PRZYJĘCIE LUB ODRZUCENIE SPADKU

ZNACZENIE PRAWNE PRZYJĘCIA LUB ODRZUCENIA SPADKU

Uwagi wstępne Nabycie spadku — lub udziału w nim — w drodze dziedziczenia nie jest obowiązkiem

spadkobiercy, ale zależy od jego woli. Sytuacja ta bywa rozwiązywany przy zastosowaniu jednego z dwóch możliwych modeli.

Niekiedy spadkobiercy przyznawana jest możliwość odrzucenia spadku w ściśle oznaczonym terminie. Spadkobierca traci tę możność z chwilą upływu terminu, a jeżeli swym zachowaniem dal wyraz temu, że nie zamierza spadku odrzucić, to nawet wcześniej.

Możliwe jest jednak również inne rozwiązanie tego zagadnienia. Ustawa może nie przewidywać możliwości odrzucenia spadku, ale stanowić, że spadkobierca nabywa spadek tylko w razie przyjęcia go w sposób wyraźny lub dorozumiany. Także w tym drugim modelu przyjęcie to może nastąpić jedynie w ramach określonego terminu i wywiera skutek wsteczny, od chwili otwarcia spadku.

Wedle prawa polskiego spadkobierca nabywa spadek z chwilą jego otwarcia z mocy samego prawa, może jednak w oznaczonym terminie odrzucić go lub przyjąć. W razie zaś przyjęcia spadku spadkobierca może zadecydować o tym, że za długi spadku będzie odpowiadał bez żadnych ograniczeń — mówimy wówczas o prostym przyjęciu spadku (art. 1031 § 1 k.c.)-Jeżeli z kolei spadkobierca przyjmuje spadek z ograniczeniami odpowiedzialności za długi do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku, mamy do czynienia z tzw. przyjęciem z dobrodziejstwem inwentarza (art. 103 1 § 2 k.c). Spadkobierca ma więc w ramach oznaczonego terminu wybór między trzema możliwościami, mianowicie może: Przyjąć spadek wprost, Przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza, albo wreszcie Spadek odrzucić.

Jedyny wyjątek od tej kreowanej w art. 1012 k.c. zasady dotyczy Skarbu Państwa jako spadkobiercy ustawowego. Skarb Państwa nie może odrzucić spadku, który mu przypadł z mocy ustawy, nie składa też oświadczenia o przyjęciu spadku, a spadek uważa się za przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1023k.c). Należy jednak podkreślić, że wyjątek ten nie ma zastosowania, gdy Skarb Państwa jest powołany do dziedziczenia na podstawie testamentu; w takim zatem wypadku Skarb Państwa może spadek odrzucić, może też złożyć oświadczenieo przyjęciu spadku wprost.

Stan prawny przed przyjęciem spadku Dopóki nie upłynął oznaczony termin (art. 1015 § 1 k.c), a spadkobierca nie złożył oświadczenia

w przedmiocie przyjęcia lub od rzucenia spadku, nabycie spadku przez tego spadkobiercę, które już nastąpiło z mocy samego prawa (art. 925 k.c), ma charakter tymczasowy. Spadkobierca może bowiem unicestwić skutki tego nabycia przez to, że spadek odrzuci, albo też może nadać nabyciu spadku charakter definitywny przez to, że spadek przyjmie. Przysługująca spadkobiercy możność przekształcenia w ten sposób swej sytuacji prawnej jest prawem podmiotowym kształtującym.

Dopóki trwa ia tymczasowa sytuacja: Spadkobierca nie może zbyć spadku ani udziału w nim w całości, ani w części; Spadkobierca nie może uzyskać stwierdzenia nabycia spadku, ponieważ przyjęcie

spadku sianowi konieczny przesłankę tego stwierdzenia; Z punktu widzenia odpowiedzialności za długi spadek jest oddzielony od majątku

spadkobiercy: spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku, tzn. wierzyciele spadku mogą żądać zaspokojenia swych należności tylko z majątku spadkowego, a wierzyciele spadkobiercy — tylko z majątku tego ostatniego, ale nie ze spadku.

Tymczasowość tej sytuacji nie może trwać nadmiernie długo, ponieważ prowadziłoby to do zbyt wielkiej niepewności w stosunkach prawnych. Dlatego też ustawodawca ustanowił w art. 1015 § 2 k.c. fikcję prawną, w myśl której brak oświadczenia spadkobiercy w oznaczonym terminie jest równoznaczny z prostym przyjęciem spadku.

