Sayi. 15 Sene:l995-l997

iSTANBUL ONiVERSiTESi EDEBiYAT FAKULTESi

. ·-

Prof. Dr. M. MUNiR AKTEPE'YE

ARMA GAN

TARiH ENST.iTOSO DERGiSi

t.· .,1

EDEBiYAT FAK0LTESi BASIMEVi iSTANBlJi. 1997

, .

OSMANLI iLMiYE TE~KiLATINDA KASSAMLIK MUESSESESi

Said Ozturk*

-..

Osmanh devlet yoneticileri; daha once htikiim siiren Tiirk islam-devletlerinden devrabnan tarihi miras ve gelenege, kendi tecriibelerini de ilave ederek, muesseselerini devrin ~ anla-YJ.§1 i~erisinde miikemmel denebilecek bir dilzeye getinni§lerdir.

~te bu muesseselerden, kadillk i~erisinde degerlendirmeye tabi .tutulan ve bir yonuyle mall denetim uzmanllg1 niteligine sabip olan kassamllk; diger muesseselerde oldugu gibi tarihi bir ge~m~e sahiptir.

Bu yazuruzda; tatbikatuun ilk orneklerini hicri birinci asra kadar uzatabilecegimiz kassamllgm, Osmanh Devleti'nde kazan-m1§ oldugu muhteva ve uygulama bi~imi iizerinde duracagiz.

a) Sozlilk ve terim manasz

«Kassam» kelimesi «kismet» masta~dan ttiremi§ olup; tak-sim eden, klsrm klsrm ayrran, bolti§ttiren1-i manalarma gelmekte-dir1. Terim olarak Islam Hukukunda; miras davalarmda bizzat dava mahalline giderek, gerekli tahkikat1 yap1p ihtilaf hakkmda bir neticeye varchkdan sonra davayi htikme baglayan ve ev, tarla, arsa gibi gayr-1 menkulleri varisler arasmda taksim eden memura

• Doi;. Dr., Sakarya ltniv. tktisadi ve !dari Billmler Fak. ofreUm uyesL

1 Beklr Topalog-lu - Hayreddin Karaman, Ara.p,a. - Tllr~e Yeni Ka.mus, tstanbul 1979, s. 344-345; ~- Sami, Kamus-1. Tiirki, 1stanbul 1313, s. 1070; Meh-med Zekl Pakalm, Osm.anh Tarih Deyimleri ue TerimlerL Bozlugii, S. bask!, is-tanbul 1983, II. 209.

394 SAID OZTURK

denmektedir~. Vefat eden §ah1slarm terekelerini taksim eden §er'i memur olarak klsaca tarif edilmektedir:1•

b) Ozellikleri

Kassamlar, ikiri.Ci derecede adliye gorevlilerinden say1lmak-tadir. Hakimin yardnnc1land.J.r4. Kassam, hakimin ifa ettigi kaza fonksiyonunun · bir bolfimunii ifa ettiginden imam-1 ~afi, kassa-rm hakimler gibi gonnektedir5. Bu nedenle, taksim eden ki§inin; adil, taksimi bilen ve sozi:ine itimad-edilir bir kimse olmas1 gerek-tigi gibi, kismet i§inin baz1. flklhplara gore kazai ozellik ta§rma-. smdan dolay1 da hakimlerin sahip oldugu bir taklm vas1flan ta-§imalan gerektigi f1klh kitaplarmda yer almaktadlr6 • Islam alim:-leri kasrmm ya da kassarru.n vas1flarm1 §U §ekilde · tesbit etmi§-lerdir:

1 ~ Miisliim~_n olmalan, _ _ _

2 - Adalet s1fatm1 haiz olmalan,

3. - Meslegi icab1 hukuk bilgisini

KASSA.!MLIK M:"OESSESESi 395

4 - Hiir olmalan,

5 - Azalanrun sag ve· selirn olmas1 •.

c) Tarihi geli§imi ve . Osmanlida Kassamlik Milessesesi

Kassamllk miiessesesi, isla.m adliye te§kilatmda yerini, . isla-mm ilk doneminden itibaren almaya ba§larru§tir. Hz. Ali'ni11. .~assarm Abdullah b. Yahya el-Kindt icli. Abdullah b. Yahya bu goreyi kar-§1.hgmda devletten maa§ almaktaydl. Yine Harice b. Zeyd de Eme-viler zamarunda bu vazifeyi ifa etmekte icli8 •

Kokleri islamm ilk donemlerine kadar s:lkan bu muessese, Osmanll Devleti'nde de devam etmi§ ve daha miistakil bir §ekil al-. m1§tlr. Pek gok kanun metinlerine konu olmu§tur.

Kassamhk, Osmanhda halkm tabi. ol!iugu nizam (~~keri-r~aya) gergevesinde ikiye aynlm1§tlr. Bunlardan biri askeri s1mf men-subu ki.§ileriz?. miraslanru verese arasmda taksime kadlasker adl-na memur

396 SAID .CZT'URK

dolu kazaskerine, Rumeli'dekiler de Rumeli kazaskerine tabi idi-ler11. Memuriyetleri miiddetince tahsil ettikleri klsmet-i askeriye-yi o mahallin kachhgrndaki sanchkda saklayarak kazaskerlerin miihiirlii mektublan ve fermanlarla gelm.i§ olan askeri kassam miifetti§ine veyahud siivari kassamlar1 geldigi zaman kach veya naibler tarafmdan onlara teslim ederlerdi12• Muhtelif arahklarla ta§rada bulunan askeri kassamlar1 tefti§ ve has1l olan riisumlan tahsil ,i~in kazaskerler tarafmdan miif etti§ gonderilirdi. Hamid, Alaiye ve Teke sancaklarlil.lil «umur-1 klsmet-i. askeriyesi» kendi-sine tefviz olunan Yava§ca- Mehmed adrnda bir ki§iye §U talimata uymas1 istenir : «mevadd-i askeriyye muhallef atin tahrir ve tak-sim ve zikrolunan sancak ve kazalarda kassamlarin gordukleri kismetleri tefti§ ve tefahhus edip yedlerinden riisumlarin mufre-

III/5-6, 4. Bahkesir §eriye Sicillerlnden tesbit ettigimiz bir kay1tta; Karasi, "Biga: ve Bahkesirde vaki «wnur~i ·klsmet-1 askeriye» kendislne tevdi edllen Mev-·lana· Ahmed Efendiye-Anadolu--Kazaskeri -tarafmdan §U emir gonderllir. «Fah-ru'l-milderrisln Mevlana Ahmed Efendi kamyab; Tahlyyat-1 safiyyat ithafmdan sonra lnhA. olunur ki i§bu sene 1025 Cum!de'l-ulas1 evas1tmda LivA-1 Karasi ve -~iga ve Ballkesri kazas_mda va.ki' umu.r-1 klsmet-i askeri:Yye sana sipari§ olun-mu§dur. Gerekdirki varub zikrolunan sancaklar ve .kazada olan kurA. ve kasa-batlara dil§en emvat-1 askeriyenln terekatmi beyne'l-verese ala ma farazallahu te'ala taksim 1dilb resm-i hilcec ve sicilH!.t ve i'tak ve en kihay1 kabz idilb es-las-1 vesaya-1 gayr-1 muayyeneyi mahsule halt itmeyilb milstakil defter Ile "kabz idilb bu c!nibe ctimlesln irsal eyleyesln sikke-i ·eslas nevbetle milstahak-kuia tevzi' oluna .ve kuzat ,efendilerden ve gayriden umur-1 .klsmet-i askeriyeye mildahale edenleri men' eyleyesin memnu' olmayanlar1 mektubun Ile bu tarafa i'lam eyleyesln. Ballkesri klsnum mukaddema blla milstahak.kma verilmi.§ idi. Harn. sana sipari.§ olundu vesselam. Hurrire 3 Cemaziyelahir 1025 el-Fakir Hil-seyln el-Kad1-1 bi Asker-i Anadolu, Topkap1 Saray1 Milzesi, Bahkesir §erlye Sicilleri, nr. 965, s. 5.

11 «Bilfiil oRumeli ·kazaskeri olan efendi Rumelinde .ve Adalarda vaki' kazalar1 ve klsmet-i askeriyeleri tevcih eder zabt-1 def~er-i millazemet ana mahsusdur ve bilfill Anadolu kazaskeri efendi Anadoluda ve Arabistanda va.ki' kazalar1 · ve klsmet-1 askeriyeler:i ~evcih eder. «Nimeti Efendi Kanunnamesi s. 97'den aktaran Uzungar§1h, Merkez ve Bahriye T~kilati, s. 231, ayni yazar, hmi'IJe Te§kiZati, s. 121.

12 « ... anun gibi asked taifeslnin nikah1 veya itaknamesi vaki' oldukda kadlasker kassamlarma ·milracaat idilb ve resmlerlni kad1asker igiln alalar ve eger kassamlar mevcud olmazlarsa dahi vilayet kadllari resimlerini alub mah-kemelerlnde kadlasker igiln zabt itdil.rilb sonra kassamma teslim eyleyel!;?r.. .» ID. TY, nr. 3239, 25a-25b; Uzungar§lh, a.g.e., s. 122.

KASSA!MLIK M'OESSESES! 397

dat-z defter ile alzp kabzedip ve i'lamz lazzm. olan mevaddz icaleten mektubunla i'lam. ve kismet umurunda kemal-i dikkat ve ihtimam eyliyesinn 1•.

Yukarda belirttigimiz · ~ibi, Anadolu ve Rumeli kazaskerl':r~ tarafmdan daha geni§ bir yetki ile donatil_arak _Anadolu ve· Rume-liye siivari. kassamlan yollarurdl. Bunlarm gorevleri_ bir kassam-1 siivari tayininde §U §ekilde belirtilmi§tir;

1) Tayin olunan bolgede bulunan -~ilayet ve . kazalarda--d.aha once tayin olunan siivari kassammdan· bu ana gelihceye kadar vaki askeriye ait konulan tefti.g edip, resimlerini kim alnn§ ise ondan kabz etmek.

2) Soz konusu bolgede bulunan kadl ve naiblerin elde ettik:. leri resimleri teslim ahp, elinde bulunan millliirlil deftere-. kay-detmek.

3) ~smet-i askeriye tahririne memur olanlardan · hlyaneti goriilenleri azledip, yerlerine emin ve mu terned. kimseleri . tayin etmek.

4) KISmete ili§kin butiin i§ler suvari kassamll?-in . . uhdesine tevdi edildiginden; _bu _konuda her tiirlii icraata yetkiH olmaku.

