Antologia tekstw www.f5-ksiegarnia.pl J !!!""pl ___ KAc:J1 VilZUALNEJ-J Antologia tekstw ) , J ~ J , , , , ' REDAKCJA Tomasz Ferenc Krzysztof Makowski RECENZENT Anna Matuchniak-Krasuska REDAKCJA TECHNICZNA BeataPROJEKT Agnieszka Trzeciak I Agata NA Kaczkowski WIST www.wist.lodz.pl WYDAWNICTWO Galeria f5& Fotograficzna e-mail: krzysiek@f5-ksiegarnia.pl www.f5-ksiegarnia.pl Fundacja Edukacji Wizualnej wwwJew.pl Copyright Galeria f5& fotograficzna,2005 Copyright Fundacja Edukacji Wizualnej, 2005 Copyright Tomasz Ferenc, Autorzy, 2005 ISBN 83-921249-1-X ISBN 83-920765-3-2 www.f5-ksiegarnia.pl Wydanie I 2005 Serdeczne dla firmy ARCTIC PAPER wydrukowano na papierze AMBER GRAPHIC 90g/m2 SpiS .......................................................................................................7 FOTOGRAFIA W PRZESTRZENIACHMariannaWposzukiwaniu dokumentu prywatnego ................................ 11 Krzysztof Olechnicki Fotografia dla funkcje fotografii wdobie kultury konsumpcyjnej ................................................. 37 Izabela Kowalczyk Wobec wizualnego kanibalizmu ................................................. 61 Tomasz Ferenc Odrzucony fotografii mortualnej .....................................79 Kazimierz Kowalewicz Oczterech socjologiach wizualnych ........................................109 Marciniak Fotografia isocjologiaSusan Sontag .......................121 Ireneusz Cyfrowa autoprezentacja ........................................................... 135 POLITYCZNE WYKORZYSTANIE FOTOGRAFII Lech Lechowicz politycznym a nad wPolsce dekad powojennych .................................................... 145 Konrad Kubala Obrazy wpolityce - demokracji liberalnych czy atrybutjednostek ..............................181 MagdalenaRebelia wwzroku ......................................................... 215 Magdalena Garncarek Instrukcja obrazu - o podpisach pod fotografiami prasowymi .................................................... 227 Janne Seppanen Krtka Historia Brytyjskiej Teorii Fotografii. Historia, Ideologia oraz Praktyki Reprezentacyjne ...............251 FOTOGRAFIA I HISTORIA StefanPrzypominanie niezapomnianego. polaryzacji emocjonalnej wstosunku do z II-giejwojny ...................277 Adam Mazur Jednego dnia daguerotyp - historiafotografiipolskiej(1839-1939)......................297 MaciejSzymanowicz Osanacyjnejpropagandzie i heroizmie sportu ....................313 FILOZOFIA I SZTUKA FOTOGRAFII Zbigniew Tomaszczuk wkadry fotografii...............................327 Marian Schmidt Kierunki wprocesie fotografowania............ .... 339 Andrzej P.Bator Obrazy - znaczenie i .............. ...... ............ ..... ......... .. . 357 Josef Moucha Od odzwierciedlania do refleksji............................................379 Alicja Cichowicz Fotografia i zen ............................................................................ 387 Magdalena Rek Kolekcjoner, czarodziej ... O niektrych aspektach wizerunku fotografa wfilmie fabularnym ........................................ .......... ................. 419 Aleksander fotografa wbeletrystyce ................................................ 445 NOTY O AUTORACH ...................................................... ..... ............... 457 .... i+= nl .... CI o b Ci)'c Ci)N .... ... II> Ci)N Ci. Oddajemy do na teksty 22autorw. Tematyka zapre-zentowanychdotyczyczterech zasadniczychobszarw,ktre,naszymzda-niem, nowoczesneikomplemen-tarne do fenomenu fotografii.Pierw-szyznichkoncentrujena popularnychimasowychwykorzystaniach mediumoraznarelacjachsocjologiiifoto-grafii.Autorzy m.in.: dokumentu prywatnego, fotografii wprzestrzeniachwirtualnych, nad- zmianamiwwykorzystaniu fotografiimortualnej,"kanibalizmemwizu-alnym",jakitowarzyszynaszejkulturzeoraz jakienastyku nauk i fotografii. Wdrugimblokutekstwprezentujemy polityczne fotogra-fii;to,jak medium wykorzystywane jest ideolo-gicznie; jakie technikimanipulacyjne na odczytywanie znaczeniafotografii;jakkod ktrym nieuchronniemodelujenasze rozumienie komunikatw fotograficznych. Trzeciobszardotyczyrelacjifotografiiihistorii,conieoznacza, jestwolnyodnadsocjologicznymwymiaremfunkcjo-nowaniamediumczyjegopolitycznychJohna Tagga badanie natury fotografii skuteczne jedynie poprzez studia historyczne, na tym,cozazwyczaj jest pomijanie w "oficjalnych" historiach fotografii.Nasi autorzy prze-prowadzili takie "punktowe" badania nad prywatnymi ciamipolskich iniemieckichpodczas IIwojny oraz nad wwojennej Polsce. Wostatniej dominujerefleksjanad isztu- fotografii. tematycznajesttuogromnai temu ukazujerozmaitekierunki ofotografii.Poszczeglniauto-rzy zagadnieniami przestrzeni wfotografii, do wykonywania fotografiii jejrelacjami zzen, postacifotografawfilmiefabularnym i beletrystyce. Oddajemytentomz stanieondla wiedzyipunktem do refleksjinadfoto- dozgromadzenia opinii, isposobwanalizowaniafotografii. pewnego rodzaju forum, na ktrym poszczeglni autorzyobszary swoich i nad a o fotografii. wszystkim, ktrych praca na powstanie tej Antologii. TomaszFerenc,Krzysztof Makowski FOtog.al=ia Wprzestrzeniach 10 .lit: l/) r:. u 10W poszukiwaniu s:: lijdokumentu 'i: prywatnego1 Postawmynaprzeciwsiebiedwierealizacje fotograficzne.Pierwsza,autorstwaWalkera Evansa (FloydBurroughs,Zbieracz Hal e County,Alabama1936)jestpor-tretem wpodartejjasnejkoszuli i roboczych jeansach. Druga jest z siedemnastu Wolfganga Tillmansa. Wcentralnympunkciekolorowa,jakbyprzy-padkowozrobiona"fotka"(celowo fot. Wolfgang Tillmans, instalacja z 17 fotografii IPelnaiilustrowanawersjatekstudla"Kultury i 12M,mclnna

fot. Walker Evans, FloydBurrol/siJs, Zbiemczbawelny, HaleCOl/nhj, Alabal/w1936 tegopotocznego amator-skiego)twarzy zmokrymi i ustami,widzimy ciaprzedmiotw, budynkw i innych ludzi . Tedwaportretydzielinietylkodystansczasowy,leczprzede wszystkim dofotografiijakodokumentu.Zacznijmyod pierwszego Evans to wramachprojektu FarmSecurityAdministration, wcelu dokumentacji wlatach trzydziestych. Klasyczny kadr obrazowanego pro-blemu.Wskierowanym w kamerywzroku czyzny odczytujemy pogodzenie z losemi spokj.Nic nie rozpra-W poszukiwaniuclokumentuprywatnego1 '5sza uwagi widza: patrzymy w oczy bohaterowi i odczytujemy kontekst i historyczny,przez podpis pod Zetwarzyjednegopotrafimynie tylkojego lecz jego twarz sym-bolem wszystkich mu podobnych. dokumentalista,ktrego prace wzorem dla auto-rwF.S.A.- LewisW.Bine obrazy donajbardziejskondensowanejiformy"(Hine 1909). ktrechcefotografpowinnojasne i czytelne, przede wszystkim dlatego, by wzrok widza "nie wniepotrzebnychdetalach.Dlategodobrzeskonstruowanafotogra-fia"jest skuteczniejsza odwobrazie to,co niekonieczne i sprzeczne wyeliminowane"(Hine 1909). Ukierunkowaniewzrokuwidzajest przypadkowy element, by kontekst Wdrugiejrealizacjinasze spojrzenie od do cia.Zastanawiamy kim ciludzie,dlaczego podkata-strofyumieszczono Niemapodpisw, ktre widza na odpowiedni trop interpretacji. A jednak obrazy znajome ibliskie.Nasza tak Na pierwszy rzut oka, Tillmansa zdaje doHine'owskiegobiegundokumentary-zmu. Zamiast skoncentrowania i jasnego przekazu - Tillmans propo-nuje rozproszenie, zamiast powagi przekazuJednak po szymprzyjrzeniutym musimy downiosku, po pierwsze - ich wybr jest rwnie staranny, co Evansa i Hine'a, po wtre z obrazw buduje zatem co w do dokumentufotograficznegood dwudziestegowieku,to nietylkonasposbkonstruowania o lecz najego to oddokumentupublicznegodoprywatnego. jednak, prywatny" nie jest rwnoznaczne 14Marianna zzakazem publicznegopokazywania fotografii- projekty Tillmansa nazamwienieinstytucjigaleryjnychimuzeal-nych.Olub usytuowanie fotografa wobec przedstawianego W pierwszym przypadku,on dystans, w drugim - celowo zniego Cociekawe,oile dokumenty publiczne rwnie wsi i miasteczek co dzielnicrobotniczych,todokumentyprywatneprzestrzeni miejskich oraz ichPrzyjrzyjmy zatem obu przywo-przeze mnie gatunkom. Dokument publiczny Jak pisze John Tagg w TheBurden ofRepresentation (1993) doku-mentpublicznynigdy niejest neutralnyideologicznie.Cociekawe, jestto reprezentowanewsamymobrazie.Autorzwraca na frontalnegousytuowania modeliwobecaparatu fotograficznego.Prostowobiektyw portretowani w projekcie klasyfikacji Republiki Weimarskiej Augusta Sandera. Spotykamy ze wzrokiem robotnikw, artystw, rolnikw. W projekcie Sandera modele nieimion i nazwisk - identyfikuje ich jedynie do zawodu.Spojrzenie do widza symbolemtego, "fotografiaodbiciem

Cyfrowa c autoprezentacja na skraju rynku,u wylotuLwowskiej. znaswykonuje Selekcjaobrazwwyklu-czona, ograniczona mecha-nizm dotych,ktreobejmuje obiektyw.w bez-ruchuzatrzymany na sekundy.ujawnia fotografia?Nienaturalne,jakby groteskowe postacie rowerzysty i przechodniw.Do lokalu Resen-zweigadwajpolicjanci.Nie za nimi drzwii przez i drzwiami ktratrzyma kufel. Wielelat kartystarego albumu.Aleniejestwusatysfakcjonowany. Otowczesnatechnika fotograficznanie szcze- napozr w istociekoniecznych i To,coteraz widzimy z bliska,na ciu jest niewidoczne lub trudne do cie nie ujawnia grymasu pomieszania czy zdziwienia, jaki natwarzy rowerzysty. Niestety nieujawniainnychjeszczeszcze- 1 Szewc P.,Zaglada,Wydawnictwo Literackie, Krakw 2003. 136Ireneusz Ten krtki fragment, z przesyconej "fotograficznymi" opisamiPiotra Szewca (autor misterne opisy miastaprzyrwnujedomomentunaciskaniamigawkiaparatu), zawieraciekawe materiafotograficzna, zana z nie jest wstanie wszystkich informacji, ktre zgodnie zfotografa w niej W przyto-czonym fragmencie mamy do czynienia z odniesieniem do fotografii dawnej(staryalbum... ),jednak i pomimo ogromnego techniki, z rejestracjifotogra-fii aktualne. Autorprzy pomocy fotografii - wraz z emocjami oraz szczeg-dokumentem otym,coZdaje sobie przy tym nie jest to Niestety... Fotografiaod swegoistnieniatraktowana jako wierneodzwierciedlenie - mimo uwarunkowania technologicznewmomenciejejpojawiania ogromne,jak niska co stoso-wania czasw czy specjalnych konstrukcji utrzy- nieruchomo podczasportretowania.Jednakdoku-mentalna strona fotografii(szybki zapis, a wiemy przekaz informacji),wkrtkim czasie nie tylko aleiorganizowaniem" wypraw"fotogra-ficznychw miejscanaziemi,wceluzebraniaichobrazw. tu wydawnictwo "Excursions daguereennes" opublikowane 1840 i 1844 rokiem, 114 litografii wykonanych na podstawie przywiezionych z wypraw dagerotypw2 Warto to miejsce po 1839) przed Nauk wynalazku dagerotypii. Pojawienienowegomedium wkrtkimczasie nowychestetycznych i nowych form 2Frizot M.,A new his/ary oj ph%graphy, Konemann, 1998. 