PROTEİN BAKIMINDAN ZENGİN YEMLER:

Bitkisel protein kaynakları

Hayvansal protein kaynakları

NPN

Tek hücre proteinleri

BİTKİSEL PROTEİN KAYNAKLARI

Yağ sanayi yan ürünleri

Ekstraksiyon

-Hidrolik ekstraksiyon:

Kırma

Öğütme

Kuru ve buharlı ısı (103-110 °C, 90 dakika)

Hidrolik presleme (65-75 °C'de yaklaşık 1 saat)

Öğütme

Küspede % 5-8 yağ

-Ekspeller ektraksiyon

Kırma ve kurutma (nem oranı % 2'ye düşünceye kadar) Isı

30 °C'den 130 °C'ye artırılır

Buharlı ekspeller yumuşatma (130 °C'de 10-15 dk)

Burgulu presleme

Helezonik döndürme, basınç ve 140-150 °C'lik ısı

Küspe kalıplar halindedir, öğütülerek tüketime sunulur

% 4-5 oranında yağ kalır.

Solvent ekstraksiyon

Öğütülür, ısıtılır (60 °C'de 10 dk)

Ezme silindirleri ile tabakalar haline getirilir

45 °C'ye kadar soğutularak benzen, hekzan gibi yağ çözücülerle eksraksiyon

ısıtılarak çözücüler tamamen uçurulur.

Kavurma (104 °C'de 90 dk).

Soğutulduktan sonra öğütme

% 1 veya daha az yağ kalır.

Küspeler:

Protein, selüloz, N'suz öz maddeler bakımından zengin

Küspelerin kalitesi uygulanan ısı, kabuk miktarı ve kalan yağ

oranına göre değişir.

Isı yüksekse özellikle eksojen amino asitler parçalanır, protein

kalitesi düşer.

Fazla kabuk bulunuyorsa HP düşer, selüloz artar.

Yağ miktarı fazla ise acılaşma (biyotin, A, E, D vitaminleri

parçalanmıştır, linolenik asit oksitlenmiştir)

İshal, barsak yangısı sütün kokusunda bozulma

Küspeler

• % 90 KM, % 30-45 HP, % 9-20 HS

• Ca düşük, P'ca zengin (fitin)

• Yağda eriyen vitaminlerce fakir, B grubu

vitaminlerce zengin

• Proteinin % 90'ı gerçek protein niteliğindedir,

biyolojik değeri yüksektir.

PAMUK TOHUMU KÜSPESİ

Protein içeriği kabuk miktarına ve elde ediliş

metoduna göre oldukça değişkendir (% 25-40).

Lizin, metionin, sistin ve triptofan bakımından

eksiktir, biyolojik değeri biraz düşüktür.

Gossipol (Isıtma yada anilin muamelesi ile serbest

gossipol bağlı D-gossipole dönüşür

50 ppm kadar Fe2SO4 (yaklaşık olarak gossipol

miktarının 1-4 katı kadar)

Soya küspesinin % 80’i yerine (Islah edilmişler).

PTK

Sterkulik asit %2 (yumurta akında pembe lekeler)

Gossipol yumurta verimi ve yumurta ağırlığını düşürür,

yumurta sarısında yeşilimsi-kahverengimsi lekeler

Civcivlerde büyüme ve yemden yararlanmayı olumsuz etkiler.

Besi sığırlarına 1-2 kg, koyunlara 250 g verilir.

Sığır karma yemlerine % 20'ye kadar, kanatlı yemlerine % 5-10

oranında katılır.

AYÇİÇEĞİ KÜSPESİ

Kalitesi içerdiği kabuk miktarına bağlıdır.

Protein % 20-40 arasında değişir.

Lizin bakımından biraz eksiktir.

Süt karma yemlerine % 25, besi yemlerine % 5,

yumurta yemlerine % 20 oranında katılabilir.

SOYA KÜSPESİ

Soya proteini biyolojik değer bakımından en iyi bitkisel proteinlerdendir.

