formë të mbrojtjes kundër forcave primitive instiktive. Motivet nuk ndryshohen njësoj. Instinktet edhe më tej mbeten brenda nesh kurse edhe te motivet e pjekura të ndërlikuara mund të zbulojmë se në to ende ekziston fryma e së kaluarës. Detyra e vërtetë qëndron në zbulimin se çka nga ajo e kaluar është flakë e gjallë, e çka hi (siç thotë Olporti). Parimisht, personaliteti i shëndosh dhe normal është i aftë të vendos për vetëvetën sepse e di se çka është e mirë për të. Si i tillë ai kishte dashur edhe t’i kuptojë dhe njohë motivet e veta. Nga këndëvështrimi juridik kjo pikërisht edhe ndodh, kurse për këtë dëshmon mundësia e zgjedhjës si element esencial i racionalitetit. Me racionalitet këtu nënkuptojmë thjeshtë aftësinë normale të ideve të botës reale. Mirëpo, jeta na dëfton se është më se e qartë se kjo optikë racionaliste nuk ofron zgjidhje të kënaqëshme. Kryesi i drejtëpërdrejtë i veprës së ndaluar rrallëherë flet për motivet e veprimtarisë së tij të tillë, kurse edhe kur e bënë këtë, zakonisht përpiqet t’i ikë pëgjegjësisë personale duke kërkuar arsyetimin te të tjerët, qoftë edhe përmes gënjeshtrave. Në anën tjetër, nuk guxojmë të harrojmë se mund të mendojmë për motivet dhe qëllimet e vetëm atëherë kur merren parasysh efektet e tyre-frytet e sjelljes. Kërkimi më tutje komplikohet me faktin se, tashmë përvojat e jetës së përditshme sidomos ato klinike tregojnë se marëdhënia midis motivit sikurse edhe cilado karakteristikë e sjelljes dhe e personalitetit nuk do të thotë që domosdo të jetë e drejtëpërdrejtë siç e paramendon teoria apo siç planifikohet teorikisht. Përputhja midis qëllimit të dikujt për të bërë diçka dhe asaj që realisht e ka bërë nuk është e domosdoshme të realizohet dhe këtë jo vetëm për shkak të rrethanave të jashtme por edhe për shkak të penguese. Për më tepër, ndodh që njeriu sillet plotësisht në kundërshtim me atë që nga ai pritet, në bazë të qëllimeve të tij të deklaruara publikisht ose në bazë të qëllimeve të farkuara intime, prandaj rezultati përfundimtar i veprimit kështu nuk mund të jetë i qartë as për vlersuesin e as për atë vet. Këta shembuj nuk nënkuptojnë vetëm mosbesim ndaj forcës së arsyes por edhe tërheqin vërejtjen se në kërkim të së vërtetës nuk jemi në rrugën e drejtë. Prandaj, mbase do të ishte më mirë që edhe një herë tu kthehemi termeve primare me të cilat këtu po shërbehemi. Në filozofinë bashkohore të sjelljes, qëllimi është ai që një akti të njeriut t’ia jep karakterin e aktit njerëzor. Automatikisht, sjelljet e dhunshme të tipave neurotik, veprimet imperative të personave psikotik dhe të hipnotizuar janë të çveshura nga qëllimi, prandaj ato nuk janë veprime gjegjësisht akte të vetëdijshme. Përndryshe, nocionin e qëllimit, gjegjësisht intencës e ka zhvilluar edhe Franc Brentano në përfundim të shek. XIX, në aspektin e “maturisë së shpirtit ndaj një objekti”. Dukuritë mentale (sipas Brentanos) i dallon nga ngjarjet fizike karakteristika e ndonjë përmbajtjeje e cila gjendet në ndonjë objekt. Pra, nuk mund të besohet, dëshirohet, shpresohet, kurse të mos besohet në diçka apo të mos

75

dëshirohet diçka. Në qoftëse qëllimi i paraprinë zgjedhjes autonome atëherë ai ndikon që nga të gjitha mundësitë e hapura të zgjedhet ajo e cila i përgjigjet më së tepërmi. Motivi mund të jetë i fuqishëm, impuls më pak ose më shumë i pavetëdijshëm që sjellë deri te ndryshimi i zgjidhjes tashmë të kryer ose ndryshimi i vendimit tashmë të nxjerrë. Për të ekzistuar arsyet e veprimit tonë, motivet dhe qëllimet tona duhet të kalojnë përmes filtrit të mendimit kritik. Me fjalë tjera, arsyeja është shkaktare e veprimit. Kështu, shpjegohet se individi e ka kryer ndonjë veprim për shkak se për të ka pasur ndonjë arsye të caktuar. Mirëpo, nuk guxojmë të harrojmë se arsyet nuk janë të njëjta me shkaqet. Nëse dikush bën diçka për shkak se e ka ndonjë arsye që ta bëjë atë, kjo nuk nënkupton nevojën se ai e ka bërë atë në mënyrën e caktuar shkakore. Kjo do të thotë se motivimi mund të jetë shpjegim i ndonjë veprimi, por pa shkaktarë. Në këtë rast vetëm pohohet se ekziston një lidhje e arsyeshme midis dukurive, e cila mjafton ta shpjegojë aktin konkret, për shkak të pasojave që kanë lindur. Është e qartë se këtu mungojnë disa hallka për ta konsideruar motivin si shkak. Vlenë të theksohet se në ekspertizat psikologjike-forenzike dominon apsolutisht ky lloj i shpjegimit me motivin e akterëve të veprës së inkriminuar. Natyrisht, modeli i dëshiruar është ai i dyti - kur motivi është shkaktari i vërtetë i ndonjë veprimi. Në këtë rast do të ishte e nevojshme që me prova të argumentohet se ai veprim në tërësi është i determinuar. Nuk është e nevojshme që të shtohet posaçërisht se sa është rasti i tillë i rallë në praktikat e ekspertizave. Për këto dy lloj motivimesh vlenë një vërejtje e rëndësishme: krejt kjo ka të bëjë me veprimin. Pavarësisht nga përshkrimi i veprimit nuk mund t’i specifikojmë nocionet motivuese. Zakonisht punohet diçka me qëllim të realizimit të një numri më të madh të motiveve. Shumë rrallë me aktivitet tona synojmë përmbushjen vetëm të një motivi. Pra, motivi i cili dominon dhe i cili na intereson neve, sidomos në ekspertiza, quhet motiv kryesor (dominant). Në situata të ndryshme njerëzit u japin prioritet motiveve të ndryshme, kështu që edhe motivet e ndryshme bëhen dominante. Mirëpo, ekziston një ligjshmëri e përgjithshme në hierarkinë e motiveve lidhur me atë se cili motiv do të bëhet dominant në rastin kur vjen deri te konflikti midis dy apo më tepër motiveve. Në të vërtetë, me zhvillimin e personalitetit ndryshohen edhe qëllimet të cilat ai individ ia parashtron vetës, por edhe mënyrat e kënaqjes së motivee dhe ralizimit të qëllimeve të parashtruara. Motivimin e fëmijëve e karakterizon sjellja, sipas parimit të kënaqësisë, kurse njeriu i rritur vepron sipas parimit të realitetit. P.sh, për fëmijën e vogël themi se është i frustruar, jo tolerant, sepse nuk është në gjendje që tu bëjë ballë pengesave në rrugën e plotësimit të motivit, nuk është i

76

gatshëm që të pajtohet me situatën e cila pengon realizimin e qëllimit të parashtruar të tij pa e nxitur te ai ndonjë veprim agresiv. Pritet që gjatë pjekurisë të rritet edhe toleranca e frustrimit. Sjellja e ndërlikuar e njeriut nuk mund të shpjegohet vetëm me anë ndodhive në të kaluarën e tij, dhe me motivet dhe instinktet homeo – statike. Siç pohojnë edhe ithtarët e të ashtuquajturit orientim humanistik në psikologjinë bashkëkohore. Karakteri dhe sjellja e njeriut nuk janë gjithmonë të fiksuara në kohën kur për herë të fundit i ka hequr pelenat. Nuk ka nevojë që së tepërmi të merremi me të kaluarën, sepse njerëzit janë të kthyer nga ardhmëria dhe të drejtuar në realizimin e qëllimit dhe vlerave afatgjate. Pra, njeriu nuk është vetëm qenie reaktive, sjelljen e të cilit në masën më të madhe e kushtëtojnë ndikimet që nuk varen nga vullneti i tij. Njeriu është edhe qenie proaktive, që do të thotë se sjellja e tij është e vetëdeterminuar dhe se ai vet orientohet kah projekti i tij i ardhmërisë dhe në masën më të madhe i përcakton (definon) veprimet e veta. Veti e rëndësishme e motivimit është edhe niveli i aspiracionit. Personat e ndryshëm i parashtrojnë vetës qëllime të ndryshme, të rënda për t’i realizuar. Niveli i aspiracionit varet nga suksesi të cilin individi nuk e ka pasur gjatë kryerjes së aktivitetit të caktuar. Suksesi e ngritë nivelin e aspiracionit, kurse mossuksesi i mëhershëm e zvogëlon atë. Është e rëndësishme edhe ajo se me kë krahasohet individi, pra pika e referimit. Nëse ai krahasohet me dikë të cilin e konsideron më pak të vlefshëm sesa vetvetën, atëherë përpiqet ta ngritë nivelin e vet të aspiracionit dhe të arrijë më tepër sesa ai me të cilin krahasohet. Për psikologjinë forenzike, e cila para së gjithash i gjurmon motivet e kryesve të veprave të inkriminuara, shqyrtimi i strukturës së kriminalitetit, gjegjësisht karakteristikave të tij dominuese paraqet detyrën e cila mundëson që t’i afrohemi shpjegimit të sjelljes konkrete. Me këtë rast na bëhet e qartë se është lehtë të proklamohet, transparenca, liria, dinamika dhe proaktiviteti i sjelljes së njeriut, mirëpo është vështirë ta zgjidhim pikërisht detyrën e cekur konkrete. Sidomos është vështirë të gjendet zgjidhje për problemin e marrëdhënieve të karakterit të personalitetit dhe sjelljes së tij. Me të drejtë është vërejtur se personi te i cili përnjëherë paraqiten të gjitha karakteristikat, do të mund të përshkruhej si person psikotik. Kur është në pyetje motivimi i cili sidomos na intereson neve në sferën forenzike, me siguri që nuk ka ndonjë temë tjetër e cila i është ekspozuar më tepër sesa kjo improvizimeve të vëzhguesve të pakontrolluar. Prandaj, ia vlen së paku ta mbajmë në mend se ekzistimi i motivit të qartë të brendshëm, pa ndonjë shprehje të jashtme nuk mund të argumentohet. Në psikologjinë forenzike nuk ka kuptim të kërkohet shpjegimi i

77

“ndodhive të brendshme”, të cilat mund të tregohen me ato të trilluarat (imagjinuarat). Përfundimi paraprak nuk është heqje dorë, por edhe më tutje është e domosdoshme që të shërbehemi me modelet dhe konstruktet. Ato ndërkaq duhet të bazohen në lidhjet ideore midis përmbajtjeve të brendshme dhe aktiviteteve të jashtme. Për shpjegimin e ndonjë veprimi të personit të marrë në pyetje, nuk mjafton vetëm deklarata verbale për qëllimet e tij, sikurse që nuk mjafton as marrja ekskluzivisht me sjelljen e tij të jashtme dhe me format e realizuara të saj. Pra, është e nevojshme edhe njëra, edhe tjetra që të mund të testohet lidhja midis këtyre dy të dhënave dhe në këtë mënyrë të mundësohet interpretimi. SITUATA Ajo që bënë një person, paraqet, së paku, rezultatin e katër kushteve: • Të karakteristikave të përhershme të personalitetit; • Të mekanizmave mbrojtës; • Si e percepton ai situatën e tashme; dhe • Rëndësia e saj për vetën dhe çka kërkohet dhe çka pritet në situatën e

tillë nga ai. Olporti, thotë se dy kushtet e para janë produkt i personalitetit, kurse dy kushtet tjera janë produkt i situatës. Për ta kuptuar sjelljen e dikujt, është e nevojshme që t’i njohim të dy grupet e determinanteve. Sa i përket situatës, asnjë person nuk mund “ta perceptojë situatën e tashme”, dhe “as ta kryej atë që kërkohet nga ai”, nëse nuk i shfrytëzon aftësitë të cilat i posedon. Me fjalë tjera, vet personaliteti është një faktorë në të ashtuquajturën situatë. Olporti, më tej thotë:”një situatë e nxitë një dispozicion personal, kurse tjetra situatë e nxitë tjetrin dispozicion. Këtë fakt nuk mund ta mohojmë, mirëpo ishte dashur që të dëftojmë për atë që duket si sjellje kundërthënëse, kurse shpesh nuk është fare e tilla. Kundërthënia e tillë mashtruese vjen për shkak se e kemi caktuar diagnozën gabuar”. Kundërthënia e cekur zvogëlohet nëse e vërejmë drejtë dispozicionin më të thellë, i cili e prodhon atë që më saktësisht e karakterizon një personalitet. Modeli situacional, supozon se situata është determinanti kryesor i sjelljes. Për dallim nga teoria e gjendjeve dhe karaktereve, ky model nuk fillon nga teza e sjelljes konsekuente. Për të gjithë përfaqësuesit e kësaj pikëpamjeje, është i përbashkët orientimi në lidhjet funksionale sipas parimeve bihejvioriste, kurse kjo do të thotë se gjurmojnë pas sjelljes e cila është e ndryshme në situata të ndryshme. Vërejtja themelore e cila do të mund tu jepej atyre, i përket qarkullimit të konkluzioni të tyre, sepse nëse fillohet nga ajo se sjellja ndryshon kur ndryshon edhe situata, atëherë, kur ndryshojnë kushtet e situatës?

78

Atëherë kur ndryshon sjellja, thonë situacionistët, kurse kjo është shpjegim tipik qarkor. Në këtë mënyrë supozimi për specifikën situacionale të sjelljes bëhet i pamposhtur në pikëpamje empirike. Në të vërtetë, ithtarët e kësaj pikëpamjeje, megjithatë lejojnë sjelljen e caktuar konsekuente, mirëpo pohojnë se ajo konsekuencë mund të sajohet vetëm në situatat e ngjashme. Për këtë Misheli thotë:” të kërkohet çfarëdo taksonomie themelore e situatës, është ndoshta njësojë e kotë, sikurse të kërkohej ndonjë taksonomi përfundimtare e karaktereve; situatat mund t’i emërojmë së paku në po aq mënyra të ndryshme sa mund t’i emërojmë edhe njerëzit. Është me rëndësi që psikologjia e situatës të mos shndërrohet në psikologji të karaktereve në cilat emrat thjesht do tu përshkruheshin situatave, në vend që tu përshkruheshin njerëzve. Me çështjen e klasifikimit të situatave në bazë të sjelljeve të ngjashme janë marrë psikologët interaksionist. Në kuadër të kësaj pikëpamjeje supozohet se sjellja ndokujt mund të shpjegohet vetëm pas zbulimit të domethënies të cilën e ka situata konkrete për personin konkret, si dhe dispozicionet e saj për reaksion. Marrja sistematike me situatat nënkupton që me ndryshimin e metodave përkatëse të analizojmë se çka do të thotë situata konkrete për personin konkret, në vend që për domethënien e situatës të përfundojmë në bazë të atributit të personalitetit të cilin ia kemi përshkruar asaj. Ky qëndrim, në psikologjinë forenzike vjen në shprehje sidomos me rastin e ekspertizës së vetive të përgjegjshmërisë, kurse obligon që eksperti të njihet plotësisht me vet situatën “kritike” (me treguesit objektiv) si dhe me domethënien të cilën e ka ajo situatë për kryesin e deliktit. Natyrisht, nga aspekti i pretendimit shkencor të kësaj çështjeje puna qëndron ndryshe, sepse shkenca edhe nuk është e interesuar për sjelljet individuale, por për sjelljet recidive të cilat lejojnë përgjithësime. Siç tregojnë shumë hulumtime psikologjike, sjellja më së miri mund të përshkruhet përmes interaksionit të situatës dhe personalitetit. Në këtë kuptim hulumtimet gjithnjë e më tepër janë drejtuar kah sajimi dhe deskripcioni. Në këtë plan psikologjia forenzike mund të jap një kontribut të rëndësishëm duke përshkruar sjelljet, të cilat janë specifike për situatat konkrete që rikonstruktohen me metoda të sakta të hetimit kriminalistik. KONFLIKTET Thënë përgjithësisht, konflikti është gjendje në të cilën gjendet personaliteti, atëherë kur në të njëkohësisht veprojnë nevoja të kundërta të të njëjtës fuqi. Konflikti i këtyre nevojave të cilat në të vërtetë janë kërkesa të brendshme, paraqet në të vërtetë esencën e atij konflikti.

79

Kryesisht janë të njohura dy klasifikime themelore të konflikteve, të cilat janë: • I pari, klasifikimi sipas burimeve (origjinës) – konfliktet e brendshme

dhe të jashtme; dhe • Klasifikimi i dytë i përket vlerësimit të sjelljes së njeriut në disa situata. Procesi i socializmit të njeriut nuk mund të kuptohet pa zhveshjen e tij nga konfliktet. Zhveshja apo situata frustëruese, përbënë atë gjendje psikike në të cilën është individi, atëherë kur konsideron se diçka apo dikush po e pengon që t’i realizojë motivet e veta. Për ta kuptuar personalitetin është e rëndësishme të dimë se si sillet ai në situatat frustëruese. Në praktikën klinike shpesh përmendet shprehja “toleranca frustëruese”, e cila tregon rezistencën ndaj mossuksesit, gjegjësisht ndaj privimit nga llojet e ndryshme. Është e ditur se disa njerëz pengimin e realizimit të qëllimeve të parashtruara e durojnë më lehtë, kurse të tjerët tregojnë gatishmëri që ndaj çdo pengese për realizimin e qëllimeve të parashtruara të reagojnë rreptë dhe në mënyrë jo adekuate. Deri te frustrimi mund të vijë për shumë arsyeje: kur paraqiten pengesa objektive për realizimin e qëllimeve të parashtruara; kur ekzistojnë barriera të natyrës sociale (botëkuptimet dhe normat e caktuara shoqërore); kur problemi ekziston në vet personalitetin për shkak të paaftësisë që ta realizojë atë që ia ka vënë veti për qëllim; si dhe në rastin e konfliktit të motiveve, gjegjësisht në rastin e konflikteve. Situata konfliktuoze lind për shkak të konfliktit të motiveve. Konfliktet janë burim i frustrimeve më të forta dhe frustrimeve me pasojat më të theksuara. Zakonisht dallohen tri lloje konfliktesh të cilat janë: • kur duhet të përcaktohemi midis dy qëllimeve, kurse që të dyja na

tërheqin (ky konflikt është relativisht pa të keqe dhe zgjidhet lehtë); • kur duhet ta bëjmë njërën ose tjetrën gjë, kurse që të dyja janë të

pakëndshme, që të dyja na irritojnë dhe që të dyja nuk i dëshirojnë (ndodhemi midis dy të këqiave, kurse vështirë konstatojmë se cila është e keqja më e vogël – ky konflikt është me pasoja negative);

• kur në të njëjtën kohë një qëllim edhe tërheq edhe irriton (kur duhet të

pranohen ose të dy qëllimet, ose asnjëra – njëkohësisht ekzistojnë dy motive të kundërta, prej të cilave njëri na shtynë ta kryejmë, kurse tjetri t’i shmangemi kryerjes.

Në këtë rastin e tretë, i cili nga aspekti i psikologjisë forenzike është shumë i rëndësishëm, nëse motivet nuk janë të forta, nuk ka pasoja të rënda, mirëpo nëse motivet janë të forta, atëherë edhe mund të vijë deri te pasojat me epilog tragjik. Ndaj frustrimeve, në përgjithësi qofshin ato të nxitura nga barrierat e ndryshme, apo nga situatat konflikutoze, mund të reagohet në dy mënyra:

80

• realiste (në pajtim me situatën konkrete duke pasur kujdes); dhe • në mënyrë jorealiste – situata joadekuate. P.sh, thuhet se mënyra realiste e tejkalimit të frustrimit qëndron në atë kur dikush has në pengesë dhe nuk arrin ta zgjidh – atëherë tenton që këtë qëllim ta zgjidhë në një mënyrë më të përshtatshme dhe më të shkathët, ose kur, për ta arritur qëllimin, i shtonë përpjekjet, madje edhe kur është i kënaqur me qëllimin tjetër. Neopsikoanalitikja e njohur Karen Hornaj, si problem qendrorë të studimit të vet për neurozat – e ka vendosur konfliktin neurotik. Ajo fillon nga fakti se te çdo njeri ekzistojnë konfliktet normale (prej më të thjeshtave, deri te ato më të ndërlikuarat, konfliktet morale, etj.) Mirëpo, personaliteti i shëndosh ia del t’i zgjidh konfliktet. Sipas saj kushtet për zgjidhjen e konflikteve janë si vijon: • njeriu duhet të jetë i vetëdijshëm për ekzistimin e dëshirave të

kundërta; • njeriu duhet ta ketë të formuar kriterin për vendimmarrjen e vet; • duhet të jetë i gatshëm dhe i aftë të marrë përsipër përgjegjësinë e cila

lind nëse vendosë për njërin; • njeriu duhet të jetë i aftë që të heq dorë nga njëra prej tendencave të

cilat ekzistojnë brenda tij. Kjo autore konsideron se, te njeriu, ekzistojnë tri grupe themelore të synimeve: • synimi drejt njeriut; • synimi kundër njeriut; • synimi nga njeriu. Këto synime mund të jenë të shëndosha, por edhe neurotike, kompulsive, të cilat nga ato të shëndoshat dallojnë pikërisht në bazë të katër kritereve të cekura. Synimet neurotike janë të tilla çfarë njeriu nuk mund të heq dorë prej tyre, nuk mund ta merr përgjegjësinë mbi vete, sipas Karin Hornaj, është karakteristikë se gjithmonë dominon njëra prej grupeve të synimeve. Në rast se dominon synimi, atëherë te njeriu paraqiten simptomat me të cilat personi lufton kundër çdo kufizimi. Personi i tillë nuk duron asgjë që është e ngushtë, nuk duron hapësirat e mbyllura, ligjet e as normat. Te personat te të cilët dominon synimi kundër njeriut, paraqiten simptomat me të cilat ata luftojnë kundër çdo sëmundjeje, kënaqësie dhe vartësie...etj. Në planin psikosomatik, paraqiten dhembje të stomakut, kokës...etj. Nëse paraqitet rreziku që personi i tillë ta zbulojë synimin i cili nuk i përgjigjet pamjes ideale, atëherë shfaqen simptomat e frikës.

81

Në grupin e synimeve neurotike kundër njeriut, bëjnë pjesë: nevoja neurotike për dashuri, vartësia neurotike dhe nevoja neurotike e nënshtrimit të personalitetit të vet. Në psikanalizën ortodoksale, shëndeti shpirtëror varet nga i ashtuquajturi parim ekonomik, gjegjësisht nga marrëdhënia kualitative e ndërsjellë e forcave psikike. Në bazë të parimit ekonomik, i cili para së gjithash i përket teorisë mbi libidon, të sëmurët, në bazë të mënyrës së lëngimit, mund të ndahen në katër lloje, të cilat janë: • në rastin e parë, personi lëngon për shkak të pengimit (frustrimit), kur

p.sh. për çfarëdo arsye e braktisë personi tjetër i cili deri atëherë i ka kënaqur nevojat e tij erotike, kurse ky prapë për ndonjë arsye nuk është në gjendje që ta bartë erotikën e vet te personi tjetër;

• Deri te sëmundja mund të vijë edhe për shkak të pengesave të

brendshme apo fiksimit. Këtu bëjnë pjesë ata persona të cilët janë të fiksuar për ndonjë formë të jo socializuar të kënaqjes;

• Grupi i tretë i të sëmurëve lëngon për shkak të ngecjes në zhvillim

(pseudozhvillimi); • Në fund, në grupin e katërt, bëjnë pjesë të sëmurët nga erotizmi i

sforcuar (erotizmi i tepërt). Në këtë pikëpamje, tashmë të tejkaluar, kusht i sëmundjes është marrëdhënia kualitative e forcave të kacafytura. Ndërkaq, frustrimi, fiksimi dhe pseudozhvillimi nuk kanë ndikim nëse lihet anash marrëdhënia kualitative e forcave të kacafytura, gjegjësisht nuk kanë kurrfarë ndikimi nëse sasia e caktuar e libidos nuk grumbullohet dhe shkatërron forcat integruese të Egos. Pra, deri te sëmundja vjen nëse libido është tepër e fortë, apo nëse Ego është tepër e fortë. Ego mund të dobësohet për shkak të lëngimeve të ndryshme organike, si dhe për shkak të rrethanave të papërshtatshme (të këqia) në formimin e hershëm të saj. Pamja për vetën është gjithashtu përpjekje e zgjidhjes së kundërthënieve të cilat janë të pazgjidhshme, sepse janë neurotike. Sa më shumë konflikte që ka personi brenda vetës, aq më të idealizuar e ka edhe pamjen për vetën. Në të vërtetë, në këtë rast vjen deri te inflacioni i pamjes për vetveten dhe individi gjithnjë e më pak është i aftë të nxjerr vendime, të lëvizë në shoqëri, etj. Pra i nevojitet pamja e tillë për vetveten e cila nuk do ti lejojë që vetveten ta shoh në dritën e vërtetë dhe në këtë mënyrë ai vjen në gjendje të pashpresë. Kjo gjendje sipas Hornej është burim i asaj që ne e quajmë sadizëm dhe mazohizëm. Derisa, sipas psikanalizës klasike ato janë produkt i konflikteve të instinkteve seksuale dhe agresive, sipas kësaj autoreje këto lindin për në