Transmisja. Może się zdarzyć, że spadkobierca zmarł w okresie, gdy nabycie przez niego spadku miało

charakter tymczasowy i nie stało się jeszcze definitywne, innymi słowy — że spadkobierca zmarł przed upływem terminu wyznaczonego do przyjęcia lub odrzucenia spadku, nie złożywszy w tej mierze żadnego oświadczenia. Wówczas sytuacja prawna polegająca na tymczasowym nabyciu spadku przechodzi na osoby powołane do dziedziczenia po zmarłym spadkobiercy, które mogą

Strona 1 z 4

PRZYJĘCIE LUB ODRZUCENIE SPADKU

ten spadek przyjąć lub odrzucić. Zjawisko to nosi nazwę transmisji (łac. transmissio hereditatis). Z tego punktu widzenia zmarłego spadkobiercę nazywamy transmitentem, a osoby powołane do dziedziczenia po nim — transmitariuszami.

Przykład: Spadkodawca S zmarł 1 listopada 1998 r., pozostawiając jako jedynego spadkobiercą

swego brata A. Ten z kolei zmarł 15 grudnia 1998 r., nie przyjąwszy ani nie odrzuciwszy spadku, po-

zostawiając jako spadkobierców swych synów B i C, którzy dziedziczą po A w częściach równych. A jest

transmitentem, B i C — transmitariuszami. Każdy z transmitariuszy może przyjąć lub odrzucić część

spadku po spadkodawcy 5, jaka przypadła mu wskutek śmierci transmitenta.

Transmitariusz jest powołany do dwóch spadków — po pierwszym spadkodawcy i po transmitencie, Może przyjąć lub odrzucić oba spadki bądź też odrzucić spodek po pierwszym spadkodawcy, a przyjąć po transmitencie. Nio może natomiast przyjąć spadku po pierwszym spadkodawcy, a odrzucić po transmitencie, albowiem przesłanką dziedziczenia przezeń po pierwszym spadkodawcy jest to, że dziedziczy on po transmitencie.

Skutki przyjęcia i odrzucenia spadku. Z chwilą przyjęcia spadku, czy wprost, czy też z dobrodziejstwem inwentarza, nabycie przez

spadkodawcę, który przyjął spadek, staje się definitywne. W szczególności spadkobierca ten nie może już spadku odrzucić. :

Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1020 k.c). Uważa się zatem, że spadkobierca ten nigdy nie nabył spadku i że spadek bezpośrednio, od chwili jego otwarcia, przypadł tym spadkobiercom, którzy go ostatecznie odziedziczyli. Jest to fikcja prawna.

Prawo polskie nie zna przyjęcia spadku w sposób dorozumiany. W związku z tym spadkobierca, choćby spadek objął i zaradził nim tak jak swoją własnością, może następnie ten spadek odrzucić, dopóki nie upłynął termin określony wart. 1015 § 1 k.c. Powstaje wówczas między spadkobiercą, który spadkiem zarządzał, a potem go odrzucił, i

spadkobiercami, którzy zamiast niego doszli do spadku, problem rozliczeń z tytułu sprawowanego zarządu. Do rozliczeń tych art. 1021 k.c. każe odpowiednio stosować przepi-sy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia.

TERMIN DO PRZYJĘCIA LUB ODRZUCENIA SPADKUCharakter i bieg terminu. Termin do przyjęcia lub odrzucenia spadku wynosi sześć miesięcy i jest terminem zawitym

prawa materialnego (termin do wykonania prawa kształtującego). Jeżeli spadkobierców jest kilku, biegnie on odrębnie dla każdego spadkobiercy.

Bieg terminu rozpoczyna się w dniu, w którym spadkobierca dowiedział się „o tytule swego powołania" (art. 1015 § 1 k.c). Przez to określenie należy tu rozumieć konkretny sian faktyczny, z którego wynika powołanie spadkobiercy.

Bieg terminu w wypadku transmisji. W wypadku transmisji art. spadkodawcy transmitenta. Pierwsze zdanie tego artykułu stanowi, że 1017 k.c. przewiduje przedłużenie dla transmitariusza terminu do przyjęcia lub odrzucenia spadku po jeżeli transmitent, nie złożywszy odpowiedniego oświadczenia, zmarł przed upływem terminu do jego złożenia, oświadczenie może być złożone przez jego spadkobierców, czyli przez transmitariuszy. Jak, już nadmieniliśmy, uprawnienie to jest konsekwencją przyjętej w prawie polskim konstrukcji dziedziczenia. Zdanie drugie głosi, że termin do złożenia tego oświadczenia nie może się skończyć wcześniej niż termin do złożenia oświadczenia co do spadku po transmitencie.

