PROGRAM NAUCZANIA CHEMII - zs115.edupage.org · wody i piasku, wody i soli kamiennej, kre- dy i soli kamiennej, siarki i opiłków żelaza, wody i oleju jadalnego, wody i atramentu)

CCiieekkaawwaa cchheemmiiaa

PROGRAM NAUCZANIA CHEMII W GIMNAZJUM

Informacja o autorach programu ................................................. 2

Podstawa programowa kształcenia ogólnego

(Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17) .............................................................. 3

1. Charakterystyka programu nauczania chemii w gimnazjum .................................................................................. 7

1.1. Idee programu nauczania.......................................................... 7

1.2. Dobór zakresu materiału nauczania .......................................... 9

1.3. Proponowany przydział godzin ............................................ 13

1.4. Nowatorskie ujęcie programu ............................................... 20

2. Przedmiotowe cele edukacyjne ....................................................... 22 2.1. Cele kształcenia ...................................................................... 22

2.2. Cele wychowawcze ................................................................ 23

3. Materiał nauczania i zakładane osiągnięcia ucznia ...................... 24 4. Procedury osiągania celów .............................................................. 40 5. Ocena osiągnięć ucznia .................................................................... 43

Opracowany na podstawie programu nauczania

DKOS-5002-43/04 autorstwa Hanny Gulińskiej,

Jarosława Haładudy, Janiny Smolińskiej

2

INFORMACJA O AUTORACH PROGRAMU

Prof. dr hab. Hanna Gulińska – wieloletni pracownik naukowo-dydaktyczny Zakładu

Dydaktyki Chemii Wydziału Chemii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu,

kształcący nauczycieli chemii i przyrody, także w zakresie technologii informacyjnej. Autorka

i współautorka wielu książek naukowych oraz publikacji dla ucznia i nauczyciela (m.in. podręcznika

multimedialnego dla gimnazjum Chemia z elementami ekologii).

Mgr Janina Smolińska – nauczyciel chemii na wszystkich szczeblach edukacyjnych, autorka

i współautorka publikacji dla ucznia i nauczyciela. Nagrodzona Medalem Komisji Edukacji

Narodowej, nagrody I stopnia Kuratora Oświaty w Poznaniu. Opiekun wielu finalistów i laureatów

Wojewódzkiego Konkursu Chemicznego.

www.wsip.pl 3

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17)

Załącznik nr 4

PODSTAWA PROGRAMOWA KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO

DLA GIMNAZJÓW l SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH, KTÓRYCH UKOŃCZENIE UMOŻLIWIA PRZYSTĄPIENIE

DO EGZAMINU MATURALNEGO

CHEMIA

III etap edukacyjny

Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Pozyskiwanie, przetwarzanie i tworzenie infor-

macji. Uczeń pozyskuje i przetwarza informacje z róż-

norodnych źródeł z wykorzystaniem technologii

informacyjno-komunikacyjnych.

II. Rozumowanie i zastosowanie nabytej wiedzy do

rozwiązywania problemów. Uczeń opisuje właściwości substancji i wyjaśnia

przebieg prostych procesów chemicznych; zna

związek właściwości różnorodnych substancji

z ich zastosowaniami i ich wpływ na środowisko

naturalne; wykonuje proste obliczenia dotyczą-

ce praw chemicznych.

III. Opanowanie czynności praktycznych. Uczeń bezpiecznie posługuje się prostym sprzę-

tem laboratoryjnym i podstawowymi odczyn-

nikami chemicznymi; projektuje i przeprowadza

proste doświadczenia chemiczne.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

1. Substancje i ich właściwości. Uczeń: 1) opisuje właściwości substancji będących

głównymi składnikami stosowanych na co

dzień produktów, np. soli kamiennej, cukru,

mąki, wody, miedzi, żelaza; wykonuje do-

świadczenia, w których bada właściwości

wybranych substancji;

2) przeprowadza obliczenia z wykorzystaniem pojęć: masa, gęstość i objętość;

3) obserwuje mieszanie się substancji; opisuje

ziarnistą budowę materii; tłumaczy, na czym

polega zjawisko dyfuzji, rozpuszczania, mie-

szania, zmiany stanu skupienia; planuje do-

świadczenia potwierdzające ziarnistość ma-

terii;

4) wyjaśnia różnice pomiędzy pierwiastkiem

a związkiem chemicznym;

4

5) klasyfikuje pierwiastki na metale i niemetale;

odróżnia metale od niemetali na podstawie

ich właściwości;

6) posługuje się symbolami (zna i stosuje do

zapisywania wzorów) pierwiastków: H, O,

N, Cl, S, C, P, Si, Na, K, Ca, Mg, Fe, Zn, Cu, Al,

Pb, Sn, Ag, Hg;

7) opisuje cechy mieszanin jednorodnych i nie-

jednorodnych;

8) opisuje proste metody rozdziału mieszanin

i wskazuje te różnice między właściwościami

fizycznymi składników mieszaniny, które

umożliwiają ich rozdzielenie; sporządza

mieszaniny i rozdziela je na składniki (np.

wody i piasku, wody i soli kamiennej, kre-

dy i soli kamiennej, siarki i opiłków żelaza,

wody i oleju jadalnego, wody i atramentu).

2. Wewnętrzna budowa materii. Uczeń: 1) odczytuje z układu okresowego podstawo-

we informacje o pierwiastkach (symbol, naz-

wę, liczbę atomową, masę atomową, rodzaj

pierwiastka – metal lub niemetal);

2) opisuje i charakteryzuje skład atomu (jądro:

protony i neutrony, elektrony); definiuje

elektrony walencyjne;

3) ustala liczbę protonów, elektronów i neu-

tronów w atomie danego pierwiastka, gdy

dana jest liczba atomowa i masowa;

4) wyjaśnia związek pomiędzy podobieństwem

właściwości pierwiastków zapisanych w tej

samej grupie układu okresowego a budową

atomów i liczbą elektronów walencyjnych;

5) definiuje pojęcie izotopu, wymienia dziedzi-

ny życia, w których izotopy znalazły zasto-

sowanie; wyjaśnia różnice w budowie ato-

mów izotopów wodoru;

6) definiuje pojęcie masy atomowej (średnia

mas atomów danego pierwiastka z uwzględ-

nieniem jego składu izotopowego);

PLANOWANIE PRACY PROGRAM NAUCZANIA

www.wsip.pl 5

7) opisuje, czym różni się atom od cząsteczki;

interpretuje zapisy H2, 2H, 2H2, itp.;

8) opisuje rolę elektronów walencyjnych w łą-

czeniu się atomów;

9) na przykładzie cząsteczek H2, CI2, N2, CO2, H2O,

HCI, NH3 opisuje powstawanie wiązań ato-

mowych (kowalencyjnych); zapisuje wzory

sumaryczne i strukturalne tych cząsteczek;

10) definiuje pojęcie jonów i opisuje jak pow-

stają; zapisuje elektronowo mechanizm po-

wstawania jonów, na przykładzie Na, Mg,

Al, Cl, S; opisuje powstawanie wiązania jo-

nowego;

11) porównuje właściwości związków kowalen-

cyjnych i jonowych (stan skupienia, rozpusz-

czalność w wodzie, temperatury topnienia

i wrzenia);

12) definiuje pojęcie wartościowości jako liczby

wiązań, które tworzy atom, łącząc się z

atomami innych pierwiastków; odczytuje z

układu okresowego wartościowość

maksymalną dla pierwiastków grup 1., 2.,

13., 14., 15., 16. i 17. (względem tlenu i

wodoru);

13) rysuje wzór strukturalny cząsteczki związku

dwupierwiastkowego (o wiązaniach kowa-

lencyjnych) o znanych wartościowościach

pierwiastków;

14) ustala dla prostych związków dwupierwiast-

kowych, na przykładzie tlenków: nazwę na

podstawie wzoru sumarycznego; wzór su-

maryczny na podstawie nazwy; wzór suma-

ryczny na podstawie wartościowości.

3. Reakcje chemiczne. Uczeń: 1) opisuje różnice w przebiegu zjawiska fizycz-

nego i reakcji chemicznej; podaje przykłady

zjawisk fizycznych i reakcji chemicznych za-

chodzących w otoczeniu człowieka;

planuje i wykonuje doświadczenia

ilustrujące zjawisko fizyczne i reakcję

chemiczną;

2) opisuje, na czym polega reakcja syntezy,

analizy i wymiany; podaje przykłady róż-

nych typów reakcji i zapisuje odpowiednie

równania; wskazuje substraty i produkty;

dobiera współczynniki w równaniach reakcji

chemicznych; obserwuje doświadczenia ilu-

strujące typy reakcji i formułuje wnioski;

3) definiuje pojęcia: reakcje egzoenergetyczne

(jako reakcje, którym towarzyszy

wydzielanie się energii do otoczenia, np.

procesy spalania) i reakcje

endoenergetyczne (do przebiegu których

energia musi być dostarczona, np. procesy

rozkładu – pieczenie ciasta);

4) oblicza masy cząsteczkowe prostych związ-

ków chemicznych; dokonuje prostych obli-

czeń związanych z zastosowaniem prawa

stałości składu i prawa zachowania masy.

4. Powietrze i inne gazy. Uczeń: 1) wykonuje doświadczenie potwierdzające,

że powietrze jest mieszaniną; opisuje skład

i właściwości powietrza;

2) opisuje właściwości fizyczne i chemiczne

azotu, tlenu, wodoru, tlenku węgla(IV); od-

czytuje z układu okresowego pierwiastków

i innych źródeł wiedzy informacje o azocie,

tlenie i wodorze; planuje i/lub wykonuje do-

świadczenia dotyczące badania właściwości

wymienionych gazów;

3) wyjaśnia, dlaczego gazy szlachetne są bar-

dzo mało aktywne chemicznie; wymienia

ich zastosowania;

4) pisze równania reakcji otrzymywania: tle-

nu, wodoru i tlenku węgla(IV) (np. rozkład

wody pod wpływem prądu elektrycznego,

spalanie węgla);

5) opisuje, na czym polega powstawanie dziu-

ry ozonowej; proponuje sposoby zapobiega-

nia jej powiększaniu;

6) opisuje obieg tlenu w przyrodzie;

7) opisuje rdzewienie żelaza i proponuje spo-

soby zabezpieczania produktów zawierają-

cych w swoim składzie żelazo przed rdze-

wieniem;

8) wymienia zastosowania tlenków wapnia,

żelaza, glinu;

9) planuje i wykonuje doświadczenie pozwala-

jące wykryć CO2 w powietrzu wydychanym

z płuc;

10) wymienia źródła, rodzaje i skutki zanieczysz-

czeń powietrza; planuje sposób postępo-

wania pozwalający chronić powietrze przed

zanieczyszczeniami.

5. Woda i roztwory wodne. Uczeń: 1) bada zdolność do rozpuszczania się różnych

substancji w wodzie;

2) opisuje budowę cząsteczki wody; wyjaśnia,

dlaczego woda dla jednych substancji jest

rozpuszczalnikiem, a dla innych nie; poda-

je przykłady substancji, które rozpuszczają

się w wodzie, tworząc roztwory właściwe;

podaje przykłady substancji, które nie roz-

puszczają się w wodzie, tworząc koloidy

i zawiesiny;

3) planuje i wykonuje doświadczenia wykazu-

jące wpływ różnych czynników na szybkość

rozpuszczania substancji stałych w wodzie;

4) opisuje różnice pomiędzy roztworem roz-

cieńczonym, stężonym, nasyconym i niena-

syconym;

5) odczytuje rozpuszczalność substancji z wy-

kresu jej rozpuszczalności; oblicza ilość sub-

stancji, którą można rozpuścić w określonej

ilości wody w podanej temperaturze;

6

6) prowadzi obliczenia z wykorzystaniem po-

jęć: stężenie procentowe, masa substancji,

masa rozpuszczalnika, masa roztworu, gę-

stość; oblicza stężenie procentowe roztwo-

ru nasyconego w danej temperaturze (z wy-

korzystaniem wykresu rozpuszczalności);

7) proponuje sposoby racjonalnego gospoda-

rowania wodą.

6. Kwasy i zasady. Uczeń: 1) definiuje pojęcia: wodorotlenku, kwasu; roz-

różnia pojęcia wodorotlenek i zasada; zapi-

suje wzory sumaryczne najprostszych wo-

dorotlenków: NaOH, KOH, Ca(OH)2, AI(OH)3

i kwasów: HCI, H2SO4, H2SO3, HNO3, H2CO3,

H3PO4, H2S;

2) opisuje budowę wodorotlenków i kwasów;

3) planuje i/lub wykonuje doświadczenia, w wy-

niku których można otrzymać wodorotle-

nek, kwas beztlenowy i tlenowy (np. NaOH,

Ca(OH)2, AI(OH)3, HCI, H2SO3); zapisuje od-

powiednie równania reakcji;

4) opisuje właściwości i wynikające z nich zasto-

sowania niektórych wodorotlenków i kwasów;

5) wyjaśnia, na czym polega dysocjacja elektro-

lityczna zasad i kwasów; zapisuje równania

dysocjacji elektrolitycznej zasad i kwasów;

definiuje kwasy i zasady (zgodnie z teorią

Arrheniusa);

6) wskazuje na zastosowania wskaźników (fe-

noloftaleiny, wskaźnika uniwersalnego); roz-

różnia doświadczalnie kwasy i zasady za po-

mocą wskaźników;

7) wymienia rodzaje odczynu roztworu i przy-

czyny odczynu kwasowego, zasadowego

i obojętnego;

8) interpretuje wartość pH w ujęciu jakościo-

wym (odczyn kwasowy, zasadowy, obojęt-

ny); wykonuje doświadczenie, które pozwoli

zbadać pH produktów występujących w ży-

ciu codziennym człowieka (żywność, środki

czystości itp.);

9) analizuje proces powstawania kwaśnych

opadów i skutki ich działania; proponuje

sposoby ograniczające ich powstawanie.

7. Sole. Uczeń: 1) wykonuje doświadczenie i wyjaśnia przebieg

reakcji zobojętniania (np. HCI + NaOH);

2) pisze wzory sumaryczne soli: chlorków,

siarczanów(VI), azotanów(V), węglanów,

fosforanów(V), siarczków; tworzy nazwy

soli na podstawie wzorów i odwrotnie;

3) pisze równania reakcji dysocjacji elektroli-

tycznej wybranych soli;

4) pisze równania reakcji otrzymywania soli

(reakcje: kwas + wodorotlenek metalu.

kwas + tlenek metalu, kwas + metal,

wodorotlenek metalu + tlenek niemetalu); 5) wyjaśnia pojęcie reakcji strąceniowej; pro-

jektuje i wykonuje doświadczenie pozwala-

jące otrzymywać sole w reakcjach strącenio-

wych i pisze odpowiednie równania reakcji

w sposób cząsteczkowy i jonowy; na pod-

stawie tabeli rozpuszczalności soli i wodo-

rotlenków wnioskuje o wyniku reakcji strą-

ceniowej;

6) wymienia zastosowania najważniejszych soli:

węglanów, azotanów(V), siarczanów(VI), fos-

foranów(V) i chlorków.