82

mungesë të shpresës së individit për të hequr dorë nga synimi i dhunshëm. Në psikanalizën klasike flitet për parimet e kënaqësive dhe realitetit, kurse këtu, kënaqësia e synimeve sadiste kuptohet si nevojë për zgjidhjen e pozitës së pashpresë në të cilën gjendet personi. Përpjekjet e përmendura për zgjidhjen e konflikteve, për shkak të synimeve të dhunshme dhe kundërthënëse, sjellin deri te varfërimi progresiv i personalitetit. Sa më tepër që përdoren mekanizmat e përmendur, aq më pak personi është në gjendje ta zgjidhë pa vështirësi dhe pa konflikte situatën e vet. Përndryshe, Hornej, sikurse edhe analitikët tjerë, thekson se konfliktet lindin në fëmijëri dhe atë nën ndikimin e qëndrimeve të prindërve kundërthënës (konfliktuoz), te të cilët dominon njëra nga tri grupet e përmendura të synimeve. Për tu kuptuar sjellja e individit, por edhe për tu mundësuar zgjidhja e problemeve të tij, është e rëndësishme të shihen rolet e ndërsjella, gjegjësisht marrëdhënia midis këtyre synimeve MEKANIZMAT E MBROJTES Në psikologjinë forenzike, sidomos në ekspertizat e personalitetit të të pandehurit, shpesh përmenden “mekanizmat e mbrojtjes”, me qëllim të shpjegimit të disa dukurive në sjelljen e të pandehurit gjatë marrjes së tij në pyetje, me urdhrin e gjykatës. Zakonisht fjala është për mekanizmat e tillë, të cilët e mbrojnë personalitetin e të pandehurit nga situata e palakmueshme në të cilën gjendet ai (hetimi, paraburgimi, gjykimi). Pjesëmarrësit në procedurën penale shpeshherë nuk e kanë të qartë se për çka është fjala: a është fjala për qëllimin i cili ka të bëjë me ikjen nga përgjegjësia, apo për ndonjë lloj sëmundjeje të përkohshme. Mirëpo, as njëra, as tjetra nuk është e saktë, sepse kjo shprehje vetvetiu nuk është e mjaftueshme si kriter për nxjerrjen e përfundimit të tillë. Në esencë, këtu është fjala për një shprehje psiko–analitike. Kjo teori fillon nga ajo se mekanizmat e mbrojtjes zhvillohen nga funksionet e caktuara biologjike. Mirëpo, te njeriu ato mbindërtohen dhe gradualisht e humbin karakterin e tyre biologjik. Fjala “mbrojtje”, për herë të parë është paraqitur në vitin 1894, në studimin e Frojdit “Psikoneuroza e Mbrojtjes”. Këto me këtë fjalë shënohet revolti i Egos ndaj efekteve dhe skenave të mundimshme e të padurueshme. Kjo shprehje më vonë është zëvendësuar me shprehjen e re “mbrapsje”. Në veprën e tij të mëvonshme “Inhibicioni – Simptomë dhe ankth”, Frojdi i kthehet konceptit të vjetër të mbrojtjes dhe shkruan: ”duhet përdorur këtë vetëm sa për tu përshkruar në mënyrë të përgjithshme të gjitha veprimet me të cilat, në konfliktet e përshtatshme për neuroza, shërbehet Ego, kurse fjala “mbrapsje paraqet një mënyrë krejtësisht të caktuar të mbrojtjes”. Sipas Frojdit, mbrapsja është mekanizëm i pavetëdijshëm i mbrojtjes i cili i pengon tendencat instinktive dhe dëshirat që të arrijnë në pjesën e vetëdijshme të Egos. Pjesa e vetëdijshme e personalitetit nuk është

83

mjaftë e fortë (thuhet se kjo është shërbëtore e dobët) dhe nuk mund t’iu kundërvihet kërkesave të kundërta instinktive, prandaj i qaset mekanizmit të mbrapsjes. Përmbajtja (skena) e pakëndshme, kalon në inkoshiencë, mund të shprehet përmes simptomave neurotike, por reziston. Pra, ajo që është mbrapsur, mbetet aktive. Ndërkaq, Ego mund të lirohet plotësisht nga kjo përmbajtje vetëm në rastet e sublimacionit (mbrapsjes së suksesshme). Meqenëse ajo që është mbrapsur ekziston edhe më tutje në inkoshiencë, duke krijuar derivate, mbrapsja kurrë nuk bëhet njëherë e përgjithmonë, por për tu ruajtur gjendja e tillë kërkon shpenzim të vazhdueshëm të energjisë, kurse gjatë asaj kohe ajo që është mbrapsur, vazhdimisht përpiqet të gjejë ndonjë rrugëdalje. Për të depërtuar synimi i tillë i mbrapsur në Ego është e nevojshme të neutralizohet për shkak se në Ego ka vend vetëm për dukuri reale. Esenca e këtij mekanizmi themelor të mbrojtjes, i cili e ka rëndësinë më të madhe forenzike, qëndron në atë se ky hynë në veprim atëherë kur shkaktohet impulsi i palejueshëm (qoftë nga burimet e jashtme apo të brendshme). Në praktikën e forenzike, rasti i parë është shumë më i shpeshtë. Këtij impulsi të palejueshëm i kundërvihet vetëdija njerëzore e vlerave, nën komandën e së cilës kjo mbrapset shumë keq dhe çështja e pakëndshme trajtohet sikur të mos kishte ekzistuar, me ç’rast i pandehuri i deklaron ekspertit se fare nuk i kujtohet kryerja e veprës. Ana Frojdi, menjëherë pas vdekjes së babait të saj ka definuar dhjetë mekanizma mbrojtës të cilët i krijon Ego jonë dhe të cilët e pengojnë pulsin të arrijë deri te kënaqësia (satisfaksioni). Përndryshe, sikur kërkesa instinktive ta kishte mposhtur personalitetin, atëherë ai do të vinte në konflikt edhe me shoqërinë edhe me Super Egon dhe që do të mund të shkaktonte rrënimin e personalitetit. Këto mbrojtje të Egos mund të ndahen në të suksesshme, të cilat i ndërprejnë të gjitha pulset e mbrapsura dhe të pasuksesshme, të cilat kërkojnë përsëritjen ose vazhdimin e procesit të mbrapsjes me qëllim të pengimit të erupsionit të pulseve të mbrapsura. Është cekur se mekanizmat mbrojtës krijohen atëherë kur energjia e grumbulluar instinktive nuk mund të shkarkohet lirisht, për shkak të pengesave të brendshme apo të jashtme. Këta mekanizma mund ta ndihmojnë zhvillimin dhe përsosjen e marrëdhënieve me të tjerët, por edhe mund ta pengojnë nëse e tejkalojnë mundësinë për t’i bërë ballë anksiozitetit në raport me moshën dhe aftësinë. Këtu vlen të mbahet në mend se koncepti i përmendur i sistemit të mbrojtjes i përket pjesës inkoshiente të Egos dhe për veprimin e tij mund të përfundojmë vetëm në bazë të sjelljes. Në pyetjen: Përse te një person dominon mekanizmi i caktuar i mbrojtjes? Psikoanalitikët janë përgjigjur se kjo ka lidhje me problemin e shkarkimit në periudha të ndryshme të zhvillimit. Nëse pengesa e përmbushjes së kënaqësisë lajmërohet kur ende nuk është ndërtuar mekanizmi më i përsosur, atëherë mekanizmi më primitiv do ta

84

marrë detyrën e vet. Në ekspertizat psikologjike forenzike, kemi pasur raste që në vepër t’i konstatojmë pikërisht ata mekanizma primitiv të mbrojtjes, të cilët me siguri lajmërohen në situata tjera, përveç në situatat e burgimit. Zakonisht, sipas rregullit sjellja e tillë pushon me ndryshimin e rrethanave dhe me mbështetjen qëllimmirë dhe relaksuese ndaj të pandehurit (respondenti). Natyrisht mekanizmat e mbrojtjes, si veprime mbrojtëse, të cilët mekanizma të gjithë i zbatojnë me qëllim të mbrojtjes nga rreziqet e jashtme, por edhe nga dëshirat e papranueshme personale, nuk varen nga ajo se a i pranojmë, apo jo teoritë psiko analitike të motivacionit dhe inkoshiencës. Këta mekanizma ekzistojnë dhe veprojnë, nëse për asgjë tjetër, së paku, për ta ruajtur vetërespektin. Siç konstaton Olporti, krenaria dhe vet respekti janë universale me natyrën e njeriut, ndonëse jo edhe dominuese te personat e pjekur. Çdo ditë përjetojmë kërcënime serioze nga vet respekti: ndjehemi të pa sigurt; fajtor; pa vullnet; të pa vlefshëm; vuajnë nga pakënaqësia dhe ndrojtja; përpiqemi t’i shërojmë plagët narcisoide. Mekanizmat e mbrojtjes janë pikërisht shpikje të tilla dinake të Egos, me të cilët përpiqemi t’i evitojmë këto përjetime dhe ndjenja të pakëndshme (të këqija). AGRESIONI DHE DESTRUKSIONI Në jetën e përditshme, për agresivitetin flitet kur ekziston synimi për t’i shkaktuar dëm tjetrit, për ta lënduar ose shkatërruar personin tjetër. Psikologu i njohur Erih From, në veprën e tij “Anatomia e Destruktivitetit Njerëzor” (1973) tërheq vërejtjen për domosdonë që shprehja “agresion “të veçohet nga shprehja “destruktivitet”. Nevojën e këtij dallimi ky e arsyeton me përdorimin e gjerë të fjalës “agresion”, sepse kjo karakteristikë përdorët për sjelljen e njeriut, i cili e mbron jetën e vet, për sulmuesin (banditin) i cili vret viktimën, për t’ia marrë të hollat, si dhe për sadistin, i cili e maltreton të burgosurin. Për të qenë ky ngatërrim edhe më i plotë, vazhdon Fromi, fjala “agresion” përdoret edhe për qasjen seksuale të mashkullit ndaj gruas, për qëllimet ambicioze të alpinistëve, për tregtarë ose fshatarët të cilët e lëvrojnë tokën. Për ta shmangur këtë botëkuptim të këtillë dhe këtë përdorim tepër të gjerë të kësaj fjale, Fromi propozon që fjala “agresion “ të përdoret vetëm për agresionin defanziv reaktiv, të cilin ai e quan”benin”. Kjo formë e agresionit biologjikisht është i përshtatshëm dhe i shërben jetës, për dallim nga agresioni i papërshtatshëm biologjik dhe malin, të cilin ai e quan “destruktivitet”. Ky lloji i fundit i agresionit nuk është mbrojtje nga rreziku, nuk është i programuar në pikëpamje filogjenetike dhe ekskluzivisht është veti e njeriut. Destruksioni është biologjikisht i dëmshëm, kurse manifestimet e tij kryesore janë vrasja, dhe egërsia të cilat krijojnë kënaqësi duke i abstrahuar të gjitha qëllimet tjera. Ky agresion malin është i dëmshëm jo

85

vetëm për personin e sulmuar (viktimën), por edhe për sulmuesin. Edhepse nuk është instinkt, ky agresion paraqet potencial njerëzor, i cili sipas fjalëve të Erih Fromit, është i rrënjosur në vet kushtet ekzistencës së njeriut. Agresioni në aspektin psikoanalitik, lidhet për pjesën instinktive të personalitetit. Kjo pjesë siç e kemi vërejtur, përbëhet nga synimet agresive dhe destruktive të cilat sjelljes së njeriut i japin energjinë themelore. Për ata të cilët ende nuk janë njohur me studimin e inkoshiencës është me rëndësi ta theksojmë se kjo pjesë e personalitetit nuk është agresive, pse njerëzit dëshirojnë të jetë e tillë, por pse forca e vrazhdë biologjike nuk është socializuar dhe nuk mund të socializohet pa një ndërmjetës të brendshëm. Në teorinë e parë të Frojdit, sjellja e njeriut është shpjeguar si rezultat i luftës midis instinktit të vetëkontrollit dhe instinktit seksual. Kuptimi i kualifikimit të parë ishte që të paraqitet konflikti neurotik, gjegjësisht fenomeni i mbrapsjes. Në punën e mëtejme Frojdi, ishte i detyruar që ta futë në përdorim shprehjen super – Ego, për ta shpjeguar psikozën. Ai e ka ndryshuar studimin e vet për instinktet dhe e ka futur grupin e ri të instinkteve, forcën e hatashme e cila është karakteristikë e përsëritjeve të dhunshme që ka për synim vdekjen. Dinamika e jetës sonë shpirtërore shpjegohet me marrëdhënien e ndërsjellë, midis instinktit të jetës (Eros) dhe instinktit të vdekjes (tanatos). Agresioni apo destruksioni të cilat psikanaliza ortodoksale nuk i dallon, është shprehje e instinktit të vdekjes. Instinktet synojnë eliminimin ose së paku zvogëlimin e tensionit. Instinkti i vdekjes synon largimin e tensionit, i cili vjen nga jeta, sepse jeta krijon situata të pakëndshme dhe tensione. Sipas Frojdit, agresioni është vetdestruktivitet i orientuar jashtë kundër objektit i cili e zëvendëson objektin parësor (personalitetin vetanak). Agresiviteti është pjesë përbërëse e afektit të njeriut dhe manifestohet fshehurazi, ose hapturazi. Këtij kryesisht i përshkruhen dy kuptime: kuptimi negativ, sipas të cilit agresiviteti është shprehje e jashtme e armiqësisë, urrejtjes dhe zemërimit të drejtuar kundër botës së jashtme, ose kundër vetës. Kurse kuptimi i dytë – pozitivë, sipas të cilit agresiviteti në esencë është aksion pozitiv, që nënkupton afrimin ndaj tjerëve si një lloj përpjekjeje shoqërore dhe synim për ndikim. Sipas Fromit, njeriu për nga natyra e tij biologjike është “i mirë (prandaj edhe agresioni benin), mirëpo thotë ai shoqëria është fajtore për sjelljen e tij agresive dhe shkatërruese. Ndërsa kuluralistët sipas këtij shembulli agresivitetin e kuptojnë si pasojë të vepimit të rrethit, në rend të parë familjes, shkollës, dhe institucioneve tjera shoqërore, kurse instinktivistët gjërat i shohin krejtësisht ndryshe. Zoologu i njohur Konrad Lorenc, p.sh, konsideron se agresiviteti është energji e lindur dhe e koncentruar në qendrat nervore. Kur kjo energji grumbullohet, vjen deri te pëlcitja e saj edhe pa ngacmime të jashtme. Ndërkaq, njeriu kërkon dhe gjen situata të cilat e nxisin lirimin e agresionit. Agresioni destruktiv (shkatërrues), gjatë zhvillimit të civilizimit

86

transformohet në sjellje simbolike dhe rituale, të cilat më nuk janë të dëmshme. Kurse, pa entuziazmin luftarak (sipas Fromit: pa agresivitetin benin ) nuk do të kishte art, shkencë, e as sfera të tjera njerëzore. Në këndvështrimin e vet ndaj teorisë së Lorencit, Erih From, me vërejtjen se zoologu i famshëm ka nxjerrë përfundime për njerëzit në bazë të sjelljeve të shtazëve, tërheq vërejtjen se sisorët, sidomos primatet ndonëse në një masë të konsiderueshme janë agresiv defansiv, megjithatë nuk janë as vrasës, e as torturues. Njeriu dallohet nga shtazët për shkak se është vrasës. Ai, thekson Fromi, është primati i vetëm i cili vret dhe torturon pjesëtarët e gjinisë së vet, pa ndonjë arsye ekonomike, apo biologjike, madje madje, me këtë edhe ndjen kënaqësi. Fjala është për agresionin malin i cili është i rrezikshëm për ruajtjen e gjinisë njerëzore si lloj dhe për të cilën Fromi e rezervon shprehjen “destruktivitet”. Njerëzit dallohen në bazë të pasioneve, funksioni i të cilave është kënaqja e nevojave ekzistenciale. Kurse, për atë se a është pasioni dominant i njeriut dashuria apo destruktiviteti, varet në masë të madhe nga rrethanat sociale. Disa studime të reja theksojnë sidomos se agresiviteti në të vërtetë është vetëm reagim ndaj frustrimit, ndaj pengimit ose suijetës së nevojave, dëshirave, lirisë dhe të drejtave, madje edhe reagim kundër rrezikimit të ekzistencës sonë. Nën kushtet e caktuara ky reagim është mu sikurse vetia luftarake, normal dhe i lindur. Mirëpo, për dallim nga reagimi, motivi i agresionit ka të bëjë me dëshirën që diçka, apo dikush të lëndohet, dëmtohet, shkatërrohet, etj. Kënaqësia në këtë, sipas disa autorëve është shenjë e sigurt, se ai agresion si i tillë, është motiv. Teoricienët e këtij studimi agresivitetin e shpjegojnë si rezultat të kushtezimit operant. Nga disa hulumtime është nxjerrë përfundimi se shumica e veprimeve agresive, rezulton nga përforcimet pozitive. Nëse do të injoroheshin sjelljet agresive dhe do të përqendrohej vëmendja në sjelljen konstruktive, atëherë do të zvogëlohej numri i rasteve agresive. Bandura, sidomos e thekson rëndësinë e sjelljes së modelit agresiv të prindit. Nëpër disa faza të jetë së fëmijës është e mundur të përcillet edhe zhvillimi i agresivitetit. Sjelljet agresive janë të shpeshta te fëmijët dhe të rinjtë, madje më të shpeshta te djemtë sesa te vajzat, të cilat pothuajse për çdo ditë manifestohen, madje edhe gjatë lojës. Fëmijët shumë herët përfshihen në ekzemplarin e sjelljes së vet agresive të cilin e drejton jashtë, ose brenda dhe në këtë mënyrë shumë herët e shijon kuptimin shoqëror të sjelljes së këtillë. Është e zakonshme që agresiviteti i cili është i drejtuar jashtë ndaj botës që e rrethon të quhet hetero – agresion, kurse ai i cili është i kthyer drejt vetvetes, vetagresion (autoagresion). Në dritën e provave të reja neurofiziologjike, agresiviteti vendoset në kuadër të inteligjencës emocionale. Tashmë amigdali i përmendur, gjëndra në formë të bademit, e cila gjendet në trungun trunor, në afërsi të unazës limbike, funksionon me rastin e reagimeve impulsive dhe të

87

vrullshme dhe është e ngarkuar me reagimet emocionale, prandaj edhe agresive edhe destruktive. Ndërprerësi i “alarmeve të saj” gjendet në korteksin para frontal dhe vepron atëherë kur dikush egërsohet ose frikësohet së tepërmi, por gjithashtu edhe i kontrollon dhe i qetëson ndjenjat, pra vepron si një drejtues efektiv i emocioneve. Ajo që për ekspertët e forenzikës është me rëndësi vendimtare ka të bëjë me interpretimin e sjelljeve të tilla njerëzore, të cilat renditen në botën e kriminalitetit. A paraqesin agresiviteti dhe destruktiviteti karakteristika të tilla, të cilat janë vendimtare për një njeri që të futet në delikuencë, apo jo? Përgjigja është: jo, nëse kemi parasysh këto karakteristika si të izoluara. Mirëpo, për delikuentët mund të thuhet se posedojnë tendenca të forta agresive dhe destruktive, të cilat nuk kanë hasur në rezistencën e vetëdijes për vlerat, ose megjithatë ajo rezistencë nuk ka qenë e mjaftueshme sa për ta siguruar sjelljen normale sociale. Në aspektin e rolit të Egos së njeriut, mendimet janë siç edhe e vërejtëm, të ndryshme. Sipas një grupi të psikologëve Ego është “e brishtë”, e cila gjendet midis kullës dhe çekanit, gjegjësisht midis synimeve të pa frenueshme instinktive në njërën anë, dhe vetëdijes për vlerat, në anën tjetër. Egoja e njeriut bëhet ekzekutor i forcës më të madhe për shkak se nuk posedon forcën e vet. Sipas grupit tjetër të psikologëve, delikuentet posedojnë Ego shumë të fortë, dhe pikërisht për këtë është edhe ekzekutor i mirë i tendencave agresive të veprave instinktive të personalitetit. Në përfundim duhet ta pranojmë se pa agresion nuk ka delikt, por edhe se deliktet nuk i kryejnë njerëzit me sistem të zhvilluar dhe të socializuar të vlerave. SIMULIMI DHE AGRAVACIONI Disa dukuri psikologjike të cilat në praktikën klinike nuk kanë rëndësi të madhe, në psikolgjinë forenzike e fitojnë rëndësinë e tyre para së gjithash për shka të faktit se ekspertiza e aftësive dhe e gjendjes së shëndetit shpirtëror kryhet në procedurën gjyqësore dhe lidhur me të. Laiku nuk e ka vështirë ta marrë me mend se si i ekspozohet personi, procedurës hetimore dhe aktakuzës, nëse është kryesi i ndonjë vepre penale, dhe si ai dëshiron ta minimizojë përgjegjësinë e vetë duke u treguar i paaftë për atë vepër, ose duke aktruar të sëmurin shpirtëror. Nuk është rast i rrallë as besimi se ekspertizat e personalitetit dhe aftësimit të tij, kryesisht u shërbejnë të pandehurve për tu “nxjerrë”, përmes ekspertit me dënim sa më të vogël. Pra, fillohet nga ajo që vet akti i analizës së ndonjë veprimi të dikujt, gjithsesi çon në shkapërderdhje të fajësisë dhe futjen në lojë para gjykatës të rrethanave të cilat i shkojnë për shtati të pandehurit. Mbase edhe për shkak të praktikës së këtillë gjyqësore, por gjithsesi jo vetëm për shkak të kësaj, në psikologjinë forenzike paraqiten përpjekjet e simulimit shumë më shpesh sesa te ndonjë praktikë tjetër klinike. Qëllimi është natyrisht që të mashtrohet eksperti dhe gjykata, madje edhe rrethi i gjerë, me qëllim që përmes sëmundjes së trilluar të fitohet “falja” gjegjësisht lirimi nga gjykimi.

88

Derisa simulimi është lojë me vetëdije i rolit të të sëmurit, agravacioni është tejkalim i vetëdijshëm i simptomave të sëmundjeve, por me qëllim të njëjtë. Kjo do të thotë se ai i cili ka çrregullime të caktuara, ose i ka pasur ato më herët, gjatë kohës së marrjes në pyetje manifeston prirjen e tejkalimit të atyre simptomave. Në “lojërat” e të pandehurve gjatë situatave të ekspertizave, shpesh zbulojmë reagimet histerike. Duke ikur nga rrethanat e rrezikshme (siç janë: ballafaqimi me gjyqësinë, gjykimin dhe dënimin), i pandehuri kapet për materialin arbitrar të sëmurë dhe me të njëkohësisht mbrohet dhe prezantohet rrejshëm. Sidomos është e popullarizuar forma e këtyre “aktrimeve”, paraqitja e vetës si person depresiv, me tekste dominonte në aspektin apo stilin “i mjeri unë” dhe me hedhjen e fajit dhe përgjegjësisë mbi personin e dëmtuar. PSEUDODEMENCIA DHE REAKSIONI I BURGIMIT Midis mekanizmave mbrojtës të cilët i dallohen sidomos te disa persona gjatë ekspertizës psikologjike të pseudodemencisë, është dukuri relativisht e shpeshtë. Ajo ka të bëjë me atë që i marruri në pyetje luan rolin e të paaftit dhe të dëmtuarit mental, gjegjësisht të personit te i cili ka ndodhur rrënimi i aftësive mendore. Siç dihet demencia përfshinë dukuritë e dëmtimeve organike të kushtëzuara nga ndonjë sëmundje primare, qoftë me rrënimin e funksioneve që kanë të bëjnë me pleqërinë. Pseudodemencinë si manifestim psikotik, e cila karakterizon vetëdijen e zvogëluar, e ka përshkruar qysh në vitin 1906 Vernike. Personi pseudodement, me buzqeshje të „ndritshme“ në fytyrë, jep përgjigje vetëm përafërsisht të sakta, në pyetje shumë të zakonshme dhe në detyra shumë të thjeshta, siç janë p.sh, mbledhja e numrave njëshifrorë, “nuk dinë” si quhet, ose “nuk din disa të dhëna të rëndësishme nga biografia e vet”, kryen veprime të kundërta me ato që i jepen, etj. Reagimet e burgimit përfshijnë një spektër relativisht të gjerë të reagimeve ndaj situatave të pakëndshme jetësore, të cilat krijohen me rastin e privimit nga liria. Kjo rrethanë vetvetiu është shumë provokative për paraqitjen e një vargu të tërë të dukurive psikologjike, prej të cilave numri më i madh i tyre nuk ka rëndësi patologjike. Fjala është për rrethanën, e cila sipas të gjitha ekzaminimeve është shumë stresogjene, prandaj edhe është normale që individi i shëndoshë të reagojë ndaj saj me mekanizmat mbrojtës të cilët i ka në dispozicion, gjegjësisht të cilët janë dominues në kuadër të tërësisë së strukturës së personalitetit. Këta mekanizma sipas rregullit kombinohen dhe zbatohen, varësisht nga rrethanat të cilat më pak, ose më shumë e qëllojnë personalitetin e të pandehurit. Reagimi i burgimit mund të shfaqet përmes pamjes neurotike klinike, mirëpo, bosht i saj është prapë situacional. Në rastin e psikozave të burgimit, vjen deri te gjendja e pengesave dhe konfuzionit, nganjëherë me halucinacione dhe bindje paranoike. Zbatimi i terapisë medikamentale zakonisht i eliminon me sukses këto simptoma, kurse

89

nëse kësaj i bashkohet edhe qëndrimi qëllimmirë i ekziminatorit, mund të pritet edhe shërim i shpejtë. Problemi paraqitet vetëm kur te ata persona, të cilët janë në gjendje të tillë kalimtare instrumentalizohen në kuptim të përpjekjeve për realizim të ndonjë përfitimi sekondar. KAPITULLI VIII EKSPERTIZAT PSIKOLOGJIKE - FORENZIKE. Ekspertiza psikologjike, thënë shkurtë, është rrëfimi mbi veprimtarinë e njeriut me rastin e ndonjë ngjarjeje. Në të vërtetë, ai i cili rrëfen tregimin për ngjarjen, me atë rrëfim të vetin e krijon atë ngjarje. Të kuptuarit e veprimtarisë së njeriut, është detyrë qendrore e psikologjisë dhe i takon posaçërisht asaj, mirëpo konteksti në të cilin kërkohet përgjigja i takon fushës së drejtësisë. Së këndejmi, që në fillim ishte e nevojshme të sqarohet pozicioni fillestar prej të cilit eksperti niset dhe ecën drejt aktiviteteve të tij hulumtuese neutrale. Ky pozicion i tij mund të vështrohet si zgjidhje midis dy paradigmave, gjegjësisht midis dy kuptimeve themelore shkencore të veprimtarisë së njeriut, asaj Aristoteliane dhe Karteziane (Dekartit). Aristoteli, thelbin ose esencën e funksionit psikik e shikon përmes aftësive të njeriut për veprimtarinë e caktuar dhe aftësitë i ka karakterizon si ”dinameys”, gjegjësisht “forcë”, apo “mundësi”. Ai bënë dallimin midis aftësive dhe manifestimit të aftësive, (veprimi dhe objekti me të ciln kanë të bëjnë aftësitë). Pra, konsideronte se veprimi rezulton nga kombinimi i komponentës motivuese dhe afrësive njohëse. Sipas Aristotelit, është në natyrën e njeriut që të ecë drejtë një telosi (objekti) specifik, gjegjësisht drejtë një kuptimi apo qëllimi. Ai qëllim, pjesërisht është i caktuar me karakteristikat e polisit, mirëpo ka edhe karakter universal. Këtë karakter universal, Aristoteli e shënon me shprehjen eudimonia – që nënkupton gjendjen në të cilën njeriu është mirë dhe bënë mirë. Në gjendjen e tillë, njeriu gjykon sipas arsyes së vërtetë (arsyes së shëndoshë), me ç’rast i ndihmon virtyti themelor njerëzor – urtësia praktike që nënkupton njohurinë, aftësinë për përfundime logjike dhe forcën e vullnetit. Kur njeriu nuk i ka këto aftësi, ai është i shëmtuar, i gjymtë dhe i mangët. Ky fat i zi (fatkeqësi) është një çudi. Në kuptimin grek, çudia, është diçka abnormale, e gjymtuar dhe jo e plotë. Sipas paradigmës Aristoteliane, psika është pjesë integrale e jetës, prandaj në këtë kontekst ajo është dyfish e kushtëzuar dhe e varur nga substrakti i vet fizik dhe nga rrethi. Paradigma karteziane (e Dekartit), proklamon pavarësinë e psikës në raport me trupin dhe me botën e jashtme, gjegjësisht pavarësinë a saj nga ligjet fizike. Pra, theksi vëhet në veprimtarinë “e brendshme” të

