interpretiranju arheoloških nalazišta u Bosni i Hercegovini
(završni magistarski rad)
Sarajevo, 2018.
Izvještaji sa planovima implementacije i interpretacijom rezultata arheoloških
nalazišta .............................................................................................................. 20
Tabelarni pregled elemenata plana u 7 uzoraka ............................................... 40
Analiza tabelarnog prikaza elemenata plana u 7 uzoraka ............................... 41
Tabelarni prikaz elemenata izvještaja u 20 uzoraka ........................................ 43
Analiza tabelarnog prikaza elemenata izvještaja u 20 uzoraka ...................... 44
Zakljuak ............................................................................................................. 46
Literatura ............................................................................................................. 49
Saetak ................................................................................................................. 54
podrazumijeva detaljno planiranje i izvještaj o implementiranju, te interpretiranju nalazišta.
Sagledavajui metodološki pristup arheološkim nalazištima u periodu od 2005-2016. godine u
Bosni i Hercegovini, mogu se uoiti znaajni pomaci u dokumentovanju, ali još uvijek se
uoava nedovoljna sistematinost, koja bi se temeljila na tri znaajna segmenta: plan,
implementacija plana i interpretacija nalazišta. Naješe se u dokumentaciji, koja
podrazumijeva planove i izvještaje iz perioda 2005-2016. godina, nailazi samo na izvještaj ili
interpretaciju arheološkog nalazišta, bez plana i bez podataka o implementaciji.
Predmet istraivanja ovog diplomskog rada jeste dokumentacija dostavljena nadlenim
institucijama koja predstavlja prateu dokumentaciju istraivanja na arheološkom nalazištu
(traenje dozvole za rad uz priloeni plan za istraivanje), kao i izvještaji koji opisuju
aktivnosti na arheološkom nalazištu i interpretaciju istraivanja.
Cilj rada je analizirati sadraje dostupne dokumentacije, sa posebnim osvrtom na Plan
preventivne prospekcije arheološkog potencijala na lokalitetu nacionalnog spomenika
„Arheološko podruje-prahistorijsko naselje u Butmiru, opina Ilida“ (Faza I), koji moe
posluiti kao smjernica za standardizaciju sadraja buduih planova i izvještaja, s obzirom da
sadri podatke o lokalitetu i razraen plan primjene razliitih metoda, kao i program zaštite i
korištenja arheološkog lokaliteta u edukativne i kulturne svrhe, uz poštivanje parametara
definisanih Valletta konvencijom, iji je potpisnik i Bosna i Hercegovina.
Kao primjer dobre prakse i izvor podataka o elementima plana i izvještaja je i dokument
MAP2 (Management of Archaeological Projects 1991) u kojem su arheolozi Velike Britanije
standardizirali strukturu ovih dokumenata.
Ukupno je analizirano 7 planova i 20 izvještaja o arheološkim istraivanjima te usklaenost
njihovih sadraja sa zakonskim odredbama.
4
Historijat istraivanja
Dok se savremena arheološka nauka u razvijenim zemljama svijeta brine o povijesti
ovjeanstva i o nainu dokumentiranja svih segmenata istraivanja, u našoj zemlji još nije
usklaena zakonska legistativa sa savremenim zahtjevima arheologije. Poratna društvena
scena izdvaja malo novca za nauna istraivanja, a i edukovan i struan kadar se tek u
posljednje vrijeme upoznaje sa dometima svjetske arheologije.
Nakon raspada bivše Jugoslavije, Bosna i Hercegovina je postala samostalna drava,
meutim, zakon o opoj zaštiti baštine (Zakon o zaštiti i ouvanju kulturnog, historijskog i
prirodnog naslijea iz 1985. 1 ) je preuzet u neizmjenjenom obliku, a trebalo ga je prilagoditi i
osavremeniti novom ustrojstvu drave, što se nije desilo, jer isti zakon još uvijek egzistira na
nivou Federacije BiH i Distrikta Brko, dok je u Republici Srpskoj ovaj zakon prilagoen
entitetskom nivou (Zakon o kulturnim dobrima, 1995. 2 i Zakon o izmjenama i dopunama
zakona o kulturnim dobrima 3 ).