8. Węgiel i jego związki z wodorem. Uczeń: 1) wymienia naturalne źródła węglowodorów;

2) definiuje pojęcia: węglowodory nasycone

i nienasycone;

3) tworzy wzór ogólny szeregu homologiczne-

go alkanów (na podstawie wzorów trzech

kolejnych alkanów) i układa wzór sumarycz-

ny alkanu o podanej liczbie atomów węgla;

rysuje wzory strukturalne i półstrukturalne

alkanów;

4) obserwuje i opisuje właściwości fizyczne

i chemiczne (reakcje spalania) alkanów na

przykładzie metanu i etanu;

5) wyjaśnia zależność pomiędzy długością łań-

cucha węglowego a stanem skupienia al-

kanu;

6) podaje wzory ogólne szeregów homologicz-

nych alkenów i alkinów; podaje zasady two-

rzenia nazw alkenów i alkinów w oparciu

o nazwy alkanów;

7) opisuje właściwości (spalanie, przyłączanie

bromu i wodoru) i zastosowania etenu i etynu;

8) projektuje doświadczenie pozwalające od-

różnić węglowodory nasycone od nienasyco-

nych;

9) zapisuje równanie reakcji polimeryzacji ete-

nu; opisuje właściwości i zastosowania poli-

etylenu.

9. Pochodne węglowodorów. Substancje che-

miczne o znaczeniu biologicznym. Uczeń: 1) tworzy nazwy prostych alkoholi i pisze ich

wzory sumaryczne i strukturalne;

2) bada właściwości etanolu; opisuje właści-

wości i zastosowania metanolu i etanolu;

zapisuje równania reakcji spalania metanolu

i etanolu; opisuje negatywne skutki działa-

nia alkoholu etylowego na organizm ludzki;

3) zapisuje wzór sumaryczny i strukturalny gli-

cerolu; bada i opisuje właściwości glicerolu

i wymienia jego zastosowania;

PLANOWANIE PRACY PROGRAM NAUCZANIA

www.wsip.pl 7

4) podaje przykłady kwasów organicznych

występujących w przyrodzie i wymienia ich

zastosowania; pisze wzory prostych kwa-

sów karboksylowych i podaje ich nazwy zwy-

czajowe i systematyczne;

5) bada i opisuje właściwości kwasu octowego

(reakcja dysocjacji elektrolitycznej, reakcja

z zasadami, metalami i tlenkami metali);

6) wyjaśnia, na czym polega reakcja estryfi-

kacji; zapisuje równania reakcji pomiędzy

prostymi kwasami karboksylowymi i alko-

holami jednowodorotlenowymi; tworzy

nazwy estrów pochodzących od podanych

nazw kwasów i alkoholi; planuje i wykonuje

doświadczenie pozwalające otrzymać ester

o podanej nazwie;

7) opisuje właściwości estrów w aspekcie ich

zastosowań;

8) podaje nazwy wyższych kwasów karbok-

sylowych nasyconych (palmitynowy, steary-

nowy) i nienasyconych (oleinowy) i zapisuje

ich wzory;

9) opisuje właściwości długołańcuchowych

kwasów karboksylowych; projektuje doświad-

czenie, które pozwoli odróżnić kwas oleino-

wy od palmitynowego lub stearynowego;

10) klasyfikuje tłuszcze pod względem pocho-

dzenia, stanu skupienia i charakteru chemicz-

nego; opisuje właściwości fizyczne tłuszczów;

projektuje doświadczenie pozwalające odróż-

nić tłuszcz nienasycony od nasyconego;

11) opisuje budowę i właściwości fizyczne i che-

miczne pochodnych węglowodorów zawie-

rających azot na przykładzie amin (metylo-

aminy) i aminokwasów (glicyny);

12) wymienia pierwiastki, których atomy wcho-

dzą w skład cząsteczek białek; definiuje biał-

ka jako związki powstające z aminokwasów;

13) bada zachowanie się białka pod wpływem

ogrzewania, stężonego etanolu, kwasów

i zasad, soli metali ciężkich (np. CuSO4) i soli

kuchennej; opisuje różnice w przebiegu de-

naturacji i koagulacji białek; wylicza czyn-

niki, które wywołują te procesy; wykrywa

obecność białka w różnych produktach

spożywczych;

14) wymienia pierwiastki, których atomy wcho-

dzą w skład cząsteczek cukrów; dokonuje

podziału cukrów na proste i złożone;

15) podaje wzór sumaryczny glukozy i fruktozy;

bada i opisuje właściwości fizyczne glukozy;

wskazuje na jej zastosowania;

16) podaje wzór sumaryczny sacharozy; bada

i opisuje właściwości fizyczne sacharozy;

wskazuje na jej zastosowania; zapisuje rów-

nanie reakcji sacharozy z wodą (za pomocą

wzorów sumarycznych);

17) opisuje występowanie skrobi i celulozy

w przyrodzie; podaje wzory sumaryczne

tych związków; wymienia różnice w ich

właściwościach; opisuje znaczenie i zasto-

sowania tych cukrów; wykrywa obecność

skrobi w różnych produktach spożywczych.

1. CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU NAUCZANIA CHEMII W GIMNAZJUM

Program nauczania Ciekawa chemia został przygotowany zgodnie z obowiązującymi aktualnie

rozporządzeniami Ministerstwa Edukacji Narodowej; zakres tematyczny programu jest

dostosowany do aktualnej Podstawy programowej kształcenia ogólnego dla gimnazjów – z chemii.

Autorzy, znając propozycję nowych Podstaw programowych kształcenia ogólnego oraz najnowsze

tendencje metodyczne w edukacji nauk przyrodniczych, uwzględnili je, opracowując ostateczną

wersję tego programu nauczania i wszystkich elementów cyklu edukacyjnego Ciekawa chemia.

1.1. Idee programu nauczania

Zadaniem, jakie postawiliśmy sobie, opracowując ten program, było rozbudzenie w uczniach

naturalnej ciekawości otaczającym nas światem substancji i ich przemianami. Przyjęliśmy też, że

podstawowymi zadaniami w kształceniu chemicznym będą umiejętności kluczowe i

przekazywanie informacji, które są użyteczne w codziennym życiu.

• Ciekawość to siła, która pobudza każdego człowieka do szukania i odkrywania czegoś nowego.

Uczniowie, rozpoczynający w wieku 13 lat naukę w gimnazjum – zgodnie ze swoim rozwojem,

dążą do wieloaspektowego poznawania świata, dokonują pierwszych prób łączenia wiedzy o

świecie i wraz z poszukiwaniem systemu wartości stawiają zasadnicze pytania dotyczące celu

życia. Myślenie młodzieży gimnazjalnej nabiera coraz bardziej charakteru abstrakcyjnego,

rozwija się jej pamięć logiczna. Cechami charakterystycznymi dla tego okresu są także:

samodzielne planowanie i ocena własnego zachowania, skuteczniejsze porozumiewanie się w

różnych sytuacjach, branie pod uwagę postaw i poglądów innych ludzi czy przyjmowanie na

siebie coraz większej odpowiedzialności. Intensywność przemian fizycznych, emocjonalnych i

psychicznych okresu dojrzewania powoduje często występowanie zróżnicowanych reakcji

(opór, przekora, agresja, przymilanie się, wycofywanie się, ucieczka, marzenia, wzruszenie,

miłość i wiele innych). Młodzi ludzie, częściej niż się spodziewamy, szukają autorytetów. Jak

dowodzą badania psychologiczne, dorastająca młodzież chce, aby dorośli (rodzice, nauczyciele)

wyznaczali granice ich zachowania. Takie ograniczenia powodują, że dzieci czują się

bezpieczniejsze. Bez nich będą nie tylko niezdyscyplinowane, lecz także niepewne.

• Nauczyciel chemii w gimnazjum może pełnić szczególną rolę wychowawczą. Chemia w

oczach trzynastolatków jest nauką tajemną, czy wręcz magiczną. Rozpoczęcie nauki w

gimnazjum wiąże się ze spotęgowaniem uczucia ciekawości, a na pierwsze spotkanie z

chemią uczniowie czekają z niecierpliwością. Nasze własne obserwacje w tym względzie oraz

www.wsip.pl 9

uwagi innych nauczycieli praktyków zmobilizowały nas do napisania programu bazującego

właśnie na tej ciekawości. Stoi ona u podstaw nauki i filozofii, doprowadziła do rozwoju

cywilizacji i przełomowych wynalazków. Mechanizm ciekawości polega na poznaniu,

odkryciu i odsłonięciu otaczającej nas przyrody i techniki we wszystkich możliwych

wymiarach. Często zaciekawia już samo ich istnienie. Nauczyciel chemii może ten

mechanizm wykorzystać w procesie kształcenia i wychowania. Może uczynić z niego

narzędzie do pojmowania natury zjawisk chemicznych. Nauczyciel – odkrywca ciekawej

chemii z pewnością może stać się wzorcem i godnym naśladowania autorytetem, którego tak

bardzo w okresie dojrzewania młodzież poszukuje.

• Kolejnym celem opracowanego przez nas programu nauczania jest osiąganie kluczowych

umiejętności i przekazywanie informacji użytecznych w codziennym życiu. Lekcje chemii

służą nie tylko poznawaniu pojęć i zdobywaniu rzetelnej wiedzy na poziomie

umożliwiającym kontynuację nauki w szkole średniej, ale też traktowaniu wiadomości

przedmiotowych w sposób zintegrowany, prowadzący do zrozumienia świata, ludzi i

samego siebie. Osiąganie umiejętności przedmiotowych można zrealizować przez

efektywne współdziałanie w zespole, skuteczną komunikację i rozwiązywanie problemów w

sposób twórczy. Proponujemy więc młodzieży uczenie się w grupach i stosowanie technik

aktywizujących.

• Zachęcamy młodzież i nauczyciela do ciągłego doskonalenia się. Proponujemy ćwiczenia

kształcące umiejętność podejmowania decyzji i oceniania efektów swojej pracy.

Zachęcamy uczniów do pełnienia różnych funkcji, prezentowania wyników własnych

obserwacji i doświadczeń oraz publicznych występów. Wspieramy samodzielność przez

trenowanie podstawowych umiejętności. Tworzymy bodźce do dalszych doświadczeń i

twórczych poszukiwań. W Ciekawej chemii kształcimy też aktywne postawy wobec

nietypowych problemów i pozwalamy „smakować” emocje towarzyszące badaniom i

eksperymentom chemicznym.

• Staramy się, aby uczniowie ze szczególną troską dbali o swoje zdrowie i stan środowiska.

Jesteśmy przekonani, że uczestnicy programu Ciekawej chemii będą samodzielnie oceniać

zmiany w środowisku przyrodniczym i ich wpływ na jakość życia. Z pewnością będą

podejmować działania zmierzające do poprawy tego stanu. Przewidujemy, że będą także

analizować przyczyny zakłócenia stanu zdrowia człowieka i skutki własnych decyzji w tym

zakresie. Wierzymy, że będą prowadzić i promować zdrowy styl życia. Poznawanie podstaw

chemii według naszego programu wzbudzi zainteresowanie uczniów, ponieważ będą robić to,

co lubią. Aktywne uczestnictwo w lekcjach i samodzielna praca w domu sprawią, że

10

uczniowie sami odkryją większość praw rządzących światem przyrody. Położenie nacisku na

wychowanie będzie sprzyjało wszechstronnemu rozwojowi psychicznemu i stabilizacji

różnorodnych emocji, charakterystycznych dla tego okresu rozwojowego.

1.2. Dobór zakresu materiału nauczania

Materiał nauczania został podzielony na 11 działów tematycznych. Na każdy dział składa się

zwykle kilka problemów, sformułowanych w formie pytań, które są tytułami kolejno

realizowanych lekcji – rozdziałów podręcznika. Zakres materiału jest zgodny z aktualną

Podstawą programową kształcenia ogólnego dla gimnazjów – chemia. Zaproponowaliśmy też

poszerzenie niektórych tematów lub nawet dodanie nowych. Są to treści, które naszym zdaniem

są obecnie bardzo aktualne w życiu codziennym i szeroko omawiane w mediach oraz takie

zagadnienia, które kierujemy głównie do uczniów szczególnie zainteresowanych chemią i często

biorących udział w różnego typu konkursach chemicznych. Kierowaliśmy się tu naszym

dydaktycznym doświadczeniem i potrzebami codziennego życia. Te dodatkowe treści zostały w

programie nauczania oznaczone literą F, a w podręczniku znaczkiem graficznym:

• Układ treści nawiązuje do polskiej tradycji nauczania chemii, uwzględniając jednocześnie

najnowsze trendy metodyki, pedagogiki i psychologii, i mamy nadzieję, że dzięki temu właśnie

jest oryginalny i innowacyjny. Jest on następujący:

Dział 1. Świat substancji. W pierwszym dziale wyjaśniamy uczniom, dlaczego chemia jest

nauką przyrodniczą i podstawą wielu gałęzi przemysłu oraz jak rozwijała się na przestrzeni

dziejów. Zapoznajemy ich ze szkolnym laboratorium chemicznym, zasadami bezpiecznej pracy,

sprzętem, szkłem i prostymi czynnościami laboratoryjnymi. Proponujemy też badanie

właściwości metali i niemetali oraz szukamy, jakie one mają zastosowania w codziennym życiu.

Wyjaśniamy też korozję metali, badamy czynniki wpływające na ten proces oraz szukamy

sposobów ochrony metali przed korozją. Proponujemy też sporządzanie i rozdzielanie mieszanin

substancji. Dział kończymy przykładami prostych przemian chemicznych oraz wprowadzeniem

definicji reakcji chemicznej.

Dział 2. Budowa atomu a układ okresowy pierwiastków chemicznych. Pierwiastki znane

starożytnym oraz alchemikom stały się dla nas punktem rozważań nad koniecznością

wprowadzania nazw i symboli pierwiastków chemicznych. Następnie prezentujemy

atomistyczno-cząsteczkową teorię budowy materii. Przekazujemy informacje oraz

www.wsip.pl 11

proponujemy ćwiczenia umiejętności opisywania budowy atomów poznanych pierwiastków

(liczba atomowa i masowa, jądro atomu i elektrony, masa atomowa). Dalej zajmujemy się

omówieniem porządkowania pierwiastków, na podstawie ich właściwości, czego dokonał

Dmitrij Mendelejew w XIX w. Wyjaśniamy przy tej okazji budowę układu okresowego oraz

prawo okresowości. Zastanawiamy się, dlaczego masa atomowa pierwiastka ma wartość

ułamkową. Tłumaczymy, czym jest promieniotwórczość, jakie są jej rodzaje i różnorodne

konsekwencje jej występowania. Dyskutujemy nad wadami i zaletami energetyki jądrowej.

Kładziemy nacisk na zastosowania izotopów promieniotwórczych w medycynie i technice. Dział

kończymy ćwiczeniami ułatwiającymi nabycie umiejętności określania związku między budową

pierwiastka a jego położeniem w układzie okresowym.

Dział 3. Łączenie się atomów. Konsekwentnie kontynuujemy realizację treści dotyczących

budowy atomu. Poszerzamy pojęcie pierwiastków i związków chemicznych. Wyjaśniamy

tworzenie wiązań atomowych i jonowych. Notację chemiczną dopiero w tym miejscu

uzupełniamy o wzory chemiczne. Stosunkowo dużo miejsca przeznaczamy na poznanie i

zrozumienie masowych stosunków stechiometrycznych w związkach i reakcjach chemicznych.

Proponujemy obliczanie masy cząsteczkowej, dla zainteresowanych – wprowadzamy pojęcie

mola. Uczymy uczniów zapisywania równań reakcji chemicznych: łączenia (syntezy), rozkładu

(analizy) i wymiany, podając ich przykłady. Tłumaczymy, interpretujemy i wskazujemy na

podstawowe zastosowania dwóch praw chemicznych w życiu codziennym – prawa stałości

składu i prawa zachowania masy. W dziale tym najważniejszą rolę przypisujemy praktycznym

ćwiczeniom umiejętności, przedkładając je nad wiadomości teoretyczne.