1000 I I f I I I ( Cyfrowaautoprezentacja137 jegowykorzystania.Obok rolidokumentalnej(ukazywanie nowych miejsc,inwentaryzacjamiastczyukazywanie proble-mw)fotografia swojemiejscewsztuce,acociekawe, wieledawnych projektw zdokumentalnych,po zweryfi-kowaniu niejednokrotnie odnajduje swoje miejsce w galeriach, awan- do rangi sztuki. Wydaje ostatnielata najbardziejchybarewo-lucyjnytechnologicznyorazkulturowy.Jeston z jednej strony zpojawieniem technologii cyfrowej w iniemal natychmiastowej),zdrugiej- zroz-wojem Internetu i natychmiastowego danych3 (przy czym Internet coraz "przejmuje"galerii, zwykle wraz z wszyst-kimi wnimWzastosowaniach komercyjnych,takichjakfotografia prasowa, gdzie element natychmiastowego informacji jest najbardziejistotny,technologiacyfrowa na dobre i raczejnikt nie sobie tworzenia wizualnej strony dziennikw przy"analogowej" fotografii. Skanowanienegatywwczydiapozytyww,usuwanieznich elementw,wyostrzanieikorygowaniebarw- tojeden zpodstawowychrepertuarw stosowanychwesnejfotografii. takich by niedaleko,jest ThomasaRuffa,jednegoznajbardziejznanychartystw niemieckich, ztzw. BerndaiHil-lyBecherw.W zamieszczonymwkatalogu wystawie4,jejkurator,Suchan, pisze: Fotografie Ruffato swego rodzajupoligon,na ktrymwidz w tropienia jakie 3ZszacunkwInteractiveAdvertisingBureauPolskawynika, naszkrajjest natrzecimmiejscuwUniiEuropejskiejpod dynamikiprzyrostunowych sieci.W ostatnichczterechlatichliczba Gazeta Wyborcza, 17.02.2005. 4Ruff T.,Fotografia,Centrum Sztuki Zamek Ujazdowski, Warszawa, 21.11.2003-11.01.2004. 138Ireneusz a przedmiotem,a tymsamym- w rozpoznawaniutechnik manipulacyjnych. Dlasamego artystyfotografianieodzwierciedlawsposbwiemy astaje"obrazem obrazu wsposb daleko Oile Ruff technikidigitalnejwsposb"subtelny", niemaldogranicjej toprace artystkiKimiko Yoshida, prezentowane innymi w ramach II Biennale Fotografii wPoznaniuw2000roku, odmienny sposbkorzy-staniaznowejtechnologii. wpracyTokio,Venice,Jerusalem,vite! Yoshida widoki tych miast przy pomocy kamery cyfrowej, a w ten sposb obrazy za wielkoformatowej maszyny Novajet wformacie 85x 85cm.Obrazy te obarczonenaetapiekilkuproceswdefektami jak Bogdan Konopka, nie tylko pospieszny styl wielkich metropolii, ale ido surowego materii cyfrowej oraz poszukiwanie fotograficznej poezji ... "5. oczywistywydaje fakt, cyfrowatechnologia niemal amatorskim rynkiem foto-graficznych, "analogowe" laby.Jednak cyfrowej technologii w tej chwili wydaje jednak wirtualna prze- Internetu, cojestz i,cowydajemiszczegl-nie zamiast imion i nazwisk poszczeglne osoby w znakomitej przypadkw tzw. "nickami" . Obok internetowych publikacji zbiory muzew,galerii,owystawachiwydarzeniach,kata-logachialbumach wformietzw."e-book"- dotychdanych raczejza dobrodziejstwo sieci - ogromna stron fotografii,a niemal wielotematyczne forumdyskusyjnezawiera nas 5Konopka B., paryskich .. ., IIBiennale Fotografii, katalog,Galeria 2000. li I I I I Cyfrowaautoprezentacja139 medium, jednak jegotechnicznejstronie, raczej poradnikw prozaicznei wnich wielokrotnieproblemy.Rwnolegle tuindywidualne prezentacje twrcw,zazwyczajzruchu"amator-skiego",anawet"fotoblogi",czylirodzaj wktrych budowana jest przyfotografii. Niemalnieograniczona tychstronpowoduje, nie sposbzich wczym tema-tycznewyszukiwarki,awydaje samprocesposzukiwa-nia dlawielu powd uczestnictwa i pojawiania na poszczeglnych portalach - do niektrych jest dopiero po zalogowaniu czyli uzyskaniu na "karty dla bywalcw(co do grona" z fotoblogu dziunia69[1] .fotoblog.pl, 2000 .' 140Ireneusz Dlamnienaj jednakstronyz rodzaju gdzie fotografiastanowi ich -wystarczy do wpisu"pod niem, by anonse zamieszczone bez fotografii odwie-dzanewielokrotnierzadziej,aioperatortychstronniejednokrotnie nasdo przedstawienia swego wizerunku, tego od razu nie uczynimy. Potrzebazaistnieniadotyka samych foto-grafii. portalitypu sYl1lpatiap/niemalnatychmiast poka-zuje,jaksilnajestpotrzebaautoprezentacjiprzy fotografii-poza skrajnymi przypadkami,raczej osb na zamieszczenie swego fotograficznegowizerunku prbuje w dobrym Zazwyczajto wize-runki upozowanewzorwz magazy-nwmody (bikini, muskulatura,pozy) czy fotografie wykonane w miejscach, ktre status i materialny autorw anonsw z wakacyjnychznane i modne miejsca, egzotyka). Tu stosunkowo pojawia manipulacjaope-rowaniecudzymi wizerunkami,coma jeden cel-na chwilenaautorzeanonsu.stylistyka wizerunkw jestodadresatw - zatemfotografieobarczone technicznymi nienaturalnakorekcjabarw)orazfotografie wwykonywane i kierowane do bardziej" wyrafinowanego" odbiorcy (odbicia wlustrze, wykonywane wtrudnych warun-kach specyficznaatoma zapewneoniebanalnej za komunikatorw internetowych,z osobami z ostatniej grupy(wmoimmniemaniu szansenaodnale-zienie wizerunkw) toosoby zazwy-czaj irzadziejwkomercyj-nym obszarzekultury.Zazwyczajbezwkierunku C\roWlautoprezentacja141 zfotoblogu dziunia69[1 ].fotoblog.pll. 2000 uprawiania (odbioru raczejpoprzez media)sztuki Botograficznej, obok filmu czy literatury, wymieniana fotografia,co nawet uprz)\padkowych raczej odbiorcwzajmujeonaniebagatelnemiejscewcalejkulturotwrczej przestrzeni.Niestety, fotografii,czasem cych autoportretw, jedynie wformie niewielkich plikw oniskiej"ekranowej" zgry ich w sposb inny,projekcja na monitorze - 142Ireneusz too izgryzastosowaniufotografii. Kolejnym mankamentem takiej fotografii jest krtki czas ich wInternecie, popewnym czasie, one"nick",co wprowadzadodatkowychaos)podmieniane,lubprezentacjazostaje zablokowana, autor staje . Cociekawe,rwnoleglez sobiepewnychsfer przez na tyle popularne ruchy osadzonewtradycyjnejfotografii, oichzjawi- Bez tu tzw. - ruch, ktry skupia prostymi aparatami rosyjskimi marki. O ile jednak raczejnieudaje poza grono,otyleinnyrodzajfotografii, wopozycjido technologicznego,od kilkulat cieszy wnaszym kraju i stanowi ruchu wystawienniczego - mam tu na wktrejtechnologiczne ryzy niemaldomaksimum.Fotografiatapoja-wia na wystaw zbiorowych, a oi zainteresowania oddzielne opracowanie, jakiego

Trudno wtym momencie nie z Leszkiem Szurkowskim, od lat w swej Fotografiaiwszelkietechnikirejestracjiobrazusame sobie miejscewnaszym Dotegonie potrzebnianikrytycy,ani teoriesztuki,a raczejpotrzebazaistnieniatakiegowynalazku w okre- momencie rozwojunaszej cywilizacjC. 6TomaszczukZ.,Odwzajemnionespojrzenie.Ofotografiiotworkowej,Typoscript, 2004. 7Jurecki K.,Makowski K., o fotografii,Wydawnictwo ACGMLodart SA, 2003. Polityczne wyko.zystanie .otog.a.ii J l! N ' pOlitycznym a Q) nad u w PoJscedekadpowojennych naobra-zachmedialnych niemalod istnieniatychobrazw,najpierw fotografii,potem filmuivideo. one zcharakteru oraz ich funkcji.Najbardziej pod-stawowaichfunkcja,obrazowanie wielorakie interpretacji m.in.zpunktu widzenia okre-opcjipolitycznych.Dokumentalny charakterobrazwrejestrowanychwkame-rze oraz ich to znichskuteczny oraz atrakcyjny politycznych. Powo- zainteresowaniemedialnymi obrazamizarwnotych,ktrzychcieli lubnad wizu- jak i po stronie artystw. Wsztucepolskiejproblemtennajsilniej inajdramatyczniej wokresiepeere-lowskim,wlatach 1945-1989.i jest obecny wdekadachwlatach90.wieku 146LechLechowicz XXoraz wpierwszej dekadzie wieku XXI.W od sytuacji historycznej z"granicamipolitycznego sztuki"!, naterenietotalitarnegokomuni-stycznego lub z sztuki na terenie postkomunistycznego system demokra-tyczny. W obu przypadkach pozaartystyczna sfera polityczna wistot-nysposb i na wogle,a w Zakresorazskutkitego w odprzemianwsferzepolitycznejoraz przemianna terenie sztuki. W fazie opisywanych zjawisk, wdekadach lat 40-60. problem jedyniefotografii. odlat70. nowy obszarwizualnejz filmem i video. Lata1945-1949 Kwestie z sztuki dwch sytuacji.Pierwsza znich przejawia tema-tem wsamej Druga sytuacja odnosi sztuki w i wynika z jej kontekstu politycznego - tejpozbawionej tematu i politycznej. to dobrowolne i oraz nie- i niedobrowolne. WPRL w zupolitycznie-niawszelkichpublicznychprzejaww w totalitarnym. W tym fakt artystyczny, kulturalny, w sferze publicznejcharakter polityczny. to z polity-zacji Ponadto wszystkie - z - insty-tucje publicznego w tym artystyczne. 1tegona lat 20.i 30.Anatolij ludowy komisarz wRosji Sowieckiej. pOlitycznym Lata1944-1949 okres wwielu,pozapoli- dziedzinachwczesnego licznesfery,ktre w tych nowych warunkach uznano zazmian, weryfikacji i to kultury i sztuki. Od okresutrwadyskusja- twr-czych oraz nimi a - o miejsce ima sztuka w nowej sytuacjiPrzekonywani i przeko- w po i argumenty. W tym momencie tym, co reprezen- nowa atym,coreprezentowalici,ktrzypodejmo-wali z artystycznegowfotografii. dostworzenianowego polityczno-spo-wtym sztuki. osbzaanga- w artystycznego wfotografii z innejtradycji,nie tylkoartystycznej,alepoli-tycznej i z Polski ta zasad-niczapoobustronachnie opisy ikomentarzedokolejnychetapwpowojennejodbudowy, nawet ignorowano. Obie strony swe powody, aby tak Komunistyczne nie pomocy jedynych ludzi,ktrzymoglipomc wtejodbudowie.Natymetapieprzemian ichpomoc cenniej-sza,polityczneczyideologiczne.Natomiastci,ktrzy Polski wprawdopodobnie cenili to, co mogli jeszcze wwczas dla Polski swjosobistystosunekdonowych Ponadto nowyniejeszczezbytdobrzeznanyiwwczas - na tyle, na ile to -swe cele oraz ich reali-zacji W pierwszych latach powojennych wielu artystw jeszcze nie dojdzie do najgorszego, do tego zsowietyzowania i kulturalnego. Warto organizatorwpowojennego fotograficznego,ktrzy prowadzili 147 148LechLechowicz wPolsce opcje polityczne oraz postawy wobec problematyki narodowej i patriotycz-nejprzeciwstawnedo politycznych iideologicznych celw komunistycznego. ktre w stanie niemal zaraz po wojnie - bo wczerwcu 1945 -i pierwszych prezentacji dorobku Powstajetam 28czerwca1945Stowarzyszenie Fotografii,ktre pod koniec roku organizuje I Fotografii Artystycznej (16grudnia 1945) - na tyle, na ile to wwczas - wkraju. W sierp-niu rokuzaczynawPoznaniu Foto-grafii",organ Stowarzyszenia. stworzonepodstawowe warunkidostopniowejrestauracji. instytucjonalnym towarzyszydyskusja nad programem. Dominuje w niej estetyka pik-torializmu. Wdyskusjach teoretycznych iprogramowych ponownie pojawia problem udowadniania, fotografiajest a kowska "fotografika", jako polska odmiana piktorializmu. Wydaje potrzeba tego potwierdzania konieczna nie tylko ze aby w nowej sytuacji potwier-dzenie nobilitacji artystycznej, winnych warun-kachPotwierdzenie szybko.wlutym 1947utworzono Referat FotografikiwMinisterstwie Kulturyi Sztu-ki administracyjnepotwierdzenieprzy- fotografii,"fotografiki"dosztuki.Nowa od zainteresowana kultury. jeszcze w1944, wresorcie kultury i sztuki PKWN utworzony fotografiki.Instytucje tworzonegoprzez tzw.mecenatu przyjmowane z zainteresowaniem oraz nadziejami na korzystny jego na Nie dostrzegano wtedy drugiej strony skutkw mecenatu jego niejszejdlatotalitarnegofunkcjikontroliorazsterowania Do takichfunkcjiI! pOlitycznym .. przez totalitarne twrcze, w tym Pol-skich Artystw Fotografikw, ktrego roku 1946. to, wiele osb foto-graficzne, co do ktrych szczerych, patriotycznych intencji nie - jak np. Jan - jakzare- nowemumecenasowi, muswe wykorzystaniaichprzez Jan "Propagandawspieranafotografii.Bezniejsku-teczna propaganda nie do jednak o jego idei "fotografii ojczystej", ojako kraj,anieczy jegonowy ustrj.Ww-czasta nie podnoszona lubzestrontejgry swoje powody,aby o niej Towarzyszytemuintensywnapracaorganizacyjnaoraztoczona na Fotografii" dyskusja teoretyczna. Niewiele wniejjednak otwarciepolitycznychczyideologicznych. to z intencji samej ktra zbyt nie potencjalnych wdziele, ktre dla tych ostatnich artystycznego,dla jegonowegosytemuform instytucjonalnych oraz programowych. Dyskusja formyiestetykiobrazufotograficz-nego,jednak - niekiedy - usto-sunkowania doobrazu. w fotografice w istotny sposb wskrajnychpostawach niemalwarunek topodwjnycharakter.Po pierwsze, tona kanonuartystycznychtematw wfotografice.Podrugie, dojako literackiej warstwy obrazu. Jego anegdotyczna strona bardzo starannie."Walkao kuakademic-2 J.,Fotografiadlapotrzebkrajoznawstwaipropagandyturystycznej, Fotografii" 1946, nr 1, s. 7. 