Jedan od najveih problema nakon rata predstavlja politika struktura zemlje koja je
uspostavljena 1996. godine na temelju Daytonskog mirovnog sporazuma. 4 U toj injenici lei
veliki broj problema. Za razumijevanje zakonodavno-pravnog okvira koji se odnosi na kulturu
na svim nivoima vlasti u Bosni i Hercegovini potrebno je shvatiti historijski slijed nastao
promjenama u organizaciji dravne uprave. Bosna i Hercegovina se sastoji od dva entiteta,
odnosno tri administrativno-upravne jedinice.
b) Republike Srpske
c) Brko distrikta
Federaciju i Republiku Srpsku ine 143 opine, koje se u Federaciji grupišu u 10 kantona.
Kantoni imaju vrlo snane ovlasti, a u Republici Srpskoj vlast je centralizirana u glavnom
administrativnom središtu u Banjoj Luci. 5 Federacija BiH, Republika Srpska, Brko distrikt,
10 kantona i dravni nivo Bosne i Hercegovine imaju odvojena autonomna ministarstva koja
1 „Slubeni List Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine“, godina XLI, broj 20 od 16. jula 1985. godine.
2 „Slubeni glasnik Republike Srpske“, br. 11/95
3 „Slubeni glasnik Republike Srpske“, br.103/08
4 Ibid, 294.
5
se esto ne mogu usaglasiti. 6 Federacijom i entitetom Republike Srpske upravljaju izabrani
dunosnici, dok u Brko distriktu upravlja predstavnik kojeg imenuje Meunarodna
zajednica, te lokalni parlament i ured gradonaelnika.
Zakon o provedbi odluka Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika BiH (2002), koji je na
dravnoj razini, odnosi se iskljuivo na nacionalne spomenike, te se temelji na Aneksu 8
Daytonskog mirovnog sporazuma. lanove Komisije imenuje Predsjedništvo Bosne i
Hercegovine. 7 Komisija donosi odluke o proglašenju pokretnih i nepokretnih dobara
nacionalnim spomenikom, primjenjujui Kriterije o proglašenju dobara nacionalnim
spomenikom. 8
Zavod za zaštitu spomenika pri Federalnom ministarstvu kulture i sporta je nadlean za zaštitu
kulturno-historijskog i prirodnog naslijea. Zavod je odgovoran za struni nadzor nad
radovima konzervacije, restauracije i rehabilitacije nacionalnih spomenika i provedbu
projekata zaštite koji se finansiraju iz budeta Vlade FBIH. 9 Unutar Federacije, samo neki od
10 kantona imaju upravna tijela za zaštitu baštine (Hercegovako-neretvanski, Sarajevski
kanton, Srednjobosanski, Tuzlanski, te Unsko-sanski kanton). 10
Ostali kantoni nemaju
upravnog ili drugog tijela nadlenog za zaštitu i ouvanje kulturnih dobara. U Republici
Srpskoj na istom nivou djeluje republiki Zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog
nasiljea Republike Srpske, a nadzor ove institucije provodi Ministarstvo prosvjete i kulture
Republike Srpske. 11
Za distrikt Brko nema propisa kojim je ureena zaštita kulturne baštine,
ve je nadleno tijelo za provedbu mjera na nacionalnim spomenicima Odjel za prostorno
planiranje i imovininsko - pravne poslove Vlade Brko distrikta BiH. 12
Na kantonalnom nivou samo pet kantona je usvojilo zakon o naslijeu, a to su Kanton
Sarajevo (Zakon o zaštiti kulturne baštine) 13
, Zapadnohercegovaki kanton (Zakon o zaštiti i
korištenju kulturno-povijesne i prirodne baštine) 14
, Zeniko-dobojski kanton (Zakon o zaštiti
kulturne baštine) 15
6 Nuriki, 2016, 3.
7 Antolovi, 2012, 101.
9 Antolovi, 2012, 101.
14 „Narodne novine ZH“, 6/99
15 „Slubene novine Zeniko-dobojskog kantona“, broj: 7/12 i 12/13.
6
) te Unsko-sanski kanton
i Zakon o izmjenama i dopunama zakona o zaštiti
kulturnog naslijea 19
).
Iako je vaei Zakon o zaštiti i ouvanju kulturnog, historijskog i prirodnog naslijea iz 1985.
godine 20
terminološki zastario (više ne postoje OUR-i, a novane kazne su izreene u
nepostojeoj valuti), a ne prati ni savremene pristupe naunom istraivanju i zaštiti dobara
kulturne baštine, on je ipak polazna osnova koja definira osnovnu dokumentaciju za
arheološka istraivanja kao preduslov za rad na arheološkom nalazištu (traenje dozvole za
rad uz priloeni plan/ program istraivanja), terensku dokumentaciju i podnošenje izvještaja.