13 B. 0. A, Miihimme Defteri, XCVI, 2; Uzun!;ar§1h, tlmiye Te§kildti, s. 122. 14 . «Ulemadan .Mevlana Mehmed ve Anadoluda sol kol ta'bir olunur elv.i-

yede vaki' askeri kassamlan ve . elviye-i mezburede vaki' kaza nli.iblerine hii-ktim ki,

~ bu sene ·us•a ve semanin_e ve elf Rebiu'l-ahiresi gurresinden sol kol ta'bir olunur· elviyede senki mevlan§.y-1 mezbur Mehmedsin, kassam-1 stivarl tayin olunmanla elviye-i mezkurede vaki' olan gerek mevali-i izam ve ·gerek sair kazalarda mukaddema mezkur klda kassam-~~ siivari olan tbrahim!in inii-rurundan bu ana gelince vaki' olan mevadd-1 askeriyeyi tefti§ ve tefahhus edip riisum1 her kirrt ahz ve kabz etmi§ ise ahz u kabz idesin. Ve siz ki elviye-i mezkUrede vaki' kadllar ve niiVvabsiz, sene-i mezkureden bu ana gelihce mak-buzunuzu kassam-1 miimaileyhe teslim edip yedinde olan mahtum deftere ka-yid idersii . .Sen ki kassam-1 mumaileyhsin k1smet-i askeriyye tahririne. memur olanlardan hlyaneti zahir olanlar1 azledip yerlerine emin ve mutemed kimes-neleri nasb eyleyesin ve bi'l-ciimle klsmete miite'-allik cem'-i umur sana tefviz olunmu§tur, azl ve nasbm §i.i:ktir ve §ikayetin makbuldtir deyu Anadolu kazas-keri Mehmed Efendiden siivari kassama miihtirlii mektub verilmekle mucebin-ce amel oluna deyu ferman sadlr olmagm vech-i me§ruh iizre yazllml§dlr. (Fi) evas1t"1 Ra (.Rebiu'l-evvel) sene 1089.» Miihimme Defteri, XCVI, 3; Uzun!;ar-§lh, tlmiye Te§kildti, s. 122 . .

398

Askeri kassamlann dl§mda, §ehirli veya koylii halka ait mi-ras taksimlerinden ahmp geliri mahallin kad.Isma ait bulunan re-simler igin dogrudan dogruya bu kadtlarm vekili olan beledi ya-huf §ehri denilen kassamlar; kendi gorevleri d.I§mda askeri kas-samm kullamlmasma liizum gi:istermeyecek derecede mahd.ut olan yerlerdeki askeri sm1f mensublarmm miraslarm1 · tak~ime de me-mur idile:i;1G. Askeri sm1fm mirasmdan elde edilen riisum, mahal-lin kad.Is1 tarafmdan kazaskerin gorevlendirdigi miifetti§ veya sii-vari kassamlara iade edilirdi16• . ·- -

Askeri kassamlariii gorev alanlar~, tayin olduklan zaman ige-risinde vuku bulan askeri terekeleri taksim ve bu konuda zuhur edecek davalar1 gormekle· sm1rland.Inlrm§ idi. Ancak gorev siiresi i~indeki davalara mezun v.e yetkili olup, kendilerinden once mey-dana gelmi§ olan taksim ile ilgili davalara bakmalan kanunen yasakt117•

Kassamlar niiras -taksiilline gittiklerinde yanlarinaa: mirasa konu mallan deftere kaydedecek bir de gorevli katib bulunurdu. Katipler mahkemede gorevlendirilmek iizere ahmrken ihtimamla segilir, katiplikte liyakatla birlikte yumu§ak liuylu, dini eniirlere bagll olup olmad.Igr gozetilircii18• Ayr1ca merkezde (istanbulda) her

. , 15 V:eliyilddiln Efendi, No 1970, s. 124-125. Barkan, Edirne Asker·i Kas-sa.mi, s. 4; Uzuncar§lll, llmiye Te§k·ilati, s. 123.

16 « ... ve eger kassamlar mevcud olrnazlarsa dahi vilayet kadllari resim-lerini al up mahkemelerinde .. kadlasker iciln zabt itdiiriip sonra kassamma tes-lim eyleyeler .. ,» t:O. TY, nr. 3239, ·vrk. 25/b; 1:-0. TY, nr. 1807, vrk. 69a; Mil-himme De~eri, nr. XX:XV, 18, Nakleden; Uzuncar§llI, Merkez ve Bahriye Te§-1ci14ti, s. 230 .

. -· 17 . cRurneli Kadla.skerine hiikilm ki, . A.!!keri kassam1 olanlar kendii zamanlannda vaki' olan mevtay-1 askeriye-

n~ terekelerin taksim ve !fa 'valar1 iktiza ederse an1 gormege murahhas ve ~!!'zun olup kendii zamanlannda olmayan atik maddeli da'valarm ril'yetine ta~addi eylemeleri iktiza etmez ... » Miihimme De/teri, nr. ·CX!X!XI, 147.

18 Katiblerin .tayinlerine ili§kin pekcok kayda rastllyoruz. Bu kay1tlar genel olarak kassam defterlerinin ·ba§ .tarafma kaydedilmektedir. Ornek olarak bir kB.tip tayinine ili§kin kaydl alahm; «1stanbul'da kassam saadetli.i efendii ... Ali Efendi ehl-i hilm ve esh3:b-1 fera1z olrnagla klsmet-i askerlyede katib ta'yln olunmu§dur: gerekdir ,,Jd mer.kuinu kitabet hizmetinde istilidam eyleyesin Fi 25 Zilka.de sene 1144 · El-fakir" Es-.Seyyid Muhammed Zeynelabidin... El-KAtl1 bi Asakir-l Rumell.» tstanbul -Miiftiiliigu ~er'lye Sicilleri, Klsmet-i. Asker!ye Mah-

KASSA

....

400 SA!D OZTORK

Kassamhk miiessesesinde ondokuzuncu yiizyihn ba§larmdan itibaren onemli degi.§iklikler gorillmeye ba§larur. Miiessesenin ya-plSl iizerinde bir taklm diizenlemelere gidilir. Her ne kadar ben-zer diizenlemeler daha onceleri yapllm.J.§ ise de, bu done~de. yap1-lan diizenlemeler esas prensipler degi§memekle birlikte, usfil a

KASSAMLIK M'OESSESESi 401

Bu di.i.zenlemeyi Evahir-i Receb 1226/Agustos 1881 tarihli bir ba~ka ·di.i.zenleme takib eder. Yine tahrirde uyulacak ·usuller ta-dat edilmekte; kassam-1 askeri, ·katipler arasmda hoca tabir edi-len

402 SA:!D ~ZTORK

1240/1824 tarihinde; bir mtiddetden beri kanuna aykm ola-rak «kudat-1 asakir» beledi olan reayarun terekelerini tahrir ettik-lerinden istanbul Kadillgllliil zaten az olan gelir kaynaklanm iyi-ce daraltt1g1 bu nedenle de ad1 ge~en kadillgm has1lat1 mahiye verilen vazaifin rub'una bile kafi gelmedigi nedeniyle bundan boy-le reayarun terekelerini ·Kassa.m-1 Asker! tahrir etmeyip, Istanbul Kadlhgmm tahrir etmesi istanbul kad1s1 tarafmdan padi§aha arz edilir. Padi9ah hatt-1 humayununda ti~ tercih one stirer; 1) Kis-met-i belediyenin belde kad1lan tarafmdan tahsili. 2) Rumelide bulunan belde kad1larma azillerinde birer ytl kacW.i.k hizmeti. 3) Veya arpahk tahsisi. Bu ti~ §lkdan hangisi kabul gorfuse bu-nun uygulanmaya konacag1 belirtilir21•

15 Rebiulevvel 1254/8 Haziran 1838 tarihinde sadlr olan bir fernl.anla Beyttilmala kalan terelrnlerde uygulanmas1 gereken pren-sipler vaz edilir. Nizamat htiktimlerinin ekseri kassamlan ilgilen-dirmektedir28. ~Ylll yi..lJ._§ .§_eyya~ 1_?54/p _ Oca_!{ 1839 da ise Hazine-i Amireye ait olan Beyttilmal, Evkaf-1 Humayun Hazinesine nakle-dilit19. Ancak, 16 Receb 1255/ 25 Eylill 1839 tarihinde baz1 mah-zurlan gortildtigtinden Beyttilmalm tekrar Hazine-i Am.ire tara-fmdan idaresi kararla§trrllarak eski hale donilltira0 •

Evahir-i Safer 1268/ Arallk 1851 tarihli Rumeli kad1askerine hitaben yazllan fermanda Receb 1226/Temmuz 1811 tarihinde sa-dlr olan fermandaki dtizenlemelere at1f yap1hr. Bu fermanda te-reke tahririne dikkat edilmesi, katip v.e muhz1rlarm birbirlerine kefil yapllmas1, katip yamaklarma · tahlir yaptirllmamas1, yapt1-rillr ise hocalarmm kefil olmas1, terekeyi mtinavebe . suretiyle ya-zacaklan belirtilir31 •

Aym tarihlerde «Eytam Nizamnamesin yaymlamr. Bu nizam-name ile tereke tahririne giden kassam ve katiplerden ba9ka ye-

27 Ha tt-1 Hwnayun Tasnifi, nr. 16854. 28 KAM, nr. 1767, vrk. 4a-6a. 29 Ha.tt-r Humayun Tasnifi, nr. 27458. 30 KAM, nr. 1767, vrk. lla-12b. Bu lcaynagumz Beytiilmalm Evkaf-r Hu-

mayun Hazinesine naklini, Beytiilmalm tekrar Hazine-i Amire tarafmdan ida-resine ili§kin fermanm tarihi olan 16 Receb 1255'den «altl mah mukaddelll» ger~ekle§tigini belirtir.

31 KAM, nr. 1767, vrk. 51 a-b.

KASSA!MLm: M0ESSESES1 403

ti.mi bulunan terekeler ic;;in Eytam Nezaretj tarafmdan bir .memur gonderilir. Satllacak e§ya i~in kar§lllkh defter tutularak metru-katm deger .bahas1yla satllmas1 ve her tiirli.i . yolsuzlugun vuku-bulmamasma ve yetim mallanmn hiisnii muhafazasma ihtirnam gosterilmesi istenir. Yine bu . nizamname ile yetirni olan tereke-lerden bor~ allmp verilmesi i§lemleri Eytam Nezaretinin deneti-minde yaptlmas1, yetimlerin paralarmm i§letilerek menfaat sag-lanmas1 vs. hususlarm icras1 istenir-1~ . -..