149 150LechLechowlcz kim sporom hierarchizacji tematw, stopnia ich artystycznej przydat- ona o ktra zostanie za lat kilka na epoki realizmu socjalistycznego. tych sporw i dyskusji zaczyna ten-dencja nowoczesna, ktra roku 1947, nie-jeszcze zdecydowanie piktorializmu3Zgodna z nim codo miejsca fotografii wsztuce oraz zasad na jakich do niejprzyna- - jej do sztuk plastycznych.Powody,dla jakich tam jednak odmienne. Fotografia w funk-cjachobrazowania sztuki jejobraz "dokumentar-nym, obiektywnym, w szcze-gle, w Propozycje te jak na nasze warunki, nowoczesne.Porazpierwszy unas koncepcjado nowoczesnej, nowej fotografii5 Z Zbigniew on z nie-coodmiennych itradycji,odmiennie miejsce fotografii. fotografii wobec aktualnych zja-wisk wsztuce. Powrt fotografii na jej teren woparciu o dokumentaryzm - "jejatrybutem i bezpo- wodniesieniudoprzedmiotu"6. poza ido "jeszcze nie wykorzy-stywanych wwymowy formprzedmiotw ich skoja-rzeniowych",abywtensposb przez w tego znaczeniu artystycznym tworzywem"7 . iUrbanowiczproponowali fotografiiwoparciu opodstawowe jej medialne.Propozycje te,mimo tak od koncepcji "fotografiki", i wkrtce zaowoco-3Urbanowicz B.,O nowy program fotografiki, Fotografii" 1947, nr 4-5, s.2. 4 5Por.:Lechowicz L.,Fotografiapolska okresuwobec'nowej fotografii', "OBSCURA"1983, nr 6,ss.35-40; nr 7,ss. 3-27. 6 Z., o fotografii, Fotografii"1948, nr 10,s.2. 7 pOlitycznym NowoczesnejFotografikiPolskiejwKlubie dych Artystw iNaukowcw wWarszawiewroku1948.Kolejnym tegoprzejawem,pod wieloma znacznie od tamtejwystawy, nowoczesnychfotografwwWystawie Sztuki Nowoczesnej w Krakowie w grudniu 1948. ona ostatni wtymokresieprzejawzdecydowanych kuWwtrakcieotwarciatejwystawy - wyprze- spodziewany atak ze strony propagatorw socrealizmu - wswymterminu"realizmsocjalistyczny", to,czym jest ta wystawa,to propozycja punkt dobudowynowejinowoczesnejsztuki wnowym

Mimow postulatw nowoczesnych ta propozycja nieprzez Opisanewydarzenia fotografiipolskiej na ktrej niestety wprowadzenie socrealizmu. Socrealizm w fotografii Socrealizm w polskiej fotografii nie w taki sposb i na jakie celei intencje do najda-lej przyjegopomocywczesnejsztuki. Wprzypadku fotografiitak nie socrealizm narzucony ktre wtrakciedokonywania istotnych przemiani doewolucji- odpik-8 Uwagio sztucenowoczesnej.Referat na I Wystawy SztukiNowoczesnejwKrakowie1948,[w:) Wybranetekstyo sztuce1948-1977, Warszawa 1977, s.18. 9 to jasnepodczas narady wNieborowie w lutym 1949 roku - w ostatnim akcie dyskusji nad sztuki wepoce staiinowskiej':'gClzie po raz ostatni starano u sztuki nowoczesnejw komu-nistycznym oraz o jejlogicznej zmarksistowskiejdialektyki przemian sztuki; nanaradziew Nieborowie,stenogram 1.5.PAN, Arch. (fragment) 1949,[w:) Wybraneteksty o sztuce ... , ss.19 -23. 151 152LechLechowicz torializmudo Mimodyskusjii nowo- zaakceptowanaprzez a wwczas na tym tle nie jednak formy antagonistycznej. Nie wobec tego ktra wopozycji do zasta-nejsytuacji nasiebie walkio mieli- irealniena to jedynieoni mogli to- ci, ktrzy uczestniczyli we wspomnianej trans-formacji, od piktorializmu ku Trudno oczeki-od nich autentycznego entuzjazmu wobec socrealizmu. A za jak w fotograficznym ludzi nowych, bez-krytycznych entuzjastw nowego systemu politycznego oraz narzuco-nejoficjalnejsztuki Na nie znaleziono potencjalnego Mimobrakui grupyzdeklarowa-nych i skutecznych polityki dowiskafotograficznegosocrealizm wprowadzonyzdecydo-wanie i szybko. Wprowadzenie go i foto-grafw.Dotychczas nikt ze stronynie wobec fotografii, do dopiero co do nowocze- Dezorientacja da wsocrealizmlO.Szybko to "kosmopolityczny formalizm". Prbowano z oglnych wytycznych - realistyczna forma,socrealistyczna formyz ideologicznie - zmonto- . program woparciu o to,co po odrzuceniu nowoczesno- a tradycjepiktorialne znowych idei. Teostatnie konkretne,chodziosfor-dofotografii,prbata Pojawiawwczasnakrtko,zarwnowteoriijak i wpraktyce, hybryda, fotografia socrealistyczne za 10 SchulzM.,Sprawy fotografikipolskiej, Fotografii"1949,nr 12, ss.3-4. pOlitycznym chwytw piktorialnychl1.Jednak iten kompromisowy twr wkrtce rozpoznany jako kolejny przejaw formalizmu. z impasu przez mecenasa" pospraw-dzone wzory sowieckie.Na Fotografii"w1952opu-blikowano sowieckiego teoretyka, Jurija Jakielczika12 Jakielczikwnichjasnozasadysocrealizmuwfotografii, wRosji Sowieckiej od lat 20.i 30.W dowiskupolskichfotografikw tozamieszaniei opory.W Jakielczikasocrealistycznafotografiafotografii o zaznaczonychpolitycznychiideologicznych, przy tym i Unasjednak wykluczono wogle ze sztuki, ze sztuki socreali-stycznej13. tozpozycjipiktorialnych,wspartychargu- Warto nigdy nie silnym i zjawiskiem, ani wfotografii ani wpowojennej,Dlapiktorialnejon rejestra-jakichkolwiekartystycznych. Dla polskiego rozumienia socrealizmu na lat 50.niedopuszczalny, bo "naturalistyczny", anaturalizm,podobnie jak i formalizm ww-czas rwnie silnie zwalczanyI4. Wtejsytuacji,wobecbrakuoczekiwanych konkretnych teoretycznych,wpraktyce sche-matyzm i sztampa. Wwypowiedziach krytyki orat' w teoretycznych wwczaswieleo codo ktrych powinny nasycone ideo10-11 Szmidtgal E.,Z nad rysunku, Fotografii"1950, nr 13, ss. 26-27. 12 Jakielczik J., Fotografia jako sztuka plastyczna,Fotografii" 1952, nr 26, ss. 3-5; oraz: Ometodachmistrzostwa plastycznego w fotografii, Fotografii"1952,nr 27,ss.2-5. 13 Schulz M., Akcja fotografikipolskiej,. Fotografii" 1950, nr 13,s.5. \ 153 154LechLechowicz oraz te nie jednak poza funkcji,jakie tego typu fotografia zbywanooglnikiem"realistyczna".Funkcjitych wiele,od podstawowejwhierarchiifunkcjiprzenoszenia ideologicznych, politycznych, przez funkcje dydaktyczne realizowane wobec mas, ktre nie zawsze jeszcze do sztuki" po funkcje niemal pro-fetyczne - danie obrazu Na dodatek w doktry-nie pojawia i immanentna postulatem realistycznej formy,a idealizmem oczekiwanego obrazu. Od fotografii oczekiwano bowiem obrazu optymistycznego, radosnego, takim jakim a nie takim jakim Dezorientacja, jednych fotografw oraz zastraszenie i nim koniunkturalizm innych na wysta-wach wspomniany schematyzm oraz nie przezwy- do formalizm i naturalizm16 socrealizmu,w istocie przyznaniem do dotychczaso-wych propozycja Adama Johanna przedstawiona w roku 1953. Jego zdaniem, po kolejnych etapach nad "apolitycz-nym naturalizmem oraz kosmopolitycznym formalizmem", "etappokonywaniabezideowegoschematyzmu"'17.Autor nie ten ostatni etap to efekt na dwch poprzednich.Nowyetap "bojowyromantyzmsocja-listyczny"realizowanywoparciuoklasyczne(akademickie)normy kompozycji,(bez skrtw, przery-naturalne, plastyczne zopisw,relacjiidyskusji toczonych wwczas,wpierw-szejlat 50.orazzzachowanych fotografiiztamtegookresu obraz fotografiisocrealistycznejwPolscewydajejego 15 Lubosiewicz T.,TakFotografii" 1950, nr 13, s.33. 16 S., IIOglnopolskaWystawaFotografikiPZF.[katalog wystawy] Warszawa 1952, s.12. 17 Johann A., IIIoglnopolska WystawaFotografiki.[katalogwystawy] Warszawa 1953, s.5. 18s.7. pOlitycznym jednak znacznieskuteczniejszegonafotograficznezjednejstrony,aodbiorcwfotografiizdrugiej,wwczas znacznie bogatsze. sprawny system cenzury oraz instytucji waniemoficjalnie wizerunku takich jak:Centralna Agencja Fotograficzna19 orazprasa codzienna i pisma ilustrowaneodbiorcami jejfotograficznychserwisw.Toone przedewszystkim na politycznych iideologicznychprzekazywanychzobrazufot-graficznegonaj szerszym jegoodbiorcw,wobecktrych odbiorcyartystycznejfotografiistanowili margines.To dlaczego totalitarnawogle dyskusji w fotografii artystycznej. Lata1956-1970 Zaprezentowane socrealizmui jegozasto-sowaniawfotografii zestawpropozycji przedstawionych wramach doktryny socrealistycznej. Od tego mniej momentu,czyliodroku1953okres Daleko wtedy jeszcze do 1956, do pierwszej korekty sytemu komunistycznego w Polsce. Te trzy lata, to okres prb noweli-zacji doktryny socrealizmu w fotografii. Z tegotypu wroku1953, od 1949,Zbigniew onzdecydowaniepiktorializm 19CAF utworzona wroku 1951 przez fotograficznych Agencji-Publicystyczno-Informacyjnej, Agencji Robotniczej i Filmu Polskiego. 20Zbigniewpublicznejartystycznej wlatach 1949-1953. Dopiero kiedyredaktorem naczelnym nowo utworzonego wroku 1953 art-ystycznego pisma fotograficznego "Fotografia" do niej. zjegowtymokresieutworzenienowegopisma jako z impasu, w jakim fotografiaw okresie stalinowskim. 155 156LechLechowicz jakoefektimpresjonizmu-przejawu kultury ktrego ( ... )prze-do nie o jedynie Charakterystycznym jest, nie terminu jedynie dotychcza-sowejsytuacji.Potrzebnyprogrampozytywny, foto-grafiki jako dziedzinyplastyki opartejna jejspecyficznych cechachzzachowaniemjednakrealizmujakopodstawytwrczej22. fotografii na nowo miejsce wsztuce, lecz na zasadach autonomii i woparciu o specyficzne dla niej ten program jedynie jako na jestonbardzo jednak kiedyipo czym Zpunktu widzenia dotychczasowychdostrzecwnim niejrewizjisocrealizmu,przyzachowaniu pod-stawowychzasad zpryncypiwpozaartystycznych, politycznychiideologicznych.Propozycja charakter artystyczny, a nie polityczny, wtym jejaspekt "rewizjo-nistyczny". tejkoncepcji fotografiiza zjawisko artystyczne: dofotografiiartystycznejodjejnajlepszejstrony- daje realistyczne widzenie uczy pokazywania wielkich pro-blemw poprzez zdarzenia jednostkowe23W tym miejscu pojawia kolejne od doktryny socre-alizmu - zamiast" typowego", "jednostkowe". wroku 1954,podczas otwarcia IVOglnopolskiej WystawyFotografikiwczesnyprezesZPAF,Leonard otwarcie propagowanemu wdotychczasowejformiesocre-21Z.,Uwagi o sytuacji w fotograficepolskiej,"Fotografia" 1953, nr 2,s.2. 22 23Fotografie z naszego "Fotografia" 1953, nr 4,s.2. politYCznym alizmowischematyzmibrakwalorwestetycznychiartystyczny-ch24. Jak toostreicelne.Wkatalogutej wystawy precyzujeprogrambudowania"nowejformy" z wykorzystaniem "specyficznych warsztatowych"25. Otwarta dyskusja nad nowym programem w wieroku1954. odkrytykifotogra-ficznej, wniejfotogra-fii,krytyki cele, twrcy26.Dotychczasowa krytykanie zadaniom,"nie pozakryte-riamalarskie"27.A kryteria zcharakterystycznych cech fotografii. do "krytyki postulatywnej", ktra pomc zimpasu. wdyskusjiL. ostrona jako niebezpiecznypowrtoniedawnej"komenderowania opacznieintencje ktremu raczejo coby anie Wdyskusjitejzabrali zwolennicy estetyki piktorialnej. Jeden z jej wwczas reprezentantw, Jan Sun-derland, zpozycji piktorializmu foto-grafii jako cech jako inne sztuki, a nie ma powodu na tym fotografiidosztukF9. baka ostra, "krytyki postulatywnej"iniepotrzebnie wzajemne,jakwydaje, nieporozumienie30 innegopro-24 L.,PrzemwienienaotwarcieIVOglnopolskiejWystawyFotografiki, "Fotografia" 1954, nr 6,s.2. 25 Z., IVOglnopolskaWystawaFotografiki,Warszawa 1954[katalog wystawy), ss. 5-7. 26Z.,Namarginesie IV Oglnopolskiej WystawyFotografiki,"Fotografia" 1954, nr 7,ss. 10-11. 