90

pavarur të subjekteve, prandaj në pajtim me këtë lënda e psikologjisë është studimi i gjendjeve të brendshme, kurse primati metodologjik i jepet introspektivës. Meqenëse racionaliteti dhe intelektualiteti është pikëpamja themelore, shmangia në kontekstin e abnormalitetit, do të nënkuptonte anim kah iracionaliteti dhe dhe trivialiteti. Neve këtu na intereson dallimi midis këtyre dy paradigmave të përmendura, i cili na duket se është esencial për ekspertizën. Kur është fjala për veprimin e njeriut, drejtësia interesohet për aftësitë (zotësinë) e veprimit. Detyrë themelore që i parashtrohet ekspertit, këtu, është vlerësimi i aftësive të të kuptuarit të rëndësisë së veprës dhe zotësia e veprimit (në të drejtën penale) dhe aftësia e veprimit të caktuar juridik (në të drejtën civile). Tashti, meqenëse me rastin e vlerësimit të përgjegjshmërisë dhe zotësisë së veprimit, çrregullimi shpirtëror i heq këto aftësi mbi të cilat mbështetet përgjegjësia, kërkohet gjithsesi ndihma e psikiatrisë. Për dallim nga drejtësia, psikiatria që nga fillimi i saj ka qenë e orientuar në studimin e gjendjeve psikopatologjike, të cilat i ka dërtuar në sistemet e saj të ndryshme klasifikuese. Në veprimtarinë e njeriut, psikiatria i ka vërejtur simptomet (karakteristikat) e disa gjendjeve shpirtërore, e meqë kryesisht i kanë interesuar devijimet, qëllim i vërtetë i saj ka qenë dhe ka mbetur që në ato gjendje t’i zbulojë sëmundjet shpirtërore. Psikiatria, me deskriptimet dhe skemat e ofruara klasifikuese nuk ka mundur t’i bind juristët në bazueshmërinë shkencore. Detyra e gjykatës, e cila urdhëron vlerësimin e zotësisë dhe aftësisë, (me çka kjo disiplinë kurrë nuk është marrë), i ka shkaktuar psikiatrisë telashe (kokëçarje) të posaçme. Në anën tjetër, edhe vet përmbajtja e praktikës nuk e ka ofruar rastin për ta theksuar këtë, sepse kriminaliteti i personave me çrregullime psikike (shpirtërore) ka qenë gjithmonë në shkallë të ulët (sipas disa statistikave, rreth 5%). Edhe përkundër këtij fakti, në kulturën perëndimore është ruajtur psikiatrizimi i problemeve shoqërore. Trualli i volitshëm për këtë ka ekzistuar në nevojën e shtuar të shoqërisë për tu mbrojtur nga të gjithë ata të cilët me sjelljen e tyre rrezikojnë funksionimin e saj dhe të sistemin e vlerave. Prandaj, në kategorinë “e të padëshiruarve”, janë futur edhe delikuentët e papërgjegjshëm dhe ata me përgjegjësi kufizuar, për të cilat thuhej se janë të rrezikshëm për të tjerët dhe se ata vetëm pas mjekimit dhe trajtimit adekuat mund të bëhen të parrezikshëm për shoqërinë. Drejtësia nuk e ka pranuar ekzistimin e rasteve të pashërueshme. Ajo ka mendur gjithmonë e bindur se delikuenti i sëmurë shpirtëror (psikik) “një ditë” mund të jetë i shëndoshë, gjegjësisht person me aftësi, në aspektin ligjor. Kështu, në njërën anë është ruajtur bindja për rrezikun dhe të keqën nga personi i çmendur (çmendja), ndonëse realiteti është krejtësisht tjetër (5% e të sëmurëve shpirtëror janë pjesëmarrës në kriminalitet), kurse, në anën tjetër, pretendimet humanitare vërehen në aksionin e kthimit në shoqëri, (më vonë), të personit tashmë të shëruar, e jo izolimi i i përhershëm i tij.

91

Meqenëse qëllimi i sanksionit është “shërimi” i sjelljes së papranueshme shoqërore, kretësisht është e qartë përse psikiatria është bërë disiolinë kompetente që në emër të mjekësisë të marrë mbi vete rolet e ndryshme, të cilat për nga natyra e problemeve nuk bëjnë pjesë në fushën e saj, (ekspertiza e aftësive të lartcekura). Kështu, për ta ushtruar ndikimin e vet në këtë fushë, (duke shfrytëzuar qëndrimin negativ të shoqërisë ndaj çmendurisë) dhe duke lënë anash atë që nuk i konvenon (sepse asaj i intereson aftësia e jo çmenduria), drejtësia, jo fortë moti, është përpjekur që tezën ta lansojë në drejtim të kundërt, pikërisht duke pohuar se të gjithë delikuentet, së paku me diçka, janë anormal, kurse çdo delikt në instancën e fundit, burimin e ka në ndonjë çrregullim shpirtëror. Në ndërkohë gjërat nuk kanë ndryshuar as në aspektin teorikë, as në aspektin praktik dhe problemi i vjetër, i kriterit çrregullimit shpirtëror dhe diagnostifikimit të tij, ka ngelur pa u zgjidhur, prandaj këto dhe tezat tjera të ngjashme meto nuk kanë mundur të plasohen askund, përveç te ata që janë të pa orientuar. Në planin metodologjik, zgjidhja është kërkuar në bashkimin e punës dhe mjeteve. Ekspertiza klasike psikiatrike, kohët e fundit është ngritur në nivel të komisionit, me ç’rast shfaqja e psikologjisë forenzike ishte dashur që profesionit kryesor, i cili është ende nën ombrellën e mjekësisë, t’i sigurojë para gjyqit një objektivitet më të madh dhe një saktësi shkencore. Zakonisht thuhet se ekspertiza psikologjike “i begaton” vlerësimet klasike psikiatrike, sepse përmban edhe vlerësimin e komponentës së arsimimit, strukturës dhe dinamikës së personalitetit. Kjo vlen për suazat e ngushta të modelit të mjeksisë, por jo edhe për modelin gjyqësor hulumtues. Këtu është pothuaj i pamundur interpretimi i thjeshtë i domethënies nga një model në tjetrin, kurse edhe harmonizimi dhe shkëmbimi reciprok i kuptimeve kërkon marrëveshje, të cilat ende nuk janë arritur. Parimi i individualizimit të sanksioneve penale ua ka hapur dyert me të madhe studimeve dhe analizave të gjera të personalitetit. Në vet interesin e shoqërisë është zbatimi i formave dhe masave të atilla të sanksionimit, të cilat me raste konkrete janë më adekuatet për personalitetin e kryesit të deliktit (delikuentin), sepse vetëm atëherë mund të pritet efekti i rehabilitimit me të cilin do të sigurohej që të mos kryej më vepra penale. Ekspertizat psikologjike – forenzike ofrojnë përparësinë e teknologjisë diagnostike të psikologjisë klinike. Kjo përparësi, (sidomos analizimi i personave nën hetime) ofron mundësinë që gjykimi të mbështetet edhe me faktet e rëndësishme të natyrës subjektive. Profesionizmi i psikologut si ekspertë, këtu është paramenduar, në njërën anë si kriter kontrollues i cili do ta zvogëlojë përsëritjen e gabimeve diagnostike, kurse tërthorazi edhe kontrollin kundër keqpërdorimit të psikiatrisë. Ndërkaq, në anën tjetër ekspertiza psikologjike parimisht tejkalon kufijtë e modelit të mjeksisë dhe ofron mundësinë e pamjes së vërtetë të personalitetit konkret dhe veprimit të tij. Me këtë, kjo ekspertizë, me rastin e arsyetimit

92

të gjykimeve, ofron më tepër se mbështetje për “rrethanat lehtësuese” dhe “vështirësuese”. GJYKATA DHE EKSPERTI - STRATEGJIA E PËRBASHKËT Qasja psikologjike është shumë e qëlluar për gjykatën, sepse kjo shkon në të dy drejtimet – nga e veçanta (individialja) drejtë të përgjithshmes dhe anasjelltas nga e përgjithshmja drejtë të veçantës (individuales). Pra kjo qasje nuk kënaqet vetëm me klasifikimin, qeftë i ngushtë apo i gjerë, por sjell rezultatin e vet përfundimtar – ekspertizën, gjegjësisht raportin me shkrim për individin (personalitetin e tij). Qasja e tillë i përgjigjet idesë së individualizimit në teorinë private, kurse është çështje krejtësisht tjetër se si realizohet në praktikë ajo ide. Pra po kalon koha e disa ekspertëve të cilët e kanë humbur rrugën dhe janë gjendur në gjykatë si “ekspert”, ku ose kanë zbatuar në mënyrë jo kritike modelin e mjeksisë, ose kanë interpretuar disa gjëra nga fusha e drejtësisë sipas mendimit të tyre të lirë. Shumë prej tyre kanë shkuar aty vetëm për pagë-për të fituar, ose për ndonjë hobi, si p.sh: dashamirë të “kronikave të zeza” Kuptimi, vet-vetiu, nuk qëndron në faktet si të tilla, por ato kutimin e mallin, vetëm përmes vendimit. Aspekti procedural-penal i problemit është më i ndëlikuar se sa ai psikologjik-gjyqësor. Natyrisht nuk kontestohet nevoja dhe bza ligjore e marrjes në pyetje (dëgjimit) të të pandehurve, me qëllim të konstatimit të ekzistimit eventual të sëmundjes shpirtërore ose të ndonjë gjendjeje tjetër (rreth aftësisë) që ka rëndësi për përcaktimin e përgjegjshmërisë. Nuk është i kontestueshëm as depërtimi i gjerë psikologjik dhe sociologjik në fusha të ngjashme me qëllim të realizimit të këtyre detyrave. Kjo sferë është zgjidhur në mënyrë adekuate dhe në aspektin normativ është përpunuar në sistemet e të drejtës penale dhe të procedurës penale, dhepse është njaftë larg nga zgjidhjet e plota dhe sistemore të shumë çështjeve prakktike. Një prej çështjeve të tilla psikologjike-forenzike, e cila ende nuk është rregulluar edhe në shumë shtete tjera, është ajo që ka të bëjë me bazën ligjore të ekspertizës psikologjike-forenzike. Për shkak se kjo formë e ekspertizës, në krahasim me psikiatrinë është më e re, ka mbetur nën hijen e saj kështu që diku në praktikë edhe e hasim si të reduktuar në versionin e thjeshtësuar, qëllimi i së cilës është përcaktimi i “zhvillimit psikik apo shpirtëror”. Në të vërtetë do të ishte më racionale që gjykata ta angazhonte së pari psikologun si ekspert, kurse angazhimi i psikiatrit, gjegjësisht ekspertiza psikiatrike të korkohet vetëm atëherë kur, në bazë të dokumentimit me raportin e psikologut, shprehet dyshimi se ekziston sëmundja shpirtërore. Fjala këtu është për faktin se qasja psikologjike, në esencë, është më e gjerë, sepse përfshinë mundësinë e specifikimit të veçorive edhe te personat shpirtërisht të shëndoshë, por edhe të atyre që janë me çrregullime psikike (shpirtërore).

93

Pozita e ekspertit është gjithsesi neutrale, madje edhe atëherë kur ligjvënësi parasheh përjashtim. Pra, nuk mund të flitet për anime as për intimiitet i cili do të hulumtohej me projeksionin e vlerave dhe vlersimeve personale, por as për të ashtëquajturin anim teorik. Se kjo nuk është kështu, shihet edhe nga ndarja e roleve përgjegjëse që bënë gjykata duke menduar se disponon me njohuri dhe ndërgjegje të mjaftueshme. Sa i përket njohurisë lidhur me objektin e shqyrtimit, eksperti ishte dashur të ketë njohuri më të mëdha se sa dimensioni i njohurive të fituara me arsimimin formal, sidomos për faktin se ai është i njohur mirë me parimet e drejtësisë dhe antropologjisë. Mirëpo, për të mos qenë kjo e tëra vetëm një tregim i kotë i cili nuk realizohet në praktikë, ishte dashur që të ekzistojë një lloj kontrolli apo mbikëqyrjeje për të cilin do të ngarkohej një trup i posaçëm ekspertësh. Kjo për faktin se ende nuk ekziston specializim i posaçëm nga psikologjia gjyqësore ku nuk mësohet kjo lëndë në kuadër të studimeve të psikologjisë, që është kusht i vetëm (krahas atij të shtetësisë dhe të mos jetë i dënuar) për regjistrim në regjistrin e ekspertëve gjyqësorë krahas diplomës së psikologut. Siç mund të konstatohet, për strategjinë e përbashkët të gjykatës dhe ekspertit, sëpaku sipas mendimit tonë, më përgjegjëse është pala e dytë. Individualizimi gjyqësorë është arsye e mjaftueshme për angazhimin e psikologut si ekspert, sidomos për shkak se në praktik ky parim shpesh reduktohet në “rethana lehtësuese” (më rrallë në rrethana vështirsuese), ka arsye të shumta, prej të cilave më e rëndësishmja është në vet pozitën e vet ekspertit. Ajo pozitë duhet të jetë e përcaktuar saktë dhe në kuptimin thelbësorë. Procedura gjyqësore e cila do të hidhte mbi supet e gjyqëtarit të gjitha aspektet e psikologjisë forenzike ose së paku disa nga dukuritë të cilat ajo i interpreton, do të ishte jo profesionale dhe e pa drejtë (jo korrekte). Eksperti është këtu që si dëshmitar profesional të kontribuojë që rikonstrukcioni i ngjarjeve të kaluara, sidomos gjendjeve psikike, dhe përcaktimi i personalitetit dhe aftësive të tij të zhvillohet në pajtim me rregullat e kësaj disipline. KAPITULLI IX METODOLOGJIA E EKSPERTIZËS Çdo ekspertizë, prandaj edhe ajo psikologjike fillon me kërkesë të gjykatës. Formulimi i detyrës është akt i rëndësishëm sepse së pari tregon se sa gjyqtari si kërkues i ekspertizës e kupton natyrën e punës së psikologut forenzik (gjyqsorë) dhe dimensionet e disiplinës së tij dhe së dyti sa është ai i orientuar në detajet e rastit të cilin e udhëheq, sepse nga ai dalin edhe pyetjet konkrete për ekspertin. Nëse gjyqtari nuk i

94

publikon pyetjet e tij ose nëse ai u përmbahet vetëm formulimeve të përgjithshme ligjore për dërgimin e të pandehurit në analiza, eksperti patjetër do të ketë dilema në aspektin e konkretizimit të detyrës. Nuk mund të konstatohet për “tërë” personalitetin “në tërësi” dhe në çdo situatë, sepse një gjë e tillë është thjeshtë e pamundur dhe nuk është e nevojshme. Pyetjet duhet të dalin nga rrethanat të cilat i imponon ngjarja, gjegjësisht akti i caktuar juridik, që në të vërtetë është lënda e gjykimit. Nuk mund të merret psikologu me aspektet e personalitetit apo me rrethanat të cilat janë të kundërta me lëndën. Ndërlidhja në tema të ndryshme të cilat nuk kanë lidhje me rastin flet për autorin e tregimit të tillë e jo për respondentin (të anketuarin). Sikurse që edhe disa kërkesa të gjyqtarit të shprehura në pyetje, dëshmojnë për (mos kuptimin e atij rasti të njëjt). Pra, nëse gjyqi nuk i përcakton detyrat më për së afërmi, atëherë eksperti-psikologu duhet ta bëjë këtë në pajtim me specifikat psikologjike-forenzike të rastit individual. Mirëpo, kjo do të varet nga vendimi për besueshmërinë e të dhënave nga regjistri gjyqsorë të cilat janë dërguar për shikim. Nëse eksperti vlerëson se sto të dhëna nuk mjaftojnë për nxjerrjen e konstatimeve adekuate, si përgjigje në pyetjet e parashtruara (ose ato që me vend mund të shtrohen), do ti shkurtojë edhe konstatimet e veta, mirëpo mund ta shkurtojë edhe ekspertizën në tërësi, sepse nëse p.sh. eksperti duhet të vlerësojë se a është te personi i caktuar i pranishëm “sugjestibiliteti i sforcuar” i cili sjell në pyetje përgjegjësinë e tij penale për veprën e caktuar, kurse gjykata në këtë rast nuk e dërgon përmbajtjen e asaj vepre, ose nuk i dërgon të gjitha shënimet nga regjistri që kanë të bëjnë me dyshimin e cekur në aspektin e aftësive të tij në kohën e caktuar, atëherë është fare iluzion të ndërmerret analiza klasike psikologjike me të cilën do të konstatohej kufiri i sugjestibilitetit (ose kufiri i tillë të hudhej), për shkak se kjo për vet lëndën e ekspertizës nuk ka kurrfarë rëndësie. Në qoftë se rezultati i fituar nga anketimi i drejtëpërdrejtë është i përputhshëm me rezultatin e fituar nga analiza e kësaj sjelljeje të manifestuar, është e mundur se bëhet fjalë për ndonjë veti relativisht të përhershme (në bazë të manifestimeve të saj të shënuara në regjistrin gjyqësor), vetëm atëherë mund të përshkruhet dhe të vlerësohet dhe ai vlerësim të mbrohet me argumente adekuate (të cilat bazohen në normat e përgjithshme). Nëse megjithatë vjen deri tek dallim qenësore midis rezultatit të ndonjë aspekti të veçant i cili ka rëndësi për analizën e aftësisë së caktuar, atëherë rasti ndërlikohet më tepër dhe kërkon informata (dhe rezultate) plotësuese. Ekspertiza psikologjike, sidomos në procedurën penale, kryhet në kushte të posaçme të cilat mund të veprojnë si ngarkesë mbi respondentin dhe mund ta pengojnë bashkëpunimin e tij me rastin e marrjes në pyetje. Në raste të tilla psikologu ka për detyrë ta përshkruajë dhe vlersojë shkallën e pengesës së bashkëpunimit dhe për këtë të ketë kujdesë me rastin e nxjerrjes së vendimit gjegjësisht konstatimit dhe interpretimit forenzik

95

(gjyqësor). Respondenti paraprakisht duhet të informohet me kërkesat të cilat i parashtrohen e që kanë të bëjnë me të sepse nuk është krejtësisht e sigurt se mund ti ketë të njohura, as nuk është i detyruar që të jetë në dijeni për pasojat e raportit të ekspertit për procesin e tij gjyqësor. I bëhet me dije se marrjen në pyetje mund ta refuzojë por gjithashtu edhe ajo se respondenti duhet ta marrë mbi vete obligimin për ta ruajtur sekretin nëse i tregohet diçka që nuk është e shënuar në regjistrin gjyqësor lidhur me procesin. Vet procedura e marrjes në pyetje, kuptohet, kërkon ndjekjen e standardeve dhe udhëzimeve gjegjëse të prapara. Eksperti i psikologjisë ndërmerrë të gjitha veprimet profesionale me qëllim të sigurimit të saktësisë dhe autenticitetit të ekspertizës së tij. Ajo ekspertizë sikurse edhe shumica e rezultateve psikologjike përbëhet nga raporti dhe nga interpretimi, mirëpo të dyja këto akte apo veprime e kanë prefixin “forenzik” (“gjyqësor”). Në këtë raport të ekspertizës, së pari ceket kërkesa e gjyqit, kurse pastaj lista e punëve të kryera për rastin individual. Raporti forenzik përfshinë punët në vijim: 1. analizimin e të dhënave nga regjistri gjyqësor nga i cili

rikonstruktohen aktet aktet penale të respondentit (të të marrurit në pzetje) ose akte tjera juridike;

2. analiza psikodiagnostike e respondentit ; 3. shikimi i sjelljes së respondentit në mjedisin spitalorë (natyrisht nëse

ka qenë ai në të). Analizimi i regjistrit gjyqësor përfshinë njohjen me akt padinë (ose me vendimin për zhvillimin e hetimit), gjegjësisht me lëndën e kontestit, pastaj me përmbajtjet e deklaratave të të pandehurit, gjegjësisht të palëve në kontestin gjyqësor dhe me deklaratat e dëshmitarëve që janë marrë në pyetje, pastaj edhe me konstatimet relevante nga procesverbali i vendit të ngjarjes si dhe me dokumentacionin kriminalistik-teknik, gjegjësisht me rezultatet e ekspertëve të fushave tjera dhe me provat tjera materiale të siguruara në procedurën gjyqësore, dhe gjithashtu edhe njohja me dokumentacionin eventual mjekësor mbi anketimet apo mjekimet e mëhershme të respondentit. Mirëpo, regjistri gjyqësor mund të jetë edhe i papërshtatshëm (jo i besueshëm për ekspertizë) edhe atëherë madje kur është formalisht i plotë, pornuk përmban të dhëna të mjaftueshme dhe të mira gjegjësisht kur nevoitet material shtesë për vlerësimin tonë. Ne e kemi parasysh këtu atë regjistër gjyqësor i cili p.sh. përmban deklarimet e të pandehurit dhe dëshmitarit të drejtëpërdrejtë të ngjarjes kritike, mirëpo me këtë rast këto dëshmi nuk ofrojnë përshkrimet për sjelljen e të pandehurit drejtëpërsëdrejti para, gjatë, dhe pas ngjarjes. Të dhënat nga regjistri gjyqësor nuk janë fakte burimore të cilat “syri i pastër” i ekspertit vetëm do ti shikonte dhe regjistronte. Duke i analizuar

96

këto të dhëna, eksperti gjurmonë lidhjet sa më të kuptueshme dhe sa më të besueshme midis përmbajtjeve të brendshme dhe veprimtarive të jashtme. Natyrisht, midis situatës psikologjike dhe asaj “objektive” gjithmonë ekzistojnë dallime, mirëpo së paku kur është në pyetje gjendja normale, qështjet dhe rrëfimet e sinqerta të kryesit, jo ato të cilat do të sillnin në pyetje autorësin e ndryshimit të realizuar. Nëse ngjarja e përshkruar nuk i përgjigjet ngjarjes së konstatuar është e domosdoshme që të vërtetohet a ka ardhë deri tek kjo shkëputje për shkak të sëmundjes shpirtërore të kryersit ose është fjala për mënyrën e mbrojtjes në situatën e krijuar rishtazi. Në rastin e fundit (të dytin) nuk do të thotë domosdo se fjala është për simulim. Mund të jetë që në rethanat e reja, derisa mbahet paraburgimi dhe ndërmerren aktivitetet hetimore, te respondenti kanë ardhë në skenë mekanizmat mbrojtës të vetëdishëm ose të pa vetëdishëm dhe të cilët e aranzhojnë edhe “harresën” ose “mos kujtesen” e tij, për çka shpesh kur vendoset adaptimi sado pak me kushtet e reja, ai vetvetiu abstenon madje shpesh pjesërisht ose plotësisht. Bartja e metodës nga shkenca në praktikë vlen për orientimin tradicional të psikologjisë klinike në qasjen shkencore. Potencimi i opcionit metodik tregon rëndësinë e saj për empirizmin, analizën me përvojë të dukurive psikologjike. Në praktikën forenzike sikurse në shuplakë të dorës e shohim rrugën e kaluar të psikologjisë klinike, dhe atë, madje më të gjatën e cila i takon historisë së metodës klinike. Ekspertiza është shembulli më i mirë i përpjekjës së tillë për ti spastruar dhe drejt hapur kriteret vetjake të vendim marrjes. Faza e saj kritike në nivelin aktual të njohurive nuk qëndronë në hartimin e raportit por në interpretimin forenzik i cili do të duhej të ishte integrim i të gjitha të dhënave të fituara nga anketimi dhe analiza, para se gjithash të drejtuara në vlerësimin prediktiv dhe postdiktiv të sjelljes delikuente të respondentit (veprimi Ligjor). Në kuptimin e gjërë ajo ishte dashur ta spjegojë dhe sqarojë sjelljen relevante në të kaluarën dhe në të ardhmen. Formulimet interpretuese në relacion me raportin mund të jenë pak a shumë të lira por gjithmonë me qëllim të kuptuarit dhe shpjegimit të respondentit dhe të rastit konkret. Interpretimi i tillë mund të bazohet në zbatimin e teorisësë personalitetit në qasjen eklektike apo origjinale, por gjithmonë duke pasur parasysh eksperiencën reale forenzike (gjyqësore). Në rastin e parë është e domosdoshme që eksperti të njohë shumë teori të personalitetit për shkak se të gjitha rastet nuk mund të spjegohen mirë vetëm me një teori. Kur zbatohet qasja eklektike është e nevojshe që ti nënshtrohet rregullave logjike-metodologjike të gjykimit në mënyrë që me interpretim të mos ndërlidhën segmentet e lloj llojshme kontradiktore teorike. Kur eksperti mbështetet në ndonjë lloj të teorisë së tij mbi personalitetin (qasja origjinale) atëherë ai duhet ta sigurojë komunikimin gjegjësisht qartësinë e interpretimit që nënkuptohet edhe për te dy rastet e para.