HP oranı kabuk durumuna göre % 40-50 arasındadır.

Selüloz miktarı diğer küspelere göre oldukça düşüktür (5-7).

• Çiğ soya fasulyesi antitripsin faktör (Isı)

• Üreaz enzimi bulunmaktadır, bu enzim üredeki amonyağı serbest hale getirir. Bu nedenle üre ile birlikte soya fasulyesi verilmemelidir. (Isı)

• Pratikte üreaz enzimi aktivitesi tayin edilerek küspenin uygun ısı işlemi görüp görmediği, dolayısıyla küspenin kalitesi hakkında fikir edinilebilir.

Genellikle genç hayvanların ve kanatlıların

beslenmesinde kullanılmaktadır.

Süt ineklerine günde 2-2.5 kg, besi sığırlarına 2-3

kg, kuzu ve toklulara 300-500 g, atlara 1.5 kg kadar

verilebilir

KETEN TOHUMU KÜSPESİ (KTK)

• Ham proteini % 26-40, biyolojik değeri yüksektir.

• Metionin, lizin ve triptofan bakımından yetersiz

• Karotin ve vit D bakımından fakir

• Linolenik asit bakımından zengin

• Sindirim, büyüme, rejenerasyon, yapağı ve tüy

oluşumu üzerinde olumlu etki

• Laksatif etkili olduğu için barsakları düzenlemede

kullanılabilir.

-Linamarin (glikozit) linaz (emulsin) enziminin etkisiyle

parçalanarak siyanik asit açığa çıkarmaktadır (Isı).

-% 3-10 oranında musilaj (suda dağılarak sümüksü bir hal

alır). Ruminantlarda sindirimi olumlu etkiler, konstipasyonu

önler, tek mideli hayvanlarda ise değerlendirilemez.

KTK süt yemlerine % 30, civciv yemlerine % 5, tavuk

yemlerine % 10 oranında katılır.

Süt ikame yemlerinde % 10-20

At beslemede pres yöntemiyle elde edilen küspe tercih

edilir (daha lezzetli ve tüylere parlaklık verir

YERFISTIĞI KÜSPESİ (YFK)

Proteini lizin, metionin ve triptofan bakımından eksiktir.

Biyolojik değeri özellikle tek midelilerde biraz düşüktür.

Acılaşma (Aspergillus flavus, aflatoksin (B1, B2, G1, G2))

Karaciğerde nekroz ve tümör, safra yollarının kalınlaşması ve

kanser (yazın 6 hafta, kışın 2-3 aydan uzun süre depolanmaması)

Lezzetli bir yemdir. Fazla yedirilirse süt ve vücut yağını

yumuşatır.

Süt ineklerine günde 1.5-2 kg, besi sığırlarına 2-3 kg, atlara 1-1.5

kg verilebilir.

KOLZA KÜSPESİ

% 30-40 arasında HP, kolza yağında % 40-50 oranında erusik asit

(kalp kası hücrelerinde yağ birikimi)

Acı glikozit, glikosinolatlar (Mirosinaz enziminin etkisiyle

hidrolize olup toksik izotiyosiyanat, goitrin, nitriller performans

düşüklüğüne ve guatr)

Sığır karma yemlerine % 25, koyun yemlerine % 20, at ve

yumurta tavuğu II. dönem yemlerine % 10'a kadar katılabilir.

Fötusta tiroid bozuklukları oluşturabildiği için damızlık

hayvanlara, yine kanatlıların başlangıç yemlerine katılması

tavsiye edilmez

.

Kolzanın ıslah edilerek glikosinolat ve erusik asit içeriği

azaltılmış variyetesi kanola adını almıştır. Kanola tohumları

% 40 oranında yağ içerir ve kanola yağı en sağlıklı yağlardan

bir tanesidir. Çünkü doymuş yağ asiti oranı % 22’dir. % 61

oranında oleik asit içerir, bu da serum kolesterol ve LDL

kolesterol seviyesini düşürürken, HDL kolesterol seviyesini

etkilemez. Ayrıca % 22 oranında linolenik asit bulundurur ve

bunun % 11 kadarı trigliserit seviyesini düşüren ve koroner

kalp yetmezliğini önleyen alfa-linolenik asit şeklindedir

SUSAM TOHUMU KÜSPESİ

Kaliteli olanlar açık gri ve beyaza yakın renkte

Koyu olanların içinde yabancı maddeler olabilir, fazla ısıtılmış

olabilir ya da tohumlar bozulmuş olabilir.