Dział 4. Gazy i ich mieszaniny. Po doświadczalnym zbadaniu składu powietrza

charakteryzujemy jego składniki: tlen, azot, gazy szlachetne, tlenek węgla(IV) i wodór. Sporo

miejsca zajmują tu tlenki – związki tlenu z innymi pierwiastkami. Wskazujemy źródła, rodzaje i

skutki zanieczyszczeń powietrza. Projektujemy z uczniami metody ochrony powietrza przed

zanieczyszczeniami oraz zachęcamy do aktywnego uczestnictwa w jego ochronie. Proponujemy

wykonanie podstawowych badań powietrza w najbliższej uczniowi okolicy.

Dział 5. Woda i roztwory wodne. Priorytetowym zadaniem tego działu jest poznanie przez

uczniów zjawiska rozpuszczania różnych substancji w wodzie, sposobów określania składu

12

roztworu oraz form ochrony wód przed zanieczyszczeniami. W tym celu zachęcamy uczniów

do sporządzania roztworów o różnym stężeniu oraz określania składu jakościowego i

ilościowego roztworu. Proponujemy różnorodne obliczenia związane ze stężeniem roztworu,

ćwiczenia w posługiwaniu się wykresem rozpuszczalności substancji i w wyjaśnianiu wpływu

różnych czynników na szybkość rozpuszczania. W szerszym zakresie proponujemy realizację

zagadnień i prace badawcze z ochrony wód (źródła, rodzaje i skutki zanieczyszczeń wód,

uzdatnianie wody pitnej oraz działanie oczyszczalni ścieków).

Dział 6. Wodorotlenki a zasady. Dział w dużej mierze oparty na eksperymentach pozwala

uczniom zrozumieć działanie wskaźników, poznać budowę, otrzymywanie, właściwości i

zastosowanie wybranych wodorotlenków (sodu, potasu, wapnia, magnezu). Zapoznajemy

uczniów z podstawowymi zasadami obchodzenia się z substancjami żrącymi. W dziale tym

wyjaśniamy też, dlaczego nie wszystkie wodorotlenki są zasadami oraz dlaczego właśnie te

ostatnie ulegają w wodzie rozpadowi na jony. Z praktycznych umiejętności najwięcej miejsca

przeznaczamy na modelowanie, zapisywanie i odczytywanie równań reakcji opisujących

otrzymywanie wodorotlenków i równań dysocjacji elektrolitycznej (jonowej) zasad.

Dział 7. Kwasy. Konwencja działu zbieżna z poprzednim – wzory, właściwości, zastosowanie

wybranych kwasów oraz dysocjacja elektrolityczna (jonowa) kwasów. Szczególny nacisk

kładziemy na przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy z kwasami. Wielokrotnie zachęcamy

uczniów do charakterystyki tej grupy związków nieorganicznych przez szukanie analogii i różnic

między kwasami. W stosunkowo szerokim zakresie proponujemy uczniom poszukiwanie i

badanie kwasów w swoim otoczeniu. Zachęcamy do samodzielnego wyjaśnienia skrótu pH

umieszczanego często np. na kosmetykach i określania jego wartości za pomocą samodzielnie

wykonanych papierków wskaźnikowych. Podsumowując dział, omawiamy źródła, mechanizmy i

skutki kwaśnych opadów. Propozycje testów sprawdzających odczyn opadów z pewnością

zmobilizują uczniów do ich przeprowadzenia oraz do podjęcia działań zmierzających do

ograniczenia kwaśnych opadów.

Dział 8. Sole. Ten dział tematyczny przeznaczamy na omówienie zagadnień związanych z budową,

właściwościami, występowaniem w przyrodzie i zastosowaniem najpopularniejszych soli.

Rozpoczynamy od otrzymywania soli w reakcji zobojętniania kwasów. Po wyjaśnieniu budowy soli i

www.wsip.pl 13

ćwiczeniach zapisów ich wzorów (tylko sumarycznych) omawiamy oddziaływania polarnych

cząsteczek wody na kryształy jonowe i definiujemy dysocjację elektrolityczną (jonową) soli jako

rozpad kryształów jonowych pod wpływem wody. Jako potwierdzenie, proponujemy ćwiczenie

sprawdzające, czy roztwory soli przewodzą prąd. Następnie proponujemy ćwiczenia w pisaniu

równań dysocjacji soli oraz zapisywanie równań reakcji zobojętniania za pomocą jonów. Następnie

omawiamy inne sposoby otrzymywania soli – w reakcji tlenków metali i metali z kwasami oraz w

reakcji tlenków niemetali z wodorotlenkami oraz tlenków kwasowych z tlenkami zasadowymi.

Kolejnym etapem realizacji tego działu jest wprowadzenie tabeli rozpuszczalności i ćwiczenie

umiejętności korzystania z niej na wybranych przykładach reakcji jonowych (reakcji wytrącania

osadów i działaniu kwasów na węglany). W ostatnim temacie w tym dziale zastanawiamy się nad

rolą soli w organizmach, podajemy przykłady zastosowań soli w kuchni i łazience oraz w rolnictwie,

ogrodnictwie i budownictwie.

Dział 9. Węglowodory. Ten dział rozpoczynamy omówieniem postaci węgla występujących w

przyrodzie. Następnie poszukujemy przyczyn dużej różnorodności związków organicznych –

uczniowie poznają nową grupę związków – węglowodory. Charakteryzujemy węglowodory

nasycone (alkany) i nienasycone (alkeny, alkiny). Na przykładzie etenu pokazujemy proces

polimeryzacji. Omawiamy zastosowanie polietylenu, wskazując rolę tworzyw sztucznych we

współczesnym świecie. Wskazujemy gaz ziemny i ropę naftową jako naturalne źródła

węglowodorów.

Dział 10. Pochodne węglowodorów. Dział zaczynamy od omówienia budowy i właściwości

alkoholi na przykładach alkoholu metylowego i etylowego. Omawiamy proces fermentacji

alkoholowej. Pokazujemy cząsteczki alkoholi wielowodorotlenowych, ze wskazaniem ich

zastosowań. Następnie przechodzimy do charakterystyki kwasów karboksylowych, także kwasów

tłuszczowych. Omawiamy zastosowanie soli kwasów karboksylowych, otrzymywanie i

właściwości estrów. W ostatnim temacie opisujemy budowę oraz właściwości amin i

aminokwasów.

Dział 11. Substancje o znaczeniu biologicznym. Niemal cały dział utrzymaliśmy w konwencji

biologicznej. Zastanawiamy się m.in.: dlaczego zimą jemy więcej tłuszczów, jakie związki

budują organizm człowieka, dlaczego owoce są słodkie.

14

Układ treści chemicznych zestawiliśmy w sposób tradycyjny, charakteryzując kolejno:

tłuszcze, białka i cukry. Te ostatnie opisujemy szczegółowo (cukry proste, dwucukry i cukry

złożone). Ponieważ wiele miejsca w dziale przeznaczamy na omówienie roli związków

organicznych w życiu, zwłaszcza w dietetyce człowieka – temat Jakie substancje dodatkowe

znajdują się w żywności? potraktowaliśmy jako forum dyskusyjne. Zwróciliśmy w ten sposób

uwagę na barwniki spożywcze, substancje zapachowe, przeciwutleniacze i konserwanty dodawane

do żywności. W dziale tym opisujemy też włókna białkowe i celulozowe. Ponieważ związki

organiczne nie tylko służą żywieniu, ale są także substancjami, które mogą negatywnie

oddziaływać na organizm człowieka i powodować różne uzależnienia, w ostatnim temacie

omawiamy rodzaje takich związków i konsekwencje ich spożywania.

Kompendium wiedzy. W formie kilku przekrojowych zagadnień proponujemy uczniom

powtórzenie całego materiału, czyniąc z niego doskonały trening przed egzaminem

gimnazjalnym. Z ogromną starannością przygotowaliśmy je pod kątem wytycznych komisji

egzaminacyjnych.

1.3. Proponowany przydział godzin

W zależności od przydziału godzin przeznaczonych na edukację chemiczną w poszczególnych

klasach program może być realizowany w kilku wariantach. Nasza propozycja jest podyktowana

wieloletnią praktyką zawodową. W 3-letnim cyklu kształcenia mamy do dyspozycji co najmniej

130 godzin na nauczanie chemii. Na początku nauki przewidujemy 2 godziny lekcyjne na

poznanie i integrację grupy oraz na omówienie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Na

realizację nowych tematów proponujemy 74 godziny lekcyjne. Po zakończeniu każdego z

działów przewidujemy 2–3 lekcje na utrwalenie wiadomości i umiejętności i l lekcję na kontrolę

osiągnięć uczniów – daje to 39 godzin. W ostatniej klasie gimnazjum na powtórzenie poznanych

zagadnień, podczas którego zachęcamy do korzystania z kompendium wiedzy (podręcznik, cz.

3), przeznaczamy 8 godzin lekcyjnych. Część godzin na utrwalenie materiału oraz pozostały

czas zalecamy wykorzystać na wycieczki tematyczne oraz realizację zadań metodą projektów

(ewentualnie też na zajęcia o charakterze wyrównawczym).

Sposoby realizacji zadań szkoły w edukacji chemicznej

Uczeń gimnazjum podczas swojej trzyletniej nauki powinien mieć zapewnione co najmniej 130

godzin na edukację chemiczną. Może być ona realizowana w różny sposób:

• W systemie klasowo-lekcyjnym (propozycje rozkładu materiału podano w tabeli na s. 11).

www.wsip.pl 15

• W systemie nauczania blokowego – pod warunkiem zrealizowania podstawy programowej

każdego z łączonych w blok zajęć. Nauczyciel prowadzący blok musi spełniać wymagania

kwalifikacyjne, niezbędne do nauczania każdego z przedmiotów wchodzących w skład bloku.

Obowiązkiem nauczyciela prowadzącego blok jest ustalanie śródrocznych i rocznych ocen z

każdego przedmiotu wchodzącego w jego skład.

• Ministerstwo Edukacji Narodowej podaje propozycje różnych wariantów pracy w ramach

edukacji chemicznej na swoich stronach internetowych.

Ostatecznie (z zastrzeżeniem zgodności z aktami prawnymi) liczba godzin oraz sposób pracy

zależą od decyzji dyrektora szkoły i nauczyciela. Dyrektor szkoły odpowiada za to, aby sumy

godzin zajęć faktycznie zrealizowanych z poszczególnych przedmiotów w ciągu trzech lat były

nie mniejsze niż wymieniono wyżej oraz aby efekty zapisane w podstawie programowej zostały

osiągnięte.

Dobrze zorganizowane zajęcia prowadzone w systemie nauczania blokowego lub metodą

projektów pomogą zrealizować nie tylko cele przedmiotowe, ale również cele wychowawcze,

zapewniając wszechstronny rozwój uczniów.

Zajęcia w terenie proponujemy przeznaczyć na omówienie zagadnień związanych z ochroną i

badaniem stanu środowiska – badanie czystości powietrza (dział 4.), badanie czystości wód

(dział 5.), oraz badanie kwaśnych opadów (dział 7.).

Zachęcamy do zaplanowania wycieczek do pobliskich zakładów przemysłowych. Mogą być one

zorganizowane wspólnie z nauczycielem biologii, geografii lub fizyki i obejmować tematykę tych

przedmiotów.

16

Liczba godzin planowanych na realizację programu nauczania Ciekawa chemia

Lp. Działy tematyczne Liczba godzin na realizację

tematyki działu

Liczba godzin na utrwalenie

materiału

Liczba godzin na kontrolę

osiągnięć uczniów

1 Świat substancji 7 + 2* 2 1

2 Budowa atomu a układ okresowy pierwiastków chemicznych

7 2 1

3 Łączenie się atomów 6 2 1

4 Gazy i ich mieszaniny 7 2 1

5 Woda i roztwory wodne 6 3** 1

6 Wodorotlenki a zasady 4 2 1

7 Kwasy 7 2 1

8 Sole 9 3*** 1

9 Węglowodory 4 2 1

10 Pochodne węglowodorów 6 2 1

11 Substancje o znaczeniu biologicznym 11 3 1

12 Kompendium wiedzy 5 - 3 Razem .

79 25 14

Wycieczki tematyczne łącznie 18 godzin, np. 3 razy 6 godzin

* Jedna godzina na poznanie zespołu klasowego i integrację grupy oraz omówienie przedmiotowego systemu oceniania oraz jedna godzina na omówienie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.

** Przynajmniej jedna godzina na rozwiązywanie zadań (obliczanie stężeń). *** Jedna godzina na ćwiczenie umiejętności pisania równań reakcji chemicznych.

Warianty realizacji programu nauczania Ciekawa chemia Cykl Ciekawa chemia bardzo dobrze przystaje do założeń reformy określonych m.in. w

komentarzu dotyczącym zalecanych warunków i sposobów realizacji podstawy programowej z

chemii opublikowanym przez MEN, w którym czytamy:

„W nauczaniu chemii na III etapie edukacyjnym nauczyciele powinni wygospodarować czas na

eksperymentowanie, metody aktywizujące i realizowanie projektów edukacyjnych oraz wycieczki

dydaktyczne".

Łatwo zauważyć, że Ciekawa chemia jest w tym względzie wyjątkowo elastyczna i daje

nauczycielowi szczególną swobodę w dostosowaniu zakresu realizowanych treści do siatki

godzin zaplanowanej przez dyrektora szkoły.

Podziału materiału według siatki godzin typu: 2+1+1,1+2+1 lub 2+2 łatwo dokonać, biorąc pod

uwagę:

www.wsip.pl 17

- tabelę godzin przeznaczonych na realizację poszczególnych działów,

- godziny na realizację wycieczek tematycznych oraz zadań metodą projektów,

- zamierzoną przez nauczyciela datę rozpoczęcia pracy z kolejną częścią podręcznika.

Dla przykładu – nauczycielom realizującym program nauczania chemii w układzie 2+1+1 lub

2+2 uda się w ciągu roku zrealizować wszystkie działy tematyczne z pierwszej części cyklu i będą

mieli wybór: realizować kolejne treści lub zorganizować zajęcia metodą projektów i wycieczki

tematyczne. Autorzy cyklu zalecają to drugie rozwiązanie jako bardziej skuteczne metodycznie,

gdyż początkowe treści nauczania chemii nie są łatwe do skutecznego przyswojenia przez

uczniów i wymagają wielokrotnego powtarzania. Na nich bowiem opierać się będzie dalszy

sukces ucznia i nauczyciela.

Na początku edukacji chemicznej uczniowie dowiadują się jak zbudowany jest atom, poznają

układ okresowy i nazwy pierwiastków, uczą się zapisywać równania reakcji i modelować ich

przebieg, a następnie umiejętności te wykorzystują w zapisywaniu równań reakcji opisujących

m.in. otrzymywanie różnych gazów i ich właściwości chemiczne. Jest to jedna z najtrudniejszych

na tym etapie nauczania umiejętności, szczególnie w sytuacji, gdy uczniowie pierwszej klasy

gimnazjum stanowią zespół na różnym poziomie wiedzy merytorycznej. Stworzenie uczniom

okazji do wielokrotnego ćwiczenia tych umiejętności zagwarantuje, iż w następnej klasie nie

powinni mieć oni trudności z ich zastosowaniem do zapisywania równań reakcji w kolejnych

działach tematycznych: Wodorotlenki a zasady, Kwasy i Sole. Z kolei sprawność, jaką nabędą w

prowadzeniu prostych obliczeń, np. masy cząsteczkowej związków chemicznych zaprocentuje z

pewnością w rozwiązywaniu zadań, jakie pojawią się w dziale Woda i roztwory wodne.