97

SHQYRTIMI I PERSONALITETIT NË PROCEDURËN GJYQËSORE Meqenëse qëllimi i sanskionit nuk është parasegjithash hakëmarrje, por reaksion dhe mbrojtje e shoqërisë, atëherë është e rëndësishme që të vendoset marrëdhënia midis probabilitetit se një vepër do të përsëritet, gjegjësisht rrezikut që paraqet për shoqërin i pandehuri dhe llojet e sanksionit. Është i dëshirueshëm ai sanksion i cili siguron risocializimin sa më të shpejt dhe më të mirë të delekuentit. Nga kjo rezulton se ekspertiza psikiatrike vërtet është e nevojshme në disa raste të rralla sepse është shumë i vogël numri i kryesve të veprave penale që janë të sëmurë shpirtërorë (psikik), dhe gjithmonë do të ishte i dobishëm dhe i nevojshëm vlersimi i personalitetit dhe i sjelljes së të pandehurit si dhe parashikimi i sjelljes së tij në të ardhmëm në mënyrë që të mund të shqiptohet sanksioni sa më adekuat. Kjo nuk do të thotë se ekspertiza psikologjike është e nevojshme edhe në disa raste banale me rrezik relativisht të vogël për shoqërinë. Me një njohuri më të madhe specifike të psikologjisë forenzike do të mund të zgjidhej një numër i madh i rasteve dhe ato do të mund ti zgjidhnin vet gjyqtarët. Mirëpo, edhe për gjyqtarin shpesh herë kjo detyrë nuk është as e thjeshtë e as e lehtë, kurse ndihma e psikologut në aspektin e shqyrtimit të personalitetit të të pandehurit do të ishte e dobishme, madje bukur shumë. Megjithatë, në praktikë, shqyrtimi psikologjikë i personalitetit shfrytëzohet në masë shumë të vogël. Në këtë drejtim nuk janë përpunuar sa duhet as dispozitat e ligjit penal, sidomos të ligjit mbi procedurën penale. Psikologët pra marrin pjesë në mënyrë të pa mjaftueshme në formulimin e dispozitave gjegjëse ligjore, mendimet e tyre shfrytëzohen në mënyrë të pa mjaftueshme, kurse njëkohësishtë gjyqtarët ua hedhin fajin psikologëve; se ekspertizat e tyre janë pak të shfrytëzueshme në praktikë. Është faktë se kuadrat nuk mundën dhe nuk formohen vet vetiu nëse praktika nuk ua parashtron problemet dhe nëse nuk ua mundëson që të punojnë. Vetëm në këtë mënyrë do të zhvillohet mirëkuptimi i domosdoshëm dhe do të arrihej efikasiteti i dëshiruar. Nuk është i saktë as vërejtja lidhur me ekonomicitetin e procedurës, gjegjësisht se shqyrtimi apo analiza e personalitetit po shkakton shpenzime të mëdha dhe po e vonon procedurën. Çështja e seleksionimit të atyre të cilët udhëzohen për një analizë të tillë, është qështje e vlerësimit të gjykatës në të cilën paraprakisht gjithashtu mund të përfshihet si konsulltant edhe psikologu.

98

KAPITULLI X DETYRAT E VEÇANTA TË EKSPERTIZAVE PSIKOLOGJIKE NË PROCEDURËN PENALE Kur thuhet se çdo njeri në vete bart tërë njerëzimin, si shenjtin ashtu edhe kriminelin, është shprehur qartë njëra nga ato thëniet universale e cila na shtyn të mendojmë, mirëpo kjo nuk i ndihmon njohjes së psikologjisë së procedurës në tërësi. E njëjta vërejtje qëndronë edhe në rastin kur interpretimi i ngjarjes së tillë vendimtare në historinë jetësore të dikujt, siç është akti kriminalë, reduktohet në vlerësimin e një episodi të jetës së një njeriu, por se atëherë vërejtja drejtohet në llogari të unikatës apo të individualitetit. Gjendjën aktuale në psikologjinë forenzike e karakterizon dominimi i konceptit gjenetik familjarë me të cilin më së lehti tejkalohen kufizimet e dy qasjeve ekstreme të cekura. Ky koncept bazohet në depërtimin shumë të thellë në biografinë me të cilin analizohet zhvillimi i personalitetit në kontinuitet të ciklusit jetësorë. Kjo do të thotë se hulumtohet lidhja e sjelljes së një personi me situatat dhe ambientet e ndryshme duke filluar nga periudha e hershme, e derit e ndikimi familjarë të cilit i kushtohet një vëmendje dhe rëndësi e posaçme. Zakonisht lidhja apo kontinuiteti iu përshkruhet vetive të qëndrueshme të personalitetit të cilat prap shpjegohen me jetën e hershme familjare. Mirëpo, në praktikën forenzike është e domosdoshme që krahas me këtë vijë të kontinuitetit të shikohen dhe analizohen edhe sjelljet specifike, gjegjësisht sjelljet delikuente dhe situat specifike. Kur diagnostiku i psikologjisë orientohet në teste psikologjike kjo do të thotë se e ka drejtuar kërkimin e tij para se gjithash kah faktorët qëndrorë individualë. Të dhënat biografike të cilat fitohen në përpunimin diagnostik tkryesisht zbulojnë pozitën e individit në disa dimensione të përgjithshme të strukturës shoqërore. Këto sy lloj informatash nuk mund të trajtohen të ndara njëra nga tjetra. Hulumtimet kanë dëshmuar se karakteristika shoqërore e një grupi, së paku në një farë mase krijohet më karakteristikat individuale të pjestarëve të atij grupi. Sidoqoftë praktika ka dëshmuar se qasja rreptësisht e centralizuar nuk ka shumë gjasë. Kjo megjithatë ka një farë kuptimi sepse praktika psiko-diagnostike gjithmonë ka ecur para teorisë. Mirëpo, në anen tjetër, sjellë deri te lënja pas dore e fakteve sociale dhe ekologjike. Psikologët në punën e tyre mbështeten në norma të caktuara, gjegjësisht në vlerat referuese. Më shumë besim u kushtohet teknikave të standardizuara me norma testuese kualitative të bazhdaruara se sa normave kualitative të sjelljes shoqërore në mjedisin e caktuar. Ndërkaq, nëse eksperti i forenzikës dëshiron ta rrespektojë modelin juridik të personalitetit duhet tu kushtohet këtyre normave të dyta. Prandaj, do ta ndjekim psikologun e forenzikës i cili me informatat për ekologjinë e respondentit do ti kushtojë më tepër vëmendje. Problemi themelorë i cili i

99

imponohet atij ka të bëjë me marrëdhëniet e figurës dhe prapavisë së individit dhe shoqërisë dhe këto të dyja nuk mund të vështrohen ndarazi. Kush mund ta tërheqë kufirin e ashpërt midis asaj që mund të vështrohet ndarazi? Kush mund ta tërheqë kufirin e ashpërt midis asaj që është brenda individit dhe asaj që është jashtë tij?. Asnjë konstruktues i kulturës nuk i kushtonë vëmendje shkallës së sjelljes së pranueshme, por vetëm na tregon për atë që është e zakonshme dhe morale. Konsiderohet si e zakonshme që pranimi i modeleve të kulturës bëhet kryesisht në vitet e hershme të jetës, kurse individualizimi dhe rrebelimi paraqiten më vonë. Sipas fjalëve të Olë Portit, sistemi i parë parashtronë kërkesa të përshtatshme, kurse i dyti aftësi të përshtatshme. Pikëpamja e Frojdit ishte e kundërt me këtë. Ai thotë se midis individit dhe shoqërisë ekzistonë një opozitë e patejkalueshme. Këtë mendim të tij e shoqëron edhe Leingu i cili thotë se rëndësija e Frojdit qëndronë pikërishtë në atë që ka pohuar se njeriu i rëndomtë apo njeriu i zakontë është pjesë e tharë dhe fishkur (rrudhur) i asaj që do të mund të ishte. Përveç kulturës, ndër faktorët me ndikim shoqërorë, në të dhënat e përgjithshme të tipit biografikë janë përfshirë edhe situata dhe rolet e mundshme. Si faktorë relativ përbërës të mjedisit të cilët ndikojnë në kriminalitet më së shpeshti theksohen: mos arsimimi (mos dija), varfërija, papunësia e madhe, problemet e banimit, diskriminimi social dhe margjinalizimi social. Është shumë e qartë se qfarë mund të pritet nga këta që u cekën nëse baza e tyre formohet në familje kautike dhe të paqëndrueshme në të cilën nuk ka lidhje të mjaftueshme efektive dhe stil përkatës arsimor, sidomos kur është i pranishëm edhe presioni i grupeve të moshatarëve me orientim krejtësisht të qartë antisocial dhe asocial. Ndikimi i shoqërisë ka një dimension shumë më të gjërë se sa rrethi familjarë. Secili prej nesh është i lidhur për shoqërinë me të cilën është rritur ndonëse jemi të prirë të besojmë se jemi të lirë. Përndryshe, është thënë shumë mirë se liria nuk do të thotë se mund të punohet krejt qfarët të dëshirohet, por se mund të dëshirohet ajo që është e mundshme. Disponimi me liri nënkuptonë forcën e ndryshuar dhe të kufizuar. Të dhënat biografike i mbledhin, përpunojnë dhe interpretojnë gjyqtari dhe eksperti. Kur është fjala për analizat psikologjike përmes marrëdhënies me respondentin verifikohen aftësitë e klientit dhe veçoritë e tij në mënyrë që të arrihet deri te karakteristikat apo të veçantat e ndonjë akti kriminal apo akti tjetër ligjor. Fjala është, në njërën anë, për zbulimin e fakteve të cilat kanë lidhje me jetën e dikujtë dhe të cilat e përbëjnë vetë atë jetë duke lënë gjurmë në kohë dhe për të cilat vetëm mund ta supozojmë figurën psikologjike të personalitetit. Vetë akti i cili gjithmonë është shkasë i drejtëpërdrejtë i tërë kësaj gjithashtu paraqet një grup veprimesh të cilat ndodhin në një kohë të caktuar dhe të cilat mund të kenë aspektin e zhvillimit dinamikë.]

100

Me rastin e analizimit të të pandehurit eksperti përpiqet ta përcaktojë aftësinë dhe motivet e tij përmes rikonstruktimit të ndodhive dhe përmes anëve tjera më pak të dukshme të veprës, duke marrur megjithatë veprën e tij si bazë për vlersimin e gjendjes së tij psikologjike. Hulumtimet psikologjike forenzike ishte dashur të zhvillohen në periudhën sa më të afërm me ngjarjen në mënyrë që gjendja emocionale ekzistuese të mund të sajohet dhe kuptohet. Në praktikën klinike shpeshë hasim shprehjen “Neuroza Rente” i cila shpeshë ka të bëjë me rastet e pazgjidhura gjyqësore. Njerzit p.sh. kontestohen rreth disa situatave me të cilat janë dëmtuar, kurse me që gjyqi nuk ua zgjedhë padin e tyre në kohën e duhur atëherë krijohen pamje vërtet neurotike krejt deri sa të mos zgjidhet rasti. VLERËSIMI I AFTËSIVE PËR PËRGJEGJSHMËRI (IMPUTABILITET) Përgjegjshmëria është nocion juridik kriteret e të cilit janë dhënë në kategoritë psikologjike të aftësisë derisa pergjegjshmërinë e përcakton gjyqi, eksperti deklarohet për aftësinë apo gjasën e përgjegjshmërisë. Çështja e kësaj aftësie zakonisht parashtrohet pra ekspertëve të neropsikiatrisë ose para komisionit të ekspertëve. Qasja tradicionale e ekspertizës ka të bëjë me pyetjet në vijim: 1. A lëngon i pandehuri nga ndonjë sëmundje shpirtërore e cila

përjashton ose zvoglon aftësin e tij për përgjegjshmërinë? 2. A ka qenë i pandehuri në kohën e kryerjes së veprës i aftë ta kuptojë

rëndësinë e veprës së tij dhe ti kontrolloj veprimet e veta? 3. Nëse është i sëmurë psikik (shpirtëror) i pandehuri, a është i

rrezikshëm për rrethin shoqëror? Sëmundja shpirtërore nuk është njësoj sikurse përgjegjshmëria, kurse ngecja mentale nuk është pa aftësi pune. Aftësit dhe gjendja shpirtërore e të pandehurit në kohën e kontrollit dhe analizës, përcaktohen përmes kontrollit të drejtëpërdrejtë dhe analizave psikologjike, kurse pastaj me metodën e rikonstruksionit, duke i shfrytëzuar të gjitha të dhënat në dispozicion nga regjistri gjyqësor, analizohet lidhja midis rezultatit të konstatuar dhe veprës së kryer nga aspekti i motivit dhe lidhjes eventuale me dukurit psiko-patologjike. VLERËSIMI I AFTËSIVE INTELEKTUALE Prkatika gjyqësore është e orientuar kah përcaktimi i ngecjeve mentale të kryesit. Testi i inteligjencës në këtë kuadër, është më i rëndësishmi sa i përket anës psikolgjike. Krijuesi i testit më të përdorur në këtë fushë është Veksleri, i cili e ka kuptuar inteligjencën si pasojë, si efekt të sjelljes, e jo si shkaktar të sjelljes. Është i njohur përkufizimi i tij

101

funksionalist mbi inteligjencën, i cili thotë:” inteligjenca është agregat apo kapacitet global i individit, i cili manifestohet në të menduarit racional, të dobishëm për veprimtari dhe për marrëdhënien e sukseshme ndaj mjedisit”. Teza e tij thotë se inteligjenca nuk mund të reduktohet në një grup komponentësh, as të ndahet nga personaliteti. Inteligjenca, përveç aftësive intelektuale, është funksion edhe i faktorëve të tjerë. Nga praktika e dimë se personat me të njëjtin IQ, mund të dallojnë dukshëm, qoftë në aspektin aktual, qoftë në aspektin e mundësive intelektuale, por edhe nga sjellja inteligjente. Shkalla e Vekslerit, e cila i është përshtatur popullatës sonë, ofronë një masë mjaftë të vrazhdë të ngecjes mentale. Mungesa e subkualifikimit të ngecjes mentale në këtë shkallë e vështirëson mjaftë përcaktimin e shkallës së retardimit. Nëse IQ globale në shkallën VB 65, ose më e ulët, atëherë rasti i tillë sipas kriterit testues statistikor është ngecje mentale. Mirëpo sistemi klasifikues i shkallës së Vekslerit, nuk është përshtatur me koeficentin e inteligjencës nën 65. Shoqëria Amerikane për Ngecjet Menale, ka hartuar një tabelë e cila mundëson kategorizimin e ngecjeve mentale në bazë të testeve të inteligjencës. Karakteristikë e kësaj skeme është se termet e vjetra mjekësore siç janë: debiliteti, imbecili, idioti, zëvendësohen me termet përshkruese graduale të inteligjencës sub-normale (kufiri 70 – 84; ngecja e vogël: 55 – 69; ngecje e arsyeshme: 40 – 54; ngecja e lartë: 25 – 39; dhe ngecja tepër e lartë nën 25). Është qenësore që të vërtetohet niveli i ngecjes menatale dhe e shkallës se ç’masë është personi i paaftë. Kur të jenë përcaktuar aftësitë intelektuale të të anketuarit (respondentit), atëherë duhet të konstatohet e kaluara e tij, përshtatja e tij sociale, emocionale, shkollore, profesionale dhe ekonomike. Te të ashtuquajturit raste të arsyeshme (kufizore), të debilëve të lehtë dhe medial, problemit duhet qasur në mënyrë komplekse. Ësthë fakt se ende nuk kemi një instrument i cili do ta mundësonte vlerësimin e sjelljes adaptuese sociale në nivelin e vlerave të rezultatit të testimit të inteligjencës. Megjithatë pjesëmarrja e vlerësimit psikologjik në diagnostifikimin e ngecjes mentale është vendimtar. Ekspertiza e aftësive për përgjegjshmëri të të ashtuquajturve debil, është punë delikate. Ndalesat elementere shoqërore siç janë vrasjet, vjedhjet, dhuna fizike, dhunimi, etj. janë të njohura edhe për këtë kategori, sepse për këtë nuk janë të nevojshme kapacitetet e posaçme intelekuale. Sipas njohurive aktuale forenzike, ngecja mentale nuk vetvetiu arsye për sjellje delikuente. VLERËSIMI I GJENDJEVE AFEKTIVE Në veprën e tij të mirënjohur për emocionet, Pol Ekmani, thotë se ato ne na shtynë që të reagojmë në rastet urgjente pa pasur kohë të mendojmë, apo pa menduar fare se si duhet të reagojmë dhe të përgjigjemi. Kulminacioni i emocioneve zgjatë vetëm disa sekonda, kur personi edhe nxjerrë vendimin e shpejtë dhe bënë reagimin momental. Ky reagim

102

shumë shpesh është i ashpër dhe konsiderohet që nuk është i përzgjedhur. Për këtë arsyeje thuhet se emocionet kanë alibi. Filozofi romak Seneka, ka dhënë një pamje të mirë për njeriun i cili vepron në afekt. Sipas tij çfaçja e fyerjes shkakton mllefin, si afshin më të njohur njerëzor. Njeriu i fyerë vetën e konsideron më të rëndësishëm dhe më guximtar, ndonëse në të vërtetë ai është i vogël dhe i imtë. Kur ai ndjehet i lënduar, dëshiron të hakmerret, mirëpo, Seneka për këtë thotës se është e mundur vetëm me pëlqimin e shpirtit, pra me pjesëmarrjen e vullnetit dhe mendimit (gjykimit). Mllefi apo hidherimi është sikurse helmi dhe ky është armik i arsyejes, kurse lind vetëm atje ku ka arsyeje. Sipas fjalëve të Senekës nuk duhet besuar fjalëve dhe kërcënimeve të të mllefosurve, sepse në brendinë e tyre gjendet zemra më frikacake. Sipas Senekës idhnakët janë dyfytyrësh. Ekmani vëren se ekzistojnë emocionet të cilat nuk mund t’i zgjedhim, por edhe emocione të cilat rezultojnë nga mendimi, gjegjësisht arsyeja. Analiza e vërtetë kurrë nuk ndalet në racionalizime, por i shfrytëzon ato më pak ose më shumë për interpretimin për zbulimin e qëllimeve të fshehta. Tronditjet e fuqishme emocionale, gjegjësisht afektet sajohen qartë në bazë të karakteristikave të tyre të jashtme të cilat nuk mund të fshehen. Darvini i ka përshkruar shumë hollësisht simptomat e zemërimit (tërbimit):” zemra rrah shpesh, fytyrën e mbulon skuqja ose zbehje “ e vdekjes, frymëmarrja vështirësohet, gjoksi fryhet, shpesh trupi dridhet i tëri, zëri ndryshon dhe dhëmbët shtrëngohen. Këto gjeste paralajmërojnë për sulmin mbi armikun apo për luftën me te”. Pjesa më e madhe e diskutimeve rreth ndikimit të afektit në aftësinë e të pandehurit për kryerjen e veprës penale rrjedh nga analiza e komponentës së tyre të përgjegjshmërisë. Problemi i vlerësimit të ndikimit të afektit në aftësinë e të pandehurit për përgjegjshmëri paraqitet para së gjithash kur është fjala për forcën dhe intesitetin e afektit në rrethanat konkrete. Termi “kulminacion i afektit” në praktikën e ekspertëve gjyqësor zë një vend të rëndësishëm. Kjo nënkupton grumbullimin dhe përsëritjen e afekteve negative. Në rastet e tilla njeriu në ngjarjet reale të rëndësishme manifeston sjelljen ashtu siç ai përndryshe funksionon dhe kjo paraqet vijat e posaçme të karakterit të personalitetit të tij, kurse vija e tillë paraqet modelin e përgjithshëm për krahasimin mbi të cili mbështeten rezultate psikologjike. Në jetën e tyre përsëriten shumë ngjarje, vetëm se me variacione të vogla. Kryesit e delikteve vetëm pasi ta kenë kryer veprën e analizojnë rëndësinë e emocionit të cilit i janë dorëzuar pa menduar fare që në fillim. Më së shpeshti atyre u bie ndërmend që të tërën ta harrojnë dhe kur e ndjejnë fajësinë, ose nevojën për tu shfajsuar të gjitha i lënë më një anë, kurse disa gjëra mbeten të humbura përgjithmonë në kujtesë. Prandaj, nga akti si një pikënisje e dukshme dhe e sigurtë akteri i pandehur nuk mund të fshehet, sikurse që nuk mund të fshehet nga ndjenjat e tij. Nëse

103

përshkrimi i tij dallon nga ajo që realisht ka ndodhur, atëherë ai është i detyruar që ta sqarojë atë dallim. Nuk pritet nga i marruri në pyetje (respondenti) të paraqes pjesën materiale të së vërtetës, mirëpo përshkrimin e ngjarjes nga ana e tij e ndërlidhim me faktet e vërtetuara dhe atëherë bëjmë vlerësimin. Qasja e këtillë kërkon që të kihet kujdes për çdo përjetim i cili gjatë marrjes në pyetje vihet në pah tek i pandehuri. VLERËSIMI I GJENDJEVE ALKOOLIKE (DEHJEVE) Është e sigurtë se asnjë dukuri sociale – patologjike në mesin tonë nuk ka rëndësi të tillë krimianale, siç e ka alkoolizmi. Tradicionalisht fillon prej zakoneve kryesisht në fshat, kurse për shkak të lëvizjeve të theksuara dhe migracioneve dhe për shkak të mospërshtatjes me ambientin urban. Në periudhat e luftrave më të reja për shumë njerëz strehimi i vetëm ishte realiteti i vrazhdë. Ndërkaq kur rrethanat janë më të qeta, alkoolit i qasen sidomos personat e papjekur dhe pasiv, të cilët shpesh përshkruhen si personalitete pasive – agresive. Alkoolizmi është një sëmundje e ndërlikuar e cila sjell deri te dekadenca sociale, ekonomike si dhe shkatërrimi i shëndeti. Alkoolistët (pianecët) kështu gjithnjë e më tepër vetmohen dhe izolohen nga shoqëria. Te këta persona rrënohet ndjenja e përgjegjësisë, dinjitetit dhe prestigjit. Madje, konsiderohet se alkoolizmi vepron në mënyrë kriminogjene dyfish: drejtpërsëdrejti dhe tërthorazi. Në rastin e parë delikti është drejtpërsëdrejti i lidhur për dehjen e kryesit, kurse në rastin e dytë kjo lidhje nuk ësthë ashtu e qartë. Si shkak i alkoolizmit lindin kryes të ndryshëm të veprave penale dhe delikteve të cilët gjatë hetimit paraqiten si pijanec kalimtar, ose si alkoolist shumë vjeçar duke u përpjekur që përmes zvogëlimit të përgjegjshmërisë ta zvogëlojnë dënimin për ndonjë vit. Është fakt se dehja dhe alkoolizmi qarkullojnë në ekspertizat gjyqësore – psikiatrike si arsyeje themelore për shkak të së cilave shumica prej të pandehurve udhëzohen në kontrolle dhe trajtime psikologjike. Binderi, pijanecët i ka klasifikuar në të zakonshëm dhe të pazakonshëm. Në grupin e pijanecëve të zakonshëm thotë ai bëjnë pjesë të gjithë pijanecët sjellja e të cilëve është e tillë çfarë mund të haset te numri më i madh i të dehurve, dhe sjellje çfarë i përgjigjet sasisë së alkoolit të konsumuar. Ndërkaq në pijanec të pazakonshëm bëjnë pjesë ata te të cilët sjellja e tyre i tejkalon ato forma të sjelljes të cilat hasen më së shpeshti te të dehurit. Sjelljet e këtij grupi të alkoolistëve më tepër u ngjajnë çrregullimeve shpirtërore. Pra, alkoolizmi i rëndë nënkupton devijim nga alkoolizmi i zakonshëm dhe mesatar. Të dehurit e rëndë me sjelljen e tyre manifestojnë karakteristikat e personalitetit të tyre të cilat e mbrapsin sjelljen e matur dhe vetëdijen.