Evahir-i Muharrem 1271/Ekim 1854 tarihli bir fermanla ye-tim ~ocuklarm haklarmm korunmas1 amac1yla yeni bir· diizenle-meye gidilir. Bu diizenlemede de kassam ve katiplerin uyacakla-n kaideler vaz edilir33 • '

1276/1859 yihnda biitiin §er'iye mahkemeleri i~in yeni bir diizenleme ile Evkaf, Kassam ve Kazasker Mahkemelerinin go-rev ve yetkileri ayr1 ayn tesbit edilerek s1mrlandlr1lir-14•

32 Dilstur, 1. Tertib, I, 270-275. Klasilt donemde vefat eden k~inin geride «sagir» gocukla.n kalm1§ ise kassam-1 askerl veya kadI vefat edenin terekesi-ni taksim, duyflnu ifa ve techiz-tekfin masraflarlD.l kar§Ilamak ve yetlm go-cuklann haklarm1 korumak iizere bir «Na.zin tayin ederdi. Bkz. KAM, nr. 3, 109a; nr. 6, vrk. la. Di~er bir sicilde tesbit etti~iz kayit ise_ nazirlai:m Ba§-deftardar tarafmdan atand.1~1 belirtiyor. Yine aym kayitta naz1rm gozetlmin-de ol.madan Beyttilmal Eminler.inin terekeyi tahrlr edemeyecekleri kanun gere-gi oldugu ifade ediliyor. Bkz. KAM, nr. 8, vrk. la.

33 «Bundan boyle zikr olunan fiskiidar ve Galata ve Havass-1 Refl'a Jn.e· hii.kiminden tahrir olunan terekelerin emvlU·i eytam1 muhallefat odasmdan tahrir olunan terekelerin emval-i eytam1 misilllil defter-i kassam1yla mildir odasma teslim olunup ittihaz olunan usOle tatbikan mehakim-i inezbure 1giln ba§ka ·ba§ka def!tir tutularak mal yekiinu ve mahalleri terkim ve vaz'-1 san-dlk olunara:k bezzazI.standa hlfz olunmas1 ve meh4k.in\;1i mezbure kitabetlne haf-tada ~er giin ta'yin ve tahsil olulup eyyam-1 muaY,,enelerinde ketebe-1 mer-kume oda-1 mezbCirede bulunup emval-i merkume nizamma tevfikan vasileri ve miidir-i emval ma'rifetleriyle i'mal ve istirbah ve varidat-1 medfuay1 yevmi-ye defterlerine kayd ve .tahrir ve keyfiyetf iig ·mahda bir kere huzur-1 §eyhillis-18.miye takdim olunacak muhasebat-1 umCimiye cedveline idhal ve zahire ihrag birle kesb-i mazbutiyet ktlmmas1 mehakim-1 mezbtlre sandJJdarmdan icra ve tanzim ve tahrir olunan idane hiiccetleri ve muhasebe defterleri °(j"skiidar'da cilanlar Anadolu kad.laskeri... ve Galata ve havass-1 Refi'a kazalarmm dahi kadtlar1 taraflarmdan imza ve temhir etdirllmesi suretleri bilad-1 selase-i mer-kumede vukuubulan emval-i eytamm hilsn-i muhafaza ve idare ve idane olun-mas1. .. » KAM, nr. 1767, vrk. 56a·b.

34 Cin- Akgiindiiz; a.g.e., I, 237.

....

404

Bu· nizamnamede yer alan baz1 maddeler . direkt terekeler ile ilgilidir. Nizamnamenin 5. maddesi, Istanbul ve Klsmet-i Askeriye Mahkemesinin gorev alamna giren terekelerde zuhur eden emlak ve akann yine bu mahkemeler tarafmdan sat1§ ve diger muame--latmm yapllmas1; 21. ·madde, Rumeli Sadareti, Galata ve . Eylib Mahkemeleri tarafmdan tahriri yapllacak terekeleri; 22. madde, Anadolu Sadareti tarafmdan tahriri yap1lacak terekeleri; 23. ·mad-de, ta§ralarda vuku bulacak terekelerin o kazanm hakimi tarafm-dan tahrir olunacag1; 24. madde, Evkaf hududu dahilinde vuku-bulan. terekelerin Evkaf- Miifetti§ligi tarafmdan tahriri yapllaca-g1; 25. madde, $er'i mahkemeler tarafmdan tahrir olunan tereke-lerde vak1f musakkafat ve miistagillatm miizayedesinin tahrir olu-nan mahkeme tarafmdan yapllacag1; 54. madde, biitiin . §er'i mah-kemeler tarafmdan tahrir olunan terekelerden _masraf, borg ve siiliis vasiyyet glkarllcf1:kta~ .sonra geri kalan yani vereseye brra-kllacak yekful iizerinden resm-i kismet guru§da bir para, kayd!ye-i defter bin guru§da altrm§ para-almacag1 kaydedilmektedir. 55, 56, 57, 58. maddeler yetim gocuklarm vasi, nafaka vb . . konulara . ait diizenlemeleri igine almaktad1r. 58. madde ile mefkud, matuh ve mecnunun mallan mahkeme tarafmdan tahrir olunursa tanzim olunacak defter igin kesede 5 guru§ hare almmas1 kararla§t1nl-riu§t1r35.

Evas1t-1 Cemaziyelahrr 1277 /30 Arahk 1860 tarihli bir hiikiim-de KI.smet-i Belediye Mahkemesinin Bab Mahkemesine ilhak edil-digi belirtilir. Bab mahkemesi katiplerinin de Klsmet-i Askeriye-, Uskiidar ve Galata mahkemelerinde oldugu gil;>i birbirlerine mii-teselsilen kefU yapllarak kendilerinden miihiirlii kefaletname alin-mas1, iglerinden birinin ba§ katip, birinin miilazim, onunun · hoca yani katip olarak istihdarm ve tereke mallarmdan birini zayi eden-lerden derhal bunun· tazmin ettirilmesi istenir36 • ·

27 Zilkade 1288/16 Ocak 1872'de Eytam Nezareti'ne bagh ola-rak vilayetlerde «Eytam Sand!klan» kurulur. Ne§redilen nizam-. namesine gore; ·kasaba ve koylerde miislim veya gayr-1 miislim olsun birinin vefat1 vukuunda veresesi iginde sagir ve sagire, mec-

35 B. O. A, trade - Dahiliye, 29266; Diistur, 1. Ter.tip, I, 305-312. 36 :Miihimme Defteri, nr. CCLXI, 13. Halepde aym diizenleme igin bkz.

Muhimme Defteri, nr. CCLXI, 111.

KASSA:MLIK :MUESSESESI 405

nun ve ma'tuh ve matuhe bulunursa veya·veresesi ba§ka bir ·mem-leketde ise, mtitevaffamn terekesini taksimde yukarda belirtilen-lerin haklarrm ~orumak igin eytam sandJ.g1 gorev alacakt1r . . Her memleketde Emval-i Eytam Mtidurti narmyfa. muteber ve kefilli bir memur segilecektir. Alt1 1naddelik bu nizamnameye 5 Zilhic-ce 1288/15 §ubat 1872'de 7 maddelik zeyl "e:klenir37• •

. 1289/1872 tarihinde yayml;man nizamname ile Evkaf Bey:-tillmah tarafmdan tahrir olunan terekelere smirlama getiril.i.?8 •

21 §aban 1291'de Meclis-i idare-i Emval-i Eytam' .:kurU.Iur . . Meclis, me§ihat makammm nezareti altmda olmak tizere bir ba§-kan, Emval-i Eytam Mtidtirti ve Kassam-r· Askeriden mtite§ekkil-dir. Meclis, emval-1 eytamm muhasebesini tedkik edebilecek ve Dersaadet ve Bilad-1 Selase mahkemelerinde muhallefat davala-i'Imn «tesri ve tes'viyesi» garelerine bakacaktrr39•

Terekelerde bir taknn yolsu°ziuklann gortilmesi tizerfue 26 Re-biulah1r 1300/2 Mart .1883 tarihinde Mally~ Hazinesi Beytiilmal Kassamhg1 ile ilgili 36 maddelik bir nizamname yaymlanrr. Bu

· nizaillnameye gore; suistlmalatm onunu kesme:k igin terekeleriri rriuzayedesinden evvel Beytillmal Kassamhg1 marifetiyle tahrriin ettirilmes,i, vereseden mal satm almak isteyenlerin ·russeleri. mik-tanndan yiizde on noksanma kadar e§ya alabilmeleri, bundan ziyade fazla mal satm almak isteyen v~resenin akgesini pe§in ver-mege mecbur tutulmalan, gaib hissest ile bilinen varisi olmayan.: larm terekeleri parasmm be§ seneye kadar . aynen ve emaneten .hlfz olunmas1, bu be§ sene zarfmda bizzat veya vekili gikm.adJ.g1 takdirde hazineye irad kayd edilecegi belirtilmektedir10•

Bu nizamname ile Beytiilmal Kassamll~mm kimlerin tereke-lerini tahrir edecegi ve tahrirde kassam . ve katiplerin uyacaklan usfiller btitiin ayrmt1lanyla a~lklanrm§trr:·

· 12 Rebiulevvel 1332/8 §ubat 1914 tarihli bir kanunla istan-bulda bulunan iki kazaskerlik mahkemesi birle§tirilerek bir . ka-· zaskerlik mahkemesi te§kil olun1:1r11•

37 Diistur, 1. Ter.tip, I, 276 vd. 38 Dii.stur, 1. Tertip, I, 289-297." 39" Dilst1ir, 1. Tertip, m, 551. 40 B. O. A, Y. A. Res. 16/32; Diistur, 1. Tertip, ill, 88-95. 41 Dilstur, 2. Tertip, V, 352.

406 SA..tD OZT"ORK

18 Cemaziyelevvel 1335/11 Mart 1917 tarihli kanun ile «Ka-zaskerlik, Muhallefat ve Evkaf mahkemeleri» de dahil oldugu hal-de biitfui §er'i mahkemeler ile ona bagh diger daireler Adliye Ne-zaretine devredilmi§tir.

469 numarah ve 4 Ramazan 1342/10 Nisan 1924 tarihli §er'i mahkemelerin ilgasma dair kanun ile §er'i mahkemelerin biitiin vazifeleri Asliye mahkemelerine tevdi olunmu§, Kassam mahke-mesinin yerine Asliye mahkemeleri i~inde Altmc1 Hukuk Dairesi kaim olmu§tur1'2• ..

d) KassamliiJin i§leyi§i

Miras taksim i§inin mahkemeye intikal etmesiy1e·43 kassamm gorevi ba§lallll§ olurdu. Varisler tarafmdan taleb edilmeden ceb-ren miras taksim etmek yasakti. Mirasm taleb sonucu mahkeme kanahyla tahriri gen el .bir prensip _ idi'-l"'. Bu nedenle cebren miras taksim eden kassamlarm gorevlerine son verilecegi belirtilmi§t~. Kassam memuru ve diger gorevliler (katib, ehl-i hibre) terekenin bulundugu .mahalde gorevlerini ifa ederlerdi-1". Kassamm huzu-runda terekeyi olu§turan envanterler ~e§idine gore kassam def-terine yazlhrdl. Hazrr olan bilirki§i (ehl-i hibre) ve mirasctlarm da huzurunda piyasa degerini iyi bilen dellallann takdir ettikleri degerler her e§ya ve malm altma yaz1hrdl-17. Bu taksim ve deger-

42 Ebu'l·Ula Mardin, «Kadi», jA, VI, 45-46; Pakalm, Tarih Deyimleri, n, 210.

43 Miras taksiminin mah.kemeye intikall, ya varislerden birinin mtiraca-ah, ya da mahkemenin terekeye mtidahale haklonm dogmas1 lle olurdu. Mahke-menin mtidahale hakkl, varisi olmayan terekeler, ktigtik gocuklarm haklarmm korunmas1 gereken terekeler ve miriye borcun oldugu terekelerde olurdu.