27 s.10. 28 L.,Kilkauwag o sztuce fotograficznej,"Fotografia" 1954, nr 9,ss. 6--7. 29Sunderland J.,Kryteria fotograficzne,"Fotografia" 1954,nr 11,s.8-9. 30 Z.,Okierunek w dyskusji,"Fotografia"1955, nr 1,ss.8-9. 157 158LechLechowicz za to,coten ostatnimylnie zjegowypowiedzi.Wodpowiedzi izarzut wobec- jego zrozumienie prowadzi w kontemplacyj-nego rozumieniasztuki"31. Dalej co na mu o wfotografii,oto,na jakich zasadach fotografia do sztuki, jakrealizuje i czym odinnychsztuk.wtejdyskusjinowytermin "fotografiaczysta", natomiast"fotografasocrealistyczna". fotografiaczystatofotografia wszystkie jakimi dysponuje fotograf bez "zamazywania tego, co fotograficzne"32. W dyskusjiteoretycznej praktyka, wktrej szybkie nie one na VOglnopolskiejWystawieFotografiki, niektrzykrytycy,tacyjakAlfredLigocki, jeszczeodczuwali brakfotografii,,0silnymideologicznym"33.Ligocki wystawapostulaty socrealizmu, bosocrealizmowi,Ligockiego, odkryw- formalnai dalej,niejako " kry baka, specyficzne cechy fotografii34Ligockiego ilu- w fotograficznym.Z jednej strony do w oparciu o medium, z dru-giej zastosowania na terenie socrealizmu35. Do 1956 jeszcze rozpa-trywana jednakw socrealizmu.Ligocki,wpewnym sensie jego pierwszy etap, widzieli we 31s. 8. 32s.9. 33 Ligocki A., V Oglnopolska WystawaFotografiki."Fotografia" 1955, nr 7,s.2. 34s.3. 35 O realizmie socjalistycznym w fotografii."Fotografia" 1955, nr 9, ss. 2-3; nr 12, 55.2-3; 1956, nr 2,ss. 2-3. 1 ., , , politycznym czesnych kolejny etap socrealizmu (Ligocki) lub tylko walki o realizm do zmian w fotografii w wtymokresieprzemianwpolitycekulturalnejoraz wsamym artystycznym - ministra Sokorskiego na XIX Sesji Rady Kultury w marcu 1954 r.czy otwarta w lipcu 1955 przy oficjalnym poparciu Oglnopolska WystawaPlastyki w warszaw-skim Arsenale,WystawawArsenale powrotu do wsztuce PRL. Zdecydowane od socrealizmu, ktre w fotografii polskiej w 1956 tylko z VI Fotografiki.Wwypowiedziach jej,a woglnychopiniachostaniefotografiipolskiejwtym czasie, tonyniezbyt optymistyczne.Zwracana wW dalszym obok oznak nowo- piktorializmibrak zrozumieniadlafotografiP6.Niczegonie akademickiestetyzmikokietowanie Ostatecznie "grzebie"socrealizm go i smak,ktry podejmujewwczasopracowania nowego programu - fotografii awangardowef9. W okresie wlatach 1953-1956 zostaje wypracowany model fotografiina specyfice medialnej i woparciu o wobszarze sztuki. W tym czasie dwa nurty: fotografiioraz uno- fotografii artystycznej, nazywanej " . 36 Grabowski L., pilnie poszukiwana."Fotografia" 1956, nr 10, ss. 2-3. 37Bogucki J.,ZamiastrecenzjizVIOglnopolskiejWystawyFotografiki."Fotografia" 1956, nr 10, s. 4. 38Z.,O fotograficenowoczesnej i "Fotografia" 1956, nr 10, s.7. 39 Drogi "Fotografia" 1956, nr 11, ss. 2-3; nr 12, ss. 2-3. 159 160LechLechowicz Fotografiapolska w co prawda,znowymidlaniej lecz jakby wsytuacji kryzysowej i niejasnej, ktra do lat ikiedyto "fotografiki"odfotografii-sztuki,ata ostatniaszerokowruchachawangardowychlatsie- Lata1956-1970 Lata po burzliwej lat 50., eksperymentw oraz odgrywanejfragmentarycznie wsztuce i wfotografii okres wpolskiejsztuce i wpolskiejfotografii.Wfotografiidochodzi do wydzielenia dwch nurtw. Pierwszymznichjestnurtnowoczesny wpoprzednim okresie,areprezentowany wwczas m.in.twrczo- z jednej strony ZbigniewaMarka Piaseckiego, z drugiej Schlabsa, Jerzego skiego czy Edwarda Hartwiga. W tym nurcie aspekty polityczne nie roli. jedyniewokre-sem jego wlat50.,kiedy nurt nowoczesny zsocrealizmem.Wtedy obok kwestiiczystoartystycznych, kwestiepolityczne, towkomunistycznym totalitarnymoraz jegooficjalnej, doktrynyarty-stycznej, realizmu socjalistycznego. Aspekty polityczne z tym zane jedynie dyskusjiczyrefleksjiteoretycznejtowarzy- ponownemu wfotografii polskiej,nie natomiast w samych go spowodowana eksperymentatorskimi lubpostawami foto-grafw. takiej postawy wlatach pOlitycznym 60. jest grupy Zero-61 w latach 1961--19694. Drugim ze wspomnianych nurtw fotografia fotografia repor- Onawwieluindywidualnychprzypadkach fotografw-reporterw wIIlat 50.interesu- i Nie takszerokiegofotografw, jak wnurcie pierwszym,leczna terenie fotografii tego okresu wwczaskilka zjawisk. one jednak szczeglny charakter oraz ograniczone Opisu a jegotendencyjneji inter-pretacji, ikontrolowanejprzez wyspecjalizowane agencje fotograficzne CAF oraz WAF. Fotograficzne agencyjne w polskiej fotografii jawnie polityczne jako propagandy. Poza tym, w tamtym okresie - od lat 60. - tego typu fotografii wyra-sta silny konkurent wpostaci telewizji, ktra jeszcze a przede wszystkim skuteczniej propagandowe cele i Dzia- niemalwszystkich gazet,dziennikworazznacznamateria-fotograficznych zamieszczanych wpismach ilustrowanych opie- na starannie przez nie przygotowanym materiale agencyjnym. Tylkownielicznychznich korzystanoszerzejzfotografii,ktrenie z oficjalnych serwisw, a dostarczane przez fotografw.Najciekawszym znich i najbardziejoryginalnym, aprzy tym najbardziejdowczesnejfotografii tygodnik (1951-1969),ktregofotografom oraz redakcji w sposb od oficjalnegoiwyidealizowanegoobrazu kreowanego w agencyjnych.Szczeglnie okresemwist-nieniu tego pisma druga lat 50.oraz lata 60. 40Por.:Lechowicz L.,GrupaZero-61(1961-1969), "PAL. Artystyczno-Liter-acki" 1999 nr 10 (92),ss.110-121. 161 162LechLechowicz W latach 60.tego typu niektre, bar-dziej elitarne pisma skierowane do akademickiej,,,1TD"(od 1960) oraz "Radar" (1960-1982).Z ich reprezentanci pokole-nia fotoreporterw, wlatach 70.i 80.Wymienione zjawiska jednak na tle tego typu fotografii wPRL. one elitarny charakter i nie jako dziepropagandy. oneraczejrodzaj"wentyla stwa"i od ofi-cjalnego obrazu opisy szczeglnie wlatach 70.,pozr swobody, przejawu i liberalizacji. W nasdziedziniedekadalat 60.zamyka nymi na nurt artystyczny do zrealizowania natereniepolskiejfotografiiprogramunowoczesnego na eksperymencie oraz poszerzaniu obszaru nurt este- wsobiezarwnopewne nowoczesne jak i bardziej tradycyjne, niekiedy jeszcze do piktoria-lizmu oraz nurt fotografii wktrym dwa jego znacznieliczniejszaoraz silniej fotografiaagencyjnaoraznielicznagrupafotografw,ktrym autentyzmoraz widzenia Do tej drugiej grupy m.in.: Jan Kosidowski, czy Marek Holzman. Lata1970-1981 Wokresietymnas zjawiskawzmodyfiko-wanychrealiachpolitycznych. od epoki gier-kowskiejdekadylat.70.nowa wwra-liberalizmu, idemokracji.Jednym ztego nowoczesnasztuka. to sztuce polskiej na ograniczone" politycznym bez- jej nurtu nowoczesnego. politycznym koniecdekadypoprzedniej wsztucepojawienie nowych zjawisk w nas dziedzinie, przede wszystkim wnurcie nowoczesnym. od lat 60.zaczyna nowatendencja,ktrawznacznymstopniuzdominuje sytuacjewtejdziedziniewlatach70.Waspekcieczystoartystycz-nym silnapozycja opartejna obrazachmedialnych.Wtymokresiefotografiazostanie w natereniektrejstworzywsplnie zinnymimediami,zfilmemizvideo, obszartwr- medialnej. mediwwpraktyceartystycznejneoawangardy, szczeglniewlatach70., ztegosamego,cozainteresowanienimipropagandy zaich twemcelepolityczne.tego przenoszenia wobrazach medialnych, ich powszechne uznawane wiarygod- orazobiektywizm Wprzypadku medialnychneoawangardy oeksperyment artystycznezastosowaniatychobrazworazo medialnychzaktualniezjawiskamiwsztuceneo-awangardy wogle. polityczne,czytematykapolityczna na niewielkiobszartegotypu - unas wniejnie wsztucemedialnejwPolsce,wlatach70.problematyka to sfery obyczajowejlubpewnych zjawisk nigdy tematupolitycznego- natonie system politycznego". Wszystko,co opis i czy wrejony przez dla jego oficjalnej i jedynie interpretacji. Arty- te niepisane granice nie przekraczali ich. Ograniczonatematyka wewczesnychprze-jawach feministycznej. je Ewy Partum, Natalii Lach-Lachowicz czy Teresy Tyszkiewcz.z nich 163 164LechLechowicz obrazami medialnymi. Niekiedy to jedynie reje-stracje efemerycznych typu performance. Innym razem obraz medialnylub ktrych zfeministycznegopunktuwidzeniakrytycznystosunekautorek wobec stereotypw obyczajowych, z kobie- - Ewa Partum Autoidentyfikacja (1980)czyNatalia Lach-Lachowicz Sztukakonsumpcyjna(1974).Ichkontestatorskie i krytyczne,a niekie-dy i reakcje orazkrytyki, jednakcharakterobyczajowy.WPolscelat70. feminizm nie odbierany jako problem polityczny,raczejjako zja-wiskoproblemw obyczajowych czy kulturowych. Dopodobnejsferyproblemw- stereotypw wmasowejkulturzepopularnej- Sosnowski, jeden z uczestnikw ruchu medialnego lat 70.reprezentu- nurt odmienny od konceptualnych analiz, wpol-skimJego multimedialna praca Goalkeeper (1975) z opisu, fotografii film,nie charakterujakpracePartumczyLach-Lachowicz.GoalkeeperSosnowskiego rodzajempastiszuiapologiipop-kulturyoraz "lansowania" samego autora jako super gwiazdy Jejprze- jest ambiwalentne i niejednoznaczne. w nim fascyna-cja mitugwiazdypop-kultury z nianiem stereotypowych gestw, rekwizytw, sytuacji,roz-na tle ubstwa peerelowskich realiw. Zdecydowana medialnejwPolscetego okresu,szczeglnie tej nurtzkonceptuali-zmem, wproblematyce autotelicznej i oderwana pro-gramowo odz realnym jego problemaminymiipolitycznymi.Jakosztukawsferzepublicznej wsztucew"granicachpolitycznego Nie zawszeznalezieniejejtam skutkiemdecyzjikonsekwencjiwkroczenianateren wsferzepublicznej dokontroli Ponadto odnosi to do praktyki pOlitycznym artystycznej,aniedoprywatnych politycznych jejtwr-cw,ktrzy w reprezentowali co najmniej zdystansowany lub krytyczny stosunek dorealiw politycznych. neoawangardywPolsce para-doksalniepewne wpostawiepolitycznej. sztuka noeawangardylat70.czyjeszczelat60. wswym rodowodzie innymi zkon-testatorskichruchw lat 60.,ztego,cobywa nazywane czy Ruchyte bardzo lewicowy charakter polityczny. Wiele arty-stwlat70.,ztychruchwlub z nimi, aspekt polityczny lub z tego elementu wtwrczo-neoawangardowejwPolsce charakterpolityczny, a nie artystyczny. Totalitarne - ktre wpropagandzie wie na to na Zachodzie - nie do zaistnienia, w kon-trolowanymprzezsiebieartystycznym,tegotypu w sobie jawne aspekty polityczne. Sami twrcy polscy nie chcielitego typu postaw nia, obrzydzonych i skompromitowanych przez jedy-nie postronie PRL.Poza tym ich osobiste realizowanejwspolityzowanym komunistycznym do daleko wobec polityki zena to znieco innejperspektywy. Twrcy medialnilat70.m.in. przekazumedialnegorealizowalizfunkcjisztukinanowo przezpierwszych naszego stulecia- jej Wneoawangardziepolskiejnie onazbytnioeksponowana, problematykaautoteliczna. ztegopunktu widzenia na eks-perymenty medialne kulturowo przeko-nanie o obrazufotograficznego, 165 166LechLechowicz filmowegolubvideownichdostrzec tej dydaktycznej funkcjisztuki.Eksperymenty na obrazach oderwanych odkonkretu obrazwmedialnych spotykanychnawtelewizji,wreklamie,wprasie,wpro-pagandzieulicznej krytycyzmuwobecnich. to obronieprzed na wmass mediach. tu do czynienia z jeszcze jednym kontekstem politycznym sztuki medialnejlat 70.,jako dziem ukrytejkrytykiniektrychaspektwmasowejkul-tury, w ktrej obrazy medialne wykorzystywano szeroko do realizacji celw politycznych. W Polsce wtamtym okresie naj tow WarsztatuFormyFilmowej(1970-1977). Przeprowadzanieprzeznichanalizymediw tych problemw. pewne