104

Te rastet e dehjes patolgjike, manifestohet ndryshimi kualitativ i vetëdijes me karakterstikat e tilla klinika, çfarë hasen në psikopatologjitë dhe si të tilla përshkruhen “gjendje të zymta”. Kryesi i veprës penale i cili është pijanec patologjik, konsiderohet plotësisht i papërgjegjshëm. Për ta caktaur dijagnozën e tillë, eksperti bënë një sintezë sa më të mirë të mundshme midis shënimeve të fituara me marrjen e drejtpërdrjejtë në pyetje dhe të atyre nga regjistri gjyqësor. Përvojat e ekspertëve kryesisht vërtetojnë një të dhënë nga literatura botërore se pjesëmarrja e e alkoolistëve (pijanecëve në vepra kriminale paraqitet rreth 50% të rasteve). KAPITULLI XI ASPEKTET VIKTIMOLOGJIKE TË EKSPERTIZËS Viktimologjia është studim i viktimës, apo mësim mbi viktimën (lat. Victima – viktimë). Në kuptimin e ngushtë të fjalës me viktim nënkuptojmë vetëm viktimat e veprave penale, kurse në kuptimin e gjerë nënkuptojmë të gjithë personat e rrezikuar nga sjellja kriminale. Procesi përmes të cilit lind viktima quhe viktimizim, kurse vet gjendja kur dikush është viktim, quhet viktimizim. Zakonisht si vit i lindje së viktimologjisë përmendet viti 1948, kur për herë të parë është paraqitur vepra e Hans Von Henting, “Krimineli dhe Viktima e tij”. Në këtë vepër, krimi është shqyrtuar dhe anlalizuar përmes interaksionit dinamik midis kriminelit dhe viktimës. Shprehjen viktimologji i pari e ka përdorur në kriminologji, psikiatri amerikan Vertham në vitin 1949. Ndonëse viktimologjia si disiplinë shkencore është e vjetër më shumë se një gjysmë shekulli dhe përpjekja e saj që t’i zbulojë dhe interpretojë marrëdhëniet interpersonale të pjesëmarrësve në veprën penale nuk ka hasur në jehonën e pritur në fushën e eksperzitave psikologjike – gjyqësore. Për këtë gjithsesi fajtore është praktika, e cila nuk i ka kushtuar shumë vëmendje viktimës, sidomos nëse ajo nuk ka përjetuar sulm nga krimineli. Në rastet e tilla shumë më të numërta, së paku kur janë deliktet e gjakut në pyetje, zbatimi i metodës së rikonstruktimit ndihmonë shumë që të njihet dhe të kuptohet sjellja e kryesit, madje edhe disa rrethanave tjera të ngjarjes relevante. Mirëpo, në këto raste kjo ësthë analizë e rastit apo analizë e ngjarjes, e jo vetëm analizë e viktimës. Për viktimologët, personaliteti i viktimës dhe sjellja e tij, nuk janë më pak të rëndësishme sesa personaliteti dhe sjellja e kriminelit. Kriminologët pajtohen se rreziku që dikush të bëhet viktimë nuk është i pranishëm në mënyrë të barabartë në popullatë. Kjo do të thotë se ekzistojnë dispozicionet viktimogjene, gjegjësisht vijat e tilla të karakterit të personalitetit të cilat dikënd e bëjnë të ekspozuar rrezikut përkohësisht apo gjithmonë, ose bëjnë që dikush të jetë më pak i mbrojtur nga të tjerët dhe me këtë fakt edhe më të ekspozuar ndaj rrezikut, gjegjësisht ndaj mundësisë që të bëhet viktimë i tipit të posaçëm të sulmit destruktiv. Personaliteti i cili i posedon këto veti tërheq krimin

105

sikurse qengji ujkun. Njohja e dispozicioneve apo predispozitave viktimogjene ka rëndësi të madhe për preventivën e kriminalitetit. Njohuritë për to mund të ndihmojnë në zbulimin e viktimave potenciale dhe zhvillimin e metodave për parashikimin e shkallës dhe të karakterit rrezikut të karakterit viktimolgjik të disa personave. Në njohurinë e tyre ishte dashur që të mbështeten mjetet e veçanta dhe të përgjithshme të mbrojtjes nga kriminaliteti të cila rrezikun e vikimizimit do ta sillnin në masën më të vogël të mundshme. Studimet viktimologjike tregojnë për faktin se në të shumtën e rasteve të delikteve kundër jetës dhe trupit, ka ekzistuar një marrëdhënie e mëparshme një marrëdhënie midis kryesit dhe viktimës së tij. Sipas një studimi, në Gjermani, 2/3 e viktimave kanë pasur marrëdhënie të afërta me vrasësit e tyre. Ndërkaq në Angli, përafërsisht e njëjta përqindje e grave, ka qenë viktimë e burrave të vet, dashnorëve apo kusherinjve të afërt. Në Danimarkë, ekziston një probabilitet që krimineli do ta zgjedh viktimën nga rradhët e anëtarëve të familjes së vet rreth 60% të rasteve. Zakonisht viktimës i kushtohet rëndësia varësisht nga marrëdhënia ndaj veprës dhe kryesit ose kontributi i drejtëpërdrejtë i viktimës për veprën penale. Në këtë pikëpamje mund të dallohen: viktimat latente dhe ato të cilat janë të dukshme, gjegjësisht viktimat të cilat dallohen nga të tjerat për nga prirja personale për tu viktimizuar. Në anën tjetër, është e vërejtur se nga personaliteti i viktimës dhe sjellja e saj rezultojnë edhe impulset e caktuara, të cilat ndikojnë në vet aktin, respektivisht në vendimin e kryesit për ta kryer, si dhe në motivin e tij për aktin e tillë. P.sh, Shnaideri pohon se çdo sjellje kriminale, sidomos sjellja devijante seksuale është rezultat i një procesi dinamik interaktiv midis kryesit të veprës dhe viktimës, në esencën e së cilës gjendet predispozita për tu bërë viktimë. Kjo është edhe arsye kur viktima kryesin e josh për kryerjen e aktit, gjë që e nxitë reagimin e tij, ose së paku sjell deri te situata kur ai vepron në mënyrë delikuente. Mirëpo, kjo predispozitë nuk është kurrfarë vetije e përhershme e palës së dëmtuar, pra nuk është pjesë e vetive biologjike të saj dhe as e karakterit të saj. Në të vërtetë në këtë nocion fshehet marrëdhënia specifike e viktimës me deliktin, apo thënë më saktë prirja e viktimës për sjellje devijante shoqërore. Kjo prirje krijohet dhe zhvillohet në rrethana të posaçme. Shnajderi konsideron se psiokoanaliza te çdo femër sheh viktimën potenciale, sepse fillon nga fakti që në çdo femër ekziston një dëshirë e pavetëdijshme për tu bërë viktimë, megjithatë, ai përfundon se situatat viktimogjene lindin në baza të marrëdhënieve ekonomike në sistemin e caktuar social. Autorët tjerë theksojnë sidomos mangësitë e caktuara emocionale te viktima e krimit. Te viktimat e dhunës seksuale, sidomos hasim persona të cilëve në fazat e zhvillimi të mëhershëm të tyre u ka munguar kujdesi, dashuria dhe ngrohtësia emotive, si dhe pavarësia dhe respekti në familje. Shpesh flitet se viktimat praktikisht janë “partnerë komplementar” të kryesit të veprës. Në viktimologji marrëdhënia e kryesit dhe vikimës mund të vështrohet edhe përmes shkallës prej 4 fazave:

106

• E para, Viktima vlerësohet si iniciatore e agresionit • E dyta, Sjellja agresive vjen nga kryesi, mirëpo viktima “e pranon

topin e hedhur”; • E treta, pozita në shkallë nënkupton ndarjen e sjelljes agresive në

“pjesë të barabarta”; • E katërta, sjellja jo agresive e viktimës (mossrezistimi). Ekspertiza psikologjike e viktimës, gjegjësisht e të dëmtuarit zakonisht bëhet në rastin e delikteve të gjakut, sidomos deliktit seksual dhe në veçanti nëse ekziston dyshimi për mundësinë e abuzimit të posaçëm (për shkak të moshës apo edhe papjekurisë intelektuale, madje edhe sëmundjes shpirtërore të viktimës. Von Hentingu, në veprën e tij të viktimologjisë i ka dhënë tri nocione fundamentale për viktimën: 1. krimineli – viktima; 2. viktima latente; 3. marrëdhënia kriminel – viktimë. Nocioni i parë përfshinë rastet në të cilat personi i njëjtë mund të bëhet kriminel ose viktimë, varësisht prej rrethanave. Nocioni i dytë nënkupton vetitë e caktuara të viktimës të cilat e bëjnë atë që të jetë e ekspozuar ndaj krimit. Këto veti hasen të të miturit, personat depresiv, te lakmitarët e pasurisë, te të vetmuarit, të demoralizuarit. Te personat e flaktë për jetë, te personat të cilët kanë rënë në monotoni, por edhe te gratë e moshuara, me sëmundje shpirtërore, te pjesëtarët e pakicave dhe te persoant me inteligjencë nën mesatare. Në fund, midis delikuentit dhe viktimës mund të thuhet se ekziston edhe marrëdhënia reciproke të cilën Elen Bergeri e ndan në tri grupe: 1. marrëdhënie thjesht neurotike; 2. lidhje e llojit komplementar; 3. lidhje gjeno–biologjike (në bazë të faktorëve të njëjtë të trashëguar). Në 50 raste të analizuara të krimit të vrasjeve, të cilat dukshëm i dallon motivi i pasionit të dashurisë (të analizuara në librin” Krimi” nga pasioni”) më shumë se 4/5 të viktimave (84% janë gra). Zakonisht, gruaja pasive, e varur, e durueshme dhe tolerante gjen mashkullin aktiv dominant dhe agresiv, mirëpo, këto veti të saj që i cekëm janë vetëm mashtruese, sepse që të dy në lidhjen e tyre i fusin bindjet dhe vlerat të cilat më së tepërmi janë te ngarkuara me modelet e reagimit patriakal, tradicional dhe autoritar shoqëror. Për dallim nga mashkulli, femra nuk e idealizon partnerin, por marrëdhënien e tyre. Në idealizimin e marrëdhënieve ajo e gjen atë që është vlerë e posaçme dhe e cila i mungon asaj dhe e cila atë e pengon që të dal nga lidhja e pasukseshme. Një formë e posaçme e idealizimit të çoroditur shfaqet në xhelozi, e cila

107

është motiv dominant i krimit për mashkullin, derisa për femrën ky motiv është njësoj i rëndësishëm sikurse edhe ndjenja e përuljes, nënçmimit fyerjes apo braktisjes. Akterët e dramës së dashurisë ndërkaq nuk mund të vështrohen pa një analizë të gjerë të problemit, pra të çrregullimit të sistemit të verave dhe përgjegjësive, i cili te ne, në të gjitha institucionet shoqërore duke filluar nga familja, ka marrë një hov sidomos dekadave të fundit. KAPITULLI XII MBLEDHJA E INFORMATAVE PËR VEPRËN PENALE (NGA QYTETARËT) Shikuar gjerësisht mbledhja e informatave nga qytetarët është formë e veprimtarisë operative të punëve të brendshme e cila ndërmerret me vet iniciativë, plan dhe metodë me qëllim që ato informata të shfrytëzohen për zhvillimin e suksessheëm të procedurës penale. Përveç deklaratave informative të personave kjo ka të bëjë edhe me të dhënat tjera te të cilat organet e policisë vijnë përmes aktiviteteve të tyre. Kjo veprimtari përfshin edhe rezultatet e veprimeve kriminalistike-teknike, raportet e ndryshme me shkrim, shënimet e marra nga organet shtetërore, ndërmarrjet, shënimet nga evidencat e kriminalistikës dhe rezultatet tjera të karakterit zbulues të organeve të punëve të brendshme të cilat nuk janë ndërrmarë në formën procedurale (në proces). Mbledhja e informatave nga qytetarët, në kuptimin e ngushtë, përfshinë deklaratat të cilat u janë dhënë organeve të administratës policore në procedurën jo formale dhe jashtë gjyqësore lidhur me vepren konkrete penale. Në qoftë se qëllimi i bisedës është të merren informatat për veprën e kryer penale dhe parapërgatitjen e saj, personat e autorizuar zyrtarë kanë të drejtë që të bisedojnë me qytetarët të cilët ndiqen zyrtarisht (ex officio). Deklaratat e personave të marra në këtë mënyrë, nuk kanë rëndësi procedurale çfarë kanë kur ipen më vonë në procedurën e ngritur penale, në cilësi të dëshmitarit, të pandehurit ose në cilësi të ndonjë subjekti tjetër të procedurës penale. Të dhënat e marra përmes marrjes jo formale në pyetje të qytetarëve shfrytëzohen në operacionet kriminalistike-operative të policisë si dhe për parapërgatitjen dhe sigurimin e provave të veçanta me rastin e përgatitjes së fletëparaqitjes penale dhe të raportit të posaçëm i cili i dërgohet prokurorit shtetëror. Nga qytetarët mund të merren deklarata e shkruar me dorë të tij ose e shtypur dhe e nënshkruar nga ai vetë dhe e cila i bashkangjitet kallximit penal të prokurorit publikë. Kriminalistët e rryer (me përvojë) krahas mangësive të teknikës së bisedës informative dhe intervistimeve, me një veprim të mirë taktik mund tia dalin që qytetarët tu japin atyre shënime të vërteta, madje

108

madje edhe ato të cilat i ngarkojnë ata. Me këtë rast mbledhja e provave materiale gjithmonë është në planë të parë. RËNDËSIA OPERATIVE E INFORMATAVE TË MBLEDHURA NGA QYTETARËT Pas kryerjes së veprës penale, rrethi i personave të cilët do të mund të ofronin informata të dobishme për detajet dhe rrethanat e veprës, është shumë i madhë. Me rastin e trajtimit të veprave më të rënda penale dhe përpunimit të tyre aktivistët e policisë gjegjësisht kriminalistët marrin në biseda informative dhe analizojnë disa mijra qytetarë, që praktikisht do të thotë se nganjëherë është e nevojshme të kalohen edhe kuarte të tëra të qytetit në mënyrë që në bazë të informatave të mbledhura ti hyhet në gjurmë kryersit të veprës. Gjatë gjurmimit haset në persona të cilët kanë njohuri direkte apo indirekte për veprën dhe kryersin e saj, kurse nganjëherë edhe në vetë kryersit e veprës dhe ndihmësit e tyre. Në procedurën e ngritur penale të mëvonshme disa nga ata persona do të marrin edhe role të caktuara procedurale (i pandehur, dëshmitarë). Detyra e policisë në kërkimin e kryersit dhe personave të tjerë të cilët kanë lidhje me veprën penale është e dyfishtë dhe ka karakterë të shqyrtimit dhe përpunimit kriminalistikë. Së pari, ajo përpiqet ta ndriçojë veprën penale nga të gjitha aspektet e saj duke filluar nga ideja e deri tek realizimi, sepse shumë fakte të rëndësishme vërtetohen gjatë hetimit dhe në gjykim. E dyta, zhvillon visedë me personat të cilët më vonë do të paraqiten në gjykatore në rolin e të pandehurit ose të dëshmitarit. “muri i heshtjes” të cilin fare mirë e njohin aktivistët e policisë, shkakton frikën nga hakmarrja eventuale e kriminelëve. Në anën tjetër, ka qytetarë të cilët janë të gatshëm të rrëfejnë çdo gjë për veprën penale dhe për rrethanat në të cilën ajo ka ndodhur, mirëpo për shkak të formalizmit të procedurës penale kërkojnë anonimitet. Informatat, fillimisht dhe para se gjithash, nga qytetarët kërkohen dhe mbledhen në terren jashtë lokaleve policore. Varësisht nga rrethanat konkrete, qytetari me statusin e personit të dyshuar mund të ftohet ose edhe të shoqërohet me detyrim në lokalet zyrtare për bisedim. Pas gjetjes së personit me të cilin duhet të zhvillohet bisedë, është e nevojshme të vërtetohen të gjitha rrethanat relevante: përse, kur, ku, çka dhe si ka ndodhur, për gjurmët dhe për objektet e veprës penale, pastaj kush ka mundur apo kush ka mundur të jetë apo kush është kryersi i veprës, kush janë dëshmitarët e drejtëpërdrejtë, kush krejtë mund të ketë njohuri për veprën penale dhe kryersin e saj. Zhvillimi i bisedave të tilla kërkon shkathësi të posaçme, zbatimin adekuatë të rregullave kriminalistike, njohjen e psikologjisë së dëshmisë dhe dëshmitarit, përvojë të madhe profesionale dhe jetësore si dhe

109

fleksibilitet dhe takt në sjellje. Personi i autorizuar zyrtarë nga dëshmitari apo i pandehuri i prezumuar do të kërkojë që ta nënshkruaj deklaratën e vetë duke e obliguar kështu moralisht që me deklaratën e tillë të paraqitet në gjykatore në procedurën penale, ndërkaq kjo nga ata edhe mund të mos kërkohet nëse operativiteti dhe sekreti kërkojnë procedurë apo veprim tjetër. Nganjëherë, gabimisht konsiderohet se bisedën informative dhe intervistimin mund ta zhvillojë çdo njëri pa ndonjë njohuri të posaçme. Harold Mulbar (1951) thotë: “me mijëra kriminelë sot shetisin rrugëve tona si njerëz të lirë, jo për arsye se kanë qenë mjaftë intelegjentë dhe të shkathët që të kryejnë krimin e përsosur, por për arsye se policia ka bërë lëshime (ka gabuar) (...) dhe për shkak se dikujt i është lejuar që të ndërhyjë në qështjen pa qenë i ushtruar dhe i aftë që në kohën e duhur ti shtrojë pyetjet e duhura”. Shikuar në shoqërinë në tërësi parandalimi i veprave penale, kundërvajtjeve, delikteve ekonomike dhe pengimi i situatave kriminogjene është pjesë e problematikës së sigurisë në terrenin e caktuar dhe më gjerë. FORMAT THEMELORE TË MBLEDHJES SË INFORMATAVE NGA QYTETARËT Në esencë ekzistojnë dy forma të ndryshme të mbledhjes së informatave, të cilat janë: biseda nformative dhe intervista. Këto mbështeten në dy situata të ndryshme në të cilat qytetari si dhënës i informatave mund të haset, pra kjo kërkonë edhe dy qasje të ndryshme taktike dhe psikologjike. Këto sitauta kanë ndikim të madh edhe në kualitetin e informatave të mbledhura. Biseda informative Biseda informative zhvillohet në lokalet zyrtare kur policia e fton ose e sjellë me detyrimë (me dhunë) qytetarin e dyshimtë dhe e merrë në pyetje lidhur me veprën penale dhe lidhur me rrethanat e veprave apo veprës penale. Bisedat shënohen ose fiksohen me anë të mjeteve teknike të cilat shërbejnë për regjistrimin e bisedave të tilla kurse qytetari mund të ndalohet edhe disa orë me qëllim të përpunimit kriminalistikë ose edhe mund të paraburgoset nëse për këtë janë krijuar kushtet ligjore. Udhëheqësi i bisedës për ta konstatuar gjendjen faktike, i shtron pyetjet siapas një plani dhe taktike të caktuar. Ndërkaq sjellja e tij lëvizë nga ajo e buta, neutralja e deri te sjellja shumë e ashpërt, e që varet krejt nga situata konkrete. Ai më së shpeshti shfrytëzon argumentet logjike dhe qasjen emocionale. Nganjëherë shërbehet me mashtrime të lejushme taktike, me qëllim të pa mundësimit apo me qëllim të prishjes së strategjisë mbrojtëse të mashtrimit me të cilën shërbehet i dyshuari. Udhëheqësi i bisedës me këtë rast është i detyruar ta rrespektoj

110

integritetin personal të të dyshuarit duke e respekruar parimin e drejtësisë mbi prezumimin e pafajsisë. Intervista intervistimi sistematikë të cilin e zhvillojnë aktivistët e policisë, kryhet jashtë lokaleve zyrtare. Për dallim nga disa teknika të tjera të mbledhjes së informatave, këtu është i nevojshëm kontakti i drejtëpërdrejtë me personin nga i cili kërkohen informatat. Informatat e fituara nga ky regjistrohen, seleksionohen, verifikohen dhe sistematizohen, e pastaj, vetëm atëherë, shfrytëzohen për qëllime operative. Sjellja jo e shkathët mungesa e taktik dhe e bontonit (mirësjelljes) mund ta rrënojë intervistimin. Në intervistim dhe në bisedën informative situata komuniuese dhe motivi janë të ndryshme. Në intervistimë kontakti është i shtruar dhe i rehatshëm, qytetari ndjehet “sikur në shtëpi” ndërkaq në bisedën informative me të dyshuarin situata është e kundërt me këtë. KAPITULLI XIII FENOMENI I PRANIMIT TË VEPRËS PENALE DHE DISA RREGULLA TË MARRJES NË PYETJE TË PERSONAVE TË DYSHIMTË Supozimi i domosdoshëm për marrjen në pyetje të personit i cili është i dyshohet se ka kryer vepër penale, është që të sigurohet prania e tij dhe të pengohet çdo komunikim i tij me jashtë, kurse pastaj sigurimi i mjeteve argumentuese të cilat janë të nevojshme që ti argumentohet vepra. Mjetet të cilat shfrytëzohen për këtë qëllim janë: paraburgimi dhe bastisja, kurse kjo gjë dukshëm prek në lirinë e individit prandaj për të dy këto masa duhet të ekzistojë një bindje e fortë e mbështetura në fakte se këto masa janë të nevojshme dhe se do të japin rezultat dhe do të jenë të frytshme. Duhet cekur se është me rëndësi të jashtëzakonshme që të mos ekzistojë frika nga mos suksesi dhe përgjegjësia. Nëse ekziston dyshimi kundër shumë personave prej të cilëve vetëm njëri mund të jetë kryersi i veprës, atëherë duhet të veprohet përnjëherë në të njëjtën kohë kundër të gjithëve. Pranimi i veprës penale sipas dinamikës dhe ndërlikushmërisë së brendshme është një nga dukuritë më interesante në psiokologjinë forenzike (gjyqsore). PRANIMI I VEPRËS PENALE Pranimi i veprës është deklarata e lloji të tillë të cilën kryersi i supozuar e jep në mënyra të ndryshme dhe me të cilën veprën penale e pranon si të vetën me të gjitha elementet e veçanta lidhur me atë vepër penale.

111

Ekzistojnë dy lloje të pranimit të veprës: 1. pranimi gjyqsor , dhe 2. jashtë gjyqsor Pranimi gjyqësor është pranim formal para organeve gjyqsore, kurse pranimi jashtë gjyqsor është pranimi i bërë para kriminalistëve të punëve të brendshme, mbrojtësve apo para personave të tretë. Sa i përket vetë pranimit të veprës, do theksuar se disa fajtorë veprën e pranojnë shpejtë dhe lehtë për dalllim nga disa të tjerë të cilët veprën e pranojnë më vështirë dhe varësisht prej asaj se në çfarë periudhe kohore fajsija ka dalur në sipërfaqe, ose nuk e pranojnë fare atë pa marrë parasysh sasin e provave të cilat i ngarkojnë ata dhe pa marrë parasysh metodat e marrjes në pyetje. Pranimi në esencë nuk është më mjet kryesor i argumentimit, mirëpo mund të jetë bazë e mirë fillestare për mbledhjen e provave dhe për përcaktimin e së vërtetës objektive lidhur me elementet kyçe të veprës penale. Vlenë të theksohet se me përfundimin logjik dhe me verifikimin e fakteve mund të konstatohet se a është pranimi i vërtetë dhe cila është vlera e tij në kuadër të provave tjera. BAZA PSIKOLOGJIKE E PRANIMIT TË VEPRËS Teoria psiko-analitike të cilën e ka mbështetur Zigmund Frojdi (sigmund Freud) kurse më vonë e kanë zhvilluar edhe pas ardhësit e tij, mbështetet në konceptin struktural të ekzistimit të tri elementeve të personalitetit të cilat janë: • Id (atë) • Ego (unë) • Super-Ego (“Super Un”)

Këto së drejti janë karakteristikat apo shenjat për proceset e caktuara brenda personalitetit. Id është komponent e lindur e personalitetit dhe “depo” e tërë energjisë psikike me të cilën disponon njeriu, pra id është selia e tërë asaj që është animale, iracionale dhe e pa organizuar brenda njeriut e cila nuk i njeh ligjet dhe kufizimet, por synon kënaqjen e menjëhershme të instinkteve pa marrë parasyshë qmimin. Kur vjen deri tek realizimi, atëherë në personalitetin e tillë zvoglohet tensioni dhe vjen shtensionimi dhe shlirimi. Ego është selia e funksioneve intelektuale dhe e intelektit dhe kjo funksionon krejtësisht sipas parimit të realitetit. Ego funksionon në të tri nivelet e vetëdijes (pa vetëdije, në ndërdije dhe me vetëdije) dhe është në konflikt permanent me id e cila vazhdimisht rrokulliset (sulmon). Instikti

112

seksual shtyhet deri sa nuk e gjenë partnerin përkatës dhe rrethanat për kryerjen e tij. Personaliteti normal ego ia arrin që të gjejë kompromisin midis rregullave jetësore të mjedisit, impulsit të id dhe ndalimit të cilin e dikton super – ego. Ego është organ ekzekutiv i personalitetit, gjegjësisht kordinator kryersor i personalitetit. Super ego është pjesë e personalitetit e cila zhvillohet më vonë nën ndikimin e mjedisit social me të cilin jeton individi. Super ego është përfaqësues i brendshëm i shoqërisë apo “ndërgjegja e njeriut” e ngulitur në personalitetin e tij dhe e zhvilluar nën ndikimin e shpërblimeve dhe dënimeve, varësisht prej sjelljeve. Ndërgjegja pra e ka funksionin ndëshkues në rast të mos përshtatjes së veprimeve apo sjelljeve, duke e zgjuar kështu ndjenjën e fajsisë dhe të vetë akuzimit, kurse aspekti tjetër konstruktivë - super ego rrjedh nga aktivitetet e dëshiruara shoqërore: zelli, produktiviteti, suksesi, etj. Super ego nuk synon realitetin, por idealin, prandaj për këtë arsye është në konflikt permanent me id, ego dhe me ralitetin. Së këndejmi nuk është mirë që cili do nga këto elemente të personalitetit të dominojë. Pra duhet të ekzistojë baraz pesha e tyre. Motivi i pranimit të veprës penale nga ana e kryersit ka lidhje të ngushtë me mekanizmat e cekur të strukturës psikike të personalitetit. Personi është në gjendje të tendosjes psikike latente dhe të frikës permanente nga zbulimi e cila është e pranishme gjithmonë dhe e cila me rastin e arrestimit edhe më tepër potencohet. Pasiguria rreth ekzistimit të provave dhe pa parashikushmëria e tyre, zvoglon gjasat kryersit që të shkarkohet në pikëpamje psikologjike kurse frika nga pranimi dhe denimi bëhet gjithnjë e më e madhe. Gënjeshtra si mekanizëm mbrojtës i personalitetit dhe sy qeltësia deri në një masë të caktuar edhe me tejë e pengojnë kryersin që ta thotë të vërteten. Pra, gjatë tërë kohës shtrohet pyetja: ta pranoj apo mos ta pranoj. Në rrjedhën e përshkruar të ngjarjes, në një moment gjendja kulminon dhe kryersi i veprës e mposht rezistencën e brendshme – ballafaqohet me rrezikun real, e pranon veprën dhe konflikti brenda personalitetit të tij zgjidhet. Pas kësaj vjenë një lehtësim psikologjikë i cili në të shumtën e rasteve përcjellet me shenjat e një relaksimi fizik. Sipas konceptit psiko-analitik, T. Reik (1925) përfundon se përmbajtjet e mbrapsura synojnë të shpërthejnë në sipërfaqe por ato i penngojnë mekanizmat e mbrapsjes. Shembull: Në Lubjanë, vrasësi më 1979 me vetë dëshirë e ka pranuar vrasjen të cilën e ka kryer në stacionin hekurudhor 9 vite më parë. Mekanizmat e cekur psikologjik pra ndikojnë që nganjëherë kryersit e krimeve të rënda e pranojnë krimin edhe në qastin e shtrirjes për vdekje.