44 Bu konu muhtelif kanunnamelerde, Divan-1 Humayun kararlarmin yer-~ldl~ Miihimme Defterlerinde ferman v.b. yerlerde zikredllmi.§, kadl ve kas-samlarm zultim ve teaddileri onlenmek istenmi.§tir.

45 Kanuwname, !. -a. TY, nr. 1807, vrk. 70b. 46 Orneltler igin bltZ. KAM, nr. 2, 77a; 4, 60a; 5, 127a, 149a. KAM,

nr, 4, 99b'de bir arsanm mimar tarafmdan olgtimti yapll1yor ve deg.er bigiliyor. 47 Satl§a sunulmay1p varisler arasmda taksim . ·edilen bir tereke kaydl

igin; «miltevaffay-1 mezburun tahmin-i sahib Ue tahmin olunup beyne'l-verese taksim olunan muhallefahdtr» ifadesine yer verilmi.§tir. Bkz. KAM, nr. 20, vrk. 55b.

KASSA:MLIK MUESSESESI 407

lendinnenin bii- heyet huzurunda yap1lmas1 e§yalarm kaybrm ve bir kis1m e§yalarm ortaya konmayarak diger mirascllarm ziyana ugramasm1 onledigi gibi aynca, mal ve e§yalann fiyatmm yiiksek tutularak fazla resim alillmasma da mani olunrriaktadlr48 •

Vefat eden ki§i iizerinde vakfa ait bir alacak veya mal bulu-nuyorsa «cumleden mukaddem» olmas1 itibariyle oncelikle tah-sil ve kabz edilirdi·19 •

Varisler arasmda payla§tlr1lacak terekeler kassam vas1tas1y-la tahrir edildikten sonra tanzim edilen defterin · bir ·nushas1 te-reke sahiplerine birakllrrdl50•

. . -Sat1§1 gereken terekeler, yine kassamm g~zetiplinde Bezzazis-:

tana :getirilerek bu gibi mallarm satl§a sunuldugu yerde miizaye-deye c;Ikanlarak deger bahas1yla sat1lrrdl. Terek.e e_§ya.smm men-zillerde satl§1 yasakt151•

Miizayedeye c;1kan mallarm sat1§1 hemen gerc;ekle§meyebilir-di. 6zellikle gayr-1 menkul sat1§lan uzun zaman ahrdl52• Miizaye-

48 Ozdeger, a.g.e., s. 12. 49 KAM, nr, 19, vrk. la. 50 KAM, nr. 3, vrk. 72b.

51 «Nefs-i Istanbul ve tevabi'inde vaki' mtitevaffanm sagire eytam1 kal-cllkda mal-1 eytama bir dtirlti gadr olunmamak igtin kadimti'l-eyyamdan mu'bes ve ma'rifet-i §er'le muhallefatlan. tahrir ve Bezzasistan-1 Atik ve esvak-1 saire-den ... birine gottirilltip ba'de'l-mtizayede cemm-i gaf ir beyninden deger bahala-nyla furuht olunmak mu 'tad iken kendillerine cer ve nef' ... vasilerin ekseri kas-sam katibleriyle yekdil ve hevalarma tabi' .. . tabir olunur bir kag nefer kimes~ neler ile kadimti'l-eyyamdan ola gelene mugaylr muhallefat ... hafiyy'eten men-zillere kapadup msf bahalanyla beynlerinde alup ~~'de't-defter e§yay1 bezzasis-tana gettirtip mtizayede ve izdiyad1yla satup fazlas1m beynlerinde . iktisam ve eytama gadr eylediklerin i'lam olunmakla imdi sen lti .Mevlanay-1 mti§arun-ileyhsin vech-i me§ruh tizre eramil-i eytama0 merhameten ol makule vaki' olan mal-1 yetirn fima ba'd menzillerde furuht olunmayup kadimii'l-eyyamdan . ola geldigi iizre Kassam-1 Askeri ma'rifetiyle Bezzazistan-1 Atik ve esvak-1 saireden i§tira ( ? ) yerine gottirilltip cemm-i gafir iginde mtizayede ve ragabat-1 nas miinkati'a .olup deger bahas1yla furuht ve ila ma§aalla:h diistliru'.1-amel olunup daima mazmun-1 mtinifi .tenfiz ve icra olunmak babmda ... » Bkz. KAM, nr. 4{i, vrk l/a. Kassam marifeti ile yap!lan satl§lar igin bkz; KAM, nr. 1, vrk. 75b; nr. 2, vrk. 4b; nr. 5, vrk. 74b, 135b.

52 Mesela, bir ev onbe§ gtin mtizayedede kalm1§tir. Bkz. KAM, nr. 5, vrk. 28a. rnger bir ev on giin mtizayedede beklemi§tir. Bkz. KAM, nr. 5, vrk .. 104b.

....

408 SA!D OZTtiRK

de ile sat1lan mallar bezzazistanda gorevli miinadiler vas1tas1yla satllir, bu gorevleri kar§J.hg1 da belirli bir oranda ticret ahrlardl~'1•

Vefat eden ki§inin zahirde varisi bulunmuyorsa tayin edilen bir «Mtiba§ir» vas1tas1yla tereke mallan satl§a c;Ikanhrdl0•1•

Vefat eden ki§inin varisleri aym §ehirde bulunrimyorsa mti-teveffarun terekesi vefat ettigi bolgenin kassarm tarafmdan tah-rir edilerek mtihtirlenir ve varisin bulundugu memlekete g6nde-rilirdi50.

. .. Kassam tayin oldugunda, kendi zamarunda vuku bulan tere-keyi ve tereke ile ilgili davalan kaydetmek ic;in hususi defter tu-tar ve bu deftere yazardl. Bu sebeble defterlerin bac§Iria hangi kas-sam donemine aif oldugu genellikle yaz1lrm§t1r56•

e) Kassamlarzn Tuttugu Defterlerin Tanzim· §ekli

Kassamlarm t~!!Zll!L ettigJ__sleft~!'~erde genelde §U srra takib ~dilmektedir :

1 - Vefat eden ki§inin tamtlIIll,

2 - Mirasa konu emtianm doktimti,

3 - Bore;, masraf v.b. gider kalemleririin doktimti,

4 - Varislere veya Beytillmala kalan mikdarm tesbiti.

53 KAM, nr. 5, vrk. 98b. « ... kadimil'l-eyyamdan bu ana gelinceye Bedes-tan-1 mezburda miJzayede ile bey' olunan metrukat binde yirmi ak!;e hisabiyle ilcret-i dellallye ifraz ve ihrac olunup hizmetleri mukabelesinde kethuday-1 ev-vel ve saru ve boltikba.§tlar ve milzayede eden dellaliin beyninde ber-vech-1 mu'-tad taksim ve cilmlesinin medar-1 ma'a.§lar1 ancak metrukat dellaliyesine miln-has1r !ken ... Tahriren fi evarur-1 §evval 1137». Bkz. KAM, nr. 50, vrk. la. On-dokuzuncu ytizytlda bir dtizenleme l!;in bkz. KAM, nr. 1767, s. 56. Zilka.de 1159 tarihli bir ·belgede 4:gedlklil stivarl milnadller»in sayis1 12 olarak verilmi§tir. Bkz. KAM, nr. 97, vrk. la. 17 Ca 1218 tarihli bir belgeden ogTendigimize gore Bosnasaray1 bezasistanmm milnadl ba.§tli~ askeriden ref edllerek ·ba§· ~uha~. sebeye intlkal etmi§ ve maliye .berah ile verilir olmu§tur. Bkz. Cevdet - Ev-kaf, nr. 725. Dellalhk veya milnadilik ad1 verilen hizmet dalmm, :istanbul'da mu.kataa §ekline getirilerek iltizamls. i§letlldigi olmu§tur. Bkz. BOA, Ali Emir!; Sellin II, nr. 29.

54 KAM, nr. 5, vrk. 120b. 55 KAM, nr. 5, vrk. 135b. 56 Ornek olarak bkz. KAM. nr. 28, ilk sahife.

-KASS.A!MLIK M"OESSESESI 409

1) Vefat eden ki§inin tamtrm1: Tereke listelerinin 1. bolii-miinii te§kil eden klsrmda terekenin sahibi tamttlmaktachr. ilk once vefat eden §ahsm ach, varsa gorev ve unvam da belirtilerek baba ach ile birlikte yaz1hr. Kole as1lh olanlarm baba ach «Abdul-lah» · ofarak kaydedilir. Miiteveffanm vefat ettigi yer (mahalle, §ehir) belirtilir. Eger vefat eden §ahls harbde §ep.id, dep.izde bo-gulma, hastanede. vefat, maktulen gibi normal Olum dl§mda ve::. fat etmi§ ise vefat §ekli ·de yaz1hr. Daha sonra miras9llarm~ gegi-lir. Eger mirascllan yoksa «bila varis» vefat ettigi BeytiilmafEmi-ninin terekeye el koydugu kaydedilir. En sonra vefat veya tere-kenin saylffil ve klymetlendirilmesinin yapllarak defterlere ge9i-rildigi tarih yaz1hrs•.

2) Mirasa konu emtianm dokiimii : Bu boliimde mirasa konu mallar tek tek siralamr. Bilirki§i vas1tas1yla takdir edilep. ak.\tf?. degerleri, s1ralanan bu mallarm altlarma yaz1hr. Emtianm s1ra'.::: lanmasmda genel olarak bir usul bulunmamakla beraber, once terekede varsa kitaplar zikredilir. Ozellikle «Mushaf-1 ~erif» yani Kur'an oncelik ta§IT. Sonra k1ymetli mallar siralamr. Mirasa konu olan te~ekeyi §U alt ba§hklar halinde s1ralayabiliriz;

Kitap, Gayr-1 menh~l. Nakit, Alacak, Koleler,. Yiik, Binek hay-vanlan ve davar-s1gir, Ticari emtia, Ev e§yas1, Giyecek, Kuma§, Zinet e§yas1, Mutfak e§yas1, Silah ve silah taklnn, At talmnlari, Alet-edevat, Yaz1 malzemesi, G1da maddesi, Miiteferrik mallar. Te-rekede mevcud mallar kaydedildikten sonra

.....