charakter poli-tycznyw medialnych w Warsztatu41 nigdy - ze swej natury eks-perymentalnej - nie w sze-rokimodbiorze.Sferajej"dydaktycznego" grupyodbiorcw.Praktyczneskutkitegonie w szerszej skali. Lata1980-1989 DopierobodzieckolejnypolitycznywPolsce wsierpniu 1980,powstanie oraz po nich 13 grudnia 1981 stan wojennytotalitarnej na zbyt daleko jedynie modyfikacji systemu, 41 Takimiprace Wojciecha Bruszewskiego. z nich jego instalacjaUszypokazananawystawie FotografwwGaleriiwWarszawiewroku1971, fragmentyfotografiiuszu I Sekretarza PZPR, film Klaskacz(1972), zmontowany zfragmentwgotowych filmowych problemna aplauzupodczas politycznych politycznym 167 w sztuce, do cejnas problematyki. Stan wojenny z jego systemem nieskrywanej represji oraz pojawienie realizowanej walter-natywnych wobec dotychczasowych warunkach funkcjonowania. Wolna wraz z do podzie-mia niewsferze publicznej, tyle nie totalnej kontroli Wtedy totalitarne stanu wojennego dotych- nad wsferzepublicznejito jest dopieroparadoks historyczny. wwczaswPolscedwa publiczne obiegi artystyczne.Obok oficjalnego, po raz pierwszy w PRL obieg podziemny, nielegalny ialternatywnywobecobiegu Alternatywne artystyczne schronienie z jednej strony w instytucjach katolickiego, z drugiej w sferze prywatnej, w prywatnych galeriach, sympozjach, festiwalach, pismach, imprezach artystycznych. Nie ozna- to, nie nad tym kontrolilub Dyspo- rozbudowanym, i sprawnym aparatem inwigilacji. dobrze Nie jednak sztucewtymobiegu warunkw, formyi kierunki rozwojunie nad kontroli.Sferaoficjalnego,artystycznego zbojkotowana i porzucona przez twrcw. Wsztucemedialnejtamtegookresuwprost tematpolityczny. oneprzejawpotrzeby osobistej postawy wobec zjawisk w sferze politycznejwtym czasie wwczas prace o tematyce politycz-nej zpotrzeby,aniezczyjekolwiekzam-wienia, jak to miejsce wokresie poprzednim42 42 tego praca Jzef Robakowskiego Hommmage aL.I. 1982,czy wgrupy Kaliska"iwruchu"Kultury Zrzuty". 168LechLechowlcz Nowawpowojennejsztucepolskiejsytuacjauwieluartystw osobistego opowiedzenia dotych-czas i wobec sztuki poddanej kontroli te bardzo charak-ter.Niekiedy pojawia wnich nieobecny wdotychczasowejsztuce wPolsceelementanarchistyczno-destrukcyjny dotych-czas nienaruszalnereprezentowane przez i - grupy Kaliska" czy ruchy "Kul-tura Zrzuty" i Alternatywa". Bez jednak na charakter- politycznej,autotelicznej,religijnejczy osobi-stej- onawwczaswtymobiegu opozycjiwobec systemukomunistycznego.Tym jawniepostawa polityczna,niekiedyodbicie w wwczas to wszystkichwtymobiegu, przynajmniejprzez lat80.,drogiwielu artystycznePRLwlatach80.,wstaniewojennymorazpo nim, mimo wdwch alternatywnych obiegach, dale-kie od W dalszym nie pluralizm postaw zarwno w artystycznym alter-natywnym,podziemnym Gakto wwczas jak iwoficjal-nym.Wtym pierwszym o ww-czasodbieranychjakopolityczne- narodowe,patriotyczne, religijne - i antykomunizm.Wobieguoficjalnym, ta sama ideologia doprawiona propagandowym kamufla-wyselekcjonowanychnarodowych. artystycznego podziemnego zjawi-sko pozornie homogeniczne politycznie, w ktrym polityczne - jak bardzo zasadnicze - i niwelo-wane z komunizmem, wwczas jednym i wsplnym wrogiem, wszelkich swobd:artystycznych, politycz-nych, religijnych, obyczajowych. Dopiero tego, z pOlitycznym totalitarnego wczerwcu 1989 dopro- do do idzielenia wisk twrczych, nie tylko artystycznie, ale politycznie, szczeglnie te polityczne i wogle polityczny kontekst wieluartystycznychzamazywanyjestmechanizmamipoli-tycznej wtamtychlatachpliwie ipolitycznych jest FotodziennikAnny Boh-dziewicz, prowadzony od roku 1982.wnim bardzo sposobwopisu politycznychispo- wlatach 80.oraz wlatach 90. z poroku1989.Najlepszym tuLecha w dzienniku. Na fotografiach z lat 80.Lech pokazywany jest wjednoznacznie pozytywny,niekiedy sposb,jakohero-icznyicharyzmatycznyprzywdca.Natomiast wfotografiachzlat 90."Prezydent Lech przedstawiany jest inaczej, iro-nicznie i niekiedy karykaturalnie43 politycznenatomiast w bardzo licznej i wanej- takformie jak i w - fotografiiwykonywanejwstanie wojennym oraz po nim,a dramatyczne i tragiczne wydarzenia polityczne. Lata Dekada lat 90.tonowa sytuacja wpolskim artystycznym.Tak kolejny polityczny wczerwcu 1989 roku, tekobaleniusystemukomunistycznego, 43 min. dwa 1989.obrad Lech raczejzadowolonyjowialnie Lecha za - oraz 1993.Noworoczneprzemwienie panaprezydenta.Bardzoprezydenckie,ktre wykonanezekranumonitoraw z obrazTv orazpolityka. 169 170LechLechowicz nowe zjawiska w nas problematyce. Wspomniane postaw politycznych z odzyskiwania jedynie tych twrcw, ktrzy wten lub inny sposb chcieli towswychKuzaskoczeniujednychizgorszeniu drugich, ograniczenia wobec pewnych chro-nionych dotychczastematw.Pozytywnie do tejpory podejmowane - martyrologiczno-patriotyczne, religijne czyobyczajowe- dlaniektrychtwrcwprzedmiotem ataku, prowokacji artystycznej, niekiedy obrazoburczej i postawywpoprzedniej dekadzie,nieograniczone ani ani poczuciem wwalce z totalitarnym systemem. Pierwsza lat Kilkalatswobody aby twrcynauczylii(innasprawa,czy iuczciwie)sprawy polityczne i bardzo radykalnie idra-stycznie.Nadziejei z kraju wyzwolonegoodkomunizmu nadekady lat 90.zi kraju i narodu znaj- wtrakcie bardzo transformacji politycznych, gospodarczych, i kulturowych.Dlawielu to, co itowarzyszytymprzemianom, impuls doradykalnychlubdozneutralizowaniapolitycznego jawniepolitycznychw elementwswych prac. postaw w medialnej wlatach 90.problemy czy polityczne jest bardzo szeroka.Od anar-chistycznego obrazoburstwa,zpo arty-styczne prby refleksji nad najskrajniejszychpostaww latach 90. niektreprace video Wsplnoty politycznym wszelkie tabu i granice, dobrego smaku i Drastycz-nie to m.in.wpracy Czy kobietyw Boga?zrealizowa-nejprzez wroku 1992.Przedstawiaona poddany niewielkiej obrbceelektronicznejzapisaktukopulacjikobietyzwieprzemdo melodii popularnej przeciwny biegunproblemw prace Jana Brzuszka,szczeglnie B/ue Up(1991), Dzwon (1992) czy Superman(1991). onewsensiepozytywnym politycznielub Pierwsza,B/ueUpjest rodzajem syntetycznejrefleksjinad aktualnymi przemianami zacho-wkrajach bloku sowieckiego.Drugaznich,Dzwon ma bardzo szlachetny i uniwersalny charakter ekologiczny, jest prze- o czysty ekologicznie Tematyka ekologiczna wtymokresie wPolsceproblemempolitycznym, praca Brzuszka w swej formalnej oraznie reprezentujetakichintencji.Trzecia,Supermantoobser-wacja cego napolskiejulicy.Takich po by wpierwszej dekady np. w video Emila Kocha (Inso-mia,1993) czy Proteo,1993). Bardzooryginalnie wpracachvideo JanaKozyztamtegookresu.Jegovideo-poezja, poetycka i ubrana w - na naiwny folklor miejski a jego pastiszem - opisuje bardzo ostro spo- realia.Mimo naiwno-ironicznejformy,bywa niezwykleprze-nikliwawwidzeniu realiw.Wpracy Fabryczna (wiersz1991,video1994)wierszowirecytowanemuprzezautora towarzyszyobraz zprostejanimacjikomputerowej-utrzymanej wnaiwnej stylistyce rysunkw na murach - zestawionej zfragmentami archiwalnych,fotografiiprasowychoraz tabel statystycznych pracy kobiet, az cza-sw komunistycznych. 171 172LechLechowlcz oz fabrykiwychodzi Dawno jejuroda Terazidzie nazakupy sobie nowe buty Przez roknanieW pracy (.. .). "44 W inny sposbnas problemy reprezentuje videoTomaszaWjcika-Waciakazpierwszej lat.90.podej- lecz bez waniawnie. zroku 1992. wtejpracy dramatyczne obrazy o wymowie politycznej - sceny bru-talnego rozpraszania demonstrantw przez ZOMO w stanie wojennym. onewstrukturzefunkcjeczysto artystyczne. Niejednak komentarza politycznego, nie wyra- regularniecopewienczas,na przemian z Krystyny Loski,spikerki telewizyjnejoraz zcha-otycznymi, paradokumentalnymi obrazami z wizyty wdziwacznym domu. Dramatyczne obrazy o jawnych, politycz-nych - skopiowane zekranu telewizora - jedynie rodzajem prze.rywnika, ornamentu45 W innysposbpolityczny"ornament"wpra-cach fotograficznych Zofii Kulik. Ich problematyka dotyczy jednostki w ktre rw- przez wraz ze zmianami poli-44Cyt. za: Video.Instalacje.Performance.Sztuk video w Polsce,[kat. wystawy] Muzeum Sztuki w / Muzeum Narodowe wPoznaniu, 1994, s.67. 45 Czystoinstrumentalnycharakterdramatycznychobrazwpotwierdzaodau-torskikomentarz:"( ... )prawdziwe Sztuki wmasietandetnego, pseudoartystycznego dziadostwa. Pokutuje stereotyp, ze wszystko, co stworzone przez musi Sztuki i jako takie istotny przekaz. Ansambl udowad-nia, jak z byle czego Sztuki i jak do tego czyliChilli[Tomek Waciak-Wjcik, Marek Mendyk],[Tekst bez [cyt.za}Video.Instalacje.Performance.SztukvideowPolsce,[kat.wystawy]Muzeum Sztuki w/ Muzeum Narodowe wPoznaniu, 1994, s.67. pOlitycznym tycznymiczy i imzmianamisystemw orazideologicznych. Kulik stara kultura w niemniejszym stopniu realne zjawiska i wydarzenia polityczne, w polityki - czy tego ona chce czy nie. Jejprace to ogromne "fotograficzne mozaiki" z pojedyn-czych inscenizowanych i montowanych - Kto 1994 czy Wszystkiepociskijednympociskiem,1993 - wktrych odnaj-dujemy - nagiego - watrybuty,symbolei przedmioty do spraw i i politycznie, znaszegokrajulubdoimponderabiliwpoli-tycznych i ideologicznychcharakter uniwersalny46. Druga lat W tej dekady pojawia w sztuce medialnej coraz powszech-niejsze zjawisko zanikania racji i postaw do dotych-czasowych, tradycyjnych ideologii.one wypierane przez, przedsta-wiane jako niepolityczne i nieideologiczne, do takich kwe-stii jak: problemy ekologiczne, demograficzne, problemy feminizmczypostawywobec"etosueuropejskiego".Zproblemw tych,reklamowanych jako politycznie,czyniony jest jednak czysto polityczny. W latach ostatnich zmienia obszar tego, co do sfery problemw czy politycznych. Docho-dziupubliczniecoraz sfery to,coosobiste i intymne, staje przedmiotem publicznych prezentacji oraz debat. Wszystkoto,jako"niepolityczne"i"nieideologiczne",przenika do praktyki artystycznej. 46 do innej sfery symboli oraz imponderabiliw - rwnie - wwniektrychzpracachz lat90.RobertaRumasa. onewz w instalacjach, w sposb oderwany od funkcji kultowych figury Chrystusa i Matki Boskiej, jako rodzaj dekoracji (Gesty,obiekty 1993 obiekt-instalcja, 1993, instalacja). 173 174LechLechowlcz Od lat 90. w na dziedzinie odchodzenie od czystych, jednoznacznychpolitycz-nych.Towarzyszytemudrugatendencja- manifestowaniepostaw corazbardziejradykalnychipro-blemyobyczajowe,narodoweorazzastanesystemy Ten-dencja ta nie jest nowa, jednak wlatach ostatnich. Jej w pierwszej tejdekady. Istotny kontekst stanowi tu postmo-demistyczna, ten jejaspekt,ktry odnosi do zakwe-stionowaniaiporzuceniadotychczasowychhierarchii we wszelkichdziedzinach - zarwnowsztuce,jakiw nym.Obecnienateterenycorazbardziej drastyczniejszymi medialnymi. Do jednych z przedstawicieli tejtendencji Zbigniew Libera. Kontynuuje on swe, bardzo zagmatwane w niu, poszukiwania z lat 80., do W tam-tejdekadzie nimi religia i gnoza,trudno jest zarwnosamo jakijegouniwersalne Takjednak jaki zajmuje problem ludzkich wobeczastanychsytuacjikulturowychczyspo-W latach 80. to do jego wtejdziedzinie,a ich nie prowokacyj-nego charakteru - wpracach video intymne 1984 czy Persewe-racjamistyczna 1984 - zawartych wnich obrazw bul-zarwnoze obyczajowych,jaki dowych.W pierwszym zprzytoczonych ukazane codzienne, intymne zabiegi higieniczne dokonywane przezautora iniezda- sobie z niczego sprawy. W drugim ta sama osoba przedstawiona jestwtrakciemechaniczniepowtarzanychruchw odmawianiu ztym, nocnik. autor, ktryipokazujetevideo-filmyjako artystyczne, mwiopierwszymjakoo"nagimdokumencieegzystencjalnym", pOlitycznym przedstawiaon nie-oraz (... ), istaruszki"47.Wobecdrugiegowyjawia lICzyprzedstawiona tu sytuacja dodziedziny mistycznej,na co historia z czy raczej trzeba interpreto- wkategoriachpsychicznych wieku starczego?" 