113

PSIKOLOGJIA E GËNJESHTRËS DHE DËSHMIJA E RREJSHME Gënjeshtra kërkon një nivel apo aftësi të lartë të vetë kontrollit, imagjinatës, kujtesës si dhe të kombinimeve të tyre. Aftësit intelektuale të gënjeshtarit në fazën e përgatitjes dhe kumtimit të gënjeshtrës janë nën ndikimin e pengesave emocionale, nën ndikimin e frikës, shqetsimit, tendosjes dhe pasigurisë, pra pasigurisë në aspektin e provave të cilat i disponon ana ekundërt. Shikuar nga aspekti psikologjik dhënia e dëshmisë (deklaratës) së rrejshme është aktivitet shumë kompleks dhe i ndërlikuar, sepse gënjeshtari në të njëjtën kohë duhet ti kryej disa operacione ideore (mendore). Këto operacione me vështërsi përputhen njëra me tjetrën dhe për këtë arsye gënjeshtarin e mbajnë vazhdimisht nën tension. Gjatë deklarimit të lirë të pamjes së trilluar të ngjarjes, i marruri në pyetje mund të vijë në situatë që të mendojë se gënjeshtra e tij nuk është mjaft bindëse. Prandaj, kjo te ai edhe më tepër e shton dyshimin se do ta mashtrojë kriminalistin. Pozita e rëndë e gënjeshtarit edhe më tepër vështirsohet nëse ai i vëren kontradiktat në dëshminë e tij dhe mos përputhjen e saj me faktet e tjera. Psikologët gjyqsor theksojnë se qëllimi për ta fshehur informatën ushtron një aktivitet të fuqishëm motivues. Informata e fshehur ndërkaq edhe më tej nuk konsiderohet çështje e mbyllur apo informat e shteruar. Duke u përpjekur i pandehuri që ta mbraps në vetëdije ndonjë informatë, në psikën e tij shfaqet vatra e tendosjes apo afekti. Në raste të tilla çlirimi (relaksimi) është i mundur vetëm me kumtimin e faktit të fshehur. Formimi i konstruksionit logjik dhe të sinkronizuar nuk është aspak punë e lehtë as e thjeshtë sepse pengohet nga tensioni psikologjikë dhe frika e cila është e pranishme me rastin e kumtimit të saj. Në anën tjetër, paraqitja e rrethanave të reja dhe situata reale e kumtimit të tregimit të trilluar edhe më tepër e vështirsojnë planin e paramenduar. Kur delikuenti i tillë (gënjeshtari) fillon të flasë, ai gjatë bisedës shkon shumë më larg se sa që në fillim ka dëshiruar prandaj shpeshë ndodh që i shpalos detajet të cilat janë të njohura vetëm për bisedën e tillë informative gjë që mund të grupohet në karakteristikat e vet kontrollit. Kështu ata shumë shpeshë ofrojnë alibinë e tyre gjatë momentit kritik, ndonëse atë nuk e di ende askush, kurse krejt kjo si rrjedhojë e pasojave të mos kontrollit apsolut të mendimit gjatë kulminacionit të tensionit i cili e mbërrin kulmin e tij. PRANIMI I RREJSHËM (ME VETËDIJE) I VEPRËS Pranimi i rrejshëm me vetëdije mund të jetë hap dinak taktik i fajtorit, kryersit të vërtet të veprës në të cilin ai fut elemente të ndryshme të parëndësishme dhe të shkëputura të cilat është lehtë të vërehën sepse janë të tejdukshme, por, të cilat kanë për qëllim që kriminalistin jo mjaft profesional dhe të pa përvojë ta shmangin nga “gjurmimi” i mëtejm dhe që tja humbin kohën sa më tepër duke e tërhequr nëdrejtim gabuar. Kriminelët profesional nganjëherë e pranojnë një vepër penale (kryesisht

114

të lehtë) me qëllim që ta ndërprejnë zbulimin e vargut të tërë të veprave penale të fshehta të kryera dikur më herët ose kjo bëhet me qëllim të fshehjes së bashkë pjesmarrësit. Gjithashtu ekzistojnë raste kur kriminelët, me qëllim të fshehjes së vrasjes, e pranojnë thyerjen e objektit dhe cekun kohën vrasjes së kryer. Gjithashtu ekzistojnë raste kur personat e shtyrë të moshës së re jo madhore paraqiten për veprën e kryer penale të cilën e ka kryer i rrituri. Ekzistojnë gjithashtu edhe pranime të veprave për shkak të afrisë gjinore por edhe për shkaqe të dashurisë apo edhe me qëllim të mbrojtjes së fëmijve. PRANIMET E RREJSHME SI REZULTAT I MËNYRËS SË PADREJTË DHE TË PALEJUSHME TË MARRJES NË PYETJE Mënyra jo e drejtë dhe e palejueshme e zhvillimit të bisedës informativ eme të dyshuarin mund të sjellë deri te pranimi i rrejshëm i veprës. Sipas Rutinovit: “metodat psikologjike të analizimit dhe marrjes në pyetje duhet të jenë sikurse ilaçi i cili vepron me sukses në vendin e sëmurë, por nuk i dëmton pjesët e dhëndosha të organizmit. Këto më së shpeshti fjala është për përdorimin e palejueshme të forcës apo kërcnimit me forcë ose për presionin disproporcional psikologjik mbi të marrurin në pyetje, kurse më rrallë për mashtrimin dhe parashtrimin e pyetjeve sugjestive. Në rastet e këtilla personi plotësisht i vetëdijshëm e pranon veprën të cilën nuk e ka kryer, por që vlerson se me pranimin e saj në atë çast fiton diçka (trajtim të privilegjuar, premtimi se do të lirohet, shpëtimi nga dhuna fizike, ndërprerja e marrjeve të tepruara në pyetje dhe molisëse, zbutja e dënimit). Gjithashtu edhe te bisedat e gjata me pauza të vogla, paraqesin ndjenjën te i dyshuari se nuk ka kurfarë gjase që të dalë nga ajo situatë, fillon ta lëshojë koncentrimin kurse nga dëshira që krejt kjo të ndërpritet dhe të pushojë lodhja psikike, mund të rezultojë me pranimin e rrejshëm të veprës. Personi i tillë duke mos pasur mjaftë kujdesë për rëndësinë e deklaratave të veta dhe pasojave afatgjate të pranimit të tillë të veprës, duke menduar se më vonë dë ta mohojë lehtë pranimin e rrejshëm dhe se e vërteta vet vetiu do të dal sheshazi leht në sipërfaqe. Edhe më interesant është se pranimet e këtilla mund të merren edhe te rastet e veprave më të rënda penale. Gjithashtu edhe dëshira e madhe për të dalë nga burgu qoftë edhe për një kohë të shkurtër, mund të jetë motiv për pranimin e rrejshëm të veprës. Një prej llojeve psikologjike të pranimeve të rrejshme mund të përshkruhet si “sindrom i dyshimit në memorien personale”. Marrja energjike dhe e gjatë në pyetje e të dyshuarit për ndonjë vepër mund ta kuhasë deri në atë masë tërësinë mentale dhe sigurinë e personit të pafajshëm sa që ai e pranon veprën të cilën nuk e ka kryer dhe personi i tillë nuk i beson më kujtesës së vet dhe fillon ti pranojë sugjestionet të cilat ia ofronë personi i cili e merr në pyetje apo personi që e udhëheqë bisedën.

115

PRANIMET E RREJSHME ME PRAPAVIJË PSIKOPATOLOGJIKE Hulumtimet e Brandonit dhe Daviesit (1972) si dhe të Gugjosenit (1984, 1987) dhe të hulumtues[ve të tjerë kanë treguar se ekzistojnë persona psikologjikisht të brishtë të cilët janë të prirë më tepër për pranime të rrejshme se sa për të tjerat. Personat e tillë më së shpeshti janë: 1. personat me mundësi të zvogluar kognitive (njohëse) për shkak të

intelegjencës së ulët, analfabetizmit etj. 2. të miturit; 3. personat me sëmundje mentale (personat me të meta – depresivët,

personat histerik, psikopatët, epileptikë, neurotik, etj. Në gjendje të caktuar të vetëdijës personat e tillë nuk e dallojnë realitetin nga fantazija dhe të tillët janë në gjendje ti pranojnë edhe krimet më të tmerrshme për të vetat. Duhet thënë se te njerzit ekziston dëshira preokupuese për popullaritet dhe publicitet, shih për shkaqe të tilla, në SHBA 200 njerëz kanë pranuar se e kanë grabitur të birin e Lindberghut. Te pothuajë të gjitha deklaratat e rrejshme të marra përmes presionit psikologjik hasin dy karakteristika psikologjike themelore të cilat janë relevante: 1. sugjestibiliteti i qëllimeve të parashtruara; 2. tendenca e nënshtrimit të respondentit para ekzaminatorit. FAZAT E PRANIMIT TË VEPRËS PENALE Pranimit të veprës zakonisht i paraprinë zakonisht një periudhë më e shkurtër apo më e gjatë e mohimit (nëse ka ardhë deri tek pranimi i tillë), sidomos nga ajo kategori e të dyshuarve nga të cilët nuk pritet pranimi i tillë i veprës, ekzaminatori (udhëheqësi i bisedës) duhet seriozisht ta hulumtojë motivin e pranimeve të tilla. Pranimi i arsyeshëm mbështetet në vlersimin e situatës parrugdalje, se mohimi nuk ka kuptim të mirëfillt, se loja është humbur dhe se gënjeshtra është zbuluar, se ka mjaftë prova materiale ose individuale për gjykim, dhe i dyshuari mendon se mohimi i mëtejshëm do të ishte në dëm të tij. Me këtë rast ai llogarit se pranimi i sinqert do të jetë rrethanë lehtësuese dhe mbase nuk do ti paraqitet kallximi penal dhe nuk do ti ngritet padia, gjegjësisht se gjyqi do tia shqiptojë denimin më të vogël. Me supozimin se ekzaminatori e ka vlerësuar mirë personalitetin e të dyshuarit dhe e ka zbatuar taktikën adekuate të marrjes në pyetje, gjeneza e pranimit të veprës ka këtë rrjedhë:

116

1. rezistenca fillestare e kryesit të veprës është më e fortë ose më e dobët;

2. dobsimi i mbrojtjes verbale; 3. nervoza e përgjithshme, shenjat psikosomatike të tensionit të

brendshëm (mund të paraqiten në kontinuitet, në fazën 1 dhe 2); 4. versioni i parë jo i plotë i pranimit të veprës; 5. pranimi i plotë. Pranimit të veprës i praprinë e ashtëquajtura ofertë e kamofluar e pranimit të cilën duhet ta njohim (sajojmë) dhe ta shfrytëzojmë. Praktika tregon se shumica e kryersëve të vërtet të veprave, madje gjatë marrjes në pyetje, kërkon mënyrën për tu “hapur” ndaj ekzaminatorit dhe për tia sqaruar ndjenjat e veta. Duhet theksuar se e ashtëquajtura “urë e artë” e cila paraqet çastin kur i dyshuari parashtron pyetje: “qka do të ndodhë nëse une pranoj”?. Natyrisht në rastin e tillë duhet të jemi real dhe të mos japim premtime të cilat nuk mund ti përmbushim. Pra, nuk duhet lutur për pranimin e veprës por as të hyhet në kompromis. Pranimi njëherë i filluar nuk guxonë të ndërpritet për kurfarë arsye. Meqenëse versioni i parë kurr nuk është i plotë, nuk duhet insistuar në hollësi, sepse i dyshuari mendon se ne i dimë hollësitë dhe nëse ai vëren se ne nuk po i dim ato atëherë ai mbyllet, fillon ti mohojë ose të trillojë. Kur i dyshuari çlirohet dhe ndjen relaksim për shkak se e ka pranuar veprën atëherë ne mund të fillojmë ngadale të insistojmë në disa detaje, por duhet tërhequr vërejtjen këtu se kryesit e veprave nuk dëshirojnë ti saktësojnë ato, sidomos jo ato të rëndat. Për kriminalistin është e rëndësishme që ta rikonstruktojë gjenezën e veprës penale duke filluar nga ideja deri në ralizimin e sajë. Qëndrimi i kriminalistit (ekzaminatorit) gjithmonë duhet të jetë dinjitozë, i ndershëm, i kulturuar sepse këtë e kërkon ky profesion. Nuk lejohen nënçmimet dhe përuljet e personave të cilët zbulohen se kanë gënjyer ose të cilëve ua kemi zbuluar gënjeshtrën. Gjithashtu është me rëndësi të theksohet se vëmendje e posaçme duhet kushtuar objekteve të gjetura te i dyshuari siç janë: numrat e telefonave, fotografitë, biletat hyrëse të auto parqeve, faturat e ndryshme, sepse kjo mund të tregojë për rrjedhën e zhvillimit të ngjarjes ose për alibinë e të dyshuarit. Kriminalisti nuk guxonë ti parashtrojë disa pyetje parakohe sepse mund ta rrënojë tërë atë që me mundime të mëdha deri tash e ka arritur, kurse gabimi i tillë më së shpeshti bëhet kur vie deri te relaksimi gjegjësisht kur kriminalisti tashmë është i sigurtë se janë siguruar disa prova gjegjësisht se zgjidhja e rastit është para përfundimit. Pra, marrjen në pyetje nuk duhet mbështetur vetëm në pyetjet informative, por edhe në faktet e vërtetuara sakt dhe të njohura. Rregullat themelore të çdo marrjeje në pyetje, prandaj edhe të bisedës informative janë: 1. udhëheqësi i bisedës nuk guxon të flasë tepër, duhet lejuar dyshuarit

që ai të flasë sa më tepër;

117

2. duhet ti parashtrohen atij pyetjet e caktuara dhe të qarta; 3. duhet përpjekur që roli i të marrurit në pyetje të mos reduktohet

vetëm në përgjigjet “PO” dhe “JO”. Vlenë këtu të shtojmë edhe se udhëheqësi i bisedës duhet pasur kujdes që gjithmonë në fytyrën e tij ta ruaj shprehjen neutrale pa marrë parasysh situatat gjatë marrjes në pyetje. TËRHEQJA E PRANIMIT DHE NDRYSHIMI I DEKLARATAVE Kryersit e veprave penale të cilët i kanë pranuar ato para policisë, ato pohime më së shpeshti i tërheqin ose i ndryshojnë me rastin e marrjes në pyetje apo me rastin e verifikimit të autenticitetit të deklaratave të tilla në shqyrtimin kryesor gjyqsor. Pasi që të ketë kaluar një kohë e caktuar dhe i dyshuari të jetë qetësuar dhe përqendruar dhe ta ketë rishqyrtuar ai pozitën e vet si dhe ti ketë shqyrtuar provat e mundshme që i ngarkohen, gjegjësisht pasojat e pranimit, atëherë ai me vetëdije vendosë për planin e ri të aksionit. Gjithashtu duhet thënë se në raste të tilla një rol të caktuar e lozin edhe këshillat e personave me të cilët kryersi ka qenë në paraburgim. Kur ata pyeten për arsyen e pohimeve(pranimeve) të rrejshme, zakonisht personat e tillë nxjerren me rrëfimin se: “kanë qenë të keqtrajtuar, të kërcënuar dhe të detyruar që ta nënshkruajnë proces verbalin, të cilën thonë nuk e kam lexuar dhe atë që shkruan në proces verbal e mohojnë duke thënë se kjo është gabim dhe nuk jam shprehur kështu...”. Studimi të cilin e ka bërë Vennardi dhe bashkëpuntorët e tij (1984) lidhur me tërheqjen e pohimeve (pranimeve) para gjykatave angleze ka dëshmuar për tri arsyet më të shpeshta të tërheqjes së pohimeve të cilat i kanë pranuar të pandehurit, të cilat janë: 1. Premtimin nga ana e policisë se të dyshuarin do ta lirojnë më herët

nga burgu nëse i pranon veprat; 2. Mbajtja e vazhdueshme në burgë; 3. Përdorimi i forcës nga ana e policisë ose i kërcnimeve se do ta

përdorin dhunën. NDRYSHIMI I DEKLARATËS SI STRATEGJI MBROJTËSE E KRYERSIT TË SUPOZUAR Gjatë hulumtimit është vërtetuar se ndryshimet e deklaratave (dëshmive) gjatë procedurës janë aq të shpeshta sa që pothuajse tashmë nuk janë përjashtim, por janë bërë rregull. Për këtë dukuri ekzistojnë shumë shkaqe, mirëpo më të rëndësishmet janë: 1. Roli dhe rëndësia e ndryshme e procedurës penale dhe para penale;

118

2. Rëndësia e ndryshme juridike (ligjore) e informatave të mbledhura nga aktivistët e policisë, në gjykatë si dhe taktika e marrjes në pyetje e lidhur për to;

3. Situatat e ndryshme hetimore (argumentuese); 4. Prania apo mungesa e mbrojtësit; 5. Lloji i veprës penale dhe strategjit karakteristike të mbrojtjes; 6. Kalimi i kohës në kuptimin pozitiv dhe negativ; 7. Ndikimet e ndryshme së jashtmi në kryesin e supozuar dhe në

gjendjen e tij psikike; KAPITULLI XIV ZHVILLIMI DHE DOKUMENTIMI I BISEDËS INFORMATIVE DHE I INTERVISTIMIT Qëllimi i evidentimit (shënimit) të bisedës informative dhe intervistës është që të plotësohen 2 funksione themelore të cilat janë: 1. informatat e marra të vlersohen dhe të ruhen gjatë në mënyrë që

kështu të mundësohet kontinuiteti i bisedës së mëtejmë dhe përpunimi evntual kriminalistik;

2. gjetja e provave për veprën penale dhe kryersin e saj. I dyshuari në bisedën informative e matë çdo fjalë dhe është shumë i kujdesshëm. Ai posa e vëren se udhëheqësi i bisedës po e merr lapsin e ndërpren bisedën spontane dhe vjen deri te rezistenca. Dyshimi i të marrurit në pyetje mund të zvoglohet me anë të shpjegimit (sqarimit) se shkrimi është i nevojshëm në mënyrë që të mos përsëritet biseda shumë herë. Me rastin e bisedës informative me të dyshuarin edhe ai vet e pret një gjë të tillë, gjegjësisht shënimin e pikës kryesore të bisedës, kurse me informimin e tij paraprakë deklarata e tij mund të regjistrohet edhe me zë edhe me video sistem. Kur zhvillohet intervista me qytetarin, situata është e ndryshme, ai vëren se deklarata po shënohet dhe në raste të tilla jep të dhëna të përgjithsuara dhe të padobishme. Mundësia e vetme është që menjëherë të shënohen vetëm faktet esenciale (kryesore), kurse të gjitha të tjerat të shënohen gjerësisht, drejtpërsëdrejti pas bisedës dhe pa pranin e qytetarit. Shumçka nga kjo nvaret prej koncentrimit ideor, zhdërvjelltësisë (shkathësisë) dhe memorizimit të të dhënave të marra nga bashkëbiseduesi. FORMAT E REGJISTRIMIT Për regjistrimin e të dhënave të marra gjatë bisedimit mund të diskutohet nga aspekti i formës, përmbajtjes dhe metodës së regjistrimit.

119

Format më të shpeshta të fiksimit të bisedës informative dhe të intervistës janë: • shënimi zyrtarë dhe • procesverbali mbi marrjen e deklaratës nga qytetari. Shënimet zyrtare duhet të përmbajnë këto elemente: në cilin organ të administratës policore janë mbajtur; vendin ku janë mbajtur; kohën kur janë mbajtur; shkakun; numrin e regjistrit penal apo shenjën tjetër përkatëse; të dhënat personale të personit me të cilin është biseduar; adresa e tij; përmbajtja sa më besnike e bisedës së zhvilluar dhe eventualisht transkripti i përmbajtjes së shiritit të manjetofonit si dhe nënshkrimi i aktivistit i cili e ka mbajtur shënimin. Në shënimin zyrtar duhet të dallohet qartë ajo që qytetari personalisht e ka përceptuar dhe e ka mbajtur në mend, nga ajo që ai e ka dëgjuar nga personat tjerë dhe nga ajo që është mendimi i tij personal për ngjarjen. Procesverbali duhet të përmbajë këto shënime: ku dhe në emër të kujt është përpiluar; kur është përpiluar; me çfarë rasti; numri i regjistrit penal; personat e pranishëm; deklarat e qytetarit; nënshkrimi i qytetarit në fund të çdo faqjeje; koha e fillimit dhe e përfundimit të procesverbalit; ndërprerjet (pauzat) dhe zgjatja e tyre; nënshkrimi i proces mbajtësit, qytetarit dhe i personit të autorizuar zyrtarë si dhe konstatimi se a e ka lexuar apo jo qytetarit procesverbalin, gjegjësisht konstatimi se a janë shënuar saktë deklaratat. UDHËZIMET TAKTIKE PËR HARTIMIN E PROCESVERBALIT Kriminalistët me përvojë i cekin një varg rregullash nga përvojat të cilat e vështërsojnë ose i demaskojnë përpjekjet për tërheqjen e deklaratës (pranimit), e që kanë të bëjnë me mënyrën e përpilimit të procesverbalit. Nëse personi që e merr në pyetje nuk është njëkohësisht edhe procesmbajtës, atëherë ata duhet të jenë mirë të përfshirë në lojë me rolet e tyre. Marrjen në pyetje zakonisht e udhëheq një person zyrtarë, mirëpo nëse ka më tepër të tillë, atëherë ata duhet të dëgjojnë me vëmendje dhe të shtrojnë pyetje me kujdesë atëherë kur kolegu i tyre ua lejon. As ata, as procesmbajtësi sidomos, nuk guxojnë të tregojnë lodhje apo monotoni. Procesverbali dueht të jetë i hartuar ashtu që të vështirsojë dhe ta bëjë të palogjikshme tërheqjen e deklaratës së vërtetë të dhënë më herët. Në procesverbal duhet të jenë të shënuara përgjigjet nga 9 pyetjet e arta të kriminalistikës (kush, çka, kur, ku, si, me se, me kë, përse, ndaj kujt). Përmbajtja duhet ti përgjigjet rënditjes kronologjike kurse dinamika e marrjes në pyetje duhet të vërehet në proceverbal. Kur mundësit intelektuale të të pyeturit (respondentit) lejojnë, atëherë duhet që nga ai të kërkohet që me dorën e vet ta skicojë vendin ku ka ndodhur vepra; rrugën deri tek ai vend e të ngjajshme. Kryesi i cili e ka pranuar

120

veprën dhe e ka vizatuar skicën e vendit të ngjarjes, duhet ta nënshkruajë atë si dhe ta shënojë datën nën të. MBAJTJA E SHËNIMEVE PERSONALE Krahas procesverbalit, kriminalisti duhet të mbajë edhe shënimet e veta plotësuese për të gjitha rrethanat të cilat nuk përshkruhen në procesverbal. Notesi personal i shkruar me dorë duhet të mbahet në rregull dhe të jetë i qart. Në notesin e tillë nuk duhet shkruar shënimet private. Meqenëse në periudhën kohore midis hetimit dhe gjykimit shpesh kalojnë shumë muaj, madje edhe vite, ka rëndësi shumë të madhe për këtë arsye që të ruhen shënimet e plota dhe të hollësishme. Mbrojtësit të cilët kërkojnë “qimen në tlyen” shpeshë përpiqen ti përqeshin hetuesit që kanë lënë anash apo kanë harruar ndonjë informatë të vogël, por që mbrojtësit i japin rëndësi të madhe. Çdo hetues duhet ta ketë mendjen se është i detyruar të mbajë mendë çdo imtësi që e ka hasur pa marrë parasysh se ajo gjë në atë moment mund të duket e vogël dhe e pa rëndësishme. INÇIZIMI ME MANJETOFON I BISEDËS INFORMATIVE DHE INTERVISTËS Manjetofoni si teknik bashkohore për regjistrimin e zërit, për herë të parë është lëshuar në punë në vitin 1936 duke u përsosur kështu që ka hyrë në shfrytëzim masiv sidomos pas Luftës së Dytë Botërore. Përparësitë e regjistrimit apo inçizimit të zërit përmes manjetofonit si mjetë teknik i cili shërben për regjistrimin e fakteve të caktuara në raport me mënyrën klasike të regjistrimit, janë të shumta: • përshkrimi i tonit (inçizimi i zërit) është audio-dokument sepse

siguron një gjithpërfshirje të përmbajtjes së bisedës; • arrin një shkallë të lartë të objektivitetit dhe të reproduksionit

autentik; • me inçizim racionalizohet mënyra e mbajtjes së procesverbalit; • zvoglohet mundësia e gabimeve dhe e falsifikimeve; • inçizohet pa ndërprerë (në kontinuitet); • pastaj inçizimi madje edhe udhëheqësin e bisedës e bënë më të

diciplinuar për të udhëhequr bisedën “lege artis”; • inçizimi jep mundësin që të vlerësohen deklaratat. Edhe inçizimi me manjetofon i ka mangësit e veta, sepse ekziston mundësia reale për falsifikimin e tij ndonëse ajo është e vogël, pastaj e meta tjetër është gjërësia dhe biseda e pakontrolluar dhe e inçizuar në manjetofon, kurse vështërsia e tretë është identifikimi i zërit vetanak. Inçizimi i zërit është treguar shumë praktikë në rastë nevoje urgjente që

121

deklaratat e viktimave të krimit para vdekjës, si dhe deklaratat e fëmijëve dhe të të miturve të fiksohen. INÇIZIMI VIDEO-TEKNIK I BISEDËS INFORMATIVE DHE I INTERVISTËS Kohët e fundit për inçizimin e fakteve në vendin e ngjarjes po përdoret video sistemi me teknikë kolor dhe bardh-zi. Ky mjetë bashkohorë, sipas rregullativës ligjore bënë pjesë në të ashtë quajturat procesverbale mekanike gjegjësishtë në inçizime teknike. PËRPARSITË DHE MANGËSITË E FIKSIMIT VIDEO-TEKNIK TË FAKTEVE Ky sistem audio- vizuel e dokumenton ngjarjen, rrjedhën dhe rezultatet e saj në mënyrë të saktë dhe besnike. Kualiteti i zërit dhe fotot janë të sinkronizuara dhe automatike, pastaj në aspektin kriminalistik mund të fiksohen edhe ngjarje tjera, personat, sjellja e tyre, deklaratat, sendet dhe elementet e ndonjë ngjarjeje. Kjo përparësi vërehet me rastin e regjistrimit të fakteve lidhur me ngjarjet e ndryshueshme të cilat vazhdojnë, siç janë zjarret, vërshimet, etj.. inçizimi është pa zhurmë dhe nuk e pengonë zhvillimin e aktiviteteve kriminalistike-operative dhe hetimore. Inçizimi është menjëherë i gatshëm kështu që plotësisht e k[naq parimin kriminalistikë të objektivitetit dhe shpejtësisë. Kamera është e pergatitur me monitor kontrollues dhe me dritën automatike të fuqisë përkatëse, pastaj është i mundur kontrolli dhe korrigjimi i drejtëpërdrejtë i materialit të inçizuar në vendin e ngjarjes. Ekzisron mundësia e përpunimit të materialit për qëllime didaktike dhe qëllime të tjera dhe sistemi bartet lehtë. Mangësitë e kësaj mënyre të fiksimit të fakteve janë: është i nevojshëm profesionizmi për përdorimin e tij, pastaj inçizimin e pengon drita e fortë, dielli, fushat e forta magnetike në afërsi, etj. Policia mund ta shfrytëzojë sistemin video-tv të mbyllur jashtë aktiviteteve procedurale, ndërkaq nëse shfrytëzohet në kuadër të zhvillimit të aktiviteteve hetimore, atëherë edhe vendimi i gjykatës mund të mbështetet mbi faktet e fiksuara në këtë mënyrë. Pastaj gjithashtu duhet të shihet qartë se kush, kur, dhe ku e ka bërë inçizimin; ç’është inçizuar dhe a janë bërë çfardo ndryshimesh? Nëse inçizimet e bëra në aktivitetet jashtë procedurale gjegjësisht në përpunimin kriminalistikë, ato inçizime kanë statusin e provës në aspektin njohës (sajues). Në planin global mund të shikohet fytyra ose tërë figura e personit i cili jep deklaratën; gjestikulacioni i tij, mimika dhe pantonima e artikulimit të zërit, specifika e të folurit dhe indikatoret e tjerë psikologjik dhe fiziologjik, zhurma dhe shenjat, pra tërë situata në të cilën është bërë inçizimi (filmimi) e që mund të japë parametrat e nevojshme për vlersimin e autenticitetit (saktësisë) të informatave të marra.