410 . SA!D .OZTtlRK

«Resm-i kISmet, Kassamiye, Katibiye, Dellaliye, Hammaliye, l\![uhamminiye, Didebaniye, ihzariye, Miijdeganiye, Ucret-i kadem, Techiz-tekfin, Kira-yi dtikkan, Kira-y1 mahzen, Ta'amiye, v.b.»

Gider kalemlerini olu§turan bu klsmm ne kadar tµttugu he-saplanarak as1l tereke yekunundan glkanllr. Mirasc1lara veya bey-tillmala kalacak meblag belli olur. Bazen gider kalemlerinin te-i:eke yekfrnunu gegtigi olmaktadlr. ~ahsm terekesinden gok bor-cu varsa bu durumda tereke yekUnu borglulara ccgurema tank1» denilen bir nisbi dag1trm ije taksim edilir.

4) Varislere veya beytiilmala kalan miktann tesbiti : Son boltimde gider kalemlerinden geriye bir§ey kalml§sa bu «sahhu'l-baki» olarak kaydedilir. Kalani olu§turan bu klsrm, mirascllann belli olgiiler ic;erisinde pay1a§acaklan veya beytii}.mala kalacak meblagdir. - ~

f) Yeni9eri Terekelerinde Cari Usul

Fiilen askerlik gorevi ile ytikiimlii yenigerilerin terekelerinde diger terekelerden farkll usfiller uygulanirdl. Vefat eden yenigeri-lerin terekelerinin yazlldlg1 iki tiirlii tereke defteri vardl. Bunlar-dan biri tereke sahibi ve tereke hakkmda aynntili bilgiler bulu-nan mufassal defter olup; evil askerin adl, boliik ve ortas1, hangi tarihte vefat ettigi, terekenin nerede sat1ldlg1, sat1lan e§yamn nevi ve kaga satild1g1, kimin tarafmdan sat1ldlg1, yapllan masraf-lar ve bu masraflar glktlktan sonra net kalan miktar gosterilmek-tedir .. ikinci. defter Aga Kapusunda ve Aganm nezaret ve mura-kebesi altmda bulunan terekeye aitdir. Bu defterin bir sureti ye-nigeri katibinde ve birisi de Aga katibinde dururdu. Bu defter · bir balruna icmal ozelligi ta§1makta olup terekeleri beytiilmala inti-kal ~derek sandlga· ~onan tereke kayitlarmi ihtiva etmektedir. beft~rde ·kayitlann once hangi yenigeri agas1 zamanma ait oldu-gu .belirtilmi§tir. Kay1tlar giinliik olarak tutulmakta ve giiniin tarihi atllmaktadlr. Sonra tereke sahibinin adl, memleketi, boliik ve ortas1, nerede hangi tarihte vefat ettigi, sat1lan tereke baha-smm yekunu, masraf top~arm, net kalan ve bu kalanm kimin ta-

KASSAMLIK M"OESSESES! 411

rafmdan sand.Iga teslim edilerek hesabm defterden kapand.Ignn (resid edildigini) gostermektedir58•

Yeni~eri Agas1 ile orta veya boliik kumandanlan yeni~eri oca-gmda vefat etmi§ olan efr11d ve zabitanm varisidirler. Metrukata beytiilmalc130 ile bir katib, bir miifetti§ ve kassam-1 askeri tara-fmdan el konur. El konan bu mallar sonra satllarak bedeli alm1p deftere kaydedilirdi. Vefat eden yeni~eri veya zabitin varisi varsa mirasm l/lO'u Yeni

412 . - . SA!D OZTttRK

olan para olen yeni~erinin odas1 tarafmdan i§letilir ve biitful oda ~fradmm nezaretr altmda buhinurdu. Bu paranm getirdigi nema cckuloglu» biiyiiyfulceye kadar nafa.kasma tahsis edilirdi. Kulog-lu biiyiidiigfulde odas1 tarafmdan i§letilen paranm hesab1 yap1-larak teslim edilir, nafakaya ihtiyac1 olmayan yetimle~:iil. babala..: rmm terekesinden kendisine intikal eden hisse Aga kapusunda kara sandlk adlyla bilinen sandlga kohur, yetim akil balig oldu-gunda bu para teslim edilir ve beytilln).al defterinden «residn edi-1irdi61. . l'

Ta§rada varis birakmadan vefat eden yenic;erilerin terekele-ri zuhurunda yenic;eri agasmm mektubu ile yolda§larmdan bµi.si gonderilir. Miiteveffamn metiukat1 mahalli kadlca zabt edilerek deftere kaydedilir. Tereke ic;inde nakli kolay ve degerli olam def-tere kaydeder ve satilmas1 gerekli olan metrukat S?-tihr. Satllma-yan mallarla birlikte satilanlarm deger bahas1 miifredat defteri-ne ·yazilrr ve kadr imza1ar. Sonra mektub ile varan · ye'nigeriye tes-um- edilerek .Yeni~eri Agasina gonderilir. istanbula donen gorevli Yenic;er1 katibi dairesindeki beytiilmal katibi §a:kirdi ile tereke:nm bir defterini duzenleyerek elde edilen bu parayi Aga divam · gfuiu sekbanba§1 .ve. Yenigeri katibi huzurunda Yenigeri Agasma teslim ~lunur. Bunu Yenigeri katibi ile Aga katibi defter~ i§aret ettik-ten sonra bu defter. Aga kapusundaki sand1ga veya Efendi. daire-sindeki beytiilmal sandlgma konurdu6 2 •

Beytiilmalda ~iriken paralar iic; ayda veya y1lda bir hangi yen~c;eri ~gasmm . -ie ha?gi bejrtiilmalcmm zamamnda has1l oldu-g-q. belirtilmek suretiyle divanda bir klrm1z1 ve bir . san keseye konarak hazineye teslim edilirdi6 3 •

61 Mebde-i Kanun; vrk. 44b-45a; Uzungar§J.l.t, a.g.e., I, 308-309. 62 - Mebde-i Kanun,_ vrk. 58b-59a; _Uzungar§1.h, a.g.e., s . 312; Muhimme Def-

teri, ·nr. XXIII, s. 327, « .. :Dergah-1·Mualliim yenigerilerinden biri fevt olsa vari.si mevcud olmasa Odaba§l ile Beytillmal ·Emini ciimle metrukatm1 satub ne mik" aar akge olur ise Yenigeri agas1 evinde divan oldugu giin getiiriib ne mikdar akge idiigil agamn. ve sekbanba§mm ve biiyiik yaz1cmm ve kethudaJ.armw mahzarla-nnda vezn ve add olunub ·biiyiik yaz1c1 ve aga tarafmdan olan katib ayni ile defterine i§aret · ettikden sonra. bir ki.seye kontlub miihiirleniib agaya teslim olundukda aga .dahi evinde Yenigeri beytiilma11 .mallfuz oldugu anbara koyub. va-risi. geldikde .muktezay-1 §er'-i. kavim iizre teslim .olunub varisi olmayanlarm h1zane-i amirey.e teslim olunageliib ... >> Miihi1nme Defteri, nr. XXVII, 169 . .

63 Mebde-i Kiimm, vrk. 95a; Hatt-1 Humayun, nr. 14109-A.

KASS.A!MLIK :rvrtl'ESSESESt 413

istanbul, Galata ve Uskiida,rda olan beytiilrnallaD .Ocak bey-tiilrnalcis1 ile beytiilmal katibi satar ve defterini tutarlardl. Katip ve beytiilmalc1 bu hizmetlerine kar§Ihk binqe yirrnibe§ ~k~e ahr, geri kalan parayi odasi,na verir ve· defteri Yeni~eri kalemi dairesip.e gonderirdi64• · •

Olen bir yeni~erinin terekesini, v~risi olsa bile kadllar terekeyi varislere vermeyip ocaga gonderir ve sonra ocakta Yenigeri Agasi ve Yenigeri Beytiilrnalc1s1 nezaretinde varisler arasmda taksim olurdu65• ·

Ta§rada varis birakmadan vefat eden yeni~erilerin · terekele-ri teghiz tekfin gibi zaruri harcamalani. kifayet . etmedlg_i du~II1.larda gerekff mikdar kadlmn miisaadesiyle beytiilmaldan kar§1la:.. n1rdi66•

Borg veya veraset dava edenler bulundugunda yenigeri bey-tuimalc1s1, kai?~am-1 askeri veya beytiilrnal einini· bu · davalan dfu-ler; isbat eden kimselere hiiccet verilip Yenigeri Agasi. huzuiunda teslim olunurdu01• · · · ·

64 Uzungar§tll, a.g.e., s: 312. « ... Yenigeri katibinin bir hlfz eyledtigi def-ter dahi Beytillrnal Defteridir Ba§ §akirdin... olan §akiird · Beytillmal katibidir defterin ol yazar beytillmalc1 ile ol bey' eder tstanbul.da ve Gal~tl!-da ve ltskti-darda olan Beytillma11 bey• eperler varisi olmaymca p.u.kud ederler .binde ylrmi-be§er · akgesin katib ile beytll,lmalc1 alur . baki ne denlii olursa hazineye .deyu. i§aret ederler sonra varisi geliip taleb ederse defte.rde mevcud. olan1 alur ... » Mebde-i Kiinun, vrk. 130a-130b.

65 Uzun~ar§1h, a.g.e:; s. 314. 66 B. 0. A, !bnti'l-Emin-Muhallefat, no. 72. 67 « ... taht-1 kazamzda olan dergah-1 mu'all~~ yenigerilerinden bir kimes-

ne fevt olsa Dergah-1 mu'allama arz. olunub -ba'dehu agalan mektubuyla yol-da§larmdan bir kimesne varub ·zabt edub yayaba§1sma teslini olunub· haricden geliib veraset ve deyn taleb 'edenlerin kaziyyelei:i muktezay-1 §er' tizre yenigeri beytillrnalc1s1 ve kassam-1 askeri ma'rifetiyle gortiltir idi isbat eden kimesneler bticcet alub yeni~eri agas1 buzuru.nda teslim olunurdu ... » Ahmed Akgtindtiz, Osmanli Kanunnameleri, m, 152. « ... Yenigeri tiiifesinden bila varis-i ma'ruf fevt olanlarm muballefatll!-nm ber-muceb-i defter-i kassam-1 askeri ve ma'ri-fet-i §er'le tahrir ve suukda filrubt olundukdan sonra beytillmal. emini: olanfar yedlerinde hlfz olunup zaman-1 karibde varis zubura geldikde askeri kassam zuburetiyle veraseti vech-i §er'i :iizre isbat eylediklerinden sonra.·varisiiie tes-lim ve teslimine hilccet-i §er' olunup kariban verese zuhur etmedigi · ha:lde. ca-nib-i miriye teslim olunup verese mesafe-i ba'ideden geldigi .suretle. taraf-1 ·mi-

414 . S:A.!D t>zTtlRK

g) Kassamlar Arasi Anla:;mazliklar ve Tedbirler

Miras taksiminden elde edilen resim ve -harglarin aidiyeti hu-sustinda kazaskerler ile mahalli kadllann menfaatleri Uyu_§muyor-du. Yine kazaskerler ile mahalli kadllar arasmda, askeri kassam-larla beledi kassamlarm hak ve salahiyetlerinin tayini hususun-da da anla§mazhklar meydana geliyordu. Her iki meselenin halli igin merkezden degi§ik tarihleri ta§1yan «askeri sl1llfn68 mensubu ki§ilerin kimlerden miite§ekkil olduguna ait talimat-hiikfunleri-nin gonqerildigine §ahid ofoyoruz.