Pres küspeler oldukça serttir ve hayvanlara kırılarak verilmesi

gerekir.

% 37-45 arasında HP içerir.

Sindirilme derecesi ve biyolojik değeri iyidir.

Ca bakımından diğer küspelerin aksine iyi durumdadır.

Beside çok tercih edilir, iç yağını yumuşatıcı etkisi vardır.

Besi sığırlarına günde 2-2.5 kg, koyunlara 0.5 kg, süt

ineklerine 1.5-2 kg (fazlası tereyağını olumsuz etkiler), atlara

1 kg'a kadar verilebilir

HAŞHAŞ KÜSPESİ:

Haşhaş tohumundan yağ çıkarılarak elde edilir. Afyon

(alkaloid)

Tohumlar, buna bağlı olarak da küspeler değişik renkte

olabilir

Genelde pres küspe elde edilir.

Ham proteini % 33-41, ham yağı % 6 civarında, ham selülozu

yaklaşık % 16’dır.

Afyonun narkotik etkisi vardır, konstipasyona yol açar.

Besi sığırlarına 2-3 kg’a, atlara 1 kg’a kadar yedirilebilir.

Süt ineklerinde daha az kullanılmalıdır.

HAYVANSAL KÖKENLİ PROTEİN KAYNAKLARI

Orijinlerine göre 4 grupta incelenebilirler.

1. Et ve et ürünleri

2. Kanatlı ve kanatlı ürünleri

3. Süt ve süt ürünleri

4. Balık ve balık ürünleri

Besin maddeleri bakımından özellikleri:

1. Tek mideli hayvanlar için eksojen olan amino

asitleri yeterli miktar ve oranlarda kapsarlar.

2. Mineral maddeler, özellikle Ca ve P

bakımından zengin ve dengelidirler.

3. B grubu vitaminleri yönünden zengin

kaynaklardır.

4. Bilinmeyen bazı büyütme faktörleri içerirler.

5. Proteinlerinin biyolojik değeri yüksektir.

SÜT VE SÜT ÜRÜNLERİ:

Süt ortalama % 12.5-13 KM, % 3.6 HP, % 3.5-6.5 yağ, % 4.75

laktoz, % 0.75 kül içerir.

Protein; kazein, albumin ve globulinden oluşmuştur.

Kolostrum % 25 KM, % 17 HP içerir ve proteinin yarısı

gamaglobulinlerden ibarettir.

Süt proteini kazein kükürtlü amino asitler bakımından biraz

eksik olmakla birlikte bu eksikliği globulin tamamlar.

Lizince zengindir.

Vitamin ve mineral bakımından zengin bir yem maddesidir.

Proteinin biyolojik değeri % 85'dir.

Sadece D, E vitaminleri ile Mg ve Fe bakımından fakirdir

YAĞSIZ SÜT

Enerji ve yağda eriyen vitaminler bakımından

yetersizdir.

Taze, kestirilmiş veya süt tozu şeklinde

kullanılır.

Kuzu ve buzağı beslemede önemlidir. Üç aylık

yaşa kadar verilir.

YAYIK ALTI: Yayık ile yağ elde edildikten sonra kalan

kısımdır. Bileşimi yağsız süte benzer. Ancak yağ miktarı biraz

fazladır. Yağsız süt yerine buzağı, kuzu, tavuk yemlerine

konabilir.

YAĞSIZ SÜT TOZU, YAYIK ALTI TOZU:

Besleyici değerleri tabii hallerinin 10 katı kadardır.

% 8'den daha az su içermeleri gerekir.