122

UDHËHEQJA SUPERVIZORE E FILLESTARIT Supervizionin mund ta karakterizojmë si marrëdhënie informative-këshilldhënese të bashkëpunimit midids kryersit të detyrave të punës dhe udhëheqësve apo instruktorëve të drejtëpërdrejtë me qëllim që gjatë zbulimit të eprave penale dhe kryerjes së punëve të tjera dhe detyrave që kanë të bëjnë me zbulimin tu qasen në mënyrën më të mirë, në pajtim me ligjin dhe me rregullat e kriminalistikës dhe të shkencave si motra. Supervizioni është metodë më e thjeshtë, më e përsosur praktike dhe më e përshtatshme se sa mentori klasik, sepse e hedh marrëdhënien e ashpër midis mentorit dhe kandidatit dhe vendos një komunikim më të frytshëm dhe më fleksibil. Supervizioni nuk është kontroll klasik, as masë administrative por proces i bashkë punimit në punën e përbashkët. Teknika e udhëheqjës supervizore e fillestarit i ka këto pikë nisje: 1. Shpreh besimin në njohurit e fillestarit. Kjo do të thot që duhet të

fillohet nga ajo të cilën fillestari tashmë e din dhe ajo të ndërtohet, e jo të fillohet nga ajo që ai nuk e din;

2. Arritja (suksesi) sipas normave pedagogjike, gjegjësisht nga

problematika më e thjesht drejt të ndërlikuar[s, mirëpo gjithmonë duke e nxitur apo stimuluar pavarsinë në punë dhe marrjen graduale të përgjegjësis nga ana e fillestarit në të gjitha fazat e procesit të punës;

3. Zhvillimi më shpesh i bisedave me fillestarin duke verifikuar

vazhdimisht se a janë kuptuar drejtë udhëzimet e dhëna; 4. Inkurajimi dhe aktivizimi i fillestarit që në diskutimet profesionale në

mbledhje të marrë pjesë në mënyrë të barabartë pa ndjenjën e tepruar të pëgjegjësisë, gjegjësisht pasigurisë dhe frikës.

Udhëheqja supervizore ka edhe funksionet në vijim: • Funksionin arsimues, sepse synon ngritjen e vazhdueshme të nivelit

të njohurive të aktivistëve të kriminalistikës; • Funksionin evalues, sepse me supervizion, verifikohen në praktikë

metodat dhe veprimet të cilat përndryshe zbatohen në mënyrë rutinore për zbulimin dhe luftimin e kriminalitetit;

• Funksionin motivues, sepse në këtë mënyrë puntorët e kriminalistikës

vazhdimisht stimulohen për zhvillimin dhe përparimin e punës së vet në mënyrë që të jenë më të suksesshëm.

123

PËRMAJTJA DHE TEKNIKA E ANALIZËS SË SUPERVIZIONIT Përmbajtja e analizës së supervizionit në esencë mbulon problematikën në vijim: • Çfarë është organizimi i punës në luftimin e kriminalitetit nga aspekti i

tij formal dhe praktikë. A mund të avansohet më tej dhe si? • Me çfarë potenciali profesional shërbehët ndonjë aktivist dhe sa ka

sukses në këtë? • Çfarë është bashkëpunimi i ndërsjellë dhe marrëdhëniet midis

puntorëve në planin profesional dhe privat. Pra, a është e zhvilluar puna ekipore dhe n ç’masë?

Teknika e analizës së supervizionit ka për qëllim që të japë një pamje të këtyre përmbajtjeve: • Kualitetin e përceptimit të puntorëve operativ kriminalistik përmes

kontrollit kriminalistik dhe lidhjes operative në terren. Pra, si zbatohen njohurit dhe shkathësit e fituara në komunikim në terren dhe në zyrë. Sa iu përshtaten me sukses situatave të reja?

• Pasqyra e kallëzimeve penale me shkrim dhe dokumentacioni tjetër të

cilin e kompleton aktivisti i kriminalistikës. Si i mbledhë dhe si vepron me informatat e marra? Si i zhvillon pikat dhe aktivitetet e tjera operative nga fushëveprimi i punës së vet?

• Bisedat supervizore me të cilat bëhet analiza këshilldhënëse dhe

verifikimi se si janë kuptuar dhe zbatuar në praktikë këshillat. • Takimet supervizore në të cilat verifikohen rezultatet e arritura të

punës, jepen detyra të reja, diskutohet për ndryshimet e metodave ekzistuese dhe kërkohen metoda të reja në punë, eliminohen pikat e dopta në punë dhe krijohen kushtet për ngritjen e efiktivitetit në punë.

METODAT E ZHVILLIMIT TË BISEDAVE DHE INTERVISTAVE INFORMATIVE Është e vërtetë se çdo kriminalist- udhëheqës i bisedës, gjatë praktikës së tij duhet ta krijojë “stilin e vet” personal të udhëheqjës së bisedës informative, por pa njohjën e ligjshmërive themelore të sjelljes njerzore nuk mund ta kryejë me sukses bisedën informative, dhe jo vetëm atë por as detyrat tjera para të cilave gjendet ai. Çdo kandidat i cili dëshironë të fitojë shkathësi për njohjen e njerzëve tjerë, si të parashtrojë pyetje të mira, si të marrë përgjigjet e kërkuara në mënyrë që të ndriçohet rasti kriminal, së pari duhet të fillojë nga vet-vetja, pra nga personaliteti i vet duke e zbatuar njërën nga metodat psikologjike. Kjo është metoda e introspektimit ose shqyrtimit

124

(vështrimit) të përjetimeve personale – njohja e vet vetës. Për tu njohur njerëzit tjerë dhe mënyrat e tyre të reagimit, është e nevojshme që praprakisht të njihet vet-vetja, përjetimet personale dhe mënyrat personale të reagimit në situata të caktuara. Kjo është detyra më e rëndë e cila herët apo vonë parashtrohet para çdo njeriu. A është e mundur dhe në ç’masë mund të njihet vetvetja? Si mund të njihen dëshirat, mendimet, emocionet personale, mënyrat tipike dhe reagimi, kufiri i tolerancës, qëndrimet dhe paragjykimet personale? Njerzit shumë shpeshë para vet-vetës por edhe para të tjerëve, qëllimisht i fshehin motivet e sjelljeve të tyre dhe gjejnë shkaqe të cilat shoqëria i vlerëson dhe i pranon më mirë. Njohja e vet vetes si personalitet nënkupton aftësi të madhe introspektimi dhe së paku inteligjenc mesatare. Përveç kësaj, është e domosdoshme që në mënyrë të shkathët (shpejtë) të merret informata kthyese nga njerëzit tjerë për atë se çka mendojnë ata për ne dhe si na përjetojnë ata. Është e rëndësishme të dimë se a jemi kompatibil, të sigurt apo të pasigurtë në veprime, sa e kemi tolerancën dhe frustrimin etj. Sot shumica e psikologëve pajtohet se informatat e fituara përmes introspektimit janë të dobishme, mirëpo nëse është e mundur duhet të verifikohen dhe të plotësohen me shënimet mbi sjelljen objektive të njerëzve. Me një analizë objektive të këtyre të dhënave nga shumë burime për vet-vetën, me vet analizë, duke e flakur narcizmin dhe agresivitetitn mund të vijmë deri tek një “pamje” e përafërt objektive për personalitetin dhe reagimet e vet-vetës. Pra, jo për personalitein e vet-vetës (vetvetiu), por si të tillë çfarë të tjerët na përjetojnë. VËZHGIMI I SJELLJEVE TË NJERZËVE TË TJERË Vëzhgimi i sjelljeve në këtë mënyrë duhet të jetë një ushtrim permanent i çdo kriminalisti i cili punon me njerëz. Përfundimet nxjerren në bazë të shenjave të jashtme dhe të manifestimeve të sjelljeve të vëzhguara, mirëpo nganjëherë mund të ndihmojë edhe intuita. Me këtë rast duhet përpjekur që ti njohim njerëzit e shtresave të ndryshme sociale, zakonet e tyre, shprehit, qëndrimet dhe paragjykimet si dhe mentalitetin e tyre; pra mënyrën e tërësishme të jetës së tyre. Njohurit e fituara në këtë mënyrë shumë e lehtësojnë punën. Për këtë metodë të mësimit apo studimit të njerëzve, çdo rastë është i mirë, jeta e përditshme dhe ngjarjet janë një skemë e mirë për ushtrim. Çdo kontakt, bisedë, shprehje e fytyrës, fjalët, lëvizjet etj. mund të jenë objekt i analizës me qëllim të ndërlidhjës së përvojës personale të deri tashme dhe përvojav etë tjerëve në kontakt me njerëzit. Vendi për ushtrim në jetën e përditshme është në mjetet e transportit, restaurant, kafehane, në vend të punës, shëtitre, në plazh dhe kudo. Përzgjedhët një person i cili natyrisht nuk e din qëllimin e vëzhgimit dhe sistematikisht, por pa u vërejtur i njëjti vrojtohet. Vrojtuesi mund të jetë individ apo grup i vogl studentësh. Nga biseda, sjellja, mënyra e veshjes

125

dhe nga shenjat tjera sociale duhet përfunduar në mënyr[ t[ argumentuar se cilës shtresë sociale i takon, sa është i arsimuar dhe çfarë profesioni ka, sa vjeç është, nga cila anë e vendit është? Cilit tip psikologjik i takon? Për nga karakteri (natyra) a është personë i përmbajtur dhe i barazpeshuar(vetkontrolluar) apo agresiv dhe neurotik? Cilat janë motivet e sjelljes së tashme të tij, apo e flet të vërtetën apo po gënjen dhe nëse po gënjen çfarë dëshiron të arrijë me këtë? Përse po vepron mu kështu e jo ndryshe? Vlersimet e fituara më vonë verifikohen. Të gjitha përceprimet mund të jenë të dobishme jo vetëm si ushtrim por edhe për përsosjen e talentit për kombinime dhe për logjikë. SHQYRTIMI I DOKUMENTACIONIT TË VEPRËS PENALE DHE KRYESIT TË SAJ Shqyrtimi i dokumentacionit të këtillë mund të na sqarojë në shikim të parë të pakuptueshme shumë motive të kryerjes së veprave penale si dhe taktikën kriminale të kryesit. Studimi sistematik dhe me kujdesë i regjistrit për procesin gjyqsor dhe i dokumentacionit të policisë, me një kujdesë të domosdoshëm, mund të jap profilin përafërsisht të sakt të personalitetit të kryesit të veprës si dhe mund të ndihmojë shumë në përcaktimin e taktikës së bisedës informative apo intervistës, kur do të bisedohet përsëri me personin përkatës. ANALIZA E INÇIZIMEVE TEKNIKE Për këtë analizë shfrytëzohen bisedat e mëparshme informative dhe intervistat e inçizuara me manjetofon, video kamerë filmike, etj. Kjo teknik ende nuk është mjaftë e zhvilluar si mjet edukativ në praktikat tona. Në analizat e tilla duhet fokusuar vëmendjen në shprehjen e fytyrës, modulacionin e zërit, pauzat në biseda, etj. Gjatë ushtrimit është më e rëndësishmja të gjenden dhe të sqarohen të ashtëquajturat pika konfliktuoze, pra ato vende të cilat gjatë bisedës kanë qenë kritike për personin i cili gënjen. USHTRIMI I ROLEVE Teknika ka të bëjë me atë që një pjesmarrës në bisedë luan rolin e pyetësit (sipas ndarjes së roleve që në fillim), kurse personi tjetër luan rolin e të dyshuarit. Instruktori (mësuesi) dhe pjesmarrësit tjerë përcjellin rrjedhën e bisedës dhe sjelljet e të dyve, duke u identifikuar me rolin e udhëheqësit të bisedës. Në fund pason diskutimi kritik i përbashkët lidhur me bisedën e zhvilluar nën mbikëqyrjen e instruktorit (mësuesit).

126

KAPITULLI XV GJYKIMI SI DËSHMI PËRFUNDIMTARE DHE SINTEZA PSIKOLOGJIKE E ZHVILLIMIT TË PROCEDURËS PENALE VETITË PSIKOLOGJIKE TË GJYQTARIT–UDHËHEQËSIT TË PROCEDURËS përmes proceseve psikike të gjyqtarit sintetizohen ndodhitë psikike të të gjithë pjesëmarrësve të procedurës penale, prandaj kjo edhe këtyre proceseve psikike u jep një rëndësi të posaçme, prandaj vetitë psikologjike të gjyqtarëve janë shumë të rëndësishme për kualitetin e gjyqësisë në një vend. Në psikologjinë e personalitetit, vetitë e njeriut shpesh sistemohen në katër grupe të mëdha të vetive, siç janë: karakteri, temperamenti, aftësitë dhe vetitë e konstitucionit fizik. vetitë e karakterit të gjyqtarëve kanë rëndësi të madhe për gjykimin dhe për kushtetutshmërinë në një vend. karakterin e përbëjnë vetitë e vullnetshme të njeriut të cilat manifestohen apo shfaqen në formë të marrëdhënies së caktuar ndaj vlerave morale të cilat ekzistojnë në një shoqëri. Karakterin përbëjnë kualitetet e ndryshme siç janë: qëndrimet, shprehitë, motive, ndjenjat, idealet, vlerat, etj. Këto pra, ndikojnë dukshëm në aktivitetin dhe sjelljen shoqërore të njeriut, prandaj edhe të gjyqtarëve. Së këndejmi aktiviteti i gjyqtarit në një pjesë edhe varet nga karakteri i tij. Zakonisht qëndrimet formohen me miratimin e qëndrimeve themelore të shoqërisë së cilës ai i përket. Midis shprehive të gjyqtarit do t’i cekim shprehitë e punës, të cilat krahas të tjerave përfshinë edhe ndjekjen e ndryshimeve në legjislacion dhe marrëdhëniet shoqërore. Motivet e gjyqtarëve mund të jenë të shumta dhe të ndryshme. Ndërkaq, ndjenjat i kontribuojnë intensitetit të të shprehurit të gjyqtarit ndaj vlerave morale dhe vlerave tjera të cilat ekzistojnë në shoqëri. Temperamenti e mobilizimit të energjisë të cilën e disponon njeriu, kurse ekziston edhe përkufizimi i vjetër më i ngushtë, sipas të cilit temperamenti paraqet dispozicionin mbi mënyrën e reagimit emocional. Sikur vetitë e temperamentit të kufizoheshin vetëm në ndjenja, atëherë ishte dashur të pritet që këto veti ta luajnë një rol të vogël me rastin e ushtrimit të funksionit të gjyqtarit. Mirëpo, pranimi i përkufizimit të gjerë dhe i këtij më të riut se temperamenti ka të bëjë me shpejtësinë, forcën dhe zgjatjen (vazhdimin) e disa reagimeve, gjegjësisht me mënyrën e organizimit të energjisë së tij, lejon që përfundimet se realizimi i rolit të gjyqtarit, gjegjësisht udhëheqja e procedurës gjyqësore dhe vendimmarrja në një masë të konsiderueshme varen nga vetitë të temperamentit të tij. Në gjendje të qetë, mirë të planifikuar dhe të përmbajtur, kualitetet e gjykimit do t’i kontribuonte edhe vendosmëria, shpejtësia e gjykimit dhe lehtësia e komunikimit me pjesëmarrësit tjerë në procedurën gjyqësore. Rëndësia e vetive psikologjike të gjyqtarit për përcaktimin e drejtë të

127

fakteve dhe për zbatimin e së drejtës, sidomos vjen në shprehje kur janë në pyetje aftësitë. Me aftësitë, nënkuptojmë vetitë e personalitetit prej të cilave varet dallimi në suksesin e kryerjes së punëve të caktuara, nëse ata të cilët i kryejnë ato punë, kanë përvoja të ngjashme dhe nëse janë të motivuar njësojë, që ato punë t’i kryejë me sukses. Aftësitë më së shpeshti ndahen në aftësi intelektuale, psiko-motorike dhe aftësi shqisore. Ekzistojnë lloje të ndryshme të inteligjencës, mirëpo ajo marrë në përgjithësi, manifestohet përmes vërejtjes së marrëdhënieve të rëndësishme në situatë të caktuar, ose marrëdhënieve të rëndësishme midis objekteve të caktuara. Kjo është aftësia e të kuptuarit të drejtë të objekteve dhe dukurive. Si veti më të rëndësishme të inteligjencës konsiderohet masa e të menduarit (kritika e mendjes), elasticiteti i të menduarit, të menduarit konkret, aftësia për esencë, vetiniciativa dhe praktika dhe njohuria e fituar. pra, është e qartë se vetitë e tilla të inteligjencës, i shërbejnë kryerjes së punëve të ndryshme, sidomos atyre të cilat për nga vet përkufizimi i tyre janë “punë intelektuale”. Shpjegimi (sqarimi)social – psikologjik i ndodhive dhe vetive psikike të gjyqtarit. Psikologjia sociale, përmban të arriturat të cilat mund të shfrytëzohen në psikologjinë gjyqësore, madje edhe të shërbejnë për njohjen e vetive dhe ndodhive psikike dhe sjelljeve të ngjashme me to, si tek gjyqtarët, ashtu edhe tek pjesëmarrësit tjerë në procedurën penale. Nuk mjafton vetëm vëzhgimi i gjyqtarit, të pandehurit, prokurorit, dëshmitarit, apo cilitdo pjesëmarrës tjetër në procedurë vetëm nga aspekti i psikologjisë individuale, pa ia kushtuar vëmendjen e mjaftueshme marrëdhënies së tyre me rrethin, në të cilin gjenden ata, gjatë kohës së procedurës penale. Psikologjia sociale vëmendjen e saj e ka drejtuar në çështjet e ndryshme, të cilat mund të jenë shumë të rëndësishme për t’i kuptuar ndodhitë psikike edhe në ambientin e procedurës penale. Psikologjia sociale si shkencë që studion sjelljen e individit në shoqëri, një vëmendje të madhe në studimin e qëndrimeve ia ka kushtuar sidomos qëndrimeve sociale. Qëndrimi përkufizohet si tendencë e reagimit qoftë pozitiv apo negativ, ndaj personit, objektit, situatës, apo institucionit të caktuar. Konsiderohet se qëndrimet krijohen me përvoja personale, nga përkatësia grupit të caktuar apo vetive të personalitetit. Psikologjia sociale një vëmendje të caktuar ia ka kushtuar edhe procesit të motivimit, perceptimit dhe vlerësimit të personave tjerë, komunikimit dhe kulturës, si dhe shumë çështjeve të tjera. Disa nga rezultatet e arritura të kësaj natyre, shfrytëzohen edhe në psikologjinë e procedurës penale. Mirëpo, për njohjen e ndodhive psikike të gjyqtarit, është më e rëndësishme ajo që psikologjia sociale e ka arritur gjatë studimit të grupeve dhe sjelljeve grupore. midis individëve, anëtarëve të grupit pjesëmarrës në procedurën gjyqësore, me numrin e tyre të kufizuar dhe me funksionet e caktuara, gjyqtari është gjithsesi më i rëndësishmi.

128

ai është udhëheqës i grupit të cekur, i cili jo vetëm që kujdeset për zbatimin e normave grupore, ndër të cilat dispozitat ligjore kanë vendin qendror, por ai e ka edhe rolin më të rëndësishëm me rastin e realizimit të qëllimit të grupit i cili ka të bëjë me nxjerrjen e aktgjykimit, gjegjësisht me zgjidhjen e kontestit përmes gjykimit. gjyqtari me aktivitetin e tij e vendos unitetin e qëllimit të procedurës, duke i harmonizuar synimet heterogjene të pjesëmarrësve tjerë në procedurë. procedura gjyqësore fillon me perceptimin nga ana e gjyqtarit, e asaj që ndonjë person (dëshmitari, prokurori, etj), në bazë të perceptimeve të veta dhe kujtesës e deklaron. Gjyqtari këtë e dëshmon më tutje në procesverbal, kurse këtë procesverbal pastaj e percepton ai vet, ose gjyqtari i cili vazhdon me udhëheqjen e procedurës, e kështu me radhë gjithnjë derisa procedura të mos përfundohet me deklarimin e gjyqtarit, të dhënë përmes gjykimit, me ç’rast nocionin dëshmi, apo deklarim e kuptojmë në aspektin psikologjik, e jo në aspektin e procedural juridik. Psikologjia sociale e ka shtjelluar nocionet e pozitës, roleve dhe statuseve të pjesëmarrësve të grupit, të cilat madje edhe kur është fjala për gjyqtarin dhe pjesëmarrësit tjerë të procedurës gjyqësore nuk janë identike me nocionet përkatëse procedurale – juridike, sepse pozita është vendi të cilin dikush e ka në grup. Rolin e përbëjnë ato të drejta, detyra dhe funksione, për të cilat të tjerët presin që të rezultojnë nga ndonjë pozitë e dikujt. Kjo pozitë gjendet në marrëdhënien hierarkike me marrëdhëniet e anëtarëve tjerë të grupit, kurse koncepti social – psikologjik i statusit duhet ta karakterizojë këtë marrëdhënie hierarkike, kuptohet me njëfarë mase të përkatësisë së prestigjit, si dhe të nënçmimit dhe mospërfilljes eventuale të tij nga ana e personave tjerë. PËRFUNDIMET PSIKOLOGJIKE GJYQËSORE MBI PERSONALITETIN E GJYQTARIT Ndonëse psikologjia gjyqësore, duke përfshirë psikologjinë e procedurës penale, më tepër është marrë me vetitë dhe ndodhitë psikologjike të pjesëmarrësve tjerë në procedurën gjyqësore, megjithatë, studimet e caktuara kanë të bëjnë pikërisht me ndodhitë psikike të gjyqtarit dhe të vetive të tij psikologjike. Është vërejtur që profesionalizmi i gjyqtarëve nuk është i njëjtë, prandaj në aspektin e njohurive të tyre profesionale është theksuar nevoja e njohjes së plotë dhe të saktë të ligjit, kurse është kërkuar edhe zelli (kujdesi), durimi dhe qëndrueshmëria, fantazia, kritika, sinqeriteti për të vërtetën, kualitetet morale, aftësia për familjarizim me gjininë e njeriut, etj. Nga gjyqtari kërkohen që në masë të caktuar të jetë “i depersonalizuar”, prandaj në këtë rast duhet shpjeguar se a mundet fare personaliteti i tij të jetë i depersonalizuar”. Ky “depersonalizim” nënkupton që gjyqtari nuk guxon të jetë i njëanshëm dhe nëse dyshohet në paanshmërinë /njëanshmërinë/ e tij, ai shkyçet nga procedura.

129

Në psikologjinë gjyqësore është bërë përpjekje që edhe të përshkruhen tipat e caktuar të gjyqtarëve. Kështu p.sh, një autorë flet për tipat e gjyqtarëve analitik, subjektiv, tipat e pavendosur, përgjithësues, instiktiv, tekanjoz (kokëfortë). këta në të vërtetë nuk janë tipat e vërtetë në aspektin psikologjikë, por fjala është vetëm për bartësit e disa vetive, sepse për përcaktimin /definimin e tipit, ishte dashur të paraqiten së bashku shumë veti. si do t’i pranojë gjyqtari parimet e ligjshmërisë dhe të së vërtetës materiale, në një masë të konsiderueshme varet nga qëndrimet e gjyqtarit, shprehitë e tij, motivet, ndjenjat, ideali dhe vlerat, ose thënë troç, nga karakteri i tij. Në fund, gjyqtari duhet të jetë human dhe të mos e keqpërdorë dhe shfrytëzojë fuqinë në raport me njerëzit, të cilën ai e ka me rastin e udhëheqjes së procedurës gjyqësore. Siç e kemi parë nga shpjegimi i mëparshëm, gjyqtari duhet të ketë edhe veti tjera të ndryshme psikologjike, kurse as personaliteti i tij nuk është i pandryshueshëm. Vetitë psikologjike të gjyqtarit, deri në njëfarë mase mund të ndikojnë në zbatimin e ligjit dhe në formimin e praktikave përkatëse gjyqësore. pritet që ato veti të kenë kualitet të caktuar në mënyrë që përmes rasteve që vijnë në gjykata, krahas detyrave tjera gjyqësore t’i kontribuojnë ndërtimit dhe përparimit të elementeve themelore të shoqërisë. GJYQTARËT POROTË Gjyqtarët porotë, krahas dallimeve tjera të ndryshme kanë dy veti me të cilat dallohen nga gjyqtarët profesional dhe mbi të cilat mbështetet ekzistenca e tyre në sistemin bashkëkohor gjyqësor. Ata zakonisht nuk e njohin drejtësinë dhe nuk kanë përvoja në procedurat gjyqësore. Duke ju falënderuar “mos preokupimit” të tillë me njohuri dhe përvoja, pjesëmarrja e porozëve është e dobishme në periudhat e ndryshimeve të mëdha shoqërore dhe ligjvënëse, me rastin e të cilave juristët për shkak të konservativizmit të tyre karakteristik, vështirë ju përshtaten kritereve të reja. Me rastin e nxjerrjes së vendimit, koncepti i gjyqtarit porotnik, dallon nga ai i gjyqtarit, sidomos kur rasti (lënda) ka aspektin e caktuar moral i cili dukshëm dallon nga ai ligjor. Përveç kësaj gjyqtari porotë mund të futë shumë më tepër sesa gjyqtari simpati ndjenja dhe keqardhje në vendimmarrje , sepse gjyqtarit subjektivizmi i është dobësuar duke ushtruar profesionin e gjyqtarit. Qëndrimet sociale të gjyqtarëve porotë janë më pak të përcaktuara sesa qëndrimet e gjyqtarëve, kurse gabimet në perceptime dhe vlerësime të pjesëmarrësve tjerë në procedurë lindin më lehtë sesa te gjyqtari.