48. W latach 90.Libera rzadziej zmediw, w jegoprac powraca wsposb drastyczny iprowokacyjnypro-blem ludzkich zjednakzinnymiaspektami tezlat80.Przedmiotem jegozainteresowanianie relacje zachowaniami a tradycyjnymi sys-temami ale na nie rynku konsumpcji dbr material-nych dozmiany jego itrybu w zdro-wia, izabawy.Kulturamasowa,ktrajest przekazywania tego typu szeroko per-swazji,wznacznymstopniu postaw dotychczasprzez wychowaniewrodzinie,przez systemy edukacyjne oraz systemy religijne.Libera przejmuje strategie i formy zrynkudbr konsumpcyjnych, nibyarty-styczneproduktykonsumpcyjne, tesamefunkcjeoraz jak tegotypudobra.Jedyna nimi,tota,one ktrewodbio-rze odbierane conajmniejjakokontrowersyjneinie przedmiotem normalnej,publicznejdystrybucji.Nato-miast jakoprzedmioty dosferyartystycznej wobiegupublicznym,a zainteresowaniumediw,w obiegstajemasowym, zamierzonyprzezautorapro-47 Sztukalegalizowanegobuntu.WywiadzeZbigniewem przeprowadzony przez Czubak wczerwcu 1997 roku, "Magazyn Sztuki, 1997 nr 3-4,s.36. 48 Sztukalegalizowanegobuntu.WywiadzeZbigniewem przeprowadzony przez Czubak wczerwcu 1997 roku."Magazyn Sztuki, 1997 nr 3-4,s.36. 175 176LechLechowicz wokacyjny efekt. Prowokacje te niczemu jednak nie poza efek-tem czysto rynkowym do wzrostu chwilowego zain-teresowaniamediwsamymautoremijegowytworami. ichjestzbyt ioczywistedlaodbiorcywyrobionegoijed- zbyt zagmatwane wswych motywacjach, aby prze- odbiorcy kultury masowej, do ktrego zdaje skierowane przede wszystkim. Jedynym efektem jest atmosfera skandalu i taniejsensacji tworzona przez media. Takie skutki projektyLiberyzseriiKOREK-CYJNE", np.Uniwersalna penisa1995. Jeszcze bardziej bul- jego praca Lego(zestaw 7 klockw lego) 1996,"zabawka" do zbudowania z klockw obozu kon-centracyjnego zaludnionego plastikowymi Wdrugiejlatach90. autorw nas artystycznych spotykakobiety Zjawiskotoma ze wsferzespo-problemw,wktrejdyskursoparty naczytel-nychpostawachpolitycznychprzenosinasfery,ktreprzedsta-wiane jakoniepolityczne,takie jakekologiaczyruchy feministyczne.Charakterystycznym jest, opuszczone poledysku-sjiideologicznejipolitycznejzajmujebardzoenergicznie,odpew-nego czasu liczna,grupa artystekpostawy feministyczne,za ktrymi stoikonkretna ideologia. Autorkitenolensvolenswpolityki. tam zainteresowanie,nietylkozestrony politycznych ruchw feministycznych,ale przez lewej strony sceny politycznej.feminizm ma na obliczepolityczneorazswemiejscenasceniepolitycznej,wPolsce, w lub feminizmem, ten aspekt jest naniedostrzegany. Nie o tym ani same artystki-femi-nistki, ani krytyka ich Wlatach70-80.takjakiobecniefeminizmwsztuce pro-i prowokuje do niekiedy skrajnych idrastycznych. pOlitycznym problemy autorki niemal na sprawach seksu prowokacyjne. KatarzynaKozyra,znanazkontrowersyjnychpracodswej pracy dyplomowej - Piramidy (1993) - powraca do tematw i silnie reakcje natury oby-czajowej- wpracach (1996,video),Olimpia(1996,fotografia, video) czy krwi(1995,fotografia).Prace Kozyryprzy- w ktrej znacznie niesame ale ich publiczny odbir i interpretacje,nie do kwestii artystycznych,aleiideologicznych49Wprzy-padku prac Kozyry niecoperfekcyjnairozbu-dowana forma,ponadto ich kontrowersyjnedaje niekiedy naz nimi, nie na artystycznej. Nietego owielupracachmedialnychAlicji ktra,od roku 1994,bardzo ewo- w w przedstawiania niezwykledrastycz-nego, obscenicznego. tych prac dotyczy proble-matyki feministycznej- rlkobiety,jejkondycji zbiolo-giiorazutrwalonychkulturowowzorcw jednak problem kondycji kobiety do jej do biologiiorazfizjologiiiztakiejperspektywyprbuje dyskurszzastanymisystemamikulturowymioraz wymi.Realne stajeprzedmiotemmanipula-cji.Porazpierwszyproblemytedrastycznie przedstawione wpracy video Grzechpierworodny (1994), proces narodziny lalkiBarbie zorganwrodnychautorki.Motyw waginy w rwnie pracy,wThe MisteryIsjestwidzenie(1994).Wjednejzostatnich 49 Zderzpnie symbolireligijnychi nagiego wkrwinie jest tylkozabi-egiemformalnym,estetycznym,chodzitujasne ideologiczne- jakinterpre-tujetokomentatora Lisiewicz- o"antynomii?ireligii"oraz o stanu"intelektualnegoiemocjonalnegokalectwa spowodow-anego i religii."; kat. wystawy Kobietao kobiecie Galeria Bielska BWA, 1996,s.28. 117 178LechLechowicz prac,wserii"ONONE"problemem jest orazjejcielesne aspekty. one mit androgyna. Ich erotyczny aspektdzony jest jednak przez- starannieinscenizowanefotografie - nagie w znacznie dystansie ioprawie formalnej wGrzechupierworodnym,pozbawionym jakich-kolwiek elementw estetyzacji. Wpodobnymkierunku- przedsta- - przebiegaewolucja BarbaryKonopki.Jejprace zostatnichlat np.(Pathos- Elektro-afirmacje1996,video,fotografia,xero)czygenitalia,fragmentypor-nograficznychfilmw(Elektroafirmacje,1997,video).PraceKonopki w obrazie i w -niezwykle zagmatwanej - problemw alezniecoinnejperspektywy ska czyKozyra.Konopka traktujeobraz bardziejsymbolicznie, w Konopkijestm.in. ukazanie przez relacji tym co i Niezmieniatojednak faktu, wprzedstawieniachtych wspomniane motywy poddane manipulacji obrazami, sub- zabiegami obyczajowych,religijnych,obscenia wniektrych jako przejaw ucieczkitwrcw od problemw polityczno-spo- dotyczytojedynietych,ktrzyodczu-wali i wypowiedzenia wobecwobec w niej aktualnie zjawisk lub wobec problemw uniwersalnych. Jest to jednak twrcw z powo-duichkontrowersyjnychi oraztym zainteresowania mediw ich obec- na scenie artystycznej w Polsce jest znacznie sza ma to miejsce w Powodw ucieczki od problemw w inte- nas sferze sztuki jest kilka. z nich jest natury neji oglniejszej z pewnych oglnych zjawisk we pOlitycznym czesnej cywilizacji. Innez sytuacji lokalnej,polskiej - zanejzarwno ze jak izszerszymiproblemami natury poli-Druga dekadylat90.orazsytuacjaniejest wPolsceczasem mobilizacji i entuzjazmu wobecnowej sytuacji politycznejpo obaleniu komunizmu.Takjak w tak i wsztuce, nadziejezrozmi- zoczekiwaniami - niekiedy naiwnymi - radykalna zmianapolitycznaspowodujeodrazurwnieradykalnezmiany winnych sferach wdodatku jednoznaczniepozytywnei jed-nakowokorzystnedlawszystkich.Nawetwsamejpolityce,wjej formachorganizacyjnychzmianytenie i nie Znacznie wolnieji zjeszcze problemami pro-cesytransformacji wsferzekultury.Mimo ponad jednej dekady, dla wielu uczestnikw tego procesuone dla jednych adladrugichzbytdaleko Rodzito naturalne czy wobec pro-blemw artystw dotychczas wnie Sztuka, nawet najbardziejspontanicznie wtepro-blemy,ma niewielkie na w dopolitykina w Polsce w jest natychmiast odbierane,zarwno na tereniesztuki jak ipolityki, jako opowiedzenie po stronie z obecnieopcji politycznych.Twrcy, takiejklasyfikacji, jawniepolitycznych, w spo-czy politycznie. polityki na na nie wraz zupadkiem systemu komunistycznego.Nie jest ono realizowanemetodamitotalitarnego- zartystycznegolubpublicznego, indok- idemokratycznema swojemetody 179 180LecllLechowicz na publicznego.zeskuteczniej-szych nich jestodpowiednia dystrybucjapublicznych fundu-szy priorytety reprezentowane przez aktualneazprogramw politycznych parla-mentarnej.Razto preferencjanp.dlaorkiestr innym razem dla instytucji kulturalnych czy artystycznych,a jeszcze innym razem dla zinte- czylub problem rwnouprawnienia nychgrup ci,ktrzy wraz z nastaniem demokratycznego,przestanie ono na Sztukabowiem,jakinnazdziedzinpublicznego ipoddana prbom wywierania na presji przez bez na jego ustrj. Obrazy wpOlityce .c - "O demokracji liberalnych c czy atrybutjednostek Czy obraz, ktry coraz jest kontaktu apolitykiem,musi dodewastacjikulturypolitycznej? natopytanie nadproblemami naturykomunikacji polity-kwaelektoratu,przyczymistotne (aleprzez kogo?) takiejkomunikacji.Niemniej pytania o status obrazu funk-w innymi opowszechneprzekonania tego,czyobrazy,wtymobrazyfotograficzne, jedynie czy jej - nadodatek w ruchu. 182KonradKubala "Natura"obrazua jego Pytania"natury"obrazu niejakowproblemy refleksjio Trzyokresyrozwojuprzedstawioneprzez Foucaulta- trzyepisteme,sposobw o paralelniedowszelkichsposobw"oswajania" ludziwtymdoobrazul. nowych mediw wwiek XXstuleciach nie ma tutaj zasadni-czego znaczenia. Wrenesansie opartyna sposb ujmowania Od czasu stoikw to, komentarzem do rze-"takiej,ona jest". nie ina-czejtraktowano obrazy,ktre tej Nawet, wEuropiehistoria nie traktowanatylko i jakodomena zktrej roztropny stara jak to miejsce w buddyzmie czy hinduizmie, to i tak zachowywano dystans doDystans ten wmniemaniu, wszelka wiedza,ta uzyskana poprzez obraz, tylko komentarzem i do znamioni sprawia, sprowadzanie ich do wsplnego mianownika jestaporycznym. Mniej od XVIIwiekuzaczyna wprzezroczysty system znakw, ktry od tejchwili nie do poprzezswojematerialne ale Wydaje ten sposb oposiadanejprzeznaswiedzy wktrej zanurzeni, ma znaczenie dla ustalenia roli obrazu jako repre-zentacji tej kultury bowiem 1Por.Foucault M.,Lesmotsetleschoses.Unearcheologiedesscienceshumaines,Paris 1966,s.350,za:Banasiak B.,Alternatywa byt albobytNowa Krytyka 6,1995,ss.5-28. Obrazw polityce183 na zaszczepieniu powszechnego przekonania, i lItO,cojest", nie niczym poza lItym,cowypo-wiadaiprzedstawia",jak Foucault. klasy-cyzmem a jest w reprezentacji rzeczywi- otylenieistotna, tenpierwszy przedstawienie, drugasensznaczenia, tojednakbez na oraz inne reprezentacje wtym obraz, nie lecz Dla problemu funkcjonowania obrazw jako reprezentacji rzeczy- teelementarne znaczenie. Nowe media, obrazem, bowiempostrzeganejakoktre"wswymczystymfunkcjonowaniunie nie wsposb dorzeczy"3.Inieonaiw- dotarciadojakotakiej" tuchodzi,aleo samych sposobwreprezentowaniatej iobraz,jak tylko i zaistnieniu wiary, i Niemato zrwniepowszechnym przekonaniem, wsposb, w dobrej lub wierze, Dlaczego obraz pozostaje w tak od Ponie-rozmowa o funkcjiobrazu,fotogra-fii,musi ze jego Zmiana sposobu okoresponduje wsposb ze zmianami wsposo-bach o obrazach, dlatego Foucault o zmianach wsys-temach wiedzy, nie tylko w systemach Nowe media wkro-, 2Por.KomendantT.,systemw.Dwielekturyirzeczy", i 1979, nr 1,s.118. 3Banasiak B., Alternatywa byt albo byt Nowa Kry-tyka 6,1995, s.8. 4Opowodach,dlaktrych nie na pisze m.in. Gadamer H-G., i[w:]H-G. Gadamer, Rozum,dzieje,Warszawa 2000,ss.52-62. 