Skutki braku oświadczenia. Brak oświadczenia spadkobiercy co do przyjęcia lub odrzucenia spadku w ciągu sześciu

miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o tytule swego powołania, jest jednoznaczny z przyjęciem przez niego spadku (art. 1015 § 2 zd. pierwsze k.c). Z upływem tego terminu spadkobierca, który nie złożył żadnego oświadczenia, nabywa

zatem spadek definitywnie i nie może go już odrzucić. Skutek ten następuje z mocy samego prawa, niezależnie od tego, jakie były rzeczywiste intencje spadkobiercy.

Skutek ten polega w zasadzie na tym, iż uważa się. że spadkobierca przyjął 294 spadek wprost. Od zasady tej zachodzą wyjątki. Brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza w następujących wypadkach:

jeżeli spadkobiercą jest osoba nie mająca pełnej zdolności do czynnościprawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego

Strona 2 z 4

PRZYJĘCIE LUB ODRZUCENIE SPADKU

ubezwłasnowolnienia (art. 1015 § 2 zd. drugie k.c), albo jeżeli spadkobiercą jest osoba prawna (art. 1015 § 2 zd. drugie k.c), albo wreszcie jeżeli choć jeden ze współspadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem

inwentarza (art. 1016 k.c); to samo stosuje się w wypadku, gdy choć jeden ze współspadkobierców wprawdzie nie złożył żadnego oświadczenia, ale jest osobą, której brak oświadczenia jest — z mocy art. 1015 § 2 zd drugie kc.

OŚWIADCZENIE O PRZYJĘCIU LUB ODRZUCENIU SPADKU

Charakter i cechy czynności. Przyjęcie lub odrzucenie spadku jest czynnością prawną jednostronną, która obejmuje odpowiednie oświadczenie woli spadkobiercy, złożone w formie przepisanej przez prawo. Oświadczenie to podlega ogólnym przepisom prawa cywilnego o oświadczeniach woli. Ponadto prawo spadkowe zawiera w tym zakresie pewne szczególne postanowienia.

1. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być tylko bezwarunkowe, a jego skutki nie mogą być ograniczone terminem. Oświadczenie złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu jest nieważne (art. 1018 § 1 k.c).

2. Jakkolwiek oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie jest skierowane do oznaczonej osoby (sąd ani notariusz nie są adresatami tego oświadczenia), jest ono z mocy wyraźnego postanowienia art. 1018 § 2 k.c. nieodwołalne.

3. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest niepodzielne: spadkobierca nie może spadku częściowo przyjąć, a częściowo odrzucić (art. 1014 § 3 k.c). Wyjątki od tej zasady przewidziano w trzech sytuacjach:

spadkobierca, który do części spadku jest powołany jako spadkobierca ustanowiony, a do innej jako spadkobierca podstawiony, może jedną z tych części przyjąć lub odrzucić niezależnie od przyjęcia lub odrzucenia drugiej części (art. 1014 § 1 k.c);

spadkobierca może odrzucić udział spadkowy przypadający mu z tytułuprzyrostu, a przyjąć udział przypadający mu jako spadkobiercy powołanemu. Z oczywistych względów spadkobierca nie może postąpić odwrotnie, tzn. niedopuszczalne jest przyjęcie udziału przypadającego z tytułu przyrostu, przy jednoczesnym odrzuceniu udziału z tytułu powołania do spadku w testamencie. Niemożliwość ta wynika stąd, że z przyrostu może korzystać tylko taki spadkobierca, który dziedziczy spadek na podstawie testamentu;

zgodnie z art. 1022 k.c, spadkobierca, który jest powołany do spadku zarówno z mocy ustawy, jak i z mocy testamentu, może spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć go jako spadkobierca ustawowy. Należy dostrzec, że postanowienie art. 1022 k.c. może znaleźć zastosowanie w dwóch sytuacjach. W pierwszej z nich dopiero odrzucenie spadku przypadającego z testamentu otwiera drogę do dziedziczenia ustawowego, a spadkobierca testamentowy, który odrzucił spadek przypadający mu z mocy testamentu, jest zarazemspadkobiercą ustawowym.

o Przykład: Spadkodawca pozostawił dwóch synów A i B oraz małżonka M. W testamencie zo-stał powołany A do całości spadku. Odrzucenie przez A spadku przypadającego mu z testamentu, a przyjęcie spadku przypadającego z mocy ustawy sprawi, że spadek ostatecznie odziedziczą A, B i M, w 1/3 każdy.