Ortalama % 32-35 HP, % 51 laktoz, % 1 yağ ve % 8 oranında

mineral içerirler.

Buzağı süt ikame yemlerine % 50-85 yağsız süt tozu katılır.

Süt tozu buzağılara 9 misli ılık su ile eritilerek de içirilebilir.

Tavuk rasyonlarına % 15 oranında katılabilir.

PEYNİR SUYU

Protein bakımından yağsız sütten daha fakirdir (% 0.6-0.9).

Kısa sürede bozulabilir.

Taze halde ya da kurutularak kullanılır.

Buzağı beslemede 2-3. haftadan itibaren günde 1 lt ile

başlanır, 14. haftada günde 12 lt olacak şekilde artırılarak, süt

ineklerine 10-20 lt'ye kadar içirilebilir.

Kurutulmuş peynir suyu % 65'in üzerinde laktoz içerir,

riboflavin, pantotenik asit ve bilinmeyen faktörler

bakımından zengindir.

Bundan süt ikame yemlerine % 10, civciv ve broyler

yemlerine % 2.5-4 oranında katılmaktadır

ET VE ET ÜRÜNLERİ:

KADAVRA UNU:

Karkas, ölü hayvanların deri, boynuz, tırnakları çıkarılıp

işkembe ve barsak içeriği boşaltıldıktan sonra geriye kalan

kısmın kurutulup öğütülmesiyle elde edilir.

Protein miktarı % 40 ile 70, kül miktarı % 15 ile 33

Kanatlı rasyonlarına proteinin % 20'sini karşılayacak şekilde

katılır.

ET UNU: İçerisinde tırnak, boynuz, kıl, mide içeriği, dışkı,

deri gibi maddeler olmamalıdır. Kan unu ilave edilmemelidir.

Proteince zengindir (% 55-60) ve biyolojik değeri çok

yüksektir.

Lizin bakımından zengindir.

Et ununda bulunan yağ % 72-94 oranında oleik asit

içermektedir.

Kanatlı rasyonlarına % 5'e kadar katılır.

ET-KEMİK UNU: Et ve kemiklerin rendering tesislerinde

ısı ve buhar basıncı etkisi ile kavrulup, öğütülüp yağı

alındıktan sonra geriye kalan kısmıdır.

Yaklaşık % 30-55 HP içerir.

Değeri kemik miktarına göre değişir. Ca ve P bakımından

zengindir. Kanatlı yemlerine % 5'den fazla katılmamalıdır.

KEMİK UNU: Kemiklerin yağı ve kollajen kısımları

ayrıldıktan sonra 3-5 cm uzunluğunda kırılarak basınçlı

buhar kazanları veya açık kazanlarda pişirilip kurutulduktan

sonra öğütülmesiyle elde edilir.

Normalde % 25 HP kapsar. Ossein

Kül oranı % 40'ın üzerindedir (% 28-30 Ca, % 13-19 P)

Rasyonlara Ca ve P kaynağı olarak % 1-2 oranında katılır.

KAN UNU: Kurutulur ve öğütülür.

Isı 70 °C'yi geçmemelidir.

Kan, kepek ve öğütülmüş yemlere emdirilerek, % 1

oranında sönmemiş, % 3 oranında sönmüş kireç

katılarak da güneşte kurutulabilir.

Kan unu % 80 oranında HP

Isının etkisiyle proteinin değerlendirilebilirliği ve

kalitesi pek iyi değildir.

Lezzetli bir yem değildir.

Kanatlı yemlerine % 1-2 oranında katılır

MEZBAHA ARTIKLARI

HİDROLİZE TÜY UNU: Tüylerinin basınç altında pişirilmesi,

kurutulup öğütülmesiyle elde edilir.

% 80 HP içerir (Biyolojik değeri ve sindirilme derecesi çok iyi

değildir. Amino asitler bakımından dengeli değildir)

Kanatlı yemlerine % 2.5 ruminant konsantre yemlerine % 10'a

kadar

MEZBAHA ARTIKLARI UNU: Tüy ve telek, kan, baş,

ayaklar ve barsaklar (%25)

Yağ alınmaz ise antioksidan ilave edilir.