. Aynca beledi ve askeri kassamlarm gorevleri esnasmda . pek gok usulsiizlUkleri merkezi me§gul eden bir problem olmu§tur.

riden mutalebe olunmak iizre nizam veriliip .. . » KAM, nr. 90, vrk. la. « ... ahar tarafdan ·varisi zuhur eyleclikde· gelup· emin-i Beytillmal olanlann muvii.cehele-rinde verasetin isbat eyledikden sonra ahz ve kabz olunan muhallefatmdan hii.-s!l olan semeni kendiiye ,teslim veliiiccet=i§ef'iye olunup ... » GOsterilen yer, vrk. 2a. Aynca bkz. 63 nolu dipnot. « ... zaman-1 karibde varisi zuhura geldikde askeri kassam1 huzurunda verasetini vech-i §er'i iizre isbat eyledikden sonra vii.risine teslim ve teslimini mii§'ir Beytillmal Emini olanlar hiiccet-i §er'iye olup ... » « ... varisi zuhur eyledikde emin-i bey.tiilmal olanlar muvacehelerinde verasetini isbat eylediikden sonra ahz ve kabz ... » Hatt-1 Humayun, no. 14109-A.

68 Askeri smlf kavram1; Osmanll Devletinde, devletin topluma ongordii-gu sosyal farkblaljmanm . bir sonucu olarak dogmu§tur. Osmanh topra.k diize-ninin esasllll olu§turan «lnir1 arazi rejimi», fethedilen yerlerdeki ziraata elve-ri.§li ·arazilerin ozel rriillkiyet di§l tutularalt kamu mah say!l1p, devletin kont-roliinde b1rakllmas1 idi. XVI. yiizy!lm sonuna kadar ya§attlan bu kamula§tlr-ma prensibinin bir neticesi olarak devlet toplumun elinde yogrulmu§, sosyal ve ekonomik tabakala§ma da bu siyasi tercih gergevesinde bigimlenmi§tlr. Dola-y1s1yla toplumun iktisadi ve igtimai yap!lanmasm1 meydana getiren devletin kendisi olnlu§tur. Klasik donem igerisinde . biitiin toplum fertleri ba§hca iig ka-tegoriye ayrtlm1§dir : 1. Askeri snnf, 2. §ehirli smlf, 3. Koyliiler ( giftgi, raiyyet smlfI). Her ne kadar fertleri iig ayn kategoride ele· alma.k miimkiin. ise de,· hal-km tabi oldugu nizama (vergi) gore askeri smlfin di§mda kalan kesim raiyyet olarak miitalaa edilmektedir. Dolayis1yla biitiin devlet te§kilii.tmda ve kanun metin.lerinde bu esasa gore hareket edilmi.§ ve diizenlemeler ona gore yaptlnu§-tlr. Askeri-raiyyet aynmmda .temel prensip ise, vergi yiikiimlilliigu ile miikel-lef olunup olunmamasma baghdir denebilir. Geni§ bilgi igin bkz. Mustafa Ak-dag-, Tiirkiye'nin ·Dctisadi ve ii;timai Tarihi, 2. bask1, tstanbul. 1979, II, 113, 119, 268; Halil inalclk, «15. Asir Tiirkiye tktisadi ve :igtimai Tarih Kaynaklar1», i. tJ. ·JJc. Fak. Mee. XV /l-4, s. 53; Said Oztiirk, Asken Kassama. Ait Onyedinci A.sir istanbul Tereke Defterleri (Bosyo Ekcniom$k Tahlil), tstanbul 1995, s 1 34-45,

KASSkMLIK "lVrO'ESSESES1 415

Askeri sm1f1 olu§turan kesimin tum· hukuki muameleleri ka-zasker ve kazasker namma i§goren memurlan ilgilendirmektedir69 • Bu nedenle asked ziimreye mahsus §ahlslarm nikah, ltkname (kole azadhk belgesi), vakfiye tescili ve mirasm taki:;imi esnasm-. da vukubulan hi.iccet ve sicilierin tertib edilme i§lemi ve neticede elde edilecek gelirin de kazasker kassamlarina ait oldugu, mahal-ll kadllann ancak kazasker kass.ami bulurunadlgi takdirde resim-leri allp, mahkemelerinde kazasker i~in zabt etmek i.izre miidaha-le haklarmm oldugu kanunnamelerde belirtilmektedir'0 •

Ulke genelinde cari olmak iizere yeni uygU.1a:niaya konan ka-nun geregi: cc ••• ve berat-i §erif ile do{jancz ve yuvacz ve derb.endci ve koprilcil ve ulak

....

416 SA.to OZTlJRK

rinde askeri olup olmachklanna dair miinaka§a edilen ki§ilerin hangi kesime ait olduklarma sarahat getirmi§, bu miinaka§a mev-zuu ki§iler hangi kesim i~inde degerlendirilmi§ ise diger kesimin rusumumi toplayanlarca bunlara miidahale etmemeleri gerekti-gini de defaatle belirtmi§tif.

iv.r1sir Beglerbegi Davud Pa§aya gonderilen bir hiikiimde, Ml-sir kad1s1 Mevlana ~emsedcijn ile Anadolu Kazaskeri Mevlana Muh-yiddin arasmda bir anla§mazllktan bahsedilmekte; Anadolu ka-zaskerinin Mlsirda vaki askeri ziimrenin «cemi' umurlarmm kaza-yas1» kendisine aid oldugu iddias1 yer almaktadrr. Gonderilen hii-kiimde, Anadolu kazaskerinin ancak, askeri zumreden bir ki§i ve-fat ettiginde mirasmm taksimi ve bu taksimle ilgili hwm~lara ba-kabilecegi, klsmeti ilgileridirmeyen askeri zfunrenin diger hukuki meseleleri:Uin (!OZU.muntin vflayet kad1larma ait oldugu tenbih edil-mi§tir'3.

73 «l\iis1r Beglel'begisi Davud Pa§aya htiktim ki, Hllliya Mi.sir Kad1s1 Mevlana· ~emsedd!D. zidet fezailuhu canibinden Der-

gah-i mu'allama §oyle arz olundu ki Mahruse-i M1s1rda vii.ki' olan .taife-i aske-rtyenin riisum-1 kismet ve resm-i ntkah ve resm-i hiicceti ve resm-i itkname-sinden gayri Anadolu Kad!askeri Mevlana Muhyiddin damet fezailuhunun ka.s-samlari eminleri kad1askere miite'allik olan eger da'vad!r ve eger ... dir ve nakl~i §eb.adeler ve nakl-i .. .lerdir ve resm-i evkafd!r bi'l-cilmle cemi' umurla-rma alman hiiccetler ve da 'vii.larmda olan sicillii.tlar dahi askeridir ve vazifele-ri cihetinde askeri olanlarm dahi cemi' umurda kazayas1 askeridir deyu niza' eder imi§ i.n:i

KASS.AJMLIK MUESSESES! 417

. Anadolu ve Arabistan kadllarma gonderilen bir hiikfunde de, cce{jer berat-i humayun ve e{jer huccet ve vakifname ile hasbi tev-liyet ve nezarete mutasarrif olanlar umumen askeri» olduklarm-dari. kadllarm, rusum-r klsmetlerine dahl etmemeleri, kazaskerler tarafmdan vaki' §ikayet uzerine emrediliyordu'4 •

h) Suistimaller, UsulsilzlUkler ve Tedbirler '·.

Muesseseler ne kadar saglam olursa olsun ve bu muesseseleri yonetenler ne kadar dikkat .ve ihtimam gosterirse gostersin suisti-mallere az veya gok her devirde ra5tlamak.mQ.mklindur. Suis~imaller; ki§ilerin ahlaki saglamhg1 ile baglantlh oldugu kadar, devre hakim zihniyet ile sosyal ve ekonomik §artlann hususiyetleriyle de yakm alakas1 -bulunmaktadrr.

Suistimal ve usuzsiizlliklere tere];{.eyi ilgilendiren konularda da rasthyoruz. ·Gorevli ki§Uerin gorevlerini ifa ederken bir takrm usUlsuzliiklere ba§vutduklan ge§itli kanun metinlerine, f erin.an-lara ve donemin eserlerine~konu olmU§tur. Yolsuzluk kapism1 ka-patmak uzere Fatih · tarafmdan icraya konan kanunun gerek¢e.:. sinde : ccbab-i kismet ve husus-i nikahta ve itknamede vesair me-katibin resmi babinda kuzatin ifrat canibine meyilleri ve canib-i ifra~da te'addi ve ihtilaflar arzolundu{ju» aglkl.anmakta idi••.

. .

Gerek askeri kassamlarm gerekse mahalli kadl, naib ve. beledi kassamlarm davet olunmadan· miras taksimine el uzatmamalan, kismet bahanesi ile koy ve kasabalara

""

418 SAlD OZTORK

odun ve otluklarin

KASSAMLIK :M'CJESSESES! 419

deger fiyat1 takdir edilirken ccehl-i hibre» vas1tas1yla goriilmesi gerektigi ·de vardl:

Miras taksimine haksiz miidahale ile birlikte taksim esnasm-da vukubulan ·bir taklm yolsuzluklar da mevcut idi. Resm-i kls-meti ziyade almak igin miras mallarmm fiyatlarmm yiiksek tutul-~ugu, begendikleri ~§Y?-YI aldlklan, kendiierinden onceki kadlla-rm taksim ettikleri miras1 «kzsmet-i a

420 SAID OZT'ORK

lerden de fazla miktarda ahnmas1 dolayis1yla kaza ahalisinin ta-marmrun §ikayetini mucib yolsuzluklara da rastlamyordu82 •

Miislfunan kesimin miraslan ile ilgili yolsuzluklar, zulfunler yanmda gayr-1 muslimlere de mudahaleleler yapllml§ ye bu neden-le .kadJ., kassam ve naibler ikaz edilmi§tir.