184KonradKubala do wktrym dominujeo przedstawienia wstanieczystym.Utrwalaprzeko-nanie, wramach nauki stajewygenerowanie ktrezpolawidzeniaorazprzedstawiane jako, nomen omen, media, w kontakcie jednostki ze Wjakisposbdokonujeowasemantyzacjaobrazw,ktre pozornie bezwerbalnych? ist-niejeona,bez naszej na poziomie postrzeganianas na wdwojakimsensie:popierw-sze,ukierunkowujenateaspekty ktre skategoryzowane w ramachjegoleksyki,podrugie,wymusza nanaspewneobserwacje, dodokonywaniawyborwna poziomie gramatycznym5 wistocietak naszepoznanie,tozrozu- elementy ikoniczne, ktreo istnieniu obrazu, nie pozadialogicznymprocesem skowania,upodstaw ktrego niejako on-line, wmartwego kodu. Tak nietylkoposzukiwanie obrazu nie bez Sam obraz w ma jej nie wsobie", byterminu Hegla, musiprzez do tej kolportowany.Zkoleiprzekonanieowerbalnejstronieobrazunam jeszcze mocniejludzkiej percepcji a pozwala do "czy-stej" Nasza tego,jak Bronowski "to,co o odpowiada nie tyle temu, jaki jest ten ile temu, w jaki 5Marody M.,Technologieintelektu, Warszawa 1987, s. 37. sposbludzkiewidzidokonsekwentnego tejtezyna ludzkie"oswajanie" Symbolizacja,jakiej dokonujew jestkomu-nikacjiskrajnieodkodu jakimi inne otej jest prze-kraczaniaw danegokontekstusytuacyjnego,copozwalana retrospektywneinterpretacjeiplanowanieRwniedlapercepcji okazuje zwracaniadosamegosiebie,coprowadzi doreinterpretacjiota-nasW ludzkiego sprawia, w doinnych naszjest zawarty w do i nazwania przed-miotw, i relacji nimF. Intuicjeontologicznejakotakiej" zawarte u Marksa ikrytycznie przez Habermasa wpierwszej twierdzenia, nieda na najegowytworyorazznie-ludzkiejperspek-tywy."Natura" ludzkiego otoczenia dajetylko i poprzez dialog zprzedmiotami.Dialogten, wspo-wtym miejscupodstawowe Habermasa, oparty jest o ktra zapewnia panowanie nad rzeczami i(panowa-nie poprzez przemoc i Niemniej istotne jest to, do dialogu tegodochodzi na poziomie immanentnych atrybu-tw sfery intersubiektywnej: na poziomie nastawienia praktycznego, na rozumieniu sytuacji oraz nastawienia eman-cypacyjnego, nawzrostu i samodoskonalenia Dla potrzeb tego tekstu naj istotniejsze konsekwencje tych ontologicznych zawartewformule ktry takimi prawdy: 6Bronowski J., wiedzy i Warszawa 1984, s.19. 7 ss. 33-49. 8Por.Tuner J.H.,Strukturateoriisocjologicznej,Warszawa2004,PWN,ss.647-664 oraz Szacki J.,Historiasocjologicznej,Warszawa 2002,PWN, ss.921-934. 186KonradKubala (. . .)w niepotrafi studnitak by, nad niena dnie swojej twarzy9. Teoretyczne problemy ontologii obrazu, w tym obrazu fotograficz-nego,nietylkoi do popularnej dychotomii:realizm- nominalizm.Przekonanie, fotografiasta-nowiczystejprzeciwnie, iprzedstawienia - nie problemu. istniejeobiektywna w tym obrazu. Niemniej momentalnie takowy jego status, mu podwjnie W perspektywie oglnejwrzucamy obraz w specyficznym kodem w Po drugie: Widzimy, i w ogle tak a nie inaczej,ponie-nawykinaszej nasdookre-wyborw interpretacyjnychlO. Zasadnicze znaczenie dla odczytania obrazu okre-socjalizacja. Co istotniejsze, nabywane w procesie socjalizacji kody dotychatrybutw ktrezmia-nom. Z refleksji wynika nie tylko dialogicznego uzgadnianiaznaczeniowejobrazu,alei fakt, jednostkawkontekstachsytuacyjnychimomen-tach biograficznych wsposb Onto-logia obrazu klaruje zawsze wrelacji nadawca - odbiorca. W innym wypadku nie ma ona dla jako istoty szczeglnego znaczenia.niew stanie uciec od kondycji Zachodu, ktrego pod impera-tywemkulturowympodmiotu przedmiot poznania,nie 9 L., Karol Marksi klasyczna definicja prawdy,Iw:] L.,Kultura i fetysze,Warszawa 2000,PWN, s.78. 10 SapirE.,Statuslingwistykijakonauki,Iw:]SapirE.Kultura, Warszawa 1978, s. 89. Obrazw pOlityce zdolnidoze gdzie "natura" nie problemu. Zatem, nawet obrazu,ktry nie nigdy nie-mwieniem,nie-nadawaniem znakw,oznaczato,suwerenem obrazu jest dyskurs, ktrego: powierzchniaC.,)jest C.') w przymusw naci-skw, i na reto-rycznej,subtelnych i ostrych na gramatycznep '. Zproblemem represywnego, rzeczywi- (w tym obrazu) wracamy do Foucaulta. Sytuacja, wktrej jego zdaniem tkwimy, i za odpowiedzialniwszyscy, ktrzystworzyli jako w ma swoje konsekwencje na poziomie percepcji i recepcji obrazw. nas reprezentacje- te ikoniczne, i te werbalne - jako odbicie"samejw sobie", zapominamy, im status"dla nas". danie, tak jak poznanie, nigdy nie pozostaje bezinteresowne. Zawsze jest modelowania, wreszcie - kreacji rze-na potrzeby ludzkie, a na potrzeby konkret-negoObrazy w pOlityce a stankomunikacji politycznej we demokracjach Opisany pokrtce kontekst pozwalana problemy ze wdemokracjach liberalnych wszczeglnym tego polajestprzeniesienie komunikacjize pisanegona obraz,zsymboluwerbalnegona symbolikoniczny.Zdaniem obserwatorw tego procesu ma to swoje realne skutki 11 Barthes R., w"Teksty"1979, nr 5,s.21. 187 188KonradKut)ala dla recepcji pola polityki przez tzw. obywatela. Jak pisze Agnieszka Ogonowska: Media, w obieg obrazy, ich obiekty-wizacji,tak w one o mediw na obywatelskiego jest zbyt czytelny, by go problem zaniku - przez partie polityczne) kontaktu ze polityki, nie na odbirprezentowanej w masowego przekazu, wtym medialnejpolitycznej. krtko iprecyzyjnie: iobrazypolityczne massmediami a wstrukturach o wertykalnym, co znajduje odzwierciedlenie wprzekonaniu, Kontrolanadmediami,posiadanie organizacjimedialnej, konstruowania tekstw kultury jest i Osoby,ktre iobrazymedialne sternikami zbiorowej Niemniej,jestemprzekonany, jednostki te wielo-rakimreinterpretacjomwstrukturacho horyzontalnym,na poziomie codziennego. kolokwialnie - z nas, a tak- jako twr sui generis - posiada swj zdrowy ktry nam mass media. Wedemokracjachliberalnychstoimy przed problemem komunikacji politycznej. Aby jednak ten temat, szereg proble-mw bardziejna co w tym krtkim brak miej-12Ogonowska A,Obrazypolityki.Politykaobrazu,[w:]"Kultura Popularna"2003, nr 2,s.124. 13s.124. ODrazpOlitYCe sca. warto przedstawianie dominacji obrazu wpolitycejako jest odwszelkich kuteoretycznymmodelom emancy- N a sam opismnie w tym punkcie zjawiska prba odnalezienia przyczyn ucieczki poli-tyki wobrazu". Jednym z podawanychprzyjmowania stra-tegiimedialnych, obrazuprzyminimali-zacjitekstu,jestpragmatyzmpolityczny.Niebezpowoduspecjali-odkreowaniawizerunkwo elementw ikonicznych wprocesiepodejmowania decyzjipolitycznych.Taasy-metria a prowadzi do sytuacji,wktrej motywacjedecyzjiwyborczych rwnieszybko,jak Wszakpolitykawpostaciobrazu- wizerunkupolityka i reprezentowanej przez niego partii przy minimalnym udziale niere-dukowalnego programu - jest zjawiskiem po bardziej efeme-rycznym konsekwentna realizacja wypracowanego wporozumie-niu z zapleczemprogramu. motywacje wyborcze zdobyte pisanemupola obrazom'4. Powoduje to, wobecnejatmosferze komunikacyjnej nie sposb politykijakomiejsca pewnych problemw.W razie z nie jest to sytuacja,wkt-rejobywatelsuwerenem wswoimkraju,wtym znaczeniu, wsposbwybiera spo- przedstawianych mu alternatyw. Kultura obrazu wpoli-tykipowoduje, upowszechniatechnokratycznysposbnawet nie ale tj., dyskusje o wszelkich merytorycznych (np.wzakresiepolityki fiskalnej,kulturalneji innych) oddaje w technokratw nie na 14Por. M.,Sztumski J.,Marketingpolityczny,Katowice 2000; J.,Marketingpolityczny,Warszawa 1999;Drzycimski A, Sztuka wizerunku, Warszawa1996;por.CwalinaW.,Telewizyjnareklamapolitycwa.Emocjeipoznanie w preferencji wyborczych,Lublin 2000. 189 190KonradKubala etapie ich w lecz na etapie kreacji. Tym samym, poli-tyka staje wysoce ekskluzywnym, obywa-teli zrealnego uczestnictwa w ich to, polityka nabieracharakteruplebiscytu,stajepowolibana- nie z tegoW 1957 roku Roland Barthes o procesu zywania" problemw politycznych poprzez obraz: O tyle,o ile fotografiajest go>,stanowi stara przez natury postaci poli-tycznego swjcel,i jest wtym przewrotna logika, bowiem owo w systemach demokracji liberalnych staje z wielu powodw pierwszoplanowym Fotografia miejsca telewizji, niemniej obydwiedo granic absurdu o dwustronnejtransmisji informacji polity-kiem aobywatelem,o politycznych wdach horyzontalnych, nie wertykalnych. W polityce obrazu nie ma miejsca na idei czy woli.Polityka uprawiana z obrazupremiujejednostkimniejlubbardziejcharyzma-tyczne, politycznych,organizacjepar-tyjne, instytucje. To wizerunek polityka ma dla potencjalnego wyborcy charakter Dodajmy - krtkoterminowo. Niema przestrzenipublicznej,wktrej do bez- kontaktw wyborcamiapartiamipolitycznymi, bowiem- jakAleksanderSmolar- samepartie nie roli stabilizatora, Powoduje to polityki, politykwdo ulegania nastrojom przez obraz"16. 15 Barthes R, Fotogenikawyborcza,[w:]Barthes R, Mit i znak,Warszawa 1970, s.8lo 16 Smolar A.,Kryzyspartiipolitycznychczykryzyspolityki,w:"ResPublicaNowa" 2004,nr 4,s. 7. Obrazw Polityce nie oswoimlosiew zistotnych wymiarw.Zjednejstronymamybowiemdoczynieniaz wktrejjedyniepole sytuacyjnejpoli-tyka, obliczonej na uzyskiwanie poparcia. fundamentem tej migawkowe obrazy, zadania neutralnego sensu,np. naturycharyzmatycznego polityka, nie jego programowych. Z drugiej strony, jak badaczedemokracji,wenie da do agory,wramach ktrejdo dwustronnej wymiany informacji,do demo-kratycznego podejmowania decyzji. medialnastajeekwiwalentem przestrzenipublicz-nej.mass mediwsprawia, nie jest obecnie pre-cyzyjne oddzielenie tego, co publiczne, od tego, co prywatne; tego, co medialne, od tego,copubliczne. System mechanizmw ktre wtzw.wczesnej nowoczesno-obecniedysfunkcjonalny. przenosi bowiem mechanizmy konkurencyjno-rynkowe w najmniejszy nawet fragment zbiorowego: (... ) nadtym,aby poka- indywidualnypodmiotswym w rodziny w oddzielnych klatkach. i Zuczyniono chronionej prawemi zasadami filozofii zaprojektowanojakowzajemnych Jesttojednaktrudnydoutrzymania,zawszetak lecz staje to nazbyt oczywiste17 Zatemmamydoczynieniaze kontekstukulturo-wego.Zmiany regulacji (w najbardziej oglnym zarysie)istotysystemowejreprodukcjii integracji.Indy-17 Dunin K.,Prywatne i telewizyjne,[w:]"Res Publica Nowa" 2001,nr 10, s.45. 191 192KonradKubala widualnemotywacje, integracjaisystemowareprodukcja nie teraz regulacjom z naczelnej instytucji nowo-kapitalizmu- pracy.Wwyniku konfliktuze sfery produkcji (kontroli i wdystrybucji praca jako naczelna idea wyparta przez zacho-waniakonsumpcyjne, antagonistycznyuFreudastosunek a JakpiszeBauman, system kapitalistyczny, w zakre-sie reprodukcji "nie potrzebuje (lub potrzebuje wminimalnym zakre-sie)takichtradycyjnychmechanizmwjak konsensu legitymizacjapolityczna,panowanieideologiczne,ujednolicenie norm wspierane przez 18. Tzw.wolny rynek w sferze polityki powoduje, oferta polityczna ulega - napierwszyrzutokanie w nim przyczyn zanikania komunikacji politycznej politykami a elektoratem czy obywatel-skiego. A jednak istnieje wiele powodw, ktre przekonujjiny,"Kriticky sbornik" XVII,1997 -1998, C. 2 - 3,s.123. Por.Sontag S.,op.cit. s.28:Najlogiczniejszy estetw,Mal-larme, wszystko istnieje na poto,by na fotografii. N U ' O .c u U roFotografia