130

Megjithatë, kur nxirret vendimi përfundimtar, gjyqtari më së shpeshti ka ndikim të madh në vendimin e gjyqtarëve porotë. Ai ata para fillimit të gjykimit i njofton me materialin në dokumentacion. Në bazë të interpretimit faktik të tij, ata e përcjellin procedurën, kurse gjyqtari është ai, i cili në rast nevoje sqaron se cila normë ligjore ka të bëjë me rastin konkret. Për shkak të tërë kësaj që u tha mund të konkludohet se, kontributi i gjyqtarëve është relativisht i vogël dhe i rrallë. Për tu shtuar ky kontribut, nganjëherë bëhen përpjekje që te disa lëndë të caktuara gjyqësore (në disa raste) për gjyqtarë porotë merren njerëz të cilët kanë njohuri të tilla profesionale, të cilat mund të jenë të dobishme gjatë shqyrtimit. Masa e ndodhive psikike është më e madhe me rastin e aktiviteteve të organeve të punëve të brendshme, të cilat disa aktivitete të tyre i kryejnë para procedurës formale penale gjyqësore, e cila këtu tashmë ka fillimin e saj eventual jo formal. Te aktiviteti i këtyre organeve vlen të theksohet rreziku që i dyshuari të konsiderohet fajtorë dhe që simpatitë dhe antipatitë e pabazuara të vijnë në shprehje më të madhe, sesa më vonë kur vërtetohen shumë fakte. Dyshimi është parakusht i domosdoshëm i punës së këtyre organeve, mirëpo ky dyshim nuk guxon t’i kalojë kufijtë përtej të cilëve hetimi do të mund të merrte kahe të gabuar, ose do të mund t’ia vështirësonte të pandehurit mbrojtjen, sepse gabimet e bëra njëherë në procedurën penale, më vonë vështirë përmirësohen. Mendjemprehtësia dhe intuita në punën e cila u është besuar organeve duhet të jetë shumë e pranishme dhe e theksuar. ZHVILLIMI PSIKOLOGJIK I PROCEDURËS DHE ARRITJA E SË VËRTETËS Aktgjykimi i cili do ta paraqes rezultatin përfundimtar të procesit penal duhet të jetë i drejtë si në aspektin argumentues ashtu edhe në aspektin juridik dhe si i tillë duhet të rezultojë nga procedura penale e udhëhequr drejtë. Këtë rregullsi duhet ta realizojë gjyqtari gjegjësisht udhëheqësi i procedurës para të cilit lidhur me këtë parashtrohen detyra të peshës së ndryshme. Me nxjerrjen e aktgjykimit i cili do të mbështetet në gjendjen e saktë dhe plotësisht të vërtetuar faktike dhe e cila pra do të jetë e vërtetë, gjyqtari sipas rregullit plotëson njërën prej detyrave më të rënda në procesin gjyqësor. Mendimi ekzistues i së vërtetës i cili është i theksuar në teorinë e procedurës penale, kryesisht mund të ndahet në teori të së vërtetës subjektive dhe teori të së vërtetës objektive. Sipas mendimit të së vërtetës subjektive “e vërteta reale, nuk ekziston objektivisht, por ajo është vetëm një gjendje e caktuar e bindjes sonë, prandaj nuk mund të bëhet fjalë për një padyshim të plotë në fushën e procesit gjyqësor, prandaj gjykata për shkak të mjeteve jo të përsosura të gjyqësisë njerëzore është e detyruar

131

që sipas nevojës të përmbushet vetëm me pak a shumë shkallën e lartë të probabilitetit”. Në të vërtetën e tillë subjektive siç po shohim ka qasje njeriu. Sipas teorive të së vërtetës objektive konsiderohet se ekziston realiteti objektiv dhe se ai mund të njihet (kuptohet). Të kuptuarit e të së vërtetës objektive është më i pranueshëm nga aspekti i procedurës gjyqësore sesa të kuptuarit e së vërtetës subjektive. Me të vërtetën nënkuptojmë “gjykimin e vërtetë” apo “dëshminë e vërtetë” kurse kjo do të thotë gjykim i tillë psikologjik apo dëshmi e tillë e cila është në pajtim me realitetin objektiv. Kjo me fjalë tjera mund të tregohet ashtu që e vërteta përkufizohet si shprehje e saktë subjektive e realitetit objektiv në vetëdijen e njeriut. E vërteta e gjykimit psikologjik apo e vërteta e dëshmisë është vetia e tyre e përputhshmërisë me realitetin objektiv. Në jetën e përditshme dhe në shkencë e vërteta e gjykimit arrihet përmes verifikimit, i cili bëhet përmes praktikës së përditshme dhe përmes eksperimentit shkencor. Verifikimi është i nevojshëm për të arritur deri te bindja mbi të cilën formohet gjykimi (mendimi) i vërtetë. Kjo pikëpamje psikologjike dhe filozofike përkatëse zbatohet në procedurën penale. Të vërtetën duhet ta arrijnë gjyqtarët përmes krijimit të mendimit (gjykimit) të saktë psikologjik të cilit këtë e dëshmojnë në aktgjykimet e tyre. Atë që ata e dëshmojnë me aktgjykimet e tyre duhet të jetë e përputhshme me mendimet e tyre si dhe me faktet dhe të drejtën. Këtu gjykimet e tyre të arsyeshme duhet të jenë në përputhje edhe me realitetin objektiv të cilin e paraqesin faktet relevante dhe e drejta pozitive. Deri te gjykimet e tyre ata vijnë në bazë të bindjeve për gjendjen faktike dhe në bazë të njohjes së të drejtës. Meqenëse midis normave të cilat duhet t’i kontribuojnë arritjes së të vërtetës është më i rëndësishmi parimi i së vërtetës formale dhe materiale, ne tani do të ndalemi për një çast në shpjegimin e këtyre dy parimeve. Parimi i së vërtetës formale ka të bëjë me obligimin e gjyqit që të vijë deri te e vërteta e tillë e cila arrihet me plotësimin e kushteve të caktuara formale. Me të vërtetën formale nënkuptojmë përputhshmërinë e përfundimit të gjykimit për rrethanat e shqyrtuara në kushtet e caktuara formale të vërtetuara më herët. Pavarësisht prej asaj se a është ai përfundim i drejtë në esencë dhe a përputhet ai në atë që rezulton nga realiteti. Parimi i së vërtetës formale është në lidhje të ngushtë me teorinë e provës formale. Sipas teorisë së provës formale, pranimi është prova më e fortë apo mbretëresha e provës. Parimi i së vërtetës formale së bashku me teorinë e provës formale, midis të tjerash ka qenë i pranishëm edhe në të ashtuquajturin sistemi i inkuizicionit të procedurës penale, ku në periudhat më të theksuara të këtij sistemi ka qenë e lejuar tortura me qëllim të pranimit të fajësisë nga i pandehuri. Parimi i së vërtetës materiale ka të bëjë me detyrën e gjyqit që ta arrijë të vërtetën objektive. Meqenëse e vërteta nuk është materiale dhe meqë realisht fjala është për të vërtetën objektive, disa mendimtarë parimin e

132

së vërtetës materiale e quajnë parim të së vërtetës objektive. Në të vërtetë e vërteta materiale, në procedurën gjyqësore, është e vërtetë objektive deri te e cila arrin gjyqi në mënyrën e përcaktuar me ligj dhe me ndihmën e mjeteve të parapara me ligj. Parimit të së vërtetës materiale i përgjigjet teoria e vlerësimit të lirë të provave sipas të cilit provat vlerësohen sipas bindjes së lirë të gjyqtarit gjë që ka rëndësi të klasës së parë për orientimin e atyre ndodhive qendrore psikike të gërshetuara në ndodhitë psikike të gjyqtarit si udhëheqës i procedurës. Gjyqtarët duke perceptuar dhe duke menduar i sajojnë dhe kuptojnë faktet dhe kështu mund ta krijojnë bindjen mbi faktet relevante ligjore (juridike). Burimet më të shumta dhe më të rëndësishme të njohjes në procedurën penale janë provat. Nocioni provë mund të kuptohet para së gjithash si burim argumentues apo si mjet argumentues. Provat e kuptuara kështu i ndajmë në burime personale të provave (dëshmitari, pala, i padituri,etj) dhe burime materiale të provave (objektet, dokumentet, etj). Burimet personale të provave, perceptimet e tyre të mbajtura në mend i reprodukojnë me rastin e marrjes në pyetje për dëshmitë e tyre. Provat materiale gjyqtari i percepton vetë. Përveç kësaj provë është edhe (çdo bazë apo arsye e cila flet për të vërtetën e ndonjë fakti të rëndësishëm në procedurë). Provat janë burimet më të shumta të njohjes për arsye se gjyqtarët zakonisht pjesën më të madhe të fakteve e kuptojnë nga provat, gjegjësisht me perceptimin apo mendimin (gjykimin) për atë që e paraqet prova, kurse vendimet e tyre kryesisht i mbështesin në faktet e bazuara në prova. Në procedurën penale është e nevojshme që gjyqtarët të binden në faktet relevante ligjore. Procesi ideor i cili zhvillohet te gjyqtarët duhet ti sjellë ata deri te përjetimi i bindjes se mendimi psikologjik të cilin e kanë krijuar i përgjigjet realitetit objektiv. Mirëpo, shumë fakte relevante kanë kaluar deri te koha e gjykimit. Prandaj për to kuptohet tërthorazi, nga dëshmitë e atyre personave të cilët faktet i kanë perceptuar, mbajtur mend dhe tani në gjykim ia reprodukojnë gjyqtarit me ç’rast shfrytëzohet edhe njohja e drejtpërdrejt në bazë të indiceve. Për shkak të vështirësive relevante të krijimit të bindjes së lirë të gjyqtarit dhe realizimit të teorisë së vlerësimit të lirë të provave, shtrohet pyetja se parimi i bindjes së këtillë apo teoria e këtillë e vlerësimit të provave a kërkojnë proces të komplikuar zingjiror-ideor. Bindja duhet t’i përgjigjet realitetit objektiv kurse praktika dhe përvoja paraqesin kriteret e së vërtetës. Realiteti objektiv është vetëm një dhe mund të kuptohet, kurse edhe e vërteta është vetëm një. Pra ekziston vetëm një e vërtetë. Gjykimi apo mendimi i gjyqtarit është i lirë nga normat formale të mendimit të argumentimit por nuk është i lirë nga realiteti objektiv të cilit duhet t’i përgjigjet, prandaj bindja e gjyqtarit mund të kontrollohet dhe përmes mjeteve procedurale të korrigjohen gabimet të cilat rezultojnë nga bindja e gabueshme e gjyqtarit. Psikologjia e procedurës penale me shpjegimet e veta ofron mjetet për njohjen dhe kontrollin e krijimit të bindjes së gjyqtarit.

133

SPECIFIKAT E ARRITJES TË SË VËRTETËS NË PROCEDURËN PENALE Procedurat gjyqësore fillohen zakonisht kur për faktet e kontestuara ekziston së paku në probabilitet i caktuar. Me këtë nënkuptojmë mundësinë që parafytyrimet tona të përputhen me gjendjen faktike, me botën e jashtme, me mundësinë e konstatuar se ka ndodhur ose do të ndodhë ndonjë fakt, se ka ndodhur ose do të ndodhë ndonjë ngjarje për të cilën ne në bazë të dukurive të caktuara të cilat janë në lidhje logjike apo shkakore me atë ngjarje supozojmë se do të ndodhë apo do të mund të ndodhë. Definimi i këtillë i konceptit të probabilitetit kryesisht është bërë sipas mundësisë objektive që faktet të përputhen me supozimet. (kur e hedhim monedhën lartë, ekziston mundësia e barabartë që ajo të bie në tokë “kokë” dhe “pilë” (“turrë” dhe “jaz”). Definimi i konceptit të probabilitetit mund të bëhet edhe sipas kriterit objektiv gjegjësisht psikologjik ashtu që ai theksohet vetëm si “shkallë e caktuar më e ulët e bindjes”, dhe shprehet si dyshim. Ekzistojnë edhe mendimet se probabiliteti në të vërtetë është shkallë më e ulët e bindjes e cila gjendet midis shkallës së dyshimit dhe shkallës së të sigurtës. Konsiderojmë se probabiliteti është kategori objektive dhe ai mund të ekzistojë në shkallë të ndryshme; nga mungesa e plotë e deri te mundësitë e sigurta për faktet. Prapë, dyshimi paraqet vetëm anën subjektive të mundësisë objektive të përputhjes së supozimeve me realitetin. Probabiliteti dhe dyshimi sikurse e sigurta dhe bindja nuk e domosdoshme që të jenë në nivelin e njëjtë, pra megjithatë këto janë dy anë të së njëjtës dukuri (dy anë të medaljes), ana objektive dhe subjektive e mundësisë. Ndonëse në të folur (por jo në tekstin ligjor) probabiliteti shpesh konsiderohet si shkallë më e lartë kurse dyshimi si shkallë më e ultë e bindjes gjegjësisht shkallë më e vogël e mundësisë së saktësisë së supozimit. Procedura penale zhvillohet vetëm nëse ekziston dyshimi se është kryer ndonjë vepër penale si dhe nëse ekziston dyshimi se ndonjë person është kryes i saj. Në bazë të kësaj që u cek më lartë, kjo nënkupton se është i nevojshëm probabiliteti për veprën. Kur fillon procedura gjyqtari duke i shpalosur provat, duke i dëgjuar dëshmitë, duke perceptuar, duke mbajtur në mend dhe duke menduar gradualisht i afrohet gjykimit të saktë psikologjik për faktet relevante me ndihmën e provave dhe burimeve tjera të njohjes ai vjen deri te shkalla më e vogël drejt asaj të lartës të probabilitetit duke arritur të sigurtën. Dallimi midis probabilitetit dhe të sigurtës qëndron në atë se e sigurta në procedurën penale e përjashton mundësinë e çdo zgjidhje tjetër, kurse probabiliteti lejon mundësi dhe zgjidhje të tjera. Struktura e procedurës penale i është përshtatur shkallëve të probabilitetit të kryerjes së veprës penale dhe kryesit të saj. Mënyra sipas të cilës në procedurën penale, probabiliteti shndërrohet në të sigurt, gjegjësisht mënyra sipas të cilës gjyqi vjen deri tek e vërteta e përcaktuar

134

me ligj. Ligji parasheh edhe mjetet të cilat me këtë rast guxojnë të zbatohen. Arritja e së vërtetës nuk është qëllim i pakusht të cilit do të duhej t’i nënshtroheshin të gjitha interesat tjera. Ligji duhet ta mbrojë edhe personalitetin e të pandehurit, ta sigurojë edhe ekonomicitetin e procedurës dhe t’i përmbushë interesat tjera të ndryshme shoqërore. Kështu p.sh. me ligj ndalohet që kundër të pandehurit të përdoret dhuna, kërcënimi, mashtrimi, e mjete të ngjashme për qëllime që ai të shtyhet ta pranojë dëshminë. Dëshmitarëve dhe të pandehurve nuk guxohet t’u shtrohen pyetje sugjestive dhe pyetje tjera të paqarta. Këto janë pyetje në të cilat e përmbajnë përgjigjen e mundshme dhe të cilat fillojnë nga supozimi se është vërtetuar diçka që nuk është e vërtetuar. Ndalimi i pyetjeve të tilla paraqet mbrojtjen e të pafajshmit nga gjykimet e gabuara. Pra, kjo është një formë e pengimit të gjykimit të tillë të pavërtetë, i cili gjatë gjykimit të të pafajshmit është më i rëndë sesa gabimi eventual, gjegjësisht e pavërteta për atë se fajtori është i pafajshëm. Mbrojtja e sekretit zyrtar dhe mbrojtës gjithashtu konsiderohet si diçka më e rëndësishme sesa arritja e së vërtetës me çdo kusht. Nuk mund të merren në pyetje si dëshmitarë personat të cilët me deklaratat e tyre do ta dëmtonin obligimin e ruajtjes së sekretit zyrtar apo ushtarak, përderisa organi kompetent ata nuk i liron nga ky obligim, kurse mbrojtësi nuk mund të merret në pyetje fare për atë që është e verifikuar. Dëshmitari nuk është i detyruar të përgjigjet në disa pyetje, nëse konsideron se me këtë do t’i ekspozohej vet, apo të afërmit e tij ndonjë turpi të rëndë, ndonjë dëmi të madh material, ose ndjekjes penale. ARRITJA E SË VËRTETËS PËRMES GJYKIMIT Duke folur për procesin psikologjik të arritjes së të vërtetës në faza të ndryshme gjyqësore dhe duke cituar gjyqësinë procedurale, ne kemi mundur të vërejmë se në disa teste të arritjes së të vërtetës nganjëherë identifikohet gjendja faktike e saktë dhe e plotë, ose së paku këto dy nocione janë të përafërta, ose në lidhje të ngushtë. Te barazimi i këtyre dy nocioneve, madje shprehen mendimet, se me sqarimin e çështjes së së gjendjes faktike të saktë dhe të plotë, të vërtetuar të çështjeve përkatëse të procedurave gjyqësore, sqarohen deri në atë masë, “saqë shprehja e vërtetë materiale (në këtë kuptim), jo vetëm që është e gabuar, e zhveshur nga teoria dhe praktika, e me vet shprehjen e vërtetë shënon atë që është dëshmuar, por edhe se vet shprehja e vërtetë nuk është e domosdoshme kur është fjala për karakterizimin e nocionit, i cili përndryshe përcaktohet në këtë shprehje”. Pikëpamjet e këtilla mbi afrinë, madje edhe barazinë e nocioneve, kërkojnë që së bashku me shprehjen e “vërteta” (kurse për të vërtetën materiale kemi thënë se kjo është vetëm parim procedural), e shpjegon edhe nocionin “e vërtetimit të saktë dhe të plotë të gjendjes faktike.”

135

Vërtetimi i saktë dhe i plotë i gjendjes faktike paraqet vetëm demonstrimin objektiv dhe fiksimin e fakteve vendimtare. Nëse aktgjykimi përfundimtar i gjykatës vështrohet nga aspekti psikologjik, atëherë ky në të vërtetë është vetëm reproduktim përfundimtar adekuat i përmbajtjeve të caktuara, të perceptuara gjatë procedurës. Atëherë ky nocion mund të themi se i vë kapakun procesit të arritjes së vërtetës. Mirëpo tërë procesi i perceptimit, të mbajturit mend dhe i mendimit (gjykimit), dhe i çështjeve tjera që kanë të bëjnë me të, dhe i cili i ka paraprirë dëshmisë dhe që me të së bashku përbënë një unitet, nuk e përfshinë këtu gjendjen faktike të saktë dhe të plotë të vërtetuar, e cila paraqitet si nocion më i ngushtë dhe jo i plotë nga e vërteta si gjykim i saktë psikologjik, krijimi i të cilit duhet të kalojë përmes proceseve të ndryshme psikike. Me vetë këtë fakt, gjendja e këtillë faktike, e saktë dhe e plotë e vërtetuar dhe e shqyrtuar, nuk mund të identifikohet në pikëpamje shkencore me nocionin e së vërtetës dhe nuk mund ta zëvendësojë atë, sidomos kur kihet parasysh se arritja e së vërtetës mund t’i përket edhe zbatimit të normave ligjore (juridike). Nëse gjendja faktike e vërtetuar e saktë dhe e plotë, tashti (në vend të psikologjikës), vështrohet nga aspekti procedural juridik, atëherë ky fiksim i fakteve paraqet një proces zhvillimor objektiv, i cili përfundon me aktgjykim. Kjo në këtë rast është pjesë e procedurës gjyqësore, veprim, kjo me fjalë tjera paraqet marrëdhënie dhe veprime. Në këtë marrin pjesë pjesëmarrësit e ndryshëm të procedurës gjyqësore, mirëpo, gjyqtarët, para së gjithash janë ata të cilët e vërtetojnë gjendjen faktike, gjegjësisht ata të cilët i kryejnë këto veprime procedurale dhe vendosin marrëdhëniet përkatëse. Mirëpo, tërë këtë nuk e bëjnë kurrfarë automatikësh gjyqësor, por njerëzit e gjallë, me pikat e tyre përkatëse dhe ndodhitë e tyre psikike. Këto procese nuk mund të kuptohen vetëm përmes shpjegimeve procedurale juridike, por janë të nevojshme këtu edhe shpjegimet psikologjike dhe filozofike (logjike, gnoseologjike, dhe ontologjike). Shpjegimet e tilla, merren vetëm me ndihmën e nocionit të së vërtetës, si gjykim psikologjik i saktë për faktet dhe për drejtësinë, prandaj as gjendja e këtillë faktike procedurale juridike e saktë dhe e plotë, e kuptuar kështu, nuk është identike me nocionin psikologjik të së vërtetës dhe as që mund ta zëvendësojë atë, por vetëm shërbehet me të nganjëherë. Kur flasim për vërtetimin e drejtë të gjendjes faktike, si proces objektiv dhe gjithashtu edhe kur flasim për arritjen e së vërtetës për faktet si proces subjektiv, ne ballafaqohemi me vështirësitë e ndryshme. Një vështirësi të posaçme te faktet e shkakton lidhja e ndërsjellë e dukurive në natyrë dhe shoqëri, ashtu që shpesh jemi të detyruar të mendojmë se cilat fakte duhet t’i vërtetojmë në mënyrë të saktë dhe të plotë, dhe deri ku duhet të shtrihet ky gjykim psikologjik i saktë dhe i vërtetë?

136

Për nxjerrjen e vendimit të drejtë gjyqësor, mjafton që gjyqtari të arrijë te e vërteta dhe t’i vërtetojë drejtë ato fakte të cilat në aspektin ligjor janë relevante, të cilat janë vendimtare, sepse ”gjendja faktike është grup i fakteve vendimtare”. Në pikëpamje ligjore, (juridike) relevante janë ato fakte, nga të cilat varet ekzistimi i objektit të procedurës (vepra dhe kryesi, sanksioni penal, etj.). Nëse këto fakte nuk mund të vërtetohen përmes argumentimit të drejtpërdrejtë, atëherë, ato mund të vërtetohen edhe tërthorazi përmes indiceve, dhe si të tilla, në gjykimin psikologjik dhe veprimin procedural, po në atë masë dalin jashtë rrethit të fakteve relevante. Indicet janë fakte të cilat nuk janë vendimtare, por që prej ekzistimit të tyre në një masë më të madhe apo më të vogël të probabilitetit, në bazë të përvojave dhe të menduarit logjik, mund të përfundohet se ekzistojnë fakte vendimtare ligjore të cilat i interesojnë gjykatës. Gjykata mund të vijë deri te e vërteta edhe e fakteve jo vendimtare, mirëpo, qëllimi i argumentimit drejtohet vetëm në fakte të cilat mund të ndikojnë në vendimin e gjykatës. Mundësia e njeriut për ta arritur të vërtetën objektive nuk do të thotë se gjykata gjithmonë e vërteton gjendjen faktike në mënyrë të saktë dhe të plotë, gjegjësisht se gjykata gjithmonë e arrin të vërtetën. Meqenëse aktualisht, hë për hë po merremi me problemin e vërtetimit të gjendjes faktike, ne do ta lëmë anash rastin e mospërcaktimit të së vërtetës për shkaqe krejt subjektive dhe do të fokusohemi në rastet kur e vërteta nuk arrihet, për shkak të mosdisponimit të fakteve objektive. Nganjëherë (edhepse çdo gjë udhëhiqet drejtë), thjesht nuk ka mjaft prova, nuk ka mjaftë as burime (të drejta dhe të tërthorta) të njohurive mbi faktet vendimtare që të mund të arrijmë nga probabiliteti te e vërteta. Probabiliteti i fakteve supozojmë se ecë nga më të voglat, drejt shkallëve më të larta, derisa gjyqtari të mos arrin në shkallën e probabilitetit, nga e cila për shkak të mungesës së burimeve të mëtejme të njohurive, nuk mund të ec tutje, e kjo do të thotë se gjyqtari edhe s’mund ta arrin të sigurtën, sepse për të i nevojitet njohja e plotë e fakteve relevante. Çfarë ndodhë nëse tashti në shkallën e probabilitetit të vërtetë para gjykimit përfundon procedura? Ndodhitë psikike në procedurën gjyqësore, të cilat psikologjia gjyqësore i vështron që nga momentet e para të hapjes së procedurës dhe të cilat sintetizohen përmes proceseve psikike të gjyqtarit si udhëheqës i procedurës, krejtësisht në fund i ofrohen momentit kur duhet të nxjerrët vendimi përfundimtar. Pjesëmarrësit e procedurës të cilët paraqesin burimet personale të provave, i kanë deklaruar gjyqtarit perceptimet e tyre, kujtimet, të mbajturit mend, mendimet, gjykimet dhe përfundimet e tyre. Atëherë gjyqtari i ka mbajtur në mend, ose i kujtohet përmbajtja dhe mendon (gjykon) për to, si dhe për atë që e ka vërejtur nga burimet materiale dhe burimet tjera të provave procedurale juridike dhe normat tjera, duke e drejtuar aktivitetin, por pa e lidhur për rregullat formale me rastin e formimit të “bindjes së tij”, të cilën ai zakonisht e formon. Në fund gjyqtari vjen deri te gjykimi i saktë mbi faktet vendimtare, gjegjësisht e

137

arrin të vërtetën për to, të cilën tashti mund ta shqiptojë në aktgjykim, mirëpo, aktgjykimi si formë e vendimit gjyqësor nuk përmban vetëm çështjet faktike, por edhe ato juridike, kurse drejtshmëria e tij, varet si nga njëra, ashtu edhe nga tjetra. Të parat kanë të bëjnë me rrethanat konkrete të jetës, kurse të dytat, gjegjësisht çështjet juridike me normat abstrakte. Nëse supozojmë se gjyqtari e ka arritur të vërtetën për faktet, atëherë kjo për drejtshmërinë e aktgjykimit është e nevojshme që ai ndaj fakteve të vërteta të vërtetuara në mënyrë edhe më të vërtetë dhe më të drejtë duhet t’i zbatojë rregullat juridike. Përndryshe për rregullat procedurale juridike, ai ka menduar dhe i ka zbatuar ato që me rastin e udhëheqjes së procedurës, sikurse edhe për rregullat materiale juridike që ka menduar qysh me rastin e paraqitjes së provave dhe i ka përcaktuar faktet relevante. Aktgjykimi është vendim gjyqësor i formës së caktuar, kurse te vendimmarrja dallojmë tri momente të tilla: a) nxjerrja e vendimit; b) shpallja e vendimit; c) hartimi me shkrim i vendimit. • nxjerrja e vendimit, paraqet proces psikologjik me të cilin zgjidhja e

çështjeve kontestuese përfshinë edhe formimin e mendimit për faktet relevante. Është gjithmonë rregull që ky mendim apo gjykim të jetë i vërtetë. Nxjerrja e vendimit më tutje përfshinë zbatimin e së drejtës e cila duhet të bëhet në bazë të gjendjes së vërtetuar faktike, sipas rregullave logjike. Rregullat logjike i drejtojnë proceset ideore të gjyqtarit, mirëpo ato nuk janë “ligje të ideve”, por ato janë “ ligje për mendimin”.

• Shpallja e vendimit (ky moment në disa procedura edhe mungon) e cila

është shprehje verbale e mendimeve apo gjykimeve të formuara. Është gjithmonë rregull që ky deklarim verbal (me gojë) të jetë në pajtim me mendimet apo gjykimet e formuara.

• Hartimi me shkrim i vendimit, i cili paraqet shprehjen e mendimeve apo

gjykimeve të formuara, por tashti jo gojarisht, por me shkrim. Ta përkujtojmë edhe se proceset gjuhësore dhe mendore përbëjnë një njësi unike të pandashme, sepse njëri pa tjetrin, nuk do të kishin kuptim.

NË FUND TË PROCEDURËS MUND TË PRESIM NXJERRJEN E AKTGJYKIMIT TË DREJTË.

138

LITERATURA: 1. M. Aćimović „Uvod u psihologiju krivičnog postupka”, Savremena administracija, Beograd, 1979. 2. Kostić, M., „Forenzička psihologija, teorija i praksa“, Centar za primjenjenu psihologiju,

Beograd, 2000. 3. Krstić, O., „Simboli, znakovi i značenja u kriminalistici”; Zavod za udžbenike i nastavna

sredstva, Beograd, 1996. 4. Modly, D., „Priručni kriminalistički leksikon”, Fakultet kriminalističkih nauka, Sarajevo, 1998. 5. Simonović, B., „Kriminalistika”, Pravni fakultet u Kragujevcu, Institut zapravne i društvene

neuke, Kragujevac, 2004. 6. Vodinelić, V., Aleksić, Ž., „Kriminalistika”; Informator, Zagreb, 1990. 7. Roso, Z., „Informativni razgovor i intervju“, Ministarstvo unutarnjih poslova Republike

Hrvatske, zagreb, 1995.