Mirasm taksim edilmesine herhangi bir sebel?. yok iken, yahu-di taifesinin miraslan kadl ve naibler tarafmdan cebren kismet edildigi resm-i kismet adl · altmda ziyade paralarmm ahndlg1, Olen fakir· yahudilerin niirasc1lan ve cemaat ba§llarmm hapsedildigi §eklinde §ikayetler tizerine, boylelerinin azl edilecegi ikaz edilerek onlenmek istenmi§tir83 •

Btilug gagma ermemi§ gocuklarm mirasrm muhafazaya me-inur edilen vasilerin,_ kassam katipleri ~e yekdil ve arzu ve heves-lerine uyduklan, miras1 gizlice ~vlere k~patip yan fiyatma kendi aralarmda aldiklan,sonra: e§yayi-bezzazistana getirerek muzaye-dede sattlklan, elde ettikleri paralan aralarmda bolti§ttikleri mer-keze ula§an §ikayetler arasipda idi84 •

Varisler dl§mda bu ttir suistimalatm yanmda varislerden bi-ri.nµl gorevlilerle anla§1p t'::lrekeyi tahrir ve taksim ettirmedigi de gorulmektedir. Dolayis1yla diger miras

KASSAMLIK MUESSESESi 421

Tereke taksimine memur ve elde edilen resmi kad.Iasker na,.. mma veya belde kad.Is1 namma toplayan kassam ve diger gorev-liler yolsuzluklarm1 sadece halk kesimine kal'§1 i§lemiyordu. Bun-lardan zaman zaman ust . yoneticiler de . §ikayet~i olmu§tur. 986/ 1578 y1hnda Rumeli kad.Iasked; kendisine ait resm-i kismet tah-sn eden kassam ve kad.Ilann elde eitikleri: paralari ·kassamlarm ve belde kad.Ilarmm yediklerinden §ikayet etmekte idi. Yine beide kad.Ilarmda cem olunan resimlei· istenildiginde kassamlara ver.dik di ye inkar etmekte idiler86 • .

·Beytiilmal Emini tarafmdan kabz edilen terekeye kenar ma-hallelerden baz1 ki§ileriri kimi · vasi kimi ,, varis olduklarma dait huccet edinerek beytulmaia zarar verdikleri bu nedenle de bu tiir ,. . .

etmekle beyne'l-verese ·k1smet-i adile ile taksim .ve her . birine ala ma farazal-lahu Te'fila hisse-i §er'iyesi verilmek laz1m iken mezbur Seyyid Muhammed Qir-men Kazas1 ~aibi ile yekd.il ve kaza-i 9irmende ,sakin a'yan~an Karakachoglu ~emekle ma'ruf kimesn~ ve kethuda ~ri Mustaf3:'ya istinad etmekle muhalle-fat-1 merkumeyi tahrir ·etdirmeyiip icray-1 hak olunmad1gm bildiiriip·senki Mev-lanay-1 muma ileyhsin bir mu~temdii'n-aleyh molla· ta'yini ve ma:hallinde mu-hallefat-1 merkumeyi tahrir ve klsmet-i adile ile taksim olunup ·kendiiye ,isabet eden h1ssesi ahveriliip kad1yyede alakalan olmayan mezkurlar da'vasma mii-dahale etdiiriilmemek babmda hiikm-i humayunum rica etmegin vech-i me§ruh iizr,e ·§er'le goriilmek igiin yaz1lm1§tlr. Fi evahir-i M. sene 1121.>> B. 0. A, ~ika-yet Defteri, nr. 51, s. 579. -

. 86 «Rumelinde ve Budinde ve T1m3.§varda olan beglere hiikiim ki,

Hfiliya Rumeli kadlaskeri olan Mevlana Muhyiddin tarafmdan arz olundu ki hAliya taht-1 hiikiimetinizde vaki' olan resm-i kismet cem' ve tahsil eylemek igiin varan kassamlar bi't-temam tahsil eyledikleri resm-i klsmeti mil§arun-ileyhe isal etmeyiip Jtendiiler ekl ediip taleb olundukda ekl etdikleri riisumun rnevadchm gormedik deyu inkar ederlerim.i§' ve ' kuumun kendiiler ~giin alkoyup talep olundukd~ kassam!ar.a verdiik b3.§ka gormediik deyu inkar ederler im.i§ buyurdumki sipahi oglanlan ziimresinden Mahmud vardukda te'hir etmeyiip taht-1 hilkiimetmizde resm:i kls• met tahsir etlen kassamlan da'vet ve resm-i klsmeti mii§arun-ileyh canibine tes-lim etdiklerine ellerinde temessiikleri var ise ·fiha temessiikleri olmayup teslim etdiklerine isba~ kadir plmayanlardan zimmetlerinde kalan akgeyi bikusur mezbur Mahmud'a ahveresiz ve kadllardan fUZuli resm-i kismet alanlan dahi yerlii yerinde te£ti§ ediip goresiniz mti§arunileyhe aid olandan §imdiye degin kabz etdikleri mukarrer olup kassamla:ra teslim eyledi·klerine temessiikl~ri ol-mayup isbata kadir degiller ise bi .kusur zimmetlerinde olan akgeyi ahveriip bila temessiik teslim etdik gormediik deyu .htlaf-1 §er'.. . etdirmeyesin.» Miihimme· Defter·i, nr. XX%VI, 36.

422 SAID OZTtiRK

terekeye Istanbul kachs1 ve Askeri kassarrumn d1§mda kimse ka-tip tayin etmeyip ve ayr1ca Beytulmal Ernini tarafmdan bir go-·revli olmadlkc;a varis veya vasi olduklarma dair· kims.eye huccet verilmeyerek Beytiilmala zarann onlenmesi istenmi§tj,,rS•. :

Kadl'nm -resmen tayin ettigi kassam oimamasma ragmen ken-disine resmi kassam susu vererek ahalinin haksiz olarak nice ma1.:. lar~m yiyen kassamlar da olmu§tur88 •

Kassarnlar ile muhz1rlar arasmda zaman zaman. siirtii§meler _goriilmii§tiir. Bez~azistanda ve Galata'da askeri kassam olanlar, muhzrrlann kanurien belirlenen ihzariye resimlerini vermedikleri ve bu nedenle de mu~1rlar kendilerine gadr oldugu §eklinde ya-kinmalarda bulunarak durumun diizeltilmesi taleb edilmi§tir8°.

Kadi ve kassamlarm yukanda bahsettiginiiz usulsiizliikleri ve gayr-1 adil uygulan'lalan siirup gitmi§ olacak ki, 1550'de ~lka.rilap bir . fermanla- kad1lann_bundan_ boy le kazaskerier hesabma M~eri kismet yazmalarma son verildigi, kendlleriniri de halkm tetekesini «verese mute'addid olup gelip kzsmet talebn etmedik-leri takdirde yazmamalan ikaz edilir8°.

. . Resm-i k1smetin Kanftni doneminde binde 25 gibi yiiksek bir

-rakam tuttugu ic;in, aynca resmi ziyade almak.kasdlyla miras mal-lanmn degerlerinin iizerinde klymet bic;ilmesi v.s. nedenlerle, halk arasmda bu i§leme kar§I meydana gelen ho§nutsuzluk iizerine bir fermanla bu §ekilde tereke resminin kaldlnlmas~ ve zorunlu hal-

87 KAM, nr. 20, s. 1. . . . 88 «~am Beglerbegine ve kadlsma hilkilm kl Haliya Anadolu .kadlaskerim olan. · a 'lemu'l-ulemai'l-miltebahhirin efdalu'l-fudalai'l-...... yenbu'u'l-fadh ve'l-yakin Mevlana Abdulbaki damet fez§.lluhunun tarafmdan ta'yin oiinu§ kassam _yogiken Daloglu dimelµe ma'ruf kimesne Jubel-i §er'den kassam nasb alundum .~eyu nice kimesnenin killli mallarm ekl ediip bundan hali olmadugm blldiriip buyurdum ki vusul bul.dukda mil§arun-lleyh tarafmdan kassam nasb olmadan .m.ezbur kimesne milcerred vech-i me§I"Uh ilzre kimesneniii mahn ahz eylediigil vaki' Is~ def' edilp minba'd kimesnenin malma ol tarlkla dahl ve ta'ari:uz etdir-meyesin ve mii§arun-lleyh tarafmdan kassanu vardukda askeriye milte'allik kimesne nesnesin kab~ etmi§ Ise ......... blkusur ahveresip..» Miihimme Defteri, nr .. LXIX, 204. · · · · ·· ·

89 Miihim·me Defteri, nr. LXXX, 335.

90 Akdag, a.g.e., II, 453.

KASS.Al\IILIK MUESSESES! 423

-lerde bu i§in paras1z yap1lmasma karar verilir. Ancak bu karar diger taraftan kad.llann, i§i kendilerinin gi:irev alam i~inde say-mamalarma sebeb olmU§, mirasm kach tarafmdan resmen bi:ilii§-tiirti.lmemesi, yetim miras~llan magdur etmeye ba§laymca 1553 (960 safer) de bir fermanla ·kach'nm taksimden alchg1 resm binde

15 olarak yeniden konmu§tur01 •

Ancak klasik di:inem i~erisinde yapllan onca ikaz ve ahnan tedbirlere ragmen suistimallerin i:inii ahnamarm§tlr. Bu nedenle ondokuzuncu yiizy1la gelince kassam, katip ve diger gi:irevlilerin uymas1 gereken bir dizi yi:inetmelikler ve nizamnameler ne§redil-mi§tir.

i) Tereke Taksimi Dolayisiyla Alman Resimlerin Uygulamada Alchg1 ~ekiller

Osmanh kanun metinlerinde tereke taksimi · dolay1Slyla ah-nan resimlere belirli tarifeler getirilmi§se de, bizat~ uygulama alanm1 te§kil eden tereke defterlerinde farkll oranlarla kar§lla§il-maktadir. Kanun metinlerine gore Fatih, II. Bayezid ve Yayuz di:inemlerinde binde 20; Kanuni di:ineminde binde 15, 20, 25; .1:590'-~a binde 15, XVI. asrm sonuna ait iki farkll kanunnamede . bind~

91 «Bun.dan akdem kismet ~ususunda ba'z1 te'addi olundug"u arz olunll1.a~ gm kacbasker kassamlari: refolunup kudat dahi yetlm hakk1 zayi' olmak ihti-mali olan mevadch kismet edeler amma resim almaya deyu enva'-1 te'kidat olu-nup memalik-i mahrusama ahkam-1 §erife irsal olunmu§ idi eyle olse resm-i kismet memnu'dur deyu kacblar mevt:anm muhallefatm beyne'l-verese taksim etmeytip -Oeftere yazmaga ihmal etdikleri ecilden i?';ill-1 eytam zayi' olur deyu paye-1 serir-i alem-masirime arz olunmagm askeri olan klSmet umuri kadlas-kerlerin canibinden goriilmek ve kuda.ta mtite'alllk olan kismeti kadtlar gor-meyi emr edtip buyurdum ki .taht-1 hiiktimetinizde va.:ki' olan mevtanm muhal-lefatl §er'ile kismet olunmak lazun -geldikde askerI olan lqsmet kacbasker ca-nibinden gorilltip size mufavvaz olam bihasebi'§·§er' kismet eyleytip nakir ve lntmir her ne .ise defter edtip mal-1 eytamdan bir habbe zayi' ettirmeyeler sa-brka resm-i kismet binde 25 akge almur imi.§ eytama mezid-i re'fet-i abfetim-den minba'd binde 15 akge almmak emrolunrnu§dur §er'-i §erlf muktezasmca kismet etdtiginiz rnuhallefattan binde onbe§ akgeden ziyl!.de bir habbe almayup ve ziyade bahl!.ya tutmayup ehl-i hibre ile goresiz . .. Fi eviiil-i Safer sene 960» Bursa ~er'iye Sicilleri, nr. A. {i5/60, vr·k . 149a'dan aktaran, Mustafa Akqag, a.g.e., n. 453 . .