etCzym jest zen? Zen wChinach- wepoceT'ang (lata600-900n.e.)- ztaoizmuibuddyzmu mahajany, wJaponii,ale tak jegopodstawoweidee uni-wersalistyczne.OaisetzTeitaroSuzuki stwier- w swej Zenutrzymuje, jestduchembuddyzmu,lecz w gruncierzeczy jest onduchemwszystkichreligii isystemw filozoficznych.Gdyrozumiemygo kowicie, absolutny spokjduszyi tak,jak(.. .)Tym,copragnieon itojaknajbardziej i jest istota samego R.H.BlythwstudiumZenwliteraturze angielskiej"zasadniczenia zencharakter ponadczasowy"2, a l SuzukiD.T.,Wprowadzeniedobuddyzmuzen,DomWydawniczyREBIS, 2004,s.49. 2Cyt. za:Watts A.W.,Drogazen,Dom Wydawniczy REBIS, 2003,s.23. 388AliCjaCichowlCZ nie zczasem,miejscemurodzeniai - oczym AlanW.Watts- teolog,znawca filozofii i religii Wschodu. Watts jest autorem najbardziej wszechstronnego, zarazem niezwy-kle spjnego i przejrzystego o tejodmianie buddyzmu(Droga zen),jakiekiedykolwiek spodpiraZachodu. Twierdzi on, zen nie jest ani ani psycholo- czyrodzajem nauki . To"sposb i na to "droga wyzwolenia"J. Wyzwoleniaodczego?Odwiedzykonwencjonalnej.Opiera ona na umowie A ta z kolei na systemie abstrakcji. Na two-rzeniu symboli i znakw. Taumowa zawsze i klasyfikuje ludzi, nasprzedmioty,naszeiKonwencjadotyczywszystkichsfer nauki, prawa,etyki,rl etc.). to,kim jestem,wyznacza wzorzeckultury. sobieabstrakcyjny,"linearno-por-cjowy"- jakmwiWatts- obraz rzeczywi- na fragmenty. ojednejrzeczy naraz,asymbol pozwala nam rzecz przekonanie, wstaniejedynieto,coda czy zausystematyzowanych znakw procesu Tym-czasemsymboliabstrakcja ktrej jest ruch. Wszystko bowiem dzieje w niej

Zennazywanyjestprzekazempoza jegocelem jest ze schematw postrzegania i"przebudzenie".Inieodrzuca logikii rozumu - jeprze- od teorii jest praktyka. i to wktrewpadaludzki Symbolerzeczy wniewerbalnym, konkretnym odnichsamych. wszelkieprzeci- i i itd., to tylko wynik klasyfikacji, jak 3s. 21. 4 ss.23- 28. Fotografiai zen389 fot. Janusz Nowacki cykl"Tatry" 390AlicjaCichowicz Zen stara i pozwo- by wswejniepoklasyfikowanej czyli taki, jaki jest."Zen zawsze do uchwycenia istoty a tejnie da na stole sekcyjnym intelektu. ( ... ) Zen trzeba bez - pisze D. T.Suzuki. I w innym miej-scu: chcemy dodna,musimyporzu-naszewypieszczonesylogizmy ina nowo bezintelektualnegoobrazu.ludzi i rzeczy takimi, jakimi "Zen zajmuje faktami", a nie ich "jego duchem jest prostota i jest "praktyczny izwyczajny"i"ze wszechmiarz "objawia nawet wnajbardziej nieciekawym i monotonnym szarego Trzeba tylko swoje "ja". wobecnejchwili. "Tutaj" i "teraz", spontanicznie. Kiedy tym, co lub tym, co a nie taknigdy nie wamy swojego bo zawszegdzie indziej.Chodzi oto, w biegu". Niemawzen"nicosobliwego,anitajemniczego. po na drugim biurka, za oknem w nad lasem chmury gnane wiatrem i tym wszystkimzen, zen"lO. A prostota i i skrajny praktycyzm. "Kiedy - jedz, kiedy - "Kiedy idziesz - kiedy siedzisz - - jak zalecali mistrzowie zen. Ale rb to musi do satori (przebudzenia, iluminacji, a ono i w momencie. 5s.103. 6Suzuki O.T., op. cit., s.58. 7 s.67. Rs.70. 9 ss. 50 i 51. 10s.89. Fotografiai zen391 je cokolwiek: bezsen-sownezdanieczy - jak Suzuki. Awtedyodkrywanierozerwalny i znikapoczuciesubiektywnegoodniego odizolowania.,,Jednostkai bowiemjedynieabstrakcyj-nymigranicami konkretnej ktra jest nimi wtakisam sposb,jak konkretna moneta jest abstrakcyjnymieuklidesowymipowierzchniamijej dwchstron"12- piszeWatts.Igdzieindziej:"Poprzezzen ktra czuje w nas jak ryba wwodzie i postrzega jako ska, w ktrym 13 Wtak wszystko jest jasne,proste ipoznawalne, niema wnim nieprzeniknionych tajemnic.Ludzieprakty- zen nie tylko za jeden z jego elemen-tw.Oniw gowzachwycieikontemplacji.bowiem,to Toprze-zobaczone. buddystazen "kiedy odczuwa - Eugen Herrigel - to tak, jakby rzeczy odczu- same, jak gdyby z jego aby istnienia"14. Postawazena sztuka fotografii wiekwtemu,kiedyniktnie jeszczeofotografii,wydaje jestona najbardziej wodzwierciedlaniupostawy wskazywanej przez wschodnich mistrzw. 11 Suzuki O.T.,op. cit., s. 111. 12 Watts A. W.,op. cit., s.152. 13s.212. 14 Herrigel E.,op.cit., s.71. 392AlicjaCichowicz Fotografianietylkowsposbprostyinajbardziej ukazuje fragmenty alegwarantuje autentyczny zek uzyskanego obrazu zdanym miejscem,czasem oraz arty-sty.Sztuka fotografii jestczystejprozy sprowadza z powrotem do natury.Kamera bowiem rejestruje nieformywizualne, poza naszych skomplikowanych obra-zw A jak mwi "Jeden obraz wart jest stuFotografia "stanowi wynik czyn-nikw i (... ) impulsw Chwytaonajakby obiektu, zarazem ulotnej chwili"15- jakpiszeJanKurowicki. - Susan Sontag - uchwyconymi fragmentami Sontagw Ofotografiistwierdza, WilliamHenryFox Talbot(1800-1877)17aparatfotograficznyjakorodzajbez-osobowegonotatnika, obrazsamemu bezpomocyartysty".OfotografiezaczaswTal-bota jest on bystrym,ale neutralnym obserwatorem -nie Szybko jednak stwierdzono, nikt nie robi iden-tycznego tego samego przedmiotu" 18. bowiem to nie tylko zapis To odzwierciedle-niewobecniegopostawy autora.Mowa ofotografiikla-sycznej, wsensietechnicznymi filozoficznym.Fotogra-fiijako czystejrejestracji zapisu materii, odktrej Takiej,ktrajest dzi-siejszychformtejsztuki, i mediami elektronicznymi, i obraz rze-15 Kurowicki J.,Fotografiajakozjawiskoestetyczne,Wydawnictwo Adam 1999,s.29. 16 Sontag S.,O fotografii,Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1986, s.8. 17W nawiasachdaty urodzin i artystw poda-wanie roku urodzenia ludzi jeszcze wydaje mi zabiegiem "Sontag S.,op. cit.,s.85. FotografiaI zen393 fot. M.Schmidt Ostas, Czechy 2002 394AliCjCl Cichowlcz Fotografia jestnajbardziej nieszcze-glnychplastycznychistudiwwakademiach. Sontang: (.. .)komercjalneczyamatorskienie od wwykonaniunajzdolniejszychzawodowcw; wykonane przez nieznanych amatorw,a rwnie ciekawe,rwnie formalnie,rwniereprezentatywnei co Stieglitza czy Evansal9 Alezarwnopostawa jak zen orazefektytychpostaw, od este-tycznej,i postrzegania otwarcia na bez pretensji wobec niego. Umie- odczuwania widzianej utakiego spojrzeniaprzez celownik aparatu na go fragment ktre opisania i utrwalenia emocjii jakiemu Dobre jest wynikiem takiego spojrzenia. Kontemplacja w zeni fotografii Artysta wduchuzentraktujeakttworzeniajakorodzaj medytacji.zen do sztuki jest (... ) to, nadaje on jej wymiar duchowy i wkon-templacyjne"2o- ThomasMerton, dalej, intuicja, sztuka, i duchowe w artystycz-nejpostawie zen w Najbardziej zenkaligraficzny styl malarstwa tuszem (styl sumi-e,doskonalony wIXw.,rozwi-jany wX-XIII)- twierdzi Alan Watts. czarny tuszprzybiera odcieni,w od wnimwody, 19 20Merton T.,Zeni ptaki Wydawnictwo ZNAK, Krakw 1995,s.99. Fotografiai zen395 sam wwielu odmianach, od i "kolo-rw" jego czernj2l. Klasyczna fotografia jest lecz tak zrozmaitych odcieni czerni, bieli i z monochromatycznych tonw. Mistrzowie stylusumi-e"byliprzedewszystkimpej- twrcamitradycjimalarstwaprzyrodniczego,nie cegosobierwnych bodajnigdziena nam bowiem przyrody - gr, rzek i jezior, drzew i ptakw - tak jak je izen"22 - pisze Watts. I dodaje: ztegookresunie wcaletak istylizowane,jak zachodnikrytycy;kiedy wpodobnym terenie - po grzystym,spowitym kraju -takie krajo-brazy za drogi i jestoczywiste, ciazrobionetamprzez fotografa taksamojak Mamy kolejny dowd na fotografii i zen. Cytowana Susan Sontag nazwisko Alfreda Stie-glitza(1864-1946), za ojca nowoczesnejfotografiki,zwo-lennikatzw."fotografii niepowtarzalne wcodziennym W latach 20.XXwieku tenartysta "ekwiwalentw". sfotografowany przedmiot" przerasta" niejako sam siebie, bowiem odzwierciedla emocje, odczucia fotografa. Stieglitz Fotografujewtedy,gdykontemplacjapewnej rzeczywisto-rodziw nas Udane powinny u widza stany emocjonalne - nawet duchowe24 21 Watts A.W.,op.cit., s.215. 22s.216. B ss. 216-217. 24 Schmidt M.,Tao fotografii MinaraWhite'a,Format 2002,nr 41,s.21. 396AlicjaClchowicz fot. J.Nowacki CyklBuki jest uczuciowychreakcjiipoczuciajed-artystyz "ekwiwalentw"Stieglitza najbardziejwymowne chmurnadjezioremGeorge,ujaw-wjegopojmowanie sztuki i Cykl Muzyka - sekwen-cja fotografiichmuruznano za szczytowe MarianSchmidt jednak, stanw ujawniadopierow EdwardaWestona.Weston(1886--1958),jeden artystw fotografw, ktrego zasady estetyczne nawieleludzi, cych przyjacielStieglitza, zainteresowania "foto- i"ekwi-walentw". wswych ociekawycharchi-tektonicznie drzewa powalone czasu, korzenie,muszli, kamieni. koncepcji ponadczasowego przejawia- w"uproszczonej formie". znak nema jakoprzedmiotkontemplacji.Jego Fotografiai zen397 fotografie,znakomicieskomponowane,z wier-nie prawienamacalnywymiar, istotnie godne podziwu.widzowi "rzecz wsobie", ukazanego przedmiotu. Za jego modernistycznego puryzmu estetycznego zdumie- akceptacja- stwierdzaSusan Sontag.Samartysta "sposobem samegosiebie, odkryciai zwszystkimi przejawami form podstawowych - z ze A to czysty zen. AnselAdams(1902-1984), uczniw Westona, majestatycznekrajobrazygrSierraNevada i doliny Yosemite.obraz prawdziwego Raju, w ktrym nie- ludzie i natura byli jednym. niego"wielkafotografia" pokazuje tego,cosamemuczujefotografowanegoprzedmiotu ( ... ) i copowinnoprawdziwy wyraz na temat Adams wyka-afirmatywny,mistyczny stosunekdo natury,poj-jako samoistne zjawisko. Jan Kosidowski Jegopodziwdlaprzyrody w i bezgra-niczny,prawiereligijny,a za ktrymte uczucia jena ikon- bieli i czerni28 Artysta "Otoczony nie musiswego ja"29. Oilewymienienitwrcyprzejawiali wstosunku do sztuki i a zen,intuicyjnie, otyle 25 Sontag S.,op. cit.,s.96. 26 Za: Sontag S.,op. cit.,s.94. 27Za:Sontag S.,op. cit.,s.111. 28Kosidowski J., natury,Fotografia 1988,nr 2,s.II. 29 Za:Kosidowski J.,op.cit., s. 11. 398AlicjaCichowicz przedstawiciel fotografiikrajobrazowej - MinorWhite(1908-1976), artystyczne Stieglitza, Westona i Adamsalekturami o buddy-zmie zen.niego: wtrakciewykonywania zieje ( ..) gdy szuka ( ..) wczuwa we wszystko co widzi, z aby go i FotografiekrajobrazowetodlaWhite'aw "krajo-brazyduchowe". nietylkomorze,chmuryczy wPoint Lobos - w Carmel - gdzie cia Weston.Tematem swych okna albo odrapanemury,ktrew przezniegostieglizowskiej teorii "ekwiwalentw" - - w Jegoseriefotograficzneicyklewystaw znamienne jednej(temat koanu,czyli zagadki, anegdoty zen),Byt bez ubioru,Celebracje.Marian Schmidt wcytowanym artykule dodaje, dla White'a: Fotografia tospojrzenie na fragment- bez konstruowaniajakichkolwiekobrazwFotografuje przedmiot,jakbylustrem,ktreodzwierciedlaintensywneprze-samego fotografai jego White transcendencja, z takiej harmonii fotografaze jest artysta jakodotranscendencji przezkontem- naturypojmowalinaturalnie uczniowieMinoraWhi-te'a(PaulCaponigro)oraz Ansela Adamsa(John Sexton).Katarzyna Majak wartykule "John Sexton. wprzytacza jego 3D Za:Sontag S.,op. cit., s.109. 31 Schmidt M.,op.cit., s.18. Fotografiai zen399 Kiedy drzewosikiwDolinieCastleGreek,przypomi-namsobie jak nai wszelkie rozterki tego,comianemprawdziwego otoczenie natury.Obawiam zczasuto,coakceptujemyjako prawdziwy Kiedyz apara-tem natury,stajedlamnie jasne, prawdziwyjest tutaF2 Kontynuatorzy Tyleo fotografachkrajobrazu,ktrzy kontynuatorw nie tylko w swoim kraju. na polski grunt. Cytowany Marian Schmidt, znany zfotografiihumani-stycznej, wostatnich realizacjach przyznaje do inspiracji Westona, Adamsa, White'a i Caponigro oraz buddyzmem zen. Swym wielkoformatowym aparatem uwiecznia krajobrazy, plamy na murach, jako sposb artystycznej trans-cendencji, poprzedzanej wobec natury. Szukam fragmentw ktre zmoimtem mojego W fotografiikra-jobrazowejszukamabstrakcji standucha,a nie tylko punkt widzenia33 Wydaje tzw. - Andrzeja Saja. Fotogra-do swych iczy- Nie nie (wprocesienegatywo-wo-pozytywowym)34.Mowao stykowych("kontaktach") 32 Majak K., JohnSexton. w Kwartalnik Fotografia 2003, nr 12, s. 36. 33 Za:E., MarianSchmidt - cisza spojrzenia,Format, op. cit., s.25. 34 fotografii,katalogwystawy,BiuroWystawArtystycznych,