Zgodnie z nową podstawą programową uczniowie mają we wstępnym etapie nauki chemii

poznać sprzęt i podstawowe odczynniki chemiczne oraz nauczyć się wykonywania prostych

eksperymentów, obserwowania ich przebiegu i wyciągania wniosków na ich podstawie. Mają

także w sposób przemyślany, początkowo pod czujnym okiem nauczyciela, nauczyć się

rozumnego korzystania z technologii informacyjnej, a więc przede wszystkim z płyt dołączonych

do podręcznika, a następnie z edukacyjnych zasobów internetu.

W tym kontekście Autorzy cyklu Ciekawa chemia zalecają wyważone tempo realizacji programu

nauczania.

18

Metoda projektów

Rozporządzenie Ministerstwa Edukacji Narodowej dotyczące nowej podstawy

programowej zawiera zalecenia realizacji wybranych zagadnień metodą projektów.

Poniżej formułujemy kilka wskazówek dotyczących tej metody.

Stosowanie metody projektów może przynieść znaczące efekty w procesie pobudzania

aktywności uczniów oraz w integracji treści kształcenia z zakresu różnych bloków

tematycznych. Metoda projektów może być wykorzystywana zarówno do pracy indywidualnej,

jaki i grupowej. Od osoby zajmującej się wykonaniem projektu wymaga się umiejętności

zaplanowania własnej pracy, samodyscypliny, motywacji do realizacji postawionego problemu,

umiejętności podziału pracy w zespole, umiejętności rozwiązywania problemów oraz

podejmowania decyzji.

Elementy składające się na metodę projektów:

• analiza zagadnień i założonych celów kształcenia, a także wybór tych, które mogą być

osiągnięte za pomocą metody projektów;

• przygotowanie osób biorących udział w projekcie w kontekście treści oraz wprowadzenie ich w

zagadnienia merytoryczne (Nie należy podawać gotowego tematu projektu, a jedynie wskazać

zagadnienia niezbędne do sformułowania problemu, który powinien być zrealizowany);

• dokonanie podziału osób zajmujących się realizacją projektu na grupy zadaniowe;

• sprecyzowanie problemu, celów i zakresu projektu w formie „opisu projektu” (Dokument ten

powinien zawierać właściwie dobrany temat projektu i jego parametry: np. czas, przestrzeń,

środki, listę badanych obiektów i inne istotne dla wykonania zadań. Należy także przygotować

informację o sposobie oraz kryteriach oceny w trakcie pracy nad projektem).

Dokument „opis projektu” powinien być uzgodniony z uczniami, ponieważ jest on podstawą do

zawarcia „kontraktu" między prowadzącym – nauczycielem a grupą uczniów. Określa on, co

uczniowie powinni zrobić oraz za co i w jaki sposób będą oceniani. „Kontrakt” taki oznacza

zobowiązanie do oceny projektu zgodnie z zawartymi w opisie kryteriami.

www.wsip.pl 19

Plan pracy grupy pomoże uczniom podzielić między siebie zadania oraz wykonać projekt w

zaplanowanym i określonym czasie. Realizacja projektu powinna częściowo odbywać się w

ramach godzin lekcyjnych, częściowo w czasie pozalekcyjnym. Istotną rolę odgrywają

nauczycielskie konsultacje w ramach lekcji, w czasie których nauczyciel dokonuje oceny

postępów pracy grupy oraz pomaga przezwyciężyć pojawiające się trudności.

Sprawozdanie jest namacalnym rezultatem wykonanego projektu. Jest ono jedną z części

projektu, a jego sporządzenie przez uczniów podlega ocenie. Sugerowany plan sprawozdania

zawiera najczęściej następujące elementy:

• jasno sprecyzowany tytuł sprawozdania, uzupełniony o nazwisko autora oraz nazwisko

nauczyciela koordynującego pracę nad projektem;

• spis treści sporządzony po przygotowaniu sprawozdania;

• streszczenie przedstawiające w skondensowanej formie cele, warunki oraz podstawowe

• wnioski płynące z projektu;

• podziękowania zawarte w sprawozdaniu, wskazujące, jakiej pomocy określone osoby

udzieliły uczniom podczas realizacji projektu;

• wstęp informujący czytelnika o przyczynach zainteresowania uczniów tematyką projektu, o

ocenie ważności tych przyczyn i atrakcyjności opracowania dla czytelnika;

• warunki projektu określające temat i cel projektu, czas jego wykonania oraz zakres

przeprowadzonych badań;

• opis procedur badań i uzasadnienie doboru metod badań (korzystanie ze zbiorów biblioteki,

analiza sprawozdań, rejestrów i raportów, śledzenie prasy, wywiad, obserwacja, eksperymenty,

organizowanie spotkań, badania ankietowe itp.);

• rozdział „odkrycia i informacje” stanowiący jedną z najważniejszych, obok „wniosków”, część

sprawozdania z projektu (wskazane jest wykorzystanie rysunków, diagramów i tabel, aby w jak

najpełniejszej i przejrzystej formie przedstawić analizowany problem);

• wnioski płynące z przeprowadzonych badań, sformułowane jasno i zrozumiale oraz

prowadzące do części „zalecenia”;

• jeśli wnioski płynące z projektu dowodzą, że istniejąca sytuacja jest satysfakcjonująca,

zalecenia nie są konieczne;

• bibliografię zawierającą pełną listę materiałów źródłowych wykorzystywanych w pracach

projektowych oraz podczas opracowania sprawozdania.

20

Prezentacja wykonanej pracy na forum klasy oraz dyskusja, w czasie której pozostali uczniowie

mogą zadawać pytania, w celu wyjaśnienia ewentualnych wątpliwości i niejasności daje innym

uczniom sposobność do zapoznania się z zagadnieniem, którego dotyczy projekt.

Przygotowanie i przedstawienie prezentacji projektu kształtuje w uczniach umiejętność

wypowiadania się, przedstawiania rezultatów wykonanej pracy, jej obrony, dostosowania

formy i tempa prezentacji do potrzeb słuchaczy, a także odpowiadania na pojawiające się

pytania. Cenne jest wykorzystanie w prezentacji pomocy wizualnych. Powinny znaleźć się w niej

informacje liczbowe, tabele, wykresy, zestawienia oraz rysunki. Pomocne jest ustalenie

określonego porządku prezentacji, np.:

• wprowadzenie, w którym prezentujący wyjaśnia cel spotkania i zagadnienia, jakie chciałby

słuchaczom przedstawić;

• uzasadnienie mające przekonać słuchaczy do prezentacji oraz korzyści z niej płynące;

• plan spotkania, który umożliwia słuchaczom spojrzenie na całość zagadnienia oraz skłonienie do

świadomego uczestnictwa w spotkaniu;

• podział treści na części – rozpoczyna je główna teza wystąpienia, następnie przedstawiana jest

szczegółowa analiza problemu;

• zakończenie, obejmujące podsumowanie najważniejszych aspektów prezentacji, powtórzenie

głównych tez, podanie wniosków oraz uzasadnienie wagi i wartości zaprezentowanego

projektu.

Ocena projektu jest kwestią złożoną i skomplikowaną. Podlega jej:

• praca całej grupy i poszczególnych członków;

• projekt jako całość i poszczególne fazy jego realizacji.

Podstawową zasadą jest, aby kryteria i forma oceny były znane uczniom już w momencie

podejmowania pracy nad projektem. Należy je umieścić w opisie projektu. Jednocześnie

kryteria oceny powinny odpowiadać założonym celom kształcenia. Na końcową ocenę

składają się oceny z poszczególnych etapów pracy nad projektem oraz ocena sprawozdania i

prezentacji projektu na forum klasy. Oceny projektu dokonuje nauczyciel prowadzący ów

projekt, ale w proces oceniania mogą być zaangażowani również uczniowie i nauczyciele

innych przedmiotów, jeśli projekt ma charakter interdyscyplinarny. Liczba projektów powinna

www.wsip.pl 21

zostać wnikliwie przemyślana przez nauczyciela. Proces oceniania powinien mieć charakter

motywacyjny i kształcący, a uczniowie powinni znać kryteria oceny i mieć świadomość, że

zostanie oceniony zarówno ich wkład pracy, jak i zdobyta wiedza oraz umiejętności, a także

efekty końcowe, jakimi są rozwiązanie problemów teoretycznych, przygotowanie sprawozdania

oraz prezentacja wykonanego projektu.

1.4. Nowatorskie ujęcie programu

• Rozbudzanie w uczniach naturalnej ciekawości otaczającym nas światem substancji i przemian

chemicznych – motywowanie uczniów do uczenia się chemii.

• Położenie szczególnego nacisku na aspekt wychowawczy.

• Tworzenie warunków do efektywnego współdziałania w zespole (umiejętność pracy w grupach

i uczenie się przez współpracę).

• Tworzenie warunków sprzyjających skutecznemu porozumiewaniu się.

• Kształcenie twórczej, aktywnej postawy wobec problemów chemicznych.

• Tworzenie bodźców do dalszych doświadczeń i poszukiwań.

• Wspieranie samodzielności uczniów.

• Łączenie treści różnych dziedzin nauki (przedmiotów).

• Przygotowanie ucznia do egzaminu gimnazjalnego.

22

2. PRZEDMIOTOWE CELE EDUKACYJNE

2.1. Cele kształcenia

1. Wzbudzanie zainteresowania chemią jako nauką odgrywającą znaczącą rolę we wszystkich

dziedzinach działalności człowieka.

2. Uświadomienie roli chemii w poznawaniu i przeobrażaniu materii.

3. Zapoznanie ze sprzętem laboratoryjnym i metodami bezpiecznej pracy w pracowni

chemicznej.

4. Poznawanie uczniów z metodami badania właściwości i identyfikacji substancji.

5. Zapoznanie uczniów z nazewnictwem substancji.

6. Rozwijanie umiejętności stosowania symboli pierwiastków i zapisywania związków

chemicznych za pomocą wzorów sumarycznych i strukturalnych.

7. Kształtowanie umiejętności zapisywania reakcji chemicznych za pomocą równań reakcji

chemicznych oraz ich interpretacji.

8. Wyjaśnianie podstawowych praw rządzących przemianami substancji i stosowanie ich w

praktyce laboratoryjnej i życiu codziennym.

9. Wyjaśnianie zjawisk zachodzących w przyrodzie na podstawie atomistyczno-cząsteczkowej

budowy materii.

10. Wskazywanie na istnienie związku między budową substancji a jej właściwościami.

11. Omawianie zjawiska promieniotwórczości, jego skutków i możliwości zastosowań.

12. Rozwijanie umiejętności odczytywania danych z tabel, wykresów, schematów oraz z układu

okresowego pierwiastków chemicznych.

13. Wykształcenie umiejętności swobodnego i bezpiecznego przeprowadzania doświadczeń

chemicznych.

14. Omawianie znaczenia, składu chemicznego i metod ochrony przed zanieczyszczeniami wody,

powietrza i gleby.

15. Omawianie zagrożeń przyrody związanych z działalnością człowieka.

16. Zapoznawanie uczniów z budową, nazewnictwem, właściwościami i zastosowaniem

chemicznych związków nieorganicznych: tlenków, wodorotlenków, kwasów i soli.

17. Zachęcanie do oszczędnego gospodarowania zasobami Ziemi.

18. Omawianie budowy i kształcenia umiejętności nazywania i pisania wzorów związków

organicznych.

19. Kształtowanie umiejętności badania właściwości oraz rozpoznawania różnorodnych

www.wsip.pl 23

związków organicznych.

20. Wyjaśnienie wielkiego znaczenia związków organicznych w budowie i funkcjonowaniu

organizmów.

2.2. Cele wychowawcze

1. Rozbudzanie w uczniach naturalnej ciekawości otaczającym nas światem.

2. Wzbudzanie zainteresowania chemią jako nauką zajmującą się badaniem przemian

zachodzących w przyrodzie i w organizmie człowieka.

3. Uświadamianie roli chemii w procesach przetwarzania materii przez człowieka.

4. Kształtowanie aktywnej postawy badawczej uczniów.

5. Kształtowanie nawyku dbałości o bezpieczeństwo własne i innych.

6. Kształtowanie zasad współpracy w grupie, skutecznej komunikacji i odpowiedzialności za

innych.

7. Zachęcanie do odwagi w przedstawianiu własnych poglądów.

8. Kształtowanie postawy tolerancji i poszanowania cudzych poglądów.

9. Kształtowanie samodzielności w poszukiwaniu informacji zawartych w różnych źródłach

wiedzy.

10.Rozwijanie twórczych postaw i umiejętności rozwiązywania problemów.

11. Uświadamianie zagrożeń dla środowiska związanych z działalnością człowieka.

12. Kształtowanie aktywnej postawy proekologicznej i prozdrowotnej.

13. Wdrożenie do samokontroli i oceny własnego zachowania.

24

3. MATERIAŁ NAUCZANIA l ZAKŁADANE OSIĄGNIĘCIA UCZNIA

Staraliśmy się bardzo szczegółowo opisać treści i osiągnięcia uczniów, nie znaczy to, że

chcielibyśmy nadmiernie je rozbudować. Niekiedy chodzi nam tylko o krótkie wyjaśnienie

powszechnie znanego i aktualnego zagadnienia, które szerzej będzie omówione na następnym

etapie edukacji.

Dział 1. ŚWIAT SUBSTANCJI

MATERIAŁ NAUCZANIA

Wstęp Czym się zajmuje chemia? 1.1. Jak pracuje chemik?

Szkolna pracownia chemiczna Podstawowy sprzęt laboratoryjny Bezpieczeństwo w pracowni chemicznej

1.2. Z czego jest zbudowany otaczający nas świat? Substancje stałe, ciekłe i gazowe Badanie właściwości substancji Fizyczne i chemiczne właściwości substancji

1.3. Co można zrobić z metalu? Metale wokół nas Znaczenie metali w rozwoju cywilizacji Badanie właściwości metali Stopy metali Zastosowanie metali i ich stopów 1.4. Dlaczego niektóre metale ulegają niszczeniu?

Czynniki powodujące niszczenie metali Sposoby zapobiegania korozji

1.5. Czy niemetale są użyteczne? Badanie właściwości wybranych niemetali Zastosowanie niemetali

1.6. Czy substancje można mieszać? Otrzymywanie mieszanin substancji Podział mieszanin Rozdzielanie mieszanin niejednorodnych Rozdzielanie mieszanin jednorodnych

1.7. Czy substancje można przetwarzać? Przykłady przemian chemicznych Pojęcie reakcji chemicznej Substraty i produkty reakcji Związek chemiczny jako produkt lub substrat reakcji chemicznej

www.wsip.pl 25

ZAKŁADANE OSIĄGNIĘCIA UCZNIA

Po zakończeniu realizacji 1. działu uczeń: • wyjaśnia, czym zajmuje się chemia i w jakich dziedzinach życia ma zastosowanie; • wymienia artykuły codziennego użytku, do których wykonania zastosowano produkty chemiczne; • rozpoznaje i nazywa sprzęt laboratoryjny oraz określa jego przeznaczenie; • zna i stosuje zasady bezpiecznej pracy w szkolnej pracowni chemicznej; • rozpoznaje oznaczenia (piktogramy) substancji żrących, toksycznych, szkodliwych,

wybuchowych i łatwo palnych; • potrafi udzielić pierwszej pomocy w pracowni chemicznej; • bada właściwości substancji i na tej podstawie je identyfikuje; • korzysta z danych zawartych w tabelach (odczytuje gęstość oraz temperaturę wrzenia i

temperaturę topnienia substancji); • oblicza gęstość substancji, znając jej masę i objętość; • bada i opisuje właściwości substancji; • odróżnia metale od innych substancji; • bada przewodzenie ciepła i prądu elektrycznego przez metale; • wyjaśnia rolę metali w rozwoju cywilizacji i gospodarce człowieka; • omawia potrzebę tworzenia stopów; • podaje zastosowanie wybranych metali i ich stopów; • wymienia czynniki atmosferyczne i chemiczne powodujące korozję metali; • podaje sposoby zapobiegania korozji metali; • wymienia przykłady niemetali i podaje ich właściwości; • wyjaśnia różnice we właściwościach metali i niemetali; • wykazuje szkodliwe działanie na rośliny substancji zawierających chlor; • omawia niektóre zastosowania fosforu, siarki, chloru, jodu i fluoru; • odróżnia mieszaninę jednorodną od niejednorodnej; • sporządza mieszaninę jednorodną i mieszaninę niejednorodną; • planuje i przeprowadza rozdzielanie mieszanin jednorodnych i niejednorodnych; • wyjaśnia, na czym polega reakcja chemiczna (przemiana chemiczna); • odróżnia reakcje (przemiany) chemiczne od zjawisk fizycznych; • wskazuje substraty i produkty reakcji chemicznej; • wyjaśnia, czym jest substancja prosta – pierwiastek chemiczny i substancja złożona – związek chemiczny; • formułuje wnioski na podstawie obserwacji; • współpracuje aktywnie w grupie; • przeprowadza samokontrolę, rozwiązując testy zamieszczone w podręczniku lub zalecone

przez nauczyciela.

Dział 2. BUDOWA ATOMU A UKŁAD OKRESOWY PIERWIASTKÓW

CHEMICZNYCH

MATERIAŁ NAUCZANIA

2.1. Od kiedy są znane pierwiastki? Od alchemii do chemii Pierwiastki znane już w starożytności Symbole chemiczne pierwiastków Nazewnictwo pierwiastków

2.2. Z czego są zbudowane substancje?

26

Dowody na ziarnistość materii – dyfuzja Modelowe wyjaśnienie budowy materii Atom jako drobina budująca materię

2.3. Jak jest zbudowany atom? Rozmiary i masy atomów Jądro atomowe i elektrony Liczba atomowa i liczba masowa Rozmieszczenie elektronów w atomie Elektrony walencyjne

2.4. W jaki sposób porządkuje się pierwiastki? Prace Mendelejewa Prawo okresowości Układ okresowy pierwiastków chemicznych Miejsce metali i niemetali w układzie okresowym pierwiastków chemicznych.

2.5. Dlaczego masa atomowa pierwiastka ma wartość ułamkową? Pojęcie izotopu Rodzaje i przykłady izotopów

2.6. Dlaczego boimy się promieniotwórczości? Rodzaje promieniowania jądrowego Zastosowanie izotopów promieniotwórczych Energetyka jądrowa

2.7. Czy budowa atomu pierwiastka ma związek z jego położeniem w układzie okresowym? Numer grupy a liczba elektronów walencyjnych Numer okresu a liczba powłok elektronowych Określanie budowy atomu pierwiastka na podstawie jego położenia w układzie okresowym pierwiastków chemicznych


Po zakończeniu realizacji 2. działu uczeń: • definiuje pojęcie: pierwiastek; • tłumaczy, w jaki sposób tworzy się symbole pierwiastków; • tłumaczy, na czym polega zjawisko dyfuzji; • definiuje pojęcie: atom; • wyjaśnia budowę atomu i rysuje modele atomów wybranych pierwiastków; • odczytuje z układu okresowego liczbę atomową i liczbę masową pierwiastka; • oblicza liczby protonów, elektronów i neutronów znajdujących się w atomach danego

pierwiastka, korzystając z liczby atomowej i masowej; • określa rozmieszczenie elektronów i wskazuje elektrony walencyjne; • zna prawo okresowości; • posługuje się układem okresowym pierwiastków chemicznych w celu odczytania symboli

pierwiastków i ich charakteru chemicznego; • tłumaczy, dlaczego masa atomowa pierwiastka ma wartość ułamkową; • wyjaśnia, co to są izotopy trwałe i promieniotwórcze; • wymienia przykłady izotopów; • rysuje modele atomów wybranych pierwiastków; • projektuje i buduje modele jąder atomowych izotopów; • wyjaśnia, na czym polega rozpad promieniotwórczy; • charakteryzuje przemiany: α,β iγ; • omawia wpływ promieniowania jądrowego na organizmy; • wymienia przykłady zastosowania radioizotopów; • wskazuje zagrożenia wynikające ze stosowania izotopów promieniotwórczych; • wskazuje położenie w układzie okresowym pierwiastka na podstawie budowy jego atomu; • określa na podstawie położenia w układzie okresowym budowę atomu danego pierwiastka i

jego charakter chemiczny.

www.wsip.pl 27

Dział 3. ŁĄCZENIE SIĘ ATOMÓW

MATERIAŁ NAUCZANIA

3.1. W jaki sposób mogą się łączyć atomy? Wiązanie jonowe Kationy i aniony

3.2. W jaki sposób mogą się łączyć atomy niemetali? Wiązanie atomowe (kowalencyjne) Powstawanie cząsteczek Wiązanie atomowe spolaryzowane

3.3. W jaki sposób można opisać budowę cząsteczki? Wartościowość pierwiastka Wzory strukturalne i sumaryczne Ustalanie wzorów tlenków Odczytywanie wartościowości pierwiastka

3.4. Jaką masę ma cząsteczka? Masa cząsteczkowa Obliczanie masy cząsteczkowej Mol i masa molowa F Obliczanie masy molowej F

3.5. Jak zapisać przebieg reakcji chemicznej? Zapis przebiegu reakcji chemicznej Współczynniki stechiometryczne Typy reakcji chemicznych

3.6. Jakie prawa rządzą reakcjami chemicznymi? Prawo zachowania masy Obliczenia uwzględniające prawo zachowania masy Prawo stałości składu Obliczenia uwzględniające prawo stałości składu


Po zakończeniu realizacji 3. działu uczeń: • wyjaśnia, od czego zależy trwałość konfiguracji elektronowej; • tłumaczy mechanizm tworzenia jonów i wiązania jonowego; • zapisuje w sposób symboliczny aniony i kationy; • wyjaśnia mechanizm tworzenia się wiązania atomowego; • rozróżnia typy wiązań przedstawione w sposób modelowy na rysunku; • wyjaśnia sens pojęcia: wartościowość; • ustala wzory sumaryczne i strukturalne tlenków; • nazywa tlenki zapisane za pomocą wzoru sumarycznego; • określa wartościowość pierwiastka na podstawie wzoru jego tlenku; • oblicza liczby atomów na podstawie zapisów typu: 3 H2O; • podaje sens stosowania atomowej jednostki masy; • odczytuje masy atomowe pierwiastków z układu okresowego; • oblicza masy cząsteczkowe pierwiastków i związków chemicznych; • zna definicję mola i masy molowej; F • zapisuje równania reakcji chemicznych; • przewiduje substraty i produkty reakcji chemicznych; • ustala współczynniki stechiometryczne w równaniach reakcji chemicznych; • określa typ poznanej reakcji chemicznej: łączenia (syntezy), rozkładu (analizy) i wymiany; • interpretuje jakościowo i ilościowo równanie reakcji chemicznej; • podaje i wyjaśnia treść prawa zachowania masy; • oblicza masy substratów i produktów reakcji;

28

• podaje treść i wyjaśnia sens prawa stałości składu; • oblicza stosunek masowy łączących się pierwiastków.

www.wsip.pl 29

Dział 4. GAZY l ICH MIESZANINY

MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Powietrze – substancja czy mieszanina?

Badanie składu powietrza Składniki powietrza

4.2. Dlaczego bez tlenu nie byłoby życia na Ziemi? Znaczenie tlenu dla organizmów Otrzymywanie i właściwości tlenu Obieg tlenu i dwutlenku węgla w przyrodzie

4.3. Co to są tlenki? Otrzymywanie tlenków Reakcje endo- i egzoenergetyczne Właściwości i zastosowania tlenków

4.4. Co wiemy o innych składnikach powietrza? Właściwości azotu i jego znaczenie dla organizmów Obieg azotu w przyrodzie Charakterystyka i zastosowanie gazów szlachetnych

4.5. Dwutlenek węgla – pożyteczny czy szkodliwy? Otrzymywanie tlenku węgla(IV) Badanie właściwości tlenku węgla(IV) Zastosowania dwutlenku węgla

4.6. Który gaz ma najmniejszą gęstość? Otrzymywanie i właściwości wodoru Mieszanina piorunująca Zastosowania wodoru

4.7. Czy powietrze, którym oddychamy, jest czyste? Przyczyny zanieczyszczeń powietrza Skutki zanieczyszczenia powietrza (smog, efekt cieplarniany, dziura ozonowa i inne) Ochrona powietrza przed zanieczyszczeniami


Po zakończeniu realizacji 4. działu uczeń: • bada doświadczalnie skład powietrza; • wymienia składniki powietrza; • podaje procentowy skład powietrza; • wyjaśnia znaczenie tlenu dla organizmów; • tłumaczy, na czym polega obieg tlenu w przyrodzie; • pisze wzór cząsteczki tlenu i ozonu; • wyjaśnia rolę ozonu w przyrodzie; • opisuje doświadczenie otrzymywania tlenu w warunkach laboratoryjnych; • montuje zestaw do laboratoryjnego otrzymywania tlenu; • omawia właściwości tlenu; • podaje sposób identyfikacji tlenu; • wie, kiedy reakcję łączenia się tlenu z innymi pierwiastkami nazywa się spalaniem; • wymienia przykłady procesów utleniania oraz spalania; • definiuje pojęcie: tlenek; • pisze równania reakcji otrzymywania tlenków; • odróżnia reakcję endoenergetyczną od egzoenergetycznej; • omawia właściwości azotu; • wyjaśnia znaczenie azotu dla organizmów; • opisuje obieg azotu w przyrodzie; • omawia właściwości i zastosowanie gazów szlachetnych;

30

• wyjaśnia znaczenie tlenku węgla(IV) dla organizmów; • opisuje doświadczenie otrzymywania tlenku węgla(IV) w szkolnych warunkach laboratoryjnych; • omawia właściwości tlenku węgla(IV); • podaje sposób identyfikacji tlenku węgla(IV); • opisuje doświadczenie otrzymywania wodoru w warunkach laboratoryjnych; • omawia właściwości wodoru; • wyjaśnia, co to jest mieszanina piorunująca; • podaje przykłady zastosowania wodoru; • opisuje sposób identyfikacji wodoru; • wymienia źródła zanieczyszczeń powietrza; • omawia skutki zanieczyszczenia powietrza; • proponuje działania mające na celu ochronę powietrza przed zanieczyszczeniami.

Dział 5. WODA l ROZTWORY WODNE

MATERIAŁ NAUCZANIA

5.1. Czy można żyć bez wody? Obieg wody w przyrodzie Właściwości wody Woda w organizmach Znaczenie wody w gospodarce człowieka

5.2. Czy wszystkie substancje można rozpuścić w wodzie? Woda jako rozpuszczalnik Zawiesiny i roztwory Budowa cząsteczki wody

5.3. Jakie czynniki wpływają na rozpuszczanie się substancji w wodzie? Szybkość rozpuszczania się ciał stałych Roztwory nasycone i nienasycone Wykresy rozpuszczalności Obliczenia na podstawie wykresów rozpuszczalności Rozpuszczanie się gazów w wodzie

5.4. Jak można określić zawartość substancji rozpuszczonej w roztworze? Roztwory rozcieńczone i stężone Stężenie procentowe roztworu Obliczenia związane ze stężeniem procentowym roztworu

5.5. Jak można zmieniać stężenie procentowe roztworu? Rozcieńczanie roztworu Zatężanie roztworu

5.6. Czy wody rzek, jezior i mórz są czyste? Źródła zanieczyszczeń wód Wpływ zanieczyszczeń wód na środowisko Usuwanie zanieczyszczeń: oczyszczalnie ścieków, stacje uzdatniania wody Zapobieganie zanieczyszczeniom wód


Po zakończeniu realizacji 5. działu uczeń: • opisuje obieg wody w przyrodzie; • podaje nietypowe właściwości wody (gęstość wody w temp. (0–4 °C, gęstość lodu) i wyjaśnia

ich znaczenie dla przyrody; • wyjaśnia rolę wody w budowaniu i funkcjonowaniu organizmów;

www.wsip.pl 31

• omawia zastosowanie wody w gospodarstwach domowych i przemyśle; • identyfikuje roztwór właściwy, roztwór koloidalny i zawiesinę; • wskazuje różnice we właściwościach roztworów i zawiesin; • wskazuje znane z życia codziennego przykłady roztworów właściwych, roztworów koloidalnych i zawiesin; • podaje budowę cząsteczki wody i wyjaśnia jej wpływ na proces rozpuszczania; • wymienia czynniki przyspieszające rozpuszczanie się ciał stałych w wodzie; • podaje czynniki wpływające na rozpuszczalność gazów w wodzie; • omawia znaczenie rozpuszczania się gazów w wodzie dla organizmów wodnych; • wyjaśnia różnicę między roztworem stężonym i rozcieńczonym; • wyjaśnia różnicę między roztworem nasyconym i nienasyconym; • przygotowuje roztwór nasycony; • korzysta z wykresów rozpuszczalności; • wyjaśnia, czym jest stężenie procentowe roztworu; • wymienia przykłady stosowania stężeń procentowych znane z życia codziennego; • przygotowuje roztwór o określonym stężeniu procentowym;

• oblicza stężenie procentowe roztworu otrzymanego w wyniku rozpuszczenia określonej ilości substancji w określonej ilości rozpuszczalnika;

• oblicza masę substancji rozpuszczonej i masę rozpuszczalnika zawartych w roztworze o

określonym stężeniu procentowym; • oblicza stężenie procentowe dowolnego roztworu otrzymanego w wyniku zatężania

i rozcieńczania;

• oblicza masę substancji i masę wody potrzebnych do zmiany stężenia procentowego roztworu;

• podaje źródła zanieczyszczeń wód;

• omawia zagrożenia dla środowiska spowodowane skażeniem wód;

• omawia sposoby zapobiegania zanieczyszczeniom wód;

• wyjaśnia, jak działa oczyszczalnia ścieków;

• tłumaczy, w jakim celu i w jaki sposób uzdatnia się wodę; • uzasadnia potrzebę oszczędnego gospodarowania wodą i proponuje sposoby jej oszczędzania.

Dział 6. WODOROTLENKI A ZASADY

MATERIAŁ NAUCZANIA 6.1. W jaki sposób woda działa na tlenki metali?

Działanie wody na tlenki wybranych metali Wskaźniki i ich rodzaje Budowa i ogólny wzór wodorotlenków

6.2. Czy metale mogą reagować z wodą? Działanie wody na wybrane metale Podział metali na aktywne i mniej aktywne

6.3. Jakie właściwości i zastosowanie mają wodorotlenki? Właściwości wodorotlenków: sodu, potasu i wapnia Rozpuszczalność wodorotlenków w wodzie Najważniejsze zastosowania wodorotlenków

6.4. Dlaczego zasady powodują zmianę barwy wskaźników? Barwienie się wskaźników w zasadach Przewodzenie prądu elektrycznego przez zasady Dysocjacja elektrolityczna (jonowa) zasad


Po zakończeniu realizacji 6. działu uczeń: • sprawdza doświadczalnie działanie wody na tlenki metali;

32

• definiuje pojęcie wskaźnika; • wymienia rodzaje wskaźników; • podaje przykłady tlenków metali reagujących z wodą; • wyjaśnia pojęcie wodorotlenku; • pisze równania reakcji tlenków metali z wodą; • sprawdza doświadczalnie działanie wody na metale; • podaje zasady bezpiecznego obchodzenia się z aktywnymi metalami i zachowuje ostrożność

w pracy z nimi; • wymienia metale aktywne i mniej aktywne; • pisze równania reakcji aktywnych metali z wodą; • pisze ogólny wzór wodorotlenku oraz wzory wodorotlenków dowolnych metali; • opisuje właściwości wodorotlenków sodu, potasu, wapnia i magnezu; • stosuje reguły bezpiecznego obchodzenia się ze stężonymi zasadami; • tłumaczy, czym różni się wodorotlenek od zasady; • wymienia przykłady zastosowania wodorotlenków sodu i potasu; • wymienia zastosowanie wodorotlenku wapnia; • podaje, jak barwią się poszczególne wskaźniki w roztworach zasad; • potrafi narysować schemat prostego obwodu elektrycznego i zbudować go; • interpretuje przewodzenie prądu elektrycznego przez zasady; • definiuje pojęcie zasad; • pisze równania dysocjacji elektrolitycznej (jonowej) zasad.

Dział 7. KWASY MATERIAŁ NAUCZANIA 7.1. Czy woda reaguje z tlenkami niemetali?

Otrzymywanie kwasów tlenowych Nazewnictwo kwasów tlenowych Tlenki kwasowe

7.2. Jak są zbudowane cząsteczki kwasów tlenowych? Ogólny wzór kwasów

Reszta kwasowa i jej wartościowość Wzory i modele kwasów tlenowych

7.3. Czy istnieją kwasy beztlenowe? Budowa cząsteczek i nazewnictwo kwasów beztlenowych Chlorowodór i siarkowodór – trujące gazy

7.4. Jakie właściwości mają kwasy? Badanie właściwości wybranych kwasów

Zasady postępowania ze stężonymi roztworami kwasów Działanie kwasów na metale Przewodzenie prądu elektrycznego przez roztwory kwasów Dysocjacja elektrolityczna (jonowa) kwasów

7.5. pH – co to oznacza? Odczyn roztworu, skala pH Określanie pH substancji

7.6. Jakie zastosowania mają kwasy? Przykłady zastosowań kwasów Kwasy w naszym otoczeniu

7.7. Skąd się biorą kwaśne opady? Powstawanie kwaśnych opadów Skutki kwaśnych opadów dla środowiska

www.wsip.pl 33


Po zakończeniu realizacji 7. działu uczeń: • podaje przykłady tlenków niemetali reagujących z wodą; • definiuje pojęcie: kwas; • pisze równania reakcji otrzymywania wybranych kwasów tlenowych; • pisze wzory sumaryczne i strukturalne kwasów: siarkowego(VI), siarkowego(IV), azotowego(V), fosforowego(V), węglowego; nazywa kwasy tlenowe; • wskazuje resztę kwasową i określa jej wartościowość; • podaje przykłady kwasów beztlenowych (siarkowodorowego i solnego); • podaje metodę otrzymywania kwasów beztlenowych; • pisze wzory i nazwy poznanych kwasów beztlenowych; • zna trujące działanie chlorowodoru i siarkowodoru i podaje zasady postępowania z tymi substancjami; • wymienia właściwości kwasów; • podaje, jakie barwy przyjmują wskaźniki w roztworach kwasów; • wyjaśnia reguły bezpiecznej pracy z kwasami, zwłaszcza stężonymi; • tłumaczy szkodliwe działanie kwasów na metale; • zachowuje ostrożność w pracy z kwasami; • bada przewodzenie prądu elektrycznego przez roztwory kwasów; • pisze równania dysocjacji elektrolitycznej (jonowej) kwasów; • wyjaśnia, co oznacza pojęcie: odczyn roztworu; • tłumaczy sens i zastosowanie skali pH; • bada odczyn (lub określa pH) substancji stosowanych w życiu codziennym; • podaje przykłady zastosowania kwasów w przemyśle; • wskazuje zastosowania kwasów w produktach codziennego użytku; • wyjaśnia pochodzenie kwaśnych opadów; • wymienia skutki kwaśnych opadów dla środowiska; • proponuje działania zmierzające do ograniczenia kwaśnych opadów; • bada odczyn opadów w swojej okolicy.

Dział 8. SOLE MATERIAŁ NAUCZANIA 8.1. Czy kwasy można zobojętnić?

Reakcja kwasu z zasadą Definicja i ogólny wzór soli

8.2. Jak są budowane sole i jak się tworzy ich nazwy? Wzory sumaryczne soli Nazewnictwo soli

8.3. Co się dzieje z solami w wodzie? Przewodzenie prądu elektrycznego przez roztwory soli Dysocjacja jonowa soli Cząsteczkowy i jonowy zapis reakcji zobojętniania Elektroliza soli F

8.4. Czy tlenki reagują z kwasami i z zasadami? Przykłady reakcji tlenków zasadowych z kwasami Przykłady reakcji tlenków kwasowych z zasadami Przykłady reakcji tlenków kwasowych z tlenkami metali

8.5. Czy są znane inne metody otrzymywania soli? Działanie kwasów na metale Reakcja metalu z niemetalem

8.6. Czy wszystkie sole są rozpuszczalne w wodzie?

34

Strącanie wybranych soli Tabela rozpuszczalności

8.7. Jak przebiegają reakcje soli z zasadami i z kwasami? Reakcje soli z zasadami Reakcje soli z kwasami Działanie kwasów na węglany

8.8. Jakie funkcje pełnią sole w życiu człowieka? Sole jako budulec organizmów Wpływ nawożenia na rośliny (nawozy mineralne) Przykłady zastosowań soli

8.9. Które sole mają zastosowanie w budownictwie? Skały wapienne Zaprawa wapienna Gips i gips palony


Po zakończeniu realizacji 8. działu uczeń: • przeprowadza reakcję zobojętniania kwasu zasadą wobec wskaźnika; • definiuje pojęcie: sól; • pisze wzory sumaryczne soli; • prawidłowo nazywa sole i zna nazwy zwyczajowe niektórych z nich; • rozpoznaje wzory soli; • pisze równania dysocjacji elektrolitycznej (jonowej) soli; • pisze równania reakcji otrzymywania soli w wyniku działania kwasów na metale i tlenki

zasadowe, zasad na tlenki kwasowe, tlenków zasadowych na tlenki kwasowe oraz metali na niemetale;

• pisze cząsteczkowe i jonowo równania reakcji zobojętniania i reakcji soli z kwasami; • planuje doświadczalne otrzymywanie soli z wybranych substratów; przewiduje wynik doświadczenia; • bada właściwości soli (w tym rozpuszczalność); • korzysta z tabeli rozpuszczalności soli; • przeprowadza reakcje wytrącania trudno rozpuszczalnych soli; • zapisuje reakcje wytrącania osadów w sposób cząsteczkowy i jonowy; • tłumaczy, na czym polega reakcja kwasów z węglanami i identyfikuje produkt otrzymany w tej reakcji; • omawia rolę soli w organizmach; • doświadczalnie wykrywa węglany w produktach pochodzenia zwierzęcego (muszlach i kościach); • omawia znaczenie mikroelementów i makroelementów w budowie i funkcjonowaniu organizmów; • podaje przykłady zastosowania soli do wytwarzania produktów codziennego użytku; • wyjaśnia rolę nawozów mineralnych; • podaje skutki nadużywania nawozów mineralnych; • identyfikuje skałę wapienną; • podaje wzory i właściwości wapna palonego i gaszonego; • pisze równanie reakcji otrzymywania wapna palonego i gaszonego; • podaje wzór i omawia właściwości gipsu i gipsu palonego.

Dział 9. WĘGLOWODORY MATERIAŁ NAUCZANIA 9.1. Jaka jest przyczyna dużej różnorodności związków organicznych?

www.wsip.pl 35

Łączenie się atomów węgla w długie łańcuchy Węglowodory nasycone – alkany Nazewnictwo związków organicznych Szereg homologiczny

9.2. Jakie właściwości mają węglowodory nasycone? Właściwości fizyczne węglowodorów nasyconych Właściwości chemiczne węglowodorów nasyconych

9.3. Czy istnieją węglowodory nienasycone? Węglowodory nienasycone – alkeny Właściwości węglowodorów nienasyconych Szereg homologiczny alkenów Polimeryzacja etenu

9.4. Czy między dwoma atomami węgla mogą się tworzyć więcej niż dwa wiązania? Otrzymywanie i właściwości etynu (acetylenu) Szereg homologiczny alkinów Gaz ziemny i ropa naftowa – źródła węglowodorów


Po zakończeniu realizacji 9. działu uczeń: • wskazuje, w jakiej postaci występuje węgiel w przyrodzie; • wymienia odmiany węgla, porównuje ich właściwości i wskazuje zastosowanie; • tłumaczy, dlaczego węgiel tworzy dużo różnorodnych związków chemicznych; • pisze wzory i zna nazwy dziesięciu kolejnych węglowodorów nasyconych; • wyjaśnia pojęcie: szereg homologiczny i pisze ogólny wzór alkanów; • uzasadnia nazwę: węglowodory nasycone; • bada właściwości alkanów; • pisze równania reakcji spalania alkanów; • pisze ogólne wzory alkenów i alkinów; • wyjaśnia proces polimeryzacji; • wymienia właściwości i zastosowanie polietylenu; • omawia znaczenie tworzyw sztucznych dla gospodarki człowieka; • uzasadnia potrzebę zagospodarowania odpadów tworzyw sztucznych; • pisze wzory sumaryczne i strukturalne poznanych najprostszych węglowodorów nienasyconych; • bada właściwości węglowodorów nienasyconych; • wykazuje różnice we właściwościach węglowodorów nasyconych i nienasyconych; • pisze równania reakcji spalania oraz reakcji przyłączania dla poznanych alkenów i alkinów; • identyfikuje doświadczalnie węglowodory nasycone i nienasycone; • wskazuje źródła występowania węglowodorów w przyrodzie; • omawia pochodzenie i właściwości ropy naftowej i gazu ziemnego; • wyjaśnia rolę ropy naftowej i gazu ziemnego we współczesnym świecie.

Dział 10. POCHODNE WĘGLOWODORÓW

MATERIAŁ NAUCZANIA 10.1. Jaki związek chemiczny tworzy się podczas fermentacji soków owocowych?

Alkohol – produkt fermentacji alkoholowej Budowa cząsteczki alkoholi (grupa funkcyjna) Szereg homologiczny alkoholi Właściwości alkoholi: metylowego i etylowego Alkohole wielowodorotlenowe (wielohydroksylowe)

10.2. W jaki sposób powstaje kwas octowy? Fermentacja octowa

36

Kwas karboksylowy i grupa karboksylowa Szereg homologiczny kwasów karboksylowych Właściwości kwasów: octowego i mrówkowego

10.3. Czy wszystkie kwasy karboksylowe są cieczami? Znane nasycone kwasy tłuszczowe Budowa i właściwości nasyconych kwasów tłuszczowych Przykład nienasyconego kwasu tłuszczowego Właściwości nienasyconych kwasów tłuszczowych

10.4. Jakie zastosowanie mają sole kwasów karboksylowych? Zastosowanie soli kwasów karboksylowych Zastosowanie soli kwasów tłuszczowych

10.5. Co tak ładnie pachnie? Otrzymywanie estrów Budowa cząsteczek estrów i ich nazwy Właściwości estrów Przykłady estrów i ich zastosowanie

10.6. Czy są znane inne pochodne węglowodorów? Budowa i właściwości amin Budowa i właściwości aminokwasów


Po zakończeniu realizacji 10. działu uczeń: • definiuje alkohol i podaje ogólny wzór alkoholi jednowodorotlenowych; • wyjaśnia pojęcie: grupa funkcyjna; • pisze wzory sumaryczne i strukturalne alkoholi; • omawia właściwości alkoholu metylowego i etylowego; • omawia trujące działanie alkoholu metylowego i szkodliwe działanie alkoholu etylowego na

organizm człowieka; • wyjaśnia proces fermentacji alkoholowej; • pisze równania reakcji spalania alkoholi; • podaje przykłady alkoholi wielowodorotlenowych – glicerolu (gliceryny, propanotriolu) oraz

glikolu etylenowego (etanodiolu); • pisze wzory sumaryczne i strukturalne alkoholi wielowodorotlenowych; • omawia właściwości fizyczne alkoholi wielowodorotlenowych i podaje przykłady ich zastosowania; • wyjaśnia pojęcia: grupa karboksylowa i kwas karboksylowy; • pisze wzory i omawia właściwości kwasu octowego i kwasu mrówkowego; • bada właściwości rozcieńczonego kwasu octowego; • pisze równania reakcji spalania i dysocjacji jonowej wybranych kwasów karboksylowych; • pisze w formie cząsteczkowej równania reakcji kwasów karboksylowych z metalami,

tlenkami metali i z wodorotlenkami; • wyprowadza ogólny wzór kwasów karboksylowych; • podaje przykłady nasyconych i nienasyconych kwasów tłuszczowych i pisze ich wzory

sumaryczne; • bada właściwości kwasów tłuszczowych; • pisze równania reakcji spalania kwasów tłuszczowych; • omawia warunki reakcji kwasów tłuszczowych z wodorotlenkami i pisze równania tych reakcji; • wymienia zastosowanie soli niższych kwasów karboksylowych; • wymienia zastosowanie soli kwasów tłuszczowych; • zapisuje równanie reakcji otrzymywania mydła; • omawia przyczyny i skutki twardości wody; • definiuje ester; • wskazuje występowanie estrów w przyrodzie; • omawia właściwości fizyczne estrów;

www.wsip.pl 37

• opisuje doświadczenie otrzymywania estrów w warunkach pracowni szkolnej; • pisze wzory i stosuje prawidłowe nazewnictwo estrów; • wymienia przykłady zastosowania wybranych estrów; • opisuje budowę i właściwości pochodnych węglowodorów zawierających azot na

przykładzie amin i aminokwasów.

Dział 11. SUBSTANCJE O ZNACZENIU BIOLOGICZNYM

MATERIAŁ NAUCZANIA 11.1. Dlaczego zimą jemy więcej tłuszczów? Budowa cząsteczki i właściwości chemiczne tłuszczów

Pochodzenie i właściwości fizyczne tłuszczów Rola tłuszczów w odżywianiu

11.2. W jaki sposób przerabia się tłuszcze? Utwardzanie tłuszczów i produkcja margaryny

Próba akroleinowa 11.3. Jakie związki są budulcem naszego organizmu? Występowanie i rola biologiczna białek Skład pierwiastkowy i budowa cząsteczek białek

Normy spożycia białek 11.4. Jakie właściwości mają białka? Badanie właściwości fizycznych i chemicznych białek Denaturacja białka Reakcja charakterystyczna białek Wykrywanie białek w różnych pokarmach 11.5. Dlaczego owoce są słodkie? Glukoza jako produkt fotosyntezy

Właściwości glukozy Glukoza jako surowiec energetyczny

Reakcja charakterystyczna glukozy Wykrywanie glukozy w produktach spożywczych

11.6. Jakim cukrem słodzimy herbatę? Dwucukier sacharoza

Występowanie i otrzymywanie sacharozy Właściwości i znaczenie sacharozy

11.7. Czy wszystkie cukry są słodkie? Cukier zapasowy roślin – skrobia

Występowanie i właściwości skrobi Znaczenie skrobi dla organizmów Reakcja charakterystyczna skrobi Wykrywanie skrobi w produktach spożywczych

11.8. Czy drewno może zawierać celulozę? Występowanie celulozy

Właściwości celulozy Zastosowanie celulozy

11.9. Czym się różnią włókna białkowe od celulozowych? Występowanie, wady i zalety włókien pochodzenia roślinnego

Identyfikacja włókien celulozowych Pozyskiwanie, wady i zalety włókien pochodzenia zwierzęcego

Identyfikacja włókien białkowych 11.10. Jakie substancje dodatkowe znajdują się w żywości? F Barwniki spożywcze Substancje zapachowe

Przeciwutleniacze

38

Środki zagęszczające Konserwacja żywności

11.11. Jak działają niektóre substancje na organizm człowieka? F Leki Nikotyna i alkohol Narkotyki Działanie substancji uzależniających na organizm człowieka


Po zakończeniu realizacji 11. działu uczeń: • wyjaśnia rolę tłuszczów w żywieniu; • omawia pochodzenie tłuszczów i ich właściwości fizyczne; • pisze wzór cząsteczki tłuszczu i omawia jego budowę; • wykazuje doświadczalnie nienasycony charakter oleju roślinnego; • tłumaczy proces utwardzania tłuszczów i zna produkcję margaryny; • wyjaśnia, na czym polega próba akroleinowa; • tłumaczy pojęcie: reakcja charakterystyczna; • omawia rolę białek w budowaniu organizmów; • zna normy spożycia białka; • podaje skład pierwiastkowy białek i potwierdza go doświadczalnie; • omawia właściwości białek; • bada działanie wysokiej temperatury i różnych substancji chemicznych na białka; • wyjaśnia pojęcie: denaturacja białka; • omawia reakcję charakterystyczną białek; • wykrywa białko w różnych produktach spożywczych, stosując reakcję rozpoznawczą (charakterystyczną); • podaje przykłady cukrów prostych i pisze ich wzory sumaryczne; • pisze równanie reakcji otrzymywania glukozy w procesie fotosyntezy; • bada właściwości glukozy; • wykrywa glukozę w owocach i warzywach, stosując reakcję rozpoznawczą (charakterystyczną); • pisze równanie reakcji spalania glukozy i omawia znaczenie tego procesu w życiu organizmów; • pisze wzór sumaryczny sacharozy oraz bada jej właściwości; • wyjaśnia, z jakich surowców roślinnych otrzymuje się sacharozę; • pisze równanie hydrolizy sacharozy i omawia znaczenie tej reakcji dla organizmów; • omawia występowanie i rolę skrobi w organizmach roślinnych; • pisze wzór sumaryczny skrobi oraz bada jej właściwości; • przeprowadza reakcję charakterystyczną (rozpoznawczą) skrobi i wykrywa skrobię w

produktach spożywczych; • omawia rolę celulozy w organizmach roślinnych; • wyjaśnia budowę cząsteczki celulozy i omawia właściwości celulozy; • proponuje doświadczenie pozwalające zbadać właściwości celulozy; • omawia zastosowania celulozy (w tym produkcję papieru); • wyjaśnia potrzebę oszczędnego gospodarowania papierem; • wymienia rośliny będące źródłem pozyskiwania włókien celulozowych; • omawia wady i zalety włókien celulozowych; • wskazuje zastosowanie włókien; identyfikuje włókna celulozowe; • omawia pochodzenie i rodzaje włókien białkowych; • wskazuje wady i zalety włókien białkowych; • identyfikuje włókna białkowe; • podaje przykładowe barwniki stosowane w przemyśle spożywczym; F • podaje przykłady substancji zapachowych stosowanych w produkcji żywności; F • podaje przykłady środków zagęszczających i ich oznaczenia, wymienia produkty spożywcze, w

www.wsip.pl 39

których są stosowane; F • wymienia sposoby konserwowania żywności, podaje przykłady środków konserwujących; F • zna oznaczenia barwników, przeciwutleniaczy, środków zagęszczających i konserwantów; F • analizuje etykiety artykułów spożywczych i wskazuje zawarte w nich barwniki,

przeciwutleniacze, środki zapachowe, zagęszczające, konserwujące; F • zna pojęcie uzależnienia od: alkoholu, narkotyków, leków; F • wymienia sposoby walki z uzależnieniami. F

Dział 12. KOMPENDIUM WIEDZY

MATERIAŁ NAUCZANIA

Utrwalenie wiadomości i umiejętności z zakresu tematycznego materiału nauczania chemii przewidzianego do zrealizowania w gimnazjum.

40

4. PROCEDURY OSIĄGANIA CELÓW

• Zainteresowanie chemią dzięki ukazaniu jej roli w życiu codziennym i różnych gałęziach przemysłu i innych dziedzinach nauki.

• Omówienie zasad bezpiecznej pracy w szkolnej pracowni chemicznej. • Prezentacja sprzętu laboratoryjnego i omówienie jego przeznaczenia. • Ćwiczenia praktycznego korzystania z podręcznika, zeszytu ćwiczeń, encyklopedii, czasopism

i literatury popularnonaukowej. • Pogadanki i dyskusje na tematy związane z zagadnieniami szeroko omawianymi lub tylko

poruszanymi na lekcjach. • Korzystanie z foliogramów i filmów edukacyjnych. • Ćwiczenia w praktycznym korzystaniu z programów komputerowych i internetu. • Praca metodą projektów. • Analiza plansz, diagramów, wykresów i tabel. • Ćwiczenia w odczytywaniu danych zawartych w układzie okresowym pierwiastków chemicznych. • Ćwiczenia w modelowaniu cząsteczek chemicznych związków nieorganicznych i związków organicznych. • Ćwiczenia w modelowaniu wiązań chemicznych. • Ćwiczenia w stosowaniu prawidłowego nazewnictwa związków nieorganicznych i związków

organicznych. • Ćwiczenia w pisaniu równań reakcji chemicznych. • Ćwiczenia w odczytywaniu równań reakcji i ich ilościowej interpretacji. • Rozwiązywanie zadań na podstawie podstawowych praw chemicznych. • Przygotowywanie roztworów o określonym stężeniu. • Rozwiązywanie zadań dotyczących stężenia procentowego roztworu, rozcieńczania, zatężania

i mieszania roztworów. • Badania powietrza, wody i gleby w najbliższej okolicy. • Wycieczki do: oczyszczalni ścieków lub stacji uzdatniania wody oraz zakładów przemysłowych

znajdujących się w okolicy zamieszkania uczniów. • Analiza etykiet środków czyszczących, detergentów i artykułów spożywczych w celu ustalenia

ich składu chemicznego. • Wskazywanie uczniom metod rozwiązywania problemów. • Rozwiązywanie przez uczniów problemów z zastosowaniem nabytej wiedzy. • Planowanie i wykonywanie eksperymentów chemicznych. • Projektowanie zestawów aparatury do wykonywania doświadczeń chemicznych. • Wdrożenie do wnikliwej obserwacji i wyciągania wniosków podczas przeprowadzania eksperymentów. • Zachęcanie uczniów do samodzielnej pracy przez wykonywanie doświadczeń domowych i

innych zadań proponowanych w podręczniku i zeszycie ćwiczeń. • Aktywizacja uczniów przez pracę w grupach (wykorzystanie ćwiczeń Uczmy się razem i

Uczmy się aktywnie znajdujących się w podręczniku).

www.wsip.pl 41

Doświadczenia (propozycje)

Dział Tematyka doświadczeń

1

Badanie właściwości substancji stałych, ciekłych i gazowych Badanie właściwości metali Badanie przewodzenia ciepła i prądu elektrycznego przez metale Badanie właściwości niemetali Badanie korozji metali Sporządzanie i rozdzielanie mieszanin Przeprowadzanie prostych rekcji chemicznych

2

Badanie dyfuzji zachodzącej w ciałach o różnym stanie skupienia Określanie szybkości dyfuzji

3 Przeprowadzenie reakcji łączenia (syntezy), rozkładu (analizy) i wymiany Doświadczalne potwierdzenie prawa zachowania masy

4

Badanie składu powietrza Otrzymywanie tlenu i badanie jego właściwości Spalanie wybranych pierwiastków w tlenie Wyznaczanie zawartości azotu w powietrzu Otrzymywanie tlenku węgla(IV) i badanie jego właściwości Otrzymywanie i badanie właściwości wodoru Badanie efektu cieplarnianego Badanie zawartości pyłów w powietrzu Badanie wpływu zanieczyszczeń powietrza na rośliny

5

Określanie właściwości wody w trzech stanach skupienia Badanie zawartości wody w produktach spożywczych i kryształach Badanie rozpuszczalności różnych substancji w wodzie Określanie wpływu różnych czynników na proces rozpuszczania substancji w wodzie Przyrządzanie roztworów nasyconych i nienasyconych Przyrządzanie roztworów o określonym stężeniu procentowym Badanie czystości wód pochodzących z różnych źródeł Działanie substancji ropopochodnych na pióra ptasie Mechaniczne oczyszczanie zanieczyszczonej wody

6

Działanie wody na tlenki metali Działanie wody na metale i identyfikacja produktów reakcji Badanie właściwości wodorotlenków sodu, potasu i wapnia Badanie zmiany zabarwienia wskaźników w obecności zasad Badanie przewodzenia prądu elektrycznego przez zasady

7

Działanie wody na wybrane tlenki niemetali wobec wskaźnika Badanie zachowania się wskaźników wobec roztworów kwasów Badanie właściwości wybranych kwasów Działanie kwasów na metale Badanie przewodzenia prądu elektrycznego przez roztwory kwasów Określanie odczynu różnych produktów z najbliższego otoczenia Badanie oddziaływania kwaśnych opadów na rośliny Badanie odczynu opadów w najbliższej okolicy F

42

8

Przeprowadzanie reakcji kwasu z zasadą wobec wskaźnika Przeprowadzanie reakcji tlenków zasadowych z kwasami oraz tlenków kwasowych z zasadami Działanie kwasów na metale Badanie przewodzenia prądu elektrycznego przez roztwory soli Przeprowadzenie elektrolizy chlorku miedzi(II) F Badanie rozpuszczalności soli Wytrącanie trudno rozpuszczalnych soli Działanie kwasów na węglany Wykrywanie węglanów w kościach zwierzęcych i muszlach Badanie właściwości skał wapiennych Badanie gipsu

9

Prażenie produktów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego Badanie właściwości metanu Otrzymywanie etenu i badanie jego właściwości Otrzymywanie etynu i badanie jego właściwości Identyfikacja węglowodorów nasyconych i nienasyconych

10

Badanie właściwości alkoholu etylowego Badanie właściwości kwasu octowego (rozcieńczonego roztworu) – badanie odczynu, działanie na metal, tlenek metalu i zasadę Badanie właściwości nasyconych kwasów tłuszczowych Badanie właściwości nienasyconego kwasu tłuszczowego Otrzymanie mydła z kwasu tłuszczowego Badanie działania mydła w wodzie destylowanej i w wodzie twardej Otrzymywanie estrów Badanie właściwości estrów Badanie właściwości glicyny

11

Badanie właściwości fizycznych i chemicznych tłuszczów Przeprowadzenie próby akroleinowej Badanie składu pierwiastkowego białek Podgrzewanie białka i działanie na nie różnymi substancjami Przeprowadzenie reakcji charakterystycznych białek Wykrywanie białka w produktach spożywczych Badanie właściwości glukozy Przeprowadzenie reakcji charakterystycznej glukozy Wykrywanie glukozy w produktach spożywczych Badanie właściwości sacharozy Badanie właściwości skrobi Wykrywanie skrobi w produktach spożywczych Przeprowadzenie hydrolizy skrobi Badanie właściwości celulozy Identyfikacja włókien celulozowych Działanie zasady i kwasu azotowego(V) na wełnę Identyfikacja włókien białkowych Badanie działania kwasu cytrynowego jako utleniacza

www.wsip.pl 43

5. OCENA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Celem nauczania chemii w gimnazjum jest nie tylko rozbudzenie zainteresowania chemią, ale

także wyposażenie uczniów w zasób wiedzy i umiejętności potrzebnych do kontynuacji nauki

tego przedmiotu w szkole ponadgimnazjalnej i przygotowanie do egzaminu gimnazjalnego.

Niezbędna jest zatem systematyczna kontrola i ocena osiągnięć, która nauczycielowi dostarcza

informacji na temat postępów uczniów w nauce oraz pozwala na planowanie dalszej pracy

dydaktycznej. Zapobiega też niepowodzeniom, dając możliwość zastosowania indywidualizacji

nauczania. Kontrola i ocena własnych osiągnięć daje uczniowi okazję do poznania własnych

możliwości, motywując go do dalszej pracy. Ocenę osiągnięć szkolnych należy prowadzić

systematycznie na każdej lekcji, obserwując ucznia podczas zajęć, oceniając jego aktywność,

wiedzę i umiejętności podczas odpowiedzi, wykonywania doświadczeń, omawiania zadania

domowego, rozwiązywania problemów.

Zgodnie z prawem oświatowym obowiązującym od 2009 roku, wraz z wejściem w życie nowej

reformy oświaty przestały obowiązywać standardy egzaminacyjne, m.in. w gimnazjum.

Wiadomości i umiejętności, które uczeń zdobywa na tym etapie edukacyjnym opisane są

zgodnie z ideą europejskich ram kwalifikacji, w języku efektów kształcenia. Cele

kształcenia sformułowane są w języku wymagań ogólnych, a treści nauczania oraz oczekiwane

umiejętności uczniów sformułowane są w języku wymagań szczegółowych. Działalność

edukacyjna szkoły jest określona przez:

a) szkolny zestaw programów nauczania, który uwzględniając wymiar wychowawczy,

obejmuje całą działalność szkoły z punktu widzenia dydaktycznego;

b) program wychowawczy szkoły, obejmujący wszystkie treści i działania o charakterze

wychowawczym;

c) program profilaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb danego

środowiska, obejmujący wszystkie treści i działania o charakterze profilaktycznym.

Dokumenty te muszą uwzględniać wszystkie wymagania opisane w podstawie programowej.

Ich przygotowanie i realizacja są zadaniem zarówno całej szkoły, jak i każdego nauczyciela.

Program nauczania cyklu Ciekawa chemia zawiera:

1. opis sposobu realizacji celów kształcenia i zadań edukacyjnych ustalonych w podstawie

programowej kształcenia ogólnego;

44

2. szczegółowe cele kształcenia i wychowania;

3. treści nauczania zgodne z podstawą programową kształcenia ogólnego (Rozporządzenie

MEN z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania

przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół);

4. procedury osiągania celów kształcenia i wychowania, z uwzględnieniem możliwości

modyfikacji w zależności od sytuacji dydaktycznej i indywidualizacji pracy z uczniem

zdolnym oraz uczniem mającym trudności w nauce;

5. opis założonych osiągnięć ucznia;

6. propozycje kryteriów oceny i metod sprawdzania osiągnięć ucznia.

Program jest poprawny pod względem merytorycznym i dydaktycznym, w szczególności

uwzględnia aktualny stan wiedzy naukowej, w tym metodycznej. Zawarte w nim treści

nauczania są zgodne z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi: zaleceniem

Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie ustanowienia

europejskich ram kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie, Strategii Lizbońskiej).

W założeniach programu nauczania Ciekawa chemia ocenianie osiągnięć edukacyjnych ucznia z

chemii polega na rozpoznawaniu przez nauczycieli poziomu i postępów w opanowaniu przez

ucznia wiadomości i umiejętności w stosunku do wymagań edukacyjnych wynikających z

podstawy programowej i realizowanego programu nauczania, który uwzględnia tę podstawę.

W szczególności ocenia podlegają następujące osiągnięcia edukacyjne:

1. Znajomość i umiejętność korzystania z terminów i pojęć chemicznych do opisu zjawisk i właściwości, w tym:

• odpowiedź ucznia udzielana na lekcji; • dyskusja prowadzona na lekcji; • poprawne stosowanie sprzętu chemicznego; • opisywanie doświadczeń, prowadzenie obserwacji i wyciąganie wniosków; • rozwiązywanie zadań domowych.

2. Umiejętność przeprowadzania obliczeń w różnych sytuacjach praktycznych, w tym:

• rozwiązywanie zadań związanych ze stosowaniem praw chemicznych;

• przygotowywanie roztworów o określonym stężeniu procentowym i odważanie substratów do doświadczeń chemicznych;

• rozwiązywanie zadań związanych ze stężeniem procentowym.

3. Umiejętność odczytywania i korzystania z informacji przedstawionej w formie tekstu, tabeli, wykresu, rysunku, schematu i fotografii i oraz przetwarzania i interpretowania tych informacji, w tym:

• praca z podręcznikiem, literaturą popularnonaukową i programami komputerowymi;

www.wsip.pl 45

• analiza diagramów, wykresów, schematów, tabel i rysunków.

4. Umiejętności stosowania zintegrowanej wiedzy do objaśniania zjawisk przyrodniczych, wskazywania i analizowania współczesnych zagrożeń dla człowieka i środowiska, w tym:

• twórcze dyskusje poruszających problemy zagrożeń i ochrony środowiska; • praca metodą projektów; • analiza wyników badań środowiska przeprowadzonych przez uczniów w najbliższej

okolicy.

5. Umiejętność stosowania zintegrowanej wiedzy do rozwiązywania problemów, w tym:

• twórcze rozwiązywania problemów – dostrzeganie i analiza problemu oraz planowanie metod jego rozwiązania;

• twórcze projektowanie eksperymentów chemicznych wykonywanych na lekcji lub w domu – kojarzenie faktów, przeprowadzanie obserwacji i wyciąganie wniosków;

• rozwiązywanie zadań – wypisywanie danych i szukanych, określanie toku postępowania, przedstawianie wyników i ich interpretacja.

Program nauczania Ciekawa chemia zakłada, że w ramach oceniania wewnątrzszkolnego, które

obowiązuje w danej szkole, nauczyciele chemii sformułują wymagania edukacyjne niezbędne do

uzyskania poszczególnych śródrocznych i rocznych ocen klasyfikacyjnych, a także opracują

skale i formy oceny przyjęte w danej szkole. Propozycję systemu oceniania na zajęciach chemii

autorzy programu Ciekawa chemia zaprezentowali w Poradniku dla nauczyciela.

Podstawą systemu oceny osiągnięć edukacyjnych ucznia powinien być dobrze skonstruowany

sprawdzian wiadomości i umiejętności, badający je według wszystkich kategorii celów1 oraz

zawierający zadania różnych typów.

1 Autorzy cyklu Ciekawa chemia stosują taksonomię celów zaproponowaną przez B. Niemierko.

46

Przykład sprawdzianu wiadomości i umiejętności:

DZIAŁ 2: UKŁAD OKRESOWY I BUDOWA ATOMU WERSJA B

…………………………………………… ……… ………

imię i nazwisko klasa ocena

Masz przed sobą sprawdzian składający się z dwóch części. Część pierwsza zawiera 10 zadań.

W każdym zadaniu należy wskazać jedną prawidłową odpowiedź. Część druga składa się z zadań

różnego typu. Ostatnie zadanie (z gwiazdką) jest dodatkowe.

Część pierwsza

1. Nazwy pierwiastków tworzono od:

a) nazw państw lub kontynentów;

b) nazwisk znanych uczonych;

c) imion bogów greckich;

d) wszystkie odpowiedzi są prawidłowe.

2. Atom pierwiastka jest to:

a) najmniejsza drobina pierwiastka zachowująca jego właściwości;

b) najmniejsza, kulista i niepodzielna drobina pierwiastka;

c) bardzo mała cząstka pierwiastka, której kulisty kształt można zobaczyć pod

szkolnym mikroskopem;

d) cząstka o bardzo małej masie, naładowana dodatnio.

3. W osiemnastej grupie układu okresowego znajdują się:

a) aktywne metale

b) gazy szlachetne

c) aktywne niemetale

d) niemetale i metale.

4. Poniższy rysunek przedstawia model zjawiska dyfuzji:

a) gazu w gazie;

b) ciała stałego w cieczy;

c) cieczy w cieczy;

d) ciała stałego w ciele stałym.

www.wsip.pl 47

5. Liczba atomowa (Z) pierwiastka informuje nas, ile w jego atomach jest:

a) neutronów;

b) protonów;

c) elektronów walencyjnych;

d) powłok elektronowych.

6. W atomie pierwiastka o liczbie atomowej Z = 30 i liczbie masowej A = 66 liczba

neutronów wynosi:

a) 30; b) 66; c) 36; d) 96.

7. W którym szeregu zapisano parę izotopów tego samego pierwiastka?

a) i ;

b) i ;

c) i ;

d) i ;

8. Promieniowanie beta (β) przenika przez:

a) kartkę papieru; b) folię aluminiową;

c) blachę ołowiową; d) płytę betonową.

9. Pierwiastek o konfiguracji elektronowej [ 2, 8, l ] w układzie okresowym zajmuje

miejsce w: a) pierwszej grupie i drugim okresie; b) drugiej grupie i trzecim okresie;

c) pierwszej grupie i trzecim okresie; d) trzeciej grupie i pierwszym okresie.

10. Pierwiastki należące do drugiego okresu mają: a) 2 powłoki elektronowe;

b) 2 protony w jądrze atomowym;

c) 2 elektrony walencyjne;

d) 2 neutrony w jądrze atomowym.

Część druga

11. Podanym opisom przyporządkuj nazwy pojęć. Odpowiednie numery wpisz do tabeli.

a) proton

b) elektron walencyjny

c) pierwiastek

d) izotopy

1. Atomy tego samego pierwiastka różniące się liczbą neutronów w jądrze.

2. Substancja prosta, nie można jej rozłożyć na prostsze substancje.

3. Cząstka elementarna o ładunku ujemnym, krążąca wokół jądra.

4. Elektron znajdujący się na ostatniej powłoce elektronowej.

5. Cząstka elementarna o ładunku dodatnim znajdująca się w jądrze atomowym.

48

12. Oblicz liczby protonów, elektronów i neutronów znajdujących się w atomach pierwiastka X o liczbie atomowej Z = 5 i liczbie masowej A = 11. Narysuj model atomu pierwiastka X i określ jego położenie w układzie okresowym.

Liczba elektronów .......... Liczba elektronów .......... Liczba neutronów ........... Model atomu pierwiastka X

Położenie pierwiastka X w układzie okresowym: grupa ……; okres ……

13. Poniżej przedstawiono fragment układu okresowego.

l 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 1 2 3 4

1 2 3 4 5 6

Na podstawie położenia pierwiastków 1–6 w układzie okresowym określ, który z nich: a) jest najbardziej aktywnym metalem ........ b) jest najbardziej aktywnym niemetalem ....... c) ma 5 elektronów walencyjnych .......

d) ma trzy powłoki elektronowe ........ e) jest gazem szlachetnym .......

14. Oceń prawidłowość poniższych stwierdzeń i wpisz w miejsce kropek literę P, gdy stwierdzenie jest prawdziwe, i literę F, gdy jest ono fałszywe. a) Promieniowanie alfa (α) przenika przez kartkę papieru …. b) Dyfuzja w gazach zachodzi szybciej niż w cieczach …. c) Gazy szlachetne są nieaktywne chemicznie …. d) Jądro atomowe zawiera protony i elektrony ….

15. Poniżej przedstawiono fragment łańcucha przemian promieniotwórczych. Uzupełnij go, wpisując brakujące liczby atomowe i masowe.

16*. Okres półtrwania izotopu 204

T1 wynosi 3 lata. Oblicz, ile tego izotopu pozostanie po 9 latach

w próbce zawierającej początkowo 100 g substancji radioaktywnej.

Dane:

Szukane:

Rozwiązanie:

Odpowiedź: ...........

* na ocenę celującą

50

Badane osiągnięcia uczniów wg kategorii2 celów nauczania Numer pytania

Zakładane osiągnięcia uczniów Uczeń:

Typ pytania

Kategoria celu

nauczania

1. Zna historię tworzenia nazw pierwiastków WW A

2. Rozumie znaczenie pojęcia atom WW B

3. Zna położenie pierwiastków w układzie okresowym WW A

4. Wybiera właściwą ilustrację zjawiska dyfuzji WW C

5. Wyjaśnia znaczenie liczby atomowej pierwiastka WW A

6. Potrafi wyliczyć liczbę neutronów z podanych liczb: atomowej i masowej

WW C

7. Odróżnia izotopy pierwiastków WW C

8. Zna właściwości różnych rodzajów promieniowania WW A

9. Określa położenie pierwiastka w układzie okresowym na podstawie jego konfiguracji elektronowej

WW C

10. Wnioskuje o budowie atomu pierwiastka na podstawie jego położenia w układzie okresowym

WW C

11. Rozumie znaczenie podstawowych pojęć chemicznych

D B

12. I. Oblicza liczby cząstek elementarnych w atomie na podstawie znajomości liczby atomowej i masowej pierwiastka II. Rysuje model atomu i określa położenie pierwiastka w układzie okresowym na podstawie budowy jego atomu

KO C

13. Wnioskuje o właściwościach pierwiastków na podstawie ich położenia w układzie okresowym

KO C

14. I. Zna budowę jądra atomowego i właściwości promieniowania jądrowego II. Rozumie właściwości gazów szlachetnych i szybkość zachodzenia procesu dyfuzji

PF B

15. Przewiduje i oblicza wartości liczby atomowej i masowej izotopów powstających w wyniku przemian promieniotwórczych alfa

KO D

16 Oblicza zawartość izotopu promieniotwórczego w próbce o znanej masie, po upływie określonego czasu, w oparciu o znajomość czasu półtrwania izotopu.

KO D

2 Kategorie celów nauczania wg B. Niemierki: A – zapamiętanie wiadomości, B – rozumienie wiadomości,

C – stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych, D – stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych.

www.wsip.pl 51

Propozycja oceniania osiągnięć edukacyjnych ucznia w gimnazjum

Ocenianie bieżące: Osiągnięcia edukacyjne

ucznia Forma oceniania Skala oceny Kryteria oceny

Znajomość i umiejętność korzystania z terminów i pojęć chemicznych do

opisu zjawisk i właściwości

odpowiedź ucznia udzielana na lekcji

0 – 5 punktów 0 pkt - … 1 pkt - … 2 pkt - …

dyskusja prowadzona na lekcji


poprawne stosowanie sprzętu chemicznego


opisywanie doświadczeń, prowadzenie obserwacji i

wyciąganie wniosków 0 – 5 punktów

0 pkt - … 1 pkt - … 2 pkt - …

rozwiązywanie zadań domowych

0 – 5 punktów

za każdą prawidłowo wykonaną czynność uczeń otrzymuje 1 pkt

kartkówka – krótka wypowiedź pisemna


sprawdzian3 0 – 20 punktów wg punktacji podanej przy każdym zadaniu

Umiejętność przeprowadzania obliczeń

w różnych sytuacjach praktycznych

3 Sprawdzian służy ocenie różnych osiągnięć edukacyjnych ucznia.

52

Ustalanie śródrocznych ocen klasyfikacyjnych:

Ustalanie śródrocznych ocen klasyfikacyjnych opiera się na podstawie sumy punktów

uzyskanych przez ucznia do czasu klasyfikacji. Warunkiem klasyfikacji jest uzyskanie co

najmniej trzech ocen z różnych form, w tym co najmniej jednej ze sprawdzianu. Sumę

uzyskanych przez ucznia punktów przeliczą się na skalę procentową w stosunku do

maksymalnej liczby punktów, jaką mógł uczeń uzyskać w okresie podlegającym klasyfikacji.

Tę zaś na stopnie szkolne.

Przy czym należy pamiętać, że ustalenie rocznej oceny klasyfikacyjnej musi być ustalone w

stopniach według skali:

1) stopień celujący — 6; 2) stopień bardzo dobry — 5; 3) stopień dobry — 4; 4) stopień dostateczny — 3; 5) stopień dopuszczający — 2; 6) stopień niedostateczny — 1.

zaś śródrocznej oceny klasyfikacyjnej według form i skali przyjętej w danej szkole, chyba że

prawo wewnątrzszkolne stanowi inaczej.

Propozycja skali procentowej:

Skala procentowa Stopnie szkolne Zapis cyfrowy stopni

96 – 100% celujący 6

86 – 95% bardzo dobry 5

76 – 85% dobry 4

51 – 75% dostateczny 3

31 – 50% dopuszczający 2

0 – 30% niedostateczny 1

www.wsip.pl 53

Przykłady ustalania śródrocznej oceny kwalifikacyjnej:

Forma A Kartkówka

(5 pkt)

Forma B Sprawdzian

(20 pkt)

Forma C Zadanie domowe (5 pkt)

Forma D Przygotowanie

roztworu o podanym stężeniu

(5 pkt)

Suma zdobytych punktów

Maksymalna

liczba punktów do uzyskania

4 20 4 5 33 35

3 12 (nieobecny) 4 19 30

Uczeń A zdobył 33 punkty na 35 możliwych do uzyskania – nauczyciel rozpoznał w

okresie podlegającym klasyfikacji, poziom i postępy w opanowaniu przez tego ucznia

wiadomości i umiejętności w stosunku do wymagań edukacyjnych wynikających z podstawy

programowej i realizowanego programu nauczania, który uwzględnia tę podstawę na poziomie

94%.

Uczeń A otrzymuje ocenę: bardzo dobry (5)

Uczeń B zdobył 19 punktów na 30 możliwych do uzyskania – nauczyciel rozpoznał w okresie

podlegającym klasyfikacji, poziom i postępy w opanowaniu przez tego ucznia wiadomości i

umiejętności w stosunku do wymagań edukacyjnych wynikających z podstawy programowej i

realizowanego programu nauczania, który uwzględnia tę podstawę na poziomie 63%.

Uczeń B otrzymuje ocenę: dostateczny (3)

Documents

PROGRAM NAUCZANIA CHEMII - zs115.edupage.org · wody i piasku, wody i soli kamiennej, kre- dy i soli kamiennej, siarki i opiłków żelaza, wody i oleju jadalnego, wody i atramentu)