% 55-60 oranında HP (Biyolojik değeri düşük)

Enerji, Ca ve P yönünden zengindir.

Kanatlı rasyonlarına % 5-10 oranında katılır.

BALIK UNU

Tüm balık ve balık konserve kalıntıları kurutulup öğütülür.

Balığın cinsi, bütün veya parçalar halinde oluşu, avlandığı mevsime, balığın yağ miktarı ve balık unu üretim tekniği (Standardize etmede güçlükler)

Tuz miktarı % 2-5

% 30'a kadar kalsiyum fosfat

Renk gri- sarıdan koyu kahve rengine kadar değişir

Protein içeriği % 60 civarındadır ve iyi kalitelidir (Lizin,

metionin, triptofan, histidin)

A, D, B12 vitaminlerince zengindir ve henüz bilinmeyen

büyütme faktörleri kaynağıdır

Yumurta verimi ve kuluçka yeteneğini artırır

Yağ miktarının % 8'den fazla su miktarı % 12‘ den fazla

olmaması istenir (Mikroorganizmalar ürer ve kızışmalar

görülür).

Fazla miktarlarda depolama: YA polimerizasyonu ve

peroksidasyonu, aldehitler, ısı artışı (proteinlerin serbest

amino gruplarını etkileyerek balık ununun enerji değerini

önemli oranda düşürür).

Kanatlılarda protein ihtiyacının % 15-25'i (Rasyona balık

unundan girecek yağ miktarının % 1'i geçmemesi gerekir)

Ergin ruminantlar rumen mikroorganizmaları sayesinde

biyolojik değeri yüksek proteinleri sentezleyebildikleri için

bu hayvanların rasyonlarına balık unu katmaya gerek

yoktur???.

Çok yüksek verimli süt ineklerine günde hayvan başına 0.5-1

kg

Buzağı büyütme yemlerine % 5-10 oranında katılabilir.

TAVUK GÜBRESİ:

NPN bileşiklerini ve sellülozca zengin maddeleri rumen

mikroorganizmaları aracılığı ile sindirebilme

Tavuk gübresi % 30 HP, % 12 HS, % 25 HK, % 6.5 Ca, % 2.2 P

Proteince zengin olmasına rağmen proteini NPN bileşikleri,

çoğunlukla üratlar halindedir, bu yüzden genelde ruminant

beslemede kullanılabilir.

Süt inekleri için hazırlanan karma yemlere % 25

besi sığırı karma yemelerine ise % 40

Salmonella, pestisitler ve bazı ilaç kalıntıları

Kurutma ve silolama

PROTEİN NİTELİĞİNDE OLMAYAN AZOTLU

MADDELER (NPN)

Ruminantlar rumen mikroorganizmaları sayesinde

çeşitli azotlu bileşiklerden protein sentezleme kabiliyetine

sahiptir.

Amidler, amino asitler (glisin, serin, alanin, prolin, glutamik

asit, aspartik asit), azotlu yağlar ve CHO'lar, organik ve

inorganik amonyum tuzları (amonyum asetat, amonyum

bikarbonat, amonyum karbamat, amonyum laktat), alkoloid,

üre, ürik asit, biüret sayılabilir.

ÜRE: Saf üre % 46.67 azot içerir ve HP değeri % 291.7'dir. Yem olarak kullanılan üre ise % 42 azot içerir ve bu da % 262.5 HP demektir.

Üre rumende mikrobiyel üreaz enzimi vasıtasıyla amonyak ve CO2'e ayrılır.

Üre+ketoasit= aminoasit

Ketoasitler enerjice zengin tane yemler ya da

diğer kolay eriyebilir karbonhidrat kaynakları

Sadece kaba yem mikrobiyal protein sentezinde

azalma

Üre mısır ya da saf nişasta ile birlikte

jelatinleştirilerek çeşitli ticari ürünler (Starea,

Golden pro gibi) meydana getirilebilir.