Ovaj zakon u lanu 59. kae „Arheološka i druga istraivanja dobara kulturno-istorijskog i
prirodnog nasljea mogu vršiti, u skladu sa programom svojih istraivanja, organizacije
udruenog rada uz odobrenje Zavoda BiH. Prije davanja odobrenja iz prethodnog stava
Zavod BiH pribavlja mišljenje zavoda na ijem se podruju vrši istraivanje. Nauna
istraivanja dobara kulturno-istorijskog i prirodnog nasljea mogu vršiti, u skladu sa
programom svojih naunih istraivanja, organizacije udruenog rada, kao i fizika lica uz
odobrenje nadlenog zavoda, odnosno organizacije za zaštitu“ 21
, ali se došlo do veoma
malog broja planova/ programa, jer se dozvola esto traila bez prethodno dostavljenog plana.
S obzirom da u zakonu nije naglašeno za koju vrstu arheološkog istraivanja je potrebno
izraditi plan/ program, neophodno je poštivati zakon i isti dostaviti za svaku vrstu
istraivanja. 22
Za razliku od planova, nešto vei broj je izvještaja/ elaborata koji su bili dostupni za izradu
ovog rada. Neophodnost dostavljanja izvještaja nadlenoj instituciji tretira lan 61. istog
zakona: „Organizacije udruenog rada i fiziko lice iz lana 59. st. 1. i 3. ovog zakona duni
su da u roku od šest mjeseci po završenim radovima dostave Zavodu BiH, nadlenom zavodu,
16
„Slubene novine HNK“, broj 2/06 17
„Slubene novine HNK“, br. 5/08 18
„Slubeni glasnik USK“, broj 3/04 19
„Slubeni glasnik USK“, broj 15/10 20
„Slubeni List Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine“, godina XLI, broj 20 od 16. jula 1985. godine 21
Ibid. 22
o pronaenim nekretninama, pokretnim stvarima i lokalitetima“ 23
.
Za podruja koja su proglašena nacionalnim spomenicima nadlena su entitetska ministarstva
prostornog ureenja koja izdaju dozvole za zaštitu, istraivake radove, konzervaciju,
restauraciju, rehabilitaciju nacionalnih spomenika, te dozvole za gradnju u zaštienom
podruju nacionalnog spomenika, na osnovu planske i tehnike dokumentacije koju odobri
ovlaštena struna ustanova. To regulira lan 6, Zakona o sprovoenju odluka Komisije za
zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Opeg okvirnog sporazuma za
mir u Bosni i Hercegovini (“Slubene novine Federacije BiH”, br. 2/02 , 27/02, 6/04 i 51/07):
„Uz zahtjev za izdavanje odobrenja iz lana 5. ovog zakona podnosilac zahtjeva duan je
priloiti:
- dokaz o vlasništvu ili pravu korišenja zemljišta, objekta ili kompleksa;
- povijesni i graditeljski opis izvornog stanja objekta ili kompleksa sa postojeom
arhitektonskom, fotografskom i drugom dokumentaciojom;
- opis sadašnjeg stanja objekta ili kompleksa i
- projekat rehabilitacije objekta ili kompleksa.
Uz zahtjev za rehabilitaciju objekta koji je potpuno uništen, pored priloga iz stava 1. ovog
.
Iz navedenih lanova zakona se vidi da je zakonska obaveza istraivaa da, traei dozvolu,
priloi plan koji treba da sadri navedene elemente, što se veoma esto ne poštuje. Ponekad se
pri traenju dozvole dostavljaju veoma šture informacije o lokalitetu, što ne moe biti
zamjena za plan istraivanja. S obzirom na tu injenicu uspjelo se doi do znatno manjeg
broja planova, za razliku od izvještaja sa istraenih lokaliteta. Ukupno je analizirano 7
planova i 20 izvještaja o arheološkim radovima. To implicira da se naješe nailazi samo na
izvještaj o istraivanju unutar dokumentacije, bez plana i bez podataka o implementaciji
plana.
Planovi do kojih se došlo u izradi ovog rada su:
23
„Slubeni List Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine“, godina XLI, broj 20 od 16. jula 1985. godine. 24
„Slubene novine Federacije BiH”, br. 2/02 , 27/02, 6/04 i 51/07.