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone tylko w formie przewidzianej ustawą pod rygorem nieważności

Tryb złożenia oświadczenia. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku składa się przed sądem rejonowym lub

przed notariuszem (art. 1018 § 3 zd. pierwsze k.c). Do odebrania takiego oświadczenia właściwy jest sąd rejonowy, w którego okręgu znajduje

się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie (art. 640 § 1 k.p.c). Oświadczenie można złożyć również przed sądem spadku w toku postępowania o

stwierdzenie nabycia spadku. Oświadczenie składa się bądź ustnie do protokołu (art. 641 § 4 k.p.c), bądź na piśmie, z pod-

pisem urzędowo poświadczonym (art. 1018 § 3 zd. drugie k.c). Jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku spadkobierca składa za pośrednictwem

pełnomocnika, pełnomocnictwo powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym (art. 1018 § 3 zd. trzecie k.c).

Strona 3 z 4

PRZYJĘCIE LUB ODRZUCENIE SPADKU

W imieniu spadkobiercy nie mającego zdolności do czynności prawnych oświadczenie składa jego przedstawiciel ustawowy, a oświadczenie spadkobiercy w tej zdolności ograniczonego wymaga zgody przedstawiciela ustawowego (art. 17 k.c). Do złożenia oświadczenia lub wyrażenia zgody przez przedstawiciela ustawowego potrzebne

jest uprzednie zezwolenie sądu opiekuńczego (art. 101 § 3, 156 i 178 § 2 k.r.o.), co jednak nie dotyczy —jak się wydaje — przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

W imieniu osoby prawnej oświadczenie składa jej organ (art. 38 k.c).

WADY OŚWIADCZENIA WOLI O PRZYJĘCIU LUB ODRZUCENIU SPADKURodzaje wad i ich skutki. Ponieważ oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest oświadczeniem woli, stosuje się

doń przepisy ogólne prawa cywilnego o wadach oświadczenia woli. Nie jest rzeczą przypadku, że odnoszący się do tego zagadnienia art. 1019 k.c. spośród wad

oświadczenia woli wymienia tylko błąd i groźbę. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożone w stanie wyłączającym świadome

albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (art. 82 k.c.) jest oczywiście bezwzględnie nieważne, w związku z czym odrębne uregulowanie nie było tu potrzebne.

Natomiast pozorność nie wchodzi w rachubę, ponieważ oświadczenie w sprawie przyjęcia lub odrzucenia spadku nie jest oświadczeniem składanym drugiej stronie (por. art. 83 k.c).

Artykuł 1019 z jednej strony nawiązuje do ogólnego pojęcia błędu i groźby, z drugiej — częściowo odmiennie reguluje sprawę uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, dotkniętego jedną z tych wad.

Spadkobierca może zatem uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia złożonego pod wpływem błędu, jeżeli błąd dotyczył treści jego oświadczenia (art. 84 § 1 zd. pierwsze k.c.) i był istotny zarówno subiektywnie, jak i obiektywnie (art. 84 § 2). Ponieważ zaś oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie jest oświadczeniem

skierowanym do oznaczonej osoby, ograniczenia możności uchylenia się od jego skutków (przewidziane w art. 84 § 1 zd. drugie k.c.) nie mają zastosowania. Jeżeli błąd był wywołany podstępnie, nie bierze się pod uwagę, czy był on istotny oraz czy dotyczył treści oświadczenia woli, czy innych okoliczności (art. 86 § 1 k.c).

Spadkobierca może uchylić się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem groźby, jeżeli mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie, grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe (art. 87 k.c).

We wszystkich tych wypadkach uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może nastąpić tylko w ramach terminu określonego w art. 88 § 2 k.c.

Ponadto art. 1019 k.c. zawiera w tej kwestii postanowienia szczególne: uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku

powinno nastąpić przed sądem (art. 1019 § 1 pkt 1 k.c, por. art. 690 k.p.c); spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak (tzn. bądź wprost,

bądź z dobrodziejstwem inwentarza) spadek przyjmuje, czy też go od rzuca (art. 1019 § 1 pkt 2 k.c). W braku takiego oświadczenia uchylenie się byłoby bezskuteczne;

uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd (art. 1019 § 3). Z tą chwilą dopiero staje się ono skuteczne.

Brak oświadczenia wywołany wadą. Konstrukcję uchylenia się od skutków prawnych ustawodawca rozciągnął w art. 1019 § 2 k.c. na wypadki, gdy spadkobierca pod wpływem błędu lub groźby nie złożył w terminie zakreślonym w art. 1015 § 1 k.c. żadnego oświadczenia, wobec czego nastąpiły z mocy prawa znane nam skutki. Aczkolwiek, ściśle rzecz biorąc, spadkobierca uchyla się wtedy od skutków prawnych nie swego oświadczenia, lecz swego biernego zachowania, stosuje się tu wszystkie właśnie omówione przepisy.

Strona 4 z 4