.-.·.

424 SAID 6ZTtiRK

15, 20; IV. Mehmed doneminde binde 15, 20. Tatbikatta ise Os-manh kanun metinlerinde yer alan bu resmi tarifelerden · farkh uygulamalann cari oldugu gorillmektedir. Konuya XVII. yiizyll Ol, gibi degi§ik surette adlandlnlml§tir. Mujdeganiye adl altmda ahnan resim umumiyetle yiizde 3, 4, 5 civarmda iken, emin adlila allnan resim ise; yilzde 10 civarmda-

KASSAMLIK :MU'ESSESES1 425

chr?2. Mirasc;1s1 yok zanlliyle beytiilmal ·achna kabzedilen baz1 mu-hallefatlann sahible1i sonradan

....

426 SA!D OZTURK

tir. Buna ilaveten 200 akc;e de (binde 10) katibiye, ihzariye ve di-gerleri ic;in almarak toplam binde 25 vergi tahsil edilmi§tir.

2) I, 145a'da binde 15 resm-i kismet ic;in, binde 14 kassamiye ve katibiye ic;in alm1yor. Toplam vergi oram binde 29. __ '..

3) I, 149b'de ise resm-i kismet, kassamiye, ihzariye, hucec resmi, kalemiye, ihzariye · (tekrar), harc-1 defter, kalemiye (tek-rar) ic;in alman verginin toplam oram binde 15 etmektedir.

4) II, 4a'da toplam muhallefat 18.000 akc;e olup, bu da «Meh-med nam kimesne yedincle mevcud bulunan akc;e» iken 360 akc;e .(binde 20) «Qidebaniyen ad1 altmda bir resim alnim1§t1r. Dideban; gozcti, gozetleyici demektedir. Nakit kalan bir miras ic;in gozcliltik veya gozetleyicilik adI altmda bir verginin almmas1 enteresandir. Ancak bunun dI§mda herhangi bir vergi almmam1§tir.

5). II, 15b'de 40.499 ak~e tutarmda muhallefattan; techiz tek-fin;·-hammaliye,.-harc+ dtikkan,- dellaliye-ve ucret-i kadem ic;i.n ya-p1lan kesintiden sonra geriye 33.179 akc;e kahr. Bu kalan tizerinden 850 akc;e (binde 25) resm-i kismet, 3'60 akc;e (binde 10) ucret-i kalem-i kassam efendi ve· katip ve resm-i defter ic;in, 210 akc;e .(binde 6) ihzariye ve huddamiye ve hucec ic;in kesinti yap1larak toplam oran binde ·4l'i bulffiaktadir.

6) II, 38a ve 5~b'de g~nel yekundan II, 46a'da ise ·borc;lar c1ktlktan sonra binde 25 resm-i kismet ic;in aynlm1§t1r . .> • · · , ; -· . • • - - • ~ -

7) II, 65b'de muhallefatm tamann beytulmala · kallyo_r. Bu-nunla birlikte resm-i kismet alrmyor.

8) III, 102b'de ise 3.760 akc;e tutarmdaki muhallefattandan 60 akc;e (binde 16) didebaniye, 30 akc;e (binde 8) mujdeganiye, 40 akc;e (binde 10,6) ticret-i katip olarak toplam binde 34.6 alm1yor fakat resim almnnyor. Muhallefatm · tamam1 Beytulmala kahyor.

9) III, 19b'de hammaliye dellaliye, ucret-i dllkkari adma ke-~inti yap1llyor, fakat resm-i kismet adma herhangi bir vergi ahn-mann§tir.

10) IV, 13b'de Mustafa Suba§1 b. Haydar admdaki §ahsm 54.325 akc;e tutarmdaki muhallefat.mdan resm-i adi · muaf tutul-mu§, ancak kassamiye, katibiye, huddamiye ve dellaliye ahimu§-

KASSAMLIK MOESSESES! 427

tir. Yine V, 1~6a'da Melek bint-i Hiidaverdi, VI, 52b'de Safiye Ha-tun bint-i Kani Efendi VI, 98b'de Hadice Hatun ibnet-i Abdullah adlarmdaki kadmlarm muhallefatmdan ve V, 84a'da Hti.seyin Ha-lifenin muhallefatmdan resm-i kismet almmanm~tir. I, 154a'da ccsagireteyn-j mezl:mreteyn· hisselerinden» yine resm-i kismet alm-marm§tit: ·· · ·

. 11) III, 44b'de resm-i adi namma binde 12,4; III, 46b'de ~se binde 28,6 oranmda vergi ahnrru.§t1r. . ~.,

12) III, 61a'da 115.975 akge tutarmda muhallefattan 770 akge resm-i kismet, '100 akge kassamiye, 100 akge katibiye ve ihzariye ahmyor. Toplarru binde 8,3 etmektedir. Yine III, 67a'da resm-i kis-met, kassamiye, katibiye ve ihzariye igin binde 10; III, 72a'.da 'bin-de 16; III, 76a'da binde 14,5 oranmda kesinti yapllrn1§tlr. III, 98b'-de ise resm-i kismet, katibiye, ihzatiye igin binde 37,7; IV, Ia'da resm-i adi binde 25, kaleffiiye, ihzariye, huddamiye i~in binde 10 oramnda vergi almm1~trr.

· . 13) IV, 2b ve IV, 4a'da resm-i adi binde 27;. 6b, 7a, !Ob, 14b de !Jinde 25; llb'de binde 20; 13a'da binde 15; 16a'da binde 30, ora-nmda resim ahndlg1in goruyoruz. ·

14) V, 7la'da el-Hae ibrahim Aganm yeklin 2.299.686 akge-lik muhallefatmdan «resm-i adi li kadlasker efendi» ye 100.000 akge yani binde 43,4 oramnda resim ayrilm1§tlr.

lQ) V, 91a'da Bosnevi Mehmed Ustamn muhallefat1m ccsa-1;ay-1 cedid-i · sultanide A§c;llar taif esinin beytiilmalm1 kabza me-rnur· olan Fahru~l-akran Abdullah Qelebi» kabz ediyor ve:... .4.330 akge tutarmdaki yekU.n muhallefattan 4p0 akc;e yani yiizde 9,23 . ~ oramnda «resm-i a§c;1ba§I» namma resm "a~. '"Buna ilaveten 75 akc;e (binde 17,3) resm-i adi, 20 akge (bin.de 4,6) katibiye alm-llll§t1r.

16) V, 98b de ise ill_{ defa kar§rm1za glkan bir uygulama var: :istanbul'a ticaret igin gelen Aydm Sancagmdan el-Hae Ahmed b. Hizir :istanbul'da Kilidgiler hamnda vefat eder. 15.000 akc;e tutan muhallefatmdan 2000 akge (yiizde 13,3) resm-i adi, 350 akc;e de (binde 23,3) resm-i klSmet ahrur. Resm-i adi adma alman yii.zde 13,3'liik verginin Beytiilmal Emini adma alman «eminiyye» oldu-gu tahmin edilebilir.

428 • . . . . SAiD OZTURK,

. . ·· · I~) Tereke Taksimi Dolayiszyla Alinari Vergi ·ve Kesinti

· · 'Miktarlarina Tesir e'den Faktorler

:Misallerde ·: g5rul~i,igil iizere res~ . namma y~ da '..ba§ka b.ir hiiriiet mukabili kesilen kesihtilerde tesbit edilrnl§ · bir oran~ buia-rmyoruz. Vergi ve bir hizmete kar§1hk kesinti yapillrken· muhte::. lif: faktorlerin-rol oynad1g1 kanaatindeyiz. 0yle ki, ki§inin makam ve mevkii, zengin veya fakir olu§U., erkek, kadm veya gocuk olU§U, mir~sm_ a_z1*, 'l{~Y.~- .gg]4~g~,_ v_af4;in o~up _ olm~~§~. beytulmalrn hi~sesi olup 01madlg1, rn,uhallefatm merkeze uzakhg1 v~ya yakm-hg~ vb. durumlar~ _alma~ vergi or~nlan, gorillen. hizmete mulrn-bil yap1lan kesinti mi~~:tarlan . iizerinde rol oyiladlgm1 soylemek miimkilndilr . .

. . · Resimlerde ve hiz.met inukaoilL_ olarak yap1ian· kesintilerde

oran·-ve ·miktarla:r·m:· inuhtelif · duzeyde olmasmm bir · nedenini de, XVI. yilzy1lm ikinci-yansmdan itibaren-ba§iayan- ve -XV!r:--yUzyil boyunca da devam eden fiyat art1§lan ve para rayiglerindeki ka-r:arsizlik ile siyasi . ve . iktisadi yapmm gozillmeye yiiztutmas1 gibi birbiriyle alakah olumsuz geli§melerin. tevlid ettigi bulamkhk ve kan§lkhkta aramak laz1m gelir. . . . . .'.'... .. ....

.. • ,· .· ij&n~ .

Tatbikatmin ilk orneklerrne IDcri birincf·asrr'da rastladlgumz kassamllk; islam Hukukunun; insan haklarmm ve ozellikle miil:.. klyet ·-hakkl.ruii ·korunmasuia yonelik vaz ettigf'ilk_eler" gergevesrn-de ·olu§an bii muessesedir. Gene! ·muhtevas1 degi§inemekle birlik-te, Osmanh Devi'etmde·farkh·uygulama:. bicimleri-ve· mirasm 'ta:k-siinine bagh ofarak kassamlik muessesesmin f onkSiyonlannm ye-ririe getirilmesinde yardlmc1 alt birimler ve muesseseler geli§mi§tir.

'. : ....

KASSA.M.LIK MtiESSESES!

Tereke Listelerinin Tanzim §eklini GOsterir Ornek Belge Sureti

KAM, nr, II, 110 a

VefatEden

Ki~ininTamttm1

··.

Er::!!ar.:r. Di'kilrr.il

Bl>n;. ?>fa~raf Yb.

Gider Ji.alemlerinin

IX;kilmii

.v Vari~lcre,yl! ~

Beyliilma.l:i Ji.alan Miktar

429