Rasyonda yüksek düzeyde üre kullanılması halinde, bakteriyel

üreazın etkisi ile hızla açığa çıkan amonyak kendisi ile

birleşerek onu detoksifiye edecek kadar enerji kayanağı

bulamaz, hızla rumenden emilip kana geçer, kan amonyak

düzeyini yükseltir ve daha ileri aşamalarda amonyak

zehirlenmesine sebep olur. Rumende gaz birikimi, solunum

güçlüğü, tetani, salivasyon, ataksi, kas titremeleri görülür. Bu

gibi durumlarda ilk yapılacak işlem hayvana fazla miktarda

soğuk su içirmektir. Böylece amonyak konsantrasyonu dilüe

edilmiş ve absorbsiyon soğuğun etkisi ile yavaşlatılmış olur.

Su ile birlikte sirke gibi asetik asit kaynaklarının verilmesi

emilimi daha da azaltır. Toksikasyon belirtileri aşırı ise

intravenöz asetik asit uygulanabilir.

Hayvanlara zararlı olmayacak şekilde üre kullanımı için

dikkat edilecek noktalar:

- Üreli yemler alıştırılarak verilir. İlk iki gün total rasyonun

1/4'i, sonraki iki gün 2/4'si, son iki günde 3/4'ü kadar üreli

rasyon verilip, 7. günde tamamen üreli rasyona geçilmelidir.

- Üreli yemler en az iki öğün halinde ve eşit miktarlarda

verilmelidir.

- Yem verilmeden önce bir miktar kaba yem verilir.

- Rasyon nişasta, şeker gibi kolay eriyebilir CHO'lar

bakımından zengin olmalıdır.

- Rasyona Co, S, P takviyesi yapılır (N/S oranı sığırlarda 12 –

15 / 1, koyunlarda 10/1 olmalıdır)

- Ürenin yeme homojen karışması çok önemlidir.

- Üre en çok konsantre yeme % 3, total rasyona %1-1.5

oranında katılır.

- Hayvanın toplam azot ihtiyacının ancak 1/3'ü üreden

karşılanabilir.

Küspe fiyatları tane yem fiyatlarından ne kadar pahalı ise üre

kullanımı o derece ekonomiktir.

Üre;

- konsantre yeme karıştırılarak,

- melas + üre karışımı halinde sıvı olarak kaba yemlere

karıştırılarak, meraya püskürtülerek,

- silaj yapımı esnasında karıştırılarak kullanılabilir.

- merada tuz bloklarına katılarak

BİÜRET: Ürenin 160 °C'de ısıtılmasıyla elde edilir. % 34.7 N

(% 217 HP) içerir. Ancak hayvanların adaptasyon süresi üreye

göre daha uzundur, toksik olmamasına rağmen üre kadar etkin

değildir.

TEK HÜCRE PROTEİNLERİ:

Küf, maya, bakteri ve alg gibi çeşitli mikroorganizmaların

besi yerlerinde üretilmeleri sonucu elde edilen

mikroorganizmalara ait hücrelerin kurutulmasıyla ortaya

çıkan ürüne tek hücre proteini (Single cell protein) denir.

Besi yerleri olarak tarımsal artıklar, ham ve rafine petrol

ürünleri, metan, alkoller, sülfit sıvısı, nişasta, melas ve

selüloz kullanılmaktadır. Ülkemizde daha çok melastan alkol

ya da ispirto elde edilirken yan ürün olarak açığa çıkan melas

ya da ispirto mayası bulunmaktadır.

Mantar, alg, maya ve bakteri proteinlerinin ortalama HP

içerikleri sırasıyla % 32, 52, 60 ve 74'dür. Hayvan

beslemede en çok mayalar kullanılmaktadır.

Metiyonin ve sistin, lizin ve izolöysin aminoasitleri

bakımından yetersizdir.

B grubu vitaminlerce zengindir,

E ve D vitaminleri azdır,