8
1. Zaštitna arheološka istraivanja lokaliteta Studena esma u Donjem Vakufu -
Bosna i Hercegovina, (2005) 25
2. Zahtjev za izvoenje arheoloških radova na lokalitetu Starog grada u Buimu,
(2007) 26
3. Plan i program istraivanja na lokalitetu Atmejdan- završno išenje, (2010) 27
4. Plan i program istraivanja na lokalitetu Butmir- Tilava, (2015) 28
5. Projektni zadatak; Arheološko podruje Ripa u selu Ripa kod Bihaa, (2016) 29
6. Podruje i ostaci graditeljske cjeline – aršijska (Esme Sultanije) damija sa
prateim objektim: šadrvanom, stambenim objektom, mektebom i haremom,
(2016) 30
(Faza I), (2016) 31
Elaborata, odnosno izvještaja sa arheoloških lokaliteta je znatno više, a to su:
1. Elaborat- ekspertiza; Atmejdan-saobraajnica umurija-ul. H.
Kreševljakovia, (2004) 32
sondiranja 2005. godine na lokalitetu Okolište), (2005) 33
3. Lokalitet Atmejdan-saobraajnica umurija, ul. H. Kreševljakovia;
Sistematska arheološka istraivanja od 16. maja do 27. juna 2005. godine;
Faza II; Završni elaborat, (2005) 34
4. Lokalitet Atmejdan-park; Sondana arheološka istraivanja, faza III, od
10.10.-29.10. 2005. godine; Završni elaborat, (2005) 35
25
Vakufu- Bosna i Hercegovina“, 2005, 1-2. 26
Plan Stari grad Buim 2007: Plan „Zahtjev za izvoenje arheoloških radova na lokalitetu Starog grada u
Buimu“, 2007, 1-9. 27
Plan Atmejdan 2010: Plan „Plan i program istraivanja na lokalitetu Atmejdan- završno išenje“, 2010, 1-2. 28
Plan 2015: Plan “Plan i program istraivanja prostora na lokalitetu uta tabija“, 2015, 1-7. 29
Plan Ripa 2016: Projektni zadatak “Arheološko podruje Ripa u selu Ripa kod Bihaa“, 2016, 3-7. 30
Plan Esma Sultanija 2016: Plan „Podruje i ostaci graditeljske cjeline aršijske (Esme Sultanije) damije sa
prateim objektima: šadrvanom, stambenim objektom, mektebom i haremom u Jajcu“, 2016, 1-2. 31
Plan Butmir 2015: Plan „Plan preventivne prospekcije arheološkog potencijala na lokalitetu nacionalnog
spomenika „Arheološko podruje- prahistorijsko naselje u Butmiru, Opina Ilida“ (Faza I)“, 2015, 1-8. 32
Izvještaj Atmejdan 2004:Izvještaj „Atmejdan- saobraajnica umurija- Ul. H. Kreševljakovia; Sondana
arheološka istraivanja od 26. aprila do 14. maja 2004. godine; Elaborat-Ekspertiza“, 2004, 2-7. 33
Izvještaj Okolište 2006: Izvještaj „Butmirska kultura- neolitske populacije centralne Bosne“, 2006, 1-26. 34
Izvještaj Atmejdan 2005: Izvještaj „Atmejdan-saobraajnica umurija- Ul. H. Kreševljakovia; Sistematska
arheološka istraivanja, Faza II, od 16. maja do 27. juna 2005. godine; Završni elaborat“, 2005, 1-12.
9
6. Kulturno, historijsko i arheološko odreenje lokaliteta Bakrbaba Hadi Alijine
damije i medrese Hadi Ismaila Misrije na Atmejdanu u Sarajevu u kontekstu
ureenja prostora Atmejdana I-II, (2007) 37
7. Sondana arheološka istraivanja zaštienog lokaliteta Sultan Ahmedove
damije u Zenici - 26.07.-2.08. 2007. godine, (2007) 38
8. Arheološka istraivanja prapovijesnog tumula i nekropole na lokalitetu Desilo
Hutovo blato; Izvješe, (2008) 39
9. Izvješe o II. fazi podvodnih arheoloških radova na lokalitetu Desilo u
Bajovcima - Hutovo blato, (2008) 40
10. Stari grad Buim; Izvještaj o arheološkim istraivanjima izvedenim od 06.04.
do 27.04. 2008. godine, (2008) 41
11. Inventar nalaza „LUKE“, zaštitno arheološko istraivanje na trasi autoputa
koridor V -c, (2011) 42
12. Struni nalaz i mišljenje o izboru lokacije arheološkog sondiranja uz
unutrašnje podruje megalitskog zida na gradini Ošanii kod Stoca s aspekta
ouvanja njegove stabilnosti, (2011) 43
13. Izvještaj o rekognosciranju terena na dionici autoputa V -c Tarin - Lepenica
dugoj 9, 50 km; 29.06.- 1. 07.2011. godine, (2011) 44
35
10. 2005. godine; Završni elaborat“, 2005, 1-7. 36
Izvještaj Kreševo 2007: Projekat „Arheološka istraivanja antikog lokaliteta „Gromile“, revitalizacija
srednjovijekovne nekropole steaka na lokalitetu „Podcrvenjak“ i rekognosciranje srednjovijekovnog grada u
Kreševu“, 2007, 1-24. 37
Izvještaj Atmejdan 2007: Izvještaj „Kulturno, historijsko i arheološko odreenje lokaliteta Bakrbaba Hadi
Alijine damije i medrese Hadi Ismaila Misrije na Atmejdanu u Sarajevu u kontekstu ureenja prostora
Atmejdana- Elaborat“, 2007, 1-103. 38
Izvještaj Zenica 2007: Izvještaj „Sondana arheološka istraivanja zaštienog lokaliteta Sultan Ahmedove
damije u Zenici- 26. 07.-2. 08. 2007. godine“, 2007, 1-48. 39
Izvještaj Desilo-Hutovo Blato 2008: Izvještaj „Arheološka istraivanja prapovijesnog tumula i nekropole na
lokalitetu Desilo- Hutovo Blato; Izvješe“, 2008, 1-19. 40
Izvještaj Desilo u Bajlovcima- Hutovo Blato 2008: Izvješe „Izvješe o II. fazi podvodnih arheoloških radova
na lokalitetu Desilo u Bajlovcima- Hutovo Blato“, 2008, 1-10. 41
Izvještaj Buim 2008: Izvještaj „Stari grad Buim; Arheološka iskopavanja“, 2008, 1-74. 42
Izvještaj Luke 2011: Inventar nalaza „Inventar nalaza „Luke“; Zaštitno arheološko istraivanje na trasi
autoputa koridor Vc“, 2011, 1-104. 43
Izvještaj Ošanii 2011: Struni nalaz i mišljenje „Struni nalaz i mišljenje o izboru lokacije arheološkog
sondiranja uz unutrašnje podruje megalitskog zida na gradini Ošanii kod Stoca sa aspekta ouvanja njegove
stabilnosti“, 2011, 9.
10
14. Elaborat istraivanja na koridoru V-c Bijaa - Kravica: Grobovi na lokalitetu
Sekulan, Zvirii, 11.-13.1.2012., (2012) 45
15. Izvještaj o ocjeni arheološkog potencijala na lokalitetu Grabovik - Zaketuše,
(2014) 46
(2014) 47
prahistorijskog naselja u Ripu, (2015) 48
18. Butmir - Tilava; Elaborat arheoloških istraivanja; (2015) 49
19. Dostava izvještaja o obnovljenim arheološkim istraivanjima na lokalitetu
aršijske (Esme Sultanije) damija s prateim objektima, (2016) 50
20. Izvještaj o arheološkim prethodnim radovima istranog karaktera - plan
preventivne prospekcije arheološkog potencijala na lokalitetu nacionalnog
spomenika; Arheološko podruje - prahistorijsko naselje u Butmiru“, (2016) 51
Institucije koje su izašle u susret sa neophodnom dokumentacijom za izradu ovog rada su:
- Zavod za zaštitu spomenika pri Federalnom ministarstvu kulture i sporta,
- Federalno ministarstvo prostornog ureenja,
- Institut za arheologiju pri Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu,
a s obzirom da, prema Pravilniku o uvjetima i nainu ostvarivanja uvida u muzejsku grau i
muzejsku dokumentaciju Zemaljskog muzeja BiH, lan 7, arheološka terenska dokumentacija
koju posjeduje Zemaljski muzej BiH nije bila dostupna, te ista nije mogla biti ukljuena u
ovaj rad.
Izvještaj Tarin- Lepenica 2011: Izvještaj „Izvještaj o rekognosciranju terena na dionici autoputa V-c Rarin-
Lepenica dugoj 9, 50 KM 29. 06.-01. 07. 2011. godine“, 2011, 3. 45
Izvještaj Bijaa-Kravica 2012: Elaborat „Elaborat; Istraivanja na koridoru V-c Bijaa. Kravica: Grobovi na
lokalitetu Sekulan, Zvirii, 11.-13. 1. 2012.“, 2012, 1-5. 46
Izvještaj Zaketuša 2014: Izvještaj „Izvještaj o ocjeni arheološkog potencijala na lokalitetu Grabovik-Zaketiše“,
2014, 2-36. 47
Kiseljaka“, 2014, 25. 48
prahistorijskog naselja u Ripu“, 2015, 3-24. 49
Izvještaj Butmir 2015: Izvještaj „Butmir- Tilava; Elaborat arheoloških istraivanja“, 2015, 1-16. 50
Izvještaj Jajce 2016: Izvještaj „Izvještaj o arheološkim geofizikim istraivanjima na lokalitetu aršijske
(Esme Sultanije) damije sa prateim objektima“, 2016, 3-14. 51
Izvještaj Butmir 2016: Izvještaj „Izvještaj o arheološkim prethodnim radovima istranog karaktera- plan
preventivne prospekcije arheološkog potencijala na lokalitetu nacionalnog spomenika; Arheološko podruje-
prahistorijsko naselje u Butmiru“, 2016, 4-166.
11
Plan je strateški poetak svakog ozbiljno zapoetog posla, a arheološka istraivanja na
terenu, kao empirijski dio naunog istraivanja, zahtijevaju precizno i jasno uraeno
planiranje projekta ili plan arheoloških istraivanja. 52
On je neophodan dio dokumentacije
radi upuenosti nadlenih institucija u vrstu i razloge istraivanja, 53
ali i sistematian i krajnje
odgovoran pristup terenskom istraivanju. 54
Bez planiranih aktivnosti mnogi poslovi na terenu
ostaju nedovršeni, traju due ili mogu da budu manje struno uraeni.
Istraujui dokumentaciju sa arheoloških terena u Bosni i Hercegovini uspjelo se doi
do samo 7 planova iz perioda od 2005. -2016. godine, što pokazuje da su planovi rijetko ili
nikako pisani u prethodnom periodu. Istina, i ranije se traila dozvola nadlenih institucija za
rad na terenu, ali se takav zahtjev svodio na nekoliko šturih reenica o lokalitetu, bez
preciznih i potrebnih elemenata plana koje nalazimo u najnovijim planovima od 2015. godine.
Najstariji plan od spomenutih sedam planova je iz februara 2005. godine, koji je sainio
Zemaljski muzej BiH u Sarajevu, a odnosi se na lokalitet Studena esma u Donjem Vakufu 55
(Tab. I, Br. 1). Uoava se da prepiska o vanosti lokaliteta iz rimskog perioda, starog oko
1600 godina, traje od 2002. -2005. godine, 56
što ukazuje na neodgovoran odnos nadlenih
institucija prema kulturno-historijskom naslijeu, s obzirom da se lokalitet „Studena esma“
nalazi u urbanom dijelu grada i ugroena je novom gradnjom 57
, a 2009. godine lokalitet je
proglašen nacionalnim spomenikom. 58
Ovaj plan sadri kratak opis lokaliteta (antika bazilika
i rimska grobnica na svod) i injenicu da se nalazi u dvorištu privatnog objekta, gdje vlasnik
eli graditi, ali je voljan dozvoliti istraivanja. Zemaljski muzej BiH u Sarajevu se obratio
Ministarstvu prosvjete, znanosti, kulture i športa Srednjobosanskog kantona s dopisom u
52
Drewett, 2001,76. 54
Plan Studena esma 2005: Plan „Zaštitna arheološka istraivanja lokalieteta Studena esma u Donjem
Vakufu- Bosna i Hercegovina“, 2005, 1-2. 56
Busuladi, 2012, 159-187. 57
Vakufu- Bosna i Hercegovina“, 2005, 1. 58
Odluka o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, 05.1-2.2-40/2009-63 od 2. decembra 2009.
12
kojem se trae novana sredstva da bi do iskopavanja uope došlo, a elemenata plana
implementacije nema. 59
Slijedei plan je iz septembra 2007. godine i odnosi se na nacionalni spomenik Graditeljska
cjelina „Stari grad Buim“ u Buimu 60
(Tab. I, Br. 2). Zahtjev za saglasnost za izvoenje
radova na ovom lokalitetu uputio je Zemaljski muzej BiH Federalnom ministarstvu
prostornog ureenja. 61
Uz vou projekta iz Zemaljskog muzeja BiH, na projektu je radila i
grupa arheologa iz Velike Britanije (Dr. Alan Rushworth i Richard Carlton). Ovaj dokument
sadri detaljan opis predmeta istraivanja, tj. historijske injenice o Starom gradu u Buimu i
opis ovog nacionalnog spomenika; sadri cilj i program istraivanja, metode istraivanja, a
pomenuta je i oprema za istraivanje. 62
Plan je mnogo detaljniji od prethodnog, a sadri
podnaslov Oekivani rezultati istraivanja. 63
Ovaj podnaslov se odnosi na mogunost
otkrivanja veeg broja pokretnog arheološkog materijala na osnovu kojeg bi se iniciralo
otvaranja muzejske zbirke grada Buima. Predvieno je i publikovanje nalaza u strunoj
periodici ili u zasebnom monografskom izdanju. Ovaj plan takoer sadri i predraun
troškova. 64
Projekat je finansiralo Ministarstvo kulture i sporta Federacije Bosne i
Hercegovine, a uoljiva je saradnja s arheolozima Velike Britanije, iji su naunici razvili
dokumentacijsku osnovu i metodologiju istraivanja na arheološkim lokalitetima.
Slijedei plan iz 2010. godine se odnosi na nastavak sistematskih arheoloških istraivanja na
lokalitetu At mejdan ili Arheološki park Hadi Alijine Bakr-babine damije u Sarajevu 65
(Tab. I, Br. 3). Program su izradili stunjaci Društva arheologa 1894 i predstavlja nastavak
sistematskog istraivanja koje je izvodio tim arheologa Zemaljskog muzeja BiH. Ovaj
lokalitet je Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika 2005. godine proglasila nacionalnim
spomenikom Bosne i Hercegovine. 66
U planu koji Društvo arheologa 1894 prilae kao zahtjev
za dozvolu za izvoenje istraivanja, cilj istraivanja se definira: „Utvrditi postojanje
arhitektonskih temelja damije i mezaristana i da se popuni praznina u naunom pogledu
kada je u pitanju izuavanje prošlosti Sarajeva, a samim tim i Bosne i Hercegovine“. 67
59
Odluka o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, 06-6-546/03-3, od 2. jula 2003. 61
Plan Stari grad Buim 2007: Plan: „Zahtjev za izvoenje arheoloških radova na lokalitetu Starog grada u
Buimu“, 2007, 1-9. 62
Plan Atmejdan 2010: Plan: „Plan i program istraivanja na lokalitetu Atmejdan-završno išenje“, 2010, 1-2. 66
Odluka o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, 05.2-2-114/04-5, od 25. januara 2005. 67
Plan Atmejdan 2010: Plan: „Plan i program istraivanja na lokalitetu Atmejdan-završno išenje“, 2010, 1.
13
Tadašnja direktorica Zavoda za zaštitu spomenika pri Federalnom ministarstvu kulture i
sporta je u Strunom mišljenju, kojim se ujedno i daje dozvola za istraivanje na ovom
lokalitetu struno terminološki pojasnila cilj istraivanja: „Projekat ima za cilj utvrivanje
postojanja, veliine, hronološko-stilske pripadnosti i vrijednosti nacionalnog spomenika, te
izradu podloge za pripremu konzervatorsko-restauratorskog projekta zaštite“, te spominje
rekognosciranje, sondiranje i sistematsko iskopavanje, s obzirom da plan ne sadri
metodologiju istraivanja. 68
zapadno od istraenog centralnog lokaliteta
Butmir, a koji je 2015. godine predloilo udruenje Društvo arheologa 1894, (Tab. I, Br. 4)
sadri predmet istraivanja, podruje istraivanja i mjere, 70
uvjete istraivanja, 71
i oprema za istraivanje (samo pribor sitnog alata), potrebno vrijeme
i oekivane rezultate istraivanja. 73
Iako plan ovog zaštitnog istraivanja ima dosta
podnaslova, šturi su podaci, a cilