ÇAYIR VE MERA YÖNETİMİProf.Dr.Hayrettin EKİZ

2017

4. KONU- Klimaks vejetasyon,- Klimaks vejetasyonun kompozisyonu,- Doğal vejetasyonun bozulması,- Vejetasyon bozulmasının nedenleri,- Vejetasyon bozulmasının aşamaları,

Klimaks Vejetasyon

Bütün gelişim aşamalarından geçerek,bulunduğu bölgenin iklim ve toprakkoşulları ile dengelenmiş ve o kesimdeyetişmesi mümkün olan en yüksekgelişme düzeyine ulaşmış bulunan birbitki topluluğudur.

• Klimaks vejetasyon, bir bölgedeyetişmesi mümkün olan en ileri bitkiörtüsüdür.

• Klimaks vejetasyon bulunduğu bölgedeiklimin anlamlı bir ifadesi ve göstergesidir.

• Klimaks vejetasyonda dominant bitki türlerihep aynı hayat formundadır. Örneğinsteplerde buğdaygiller, Akdenizkıyılarındaki makiliklerde çalılar, ormanvejetasyonunda ise ağaçlar dominanttır.

• Klimaks bitki toplulukları orijinleribakımından birbirleriyle birleşebilir veyaakraba sayılabilir.

• Klimaks vejetasyon en yüksek bir bitkitopluluğu olmakla beraber, her zaman enekonomik sonuçları veren yani en fazlahayvansal ürün üreten bir bitki örtüsüdeğildir.

Vejetasyonu uzun yıllar boyunca enyüksek düzeyde tutabilmek için, çok hafifbir şekilde otlatma zorunluluğu vardır.Ekonomik otlatma koşulları altında klimaksvejetasyonun kompozisyonu bir dereceyekadar değişebilir, yem verimi de kalite vekantite bakımından bir miktar düşebilir.Bunun için tam klimaks düzeyindeki birvejetasyon değil, fakat klimaksın birazaşağısındaki bir düzeyin, otlatılanvejetasyon için en ekonomik bir durumolduğuna inanılır. Bu açıdan da otlatılanmera vejetasyonu her zaman tam klimaksdüzeyde bulundurulmasına çalışılmaz.

Klimaks Vejetasyonun Kompozisyonu

Klimaks vejetasyonu meydana getiren bitki türleri,aşırı otlatma karşısında gösterdikleri reaksiyonbakımından üç büyük grupta toplanırlar :

1. Azalıcı Bitkiler,

2. Çoğalıcı Bitkiler,

3. İstilacı Bitkiler.

1. Azalıcı Bitkiler

Klimaks vejetasyonun aşırı otlatmakoşulları altında gittikçe azalan lezzetlibitki türleridir. Klimaks vejetasyonundominant ve en önemli bitki türleridir.Besleme değeri yüksek ve çok lezzetlibir yem ürettikleri için, hayvanlartarafından öncelikle ve ilk partideotlanırlar.

Otlatma dayanabilecekleri limitleriçerisinde olduğu sürece, meranınbotanik kompozisyonu içerisindekioranlarını aynen koruyarak, bol vebesleyici yem üretimlerini sürdürürler.Ancak, otlatma derecesidayanabilecekleri sınırı aşınca, meydanagelecek aşırı otlatmadan ilk zarargörecek bitkiler bunlardır. Bu nedenleaşırı otlatma koşulları altında azalıcıbitkilerin miktarı gittikçe azalır.Yerlerini otlatmaya daha dayanıklı olanbitkilere bırakırlar.

2. Çoğalıcı Bitkiler

Klimaks vejetasyonun aşırı otlatmakoşulları altında bir süre çoğalan veotlatma yükü kendi üzerlerine bininceazalmaya başlayan, otlatmaya azalıcıbitkilerden daha dayanıklı ve onlardandaha az lezzetli olan bitki türleridir.Azalıcı bitkiler kadar lezzetli olmayanbu bitki türleri, hayvanlar tarafındandaha az otlanacakları için , aşırıotlatmadan ilk zamanlarda bir zarargörmezler.

Aşırı otlatma nedeniyle zayıflayan vebu otlatmaya dayanamayarak ölen azalıcıbitkilerin rekabetinden kurtulmuşoldukları için, mera içerisinde bir süreçoğalırlar. Yavaş yavaş azalıcı bitkilerinyerini alan bu bitkiler, azalıcı bitkilerinönemli oranda azalmasından sonra otlatmayükünü çekmeye başlarlar. Meradahayvanlar yem ihtiyaçlarını karşılamakiçin, önceleri çok fazla otlamadıklarıçoğalıcı bitkileri de aşırı bir şekildeotlamak zorunda kalırlar. Bu bitkiler desonunda azalmaya başlar.

3. İstilacı Bitkiler

Klimaks vejetasyonda hiç bulunmayanveya çok az miktarda bulunan bitkilerdir.Devamlı aşırı otlatma koşulları altındayok olan azalıcı ve çoğalıcı bitkilerintoprakta bıraktıkları boşluklara gelipyerleşen , çoğu yabancı ot karakterindeolan, düşük değerli bitki türleridir.Normal otlatma koşulları altında,klimaksın diğer bitki türleri ile rekabetedemedikleri için onlar arasındaçoğalamazlar.

Azalıcı ve çoğalıcı bitki gruplarıazalmaya başlayınca, mera üzerinde boşkalan yerlerde, istilacı bitkilerintohumları çimlenerek, hızla merayı istilaetmeye başlarlar. Bu arada çevreden debu karakterdeki birçok bitki türü göçetme yoluyla gelerek meradakiboşluklara yerleşebilir. Çok fazla tohumüreten ve hayvanların çoğu tarafındanyenmedikleri için rekabet güçleri deyüksek olan bu bitkiler, meradahayvanların yararlandıkları az miktardakiazalıcı ve çoğalıcı bitkiler için tehlikelibir rakip olurlar ve değerli bitkilerin yokolmasını hızlandırırlar.

Aşırı otlatma koşulları altında, azalıcı, çoğalıcı ve istilacı bitkilerin davranışları.

% ÇOK İYİ İYİ ORTA ZAYIF

90—

80—

70—

60—

50—

40—

30—

20—

10—

0

Vejetasyon aşırı bir şekilde otlandığıve bu aşırı otlatma uzun yıllar sürdüğüzaman, klimaks vejetasyonun botanikkompozisyonunda belirgin ve kalıcıdeğişikliklerin ortaya çıkması önlenemez.Böylece, tabiatın asırlarca uğraşarakmeydana getirdiği en yüksek ve enverimli klimaks vejetasyon, yalnızca aşırıotlatma nedeni ile 10-15, en fazla 20 yıliçerisinde, hayvansal ürün üretimibakımından büyük bir değer taşımayan,bozulmuş bir mera haline gelecektir.

Mera bitkilerinin azalıcı veya çoğalıcıkarakterleri sabit değildir. Bu özellik herşeyden önce, bitkileri otlayan hayvan cinsinegöre değişir. Koyun otlatılırken azalıcıkarakter gösteren bir bitki türü, sığırlartarafından otlandığı zaman çoğalıcı birdavranış gösterebilir. Bu, hayvan cinsleriarasında yem tercihi yönünden farklılıklarbulunmasından ileri gelir.

Bunun gibi beraber bulundukları bitkitürleri de, bir bitki türünün azalıcı veyaçoğalıcı olmasını etkiler. Bir bitki türükendisinden daha az lezzetli olan bitki türleriarasında azalıcı, kendisinden daha lezzetlitürler arasında ise çoğalıcı bir karaktergösterir.

Doğal Vejetasyonun Bozulması

Klimaks düzeye erişmiş olan birvejetasyon, çevre koşullarında önemli birdeğişiklik olmadıkça, botanikkompozisyonunu uzun yıllar aynen devamettirir. Ancak, iklim faktörleritarafından kontrol edilen klimaksvejetasyon dinamik bir yapıdadır. Yaniklimaks vejetasyon son ve en yüksekdeğerini aldığı halde, botanikkompozisyonu tam anlamı ile sabit birdurum almış değildir.

Her yılın hava durumuna göre, klimaksvejetasyonun kompozisyonunda, ufaktefek değişiklikler olabilir. Yağışlı veyakurak geçen yıllarda bazı bitki türlerininazaldığı, bazı bitki türlerinin çoğaldığı vebazı bitki türlerinin bir süre tamamenkayboldukları ve bunlara karşılık bazıbitki türlerinin az miktarda da olsadışarıdan gelerek yerleştiği görülebilir.Vejetasyonda meydana gelen budeğişiklikler klimaksın genel karakterinibozmaz.

Vejetasyon Bozulmasının (Mera Bozulmasının) nedenleri

Mera vejetasyonundaki iyi cins merabitkilerinin kaybolarak, yerlerinideğersiz bitkilerin almasına “MeraBozulması” veya “Vejetasyon Bozulması”diyoruz. En önemli bozulma nedenleri :

1. Aşırı otlatma,2. Erken otlatma,3. Kuraklık,4. Kontrolsüz otlatma,5. Yakma,6. Yabancı otların istilası.

Aşırı Otlatma

İyi cins ve yüksek kaliteli merabitkilerinin yaşamlarını normal birşekilde sürdürmelerine fırsat vermeyenbir otlatma derecesidir. Meranın birmevsimde ürettiği yemin % 60’ındanfazlasının hayvanlar tarafından yendiğibir otlatma derecesi olarak kabul edilir.Bu mera bitkilerinindayanabileceklerinden daha fazlaotlatılmaları demektir.

Yıllarca bu şekilde otlatılan klimaksbitki türleri üzerinde, toprak üstü vetoprak altı organlarının normal birşekilde büyüme ve gelişmelerine yetecekkadar besin maddeleri üretecek yaprakalanı bırakılmadığı için, bitkiler yıldanyıla zayıflarlar. Yeteri kadarbeslenemeyen kök sistemi bu yüzdenküçülmek zorunda kalır. Bitkiler daha azyem üretir. Kök sistemi küçülen bitki,fizyolojik olarak zayıf bir duruma girer,kurağa, soğuğa, sıcağa ve otlatmayaeskisi kadar dayanamaz ve sonunda ölürgider.

Erken Otlatma

Mera bitkilerinin henüz otlatmaolgunluğuna gelmeden yapılan otlatmadır.Erken otlatılan bitkiler o yılki hayatdevrelerinin ilk zamanlarında büyük birdarbe yemiş olurlar. Erken otlananbitkiler normalden daha fazla yedekbesin maddesi harcayarak depoorganlarını boşaltırlar. Bunun sonundabitkiler mevsim boyunca oldukça yavaşve cılız bir şekilde büyürler.

Kuraklık

Erken ve aşırı otlatılan bitkilerfizyolojik olarak zayıfladıkları için hertürlü dış etkilere karşı daha dayanıksızbir hale gelirler. Zayıflayan bitkilereesas öldürücü darbeyi kuraklık vurur.Kuraklık yurdumuzun büyük bir kısmındagörülen genel bir durum olduğu için,yurdumuzda aşırı ve erken otlatmanınönlenmesi daha büyük önemtaşımaktadır.

Kontrolsüz Otlatma

Hiçbir otlatma alanına tapu ile sahipolmayan hayvan yetiştiricilerinin,istedikleri zaman ve istedikleri şekildeotlatma yaptıkları köy orta malı meralarer veya geç bozulacaklardır. 4342 SayılıMera Yasası çıkmadan önce hayvanyetiştiricilerinin köy orta malı merasıüzerinde istediği şekilde otlatma hakkıvar, fakat meranın korunması, bakımı,doğru otlatılması ve ıslahı konusunda hiçkimsenin bir görevi ve sorumluluğu yoktur.

Yakma

Merada çalı ve dikenli bitkiler,hastalık ve zararlılara yataklık yapanbitkiler ortadan kaldırılmak için zamanzaman kontrollü bir şekilde yakılır. Buyakma iyi bir mera ıslah yöntemi sayılır.Yurdumuzda sadece orman yangınları vebiraz da yakılan anızlar nedeni ilemeralar bazen istenmedenyakılabilmektedir. Bu nedenleyurdumuzda yakmanın mera bozulmasıbakımından büyük bir etkisi ve önemiyoktur.

Yabancı Otların İstilası

En iyi durumdaki bir merada bile birmiktar yabancı ot bulunabilir. Bu yabancıotlar genellikle hayvanlar tarafındanotlanmadıkları için her yıl fazla miktardatohum üreterek toprağa dökerler. Ancakmera vejetasyonu çeşitli faktörlerinetkileri ile zayıflamış ve özellikleseyrekleşmiş bir duruma gelince, yabancıotların büyüyüp gelişmesi ve merabozulmasının derecesine göre hızlaçoğalmaları için uygun bir ortamyaratılmış olur.

Vejetasyon Bozulmasının Aşamaları

1. Klimaks Bitki Örtüsünün Fizyolojik Hırpalanması,

2. Bitki Örtüsünde Kompozisyon Değişiklikleri,

3. Yeni Türlerin İstilası,

4. İyi Cins Mera Bitkilerinin Kaybolması,

5. İstilacı Bitkilerin Azalması

1. Klimaks Bitki Örtüsünün Fizyolojik Hırpalanması,

a) Yıllık büyümede azalma,

b) Üremenin azalması veya tamamen durması,

c) Çalı türlerinin dallanması

2. Bitki Örtüsünde Kompozisyon Değişiklikleri

a) Fotosentezin azalması ile besin yetmezliğinden ölüm,b) Otlatmaya daha fazla dayanan bitkilerin rekabeti,c) Doğal yaşlanma ile hayat devrelerini tamamlayan bitkilerin ölmesi,d)Kuraklık

3. Yeni Türlerin İstilası

İlk önce çevreden tek yıllık bitkilergelip yerleşir. Tek yıllık bitkiler iyi birmera bitkisi sayılmazlar. Daha sonraotlatma değeri düşük olan çok yıllık otsubitkiler ve çalı türlerinin istilası başlar.Mera bozulması devam ettikçe, yüksekkaliteli bol yem üreten türler gider veyerlerine daha düşük kaliteli yem üretenve hayvanlar tarafından daha azyararlanılan bitki türleri gelir.

Mera bozulmasının bu ilk üçaşamasında meranın yem verimindeönemli bir azalma göze çarpmayabilir.Ancak üretilen yemin kalitesi ve beslemedeğeri çok düşer. Toprak koruyucu birörtü altında olduğu için, erozyonbelirtileri de dikkati çekmeyebilir.

4. İyi Cins Mera Bitkilerinin Kaybolması

Dikenli olan çok başlı geven(Astragalus eriocephalus)koruması altında:

Otlak ayrığı (Agropyron cristatum)Mavi ayrık (Agropyron intermedium)Koyun yumağı (Festuca ovina)Dik brom (Bromus erectus)Domuz ayrığı (Dactylis glomerata)Korunga türleri (Onobrychis sp.)Yonca (Medicago sativa)Sarıçiçekli gazal boynuzu (Lotus corniculatus)Nohut geveni (Astragalus cicer)

5. İstilacı Bitkilerin Azalması

Otlatma yükünü artık istilacı bitkitürleri çekmeye başlar. Otlatmanınyükünü çekmeye başlayınca, yapılan aşırıotlatmaya bunlar da dayanamazlar.İstilacı bitkiler de zayıflayarak ölürler.Bitki örtüsü gittikçe seyrekleşir.Üzerinde bulunduğu toprağı koruyamazhale gelir. Vejetasyon bozulmasınındördüncü aşamasında başlayan su verüzgar erozyonu, bu son aşamadahızlanır ve büyük problem haline gelir.

Erozyon özellikle meyilli alanlardahızlı olduğu için, bütün toprak kısa birzamanda büyük ölçüde kaybedilebilir.Ana kaya tabakası yer yer ortaya çıkar.Tabiatın binlerce, on binlerce yıldameydana getirdiği klimaks vejetasyon,çok kısa bir zaman içerisinde, taşlarla,kayalarla kaplı işe yaramaz bir alanhaline gelebilir. Bugün yurdumuzunözellikle kurak ve yarıkurakbölgelerindeki meralarda vejetasyonbozulmasının son aşamasını da bol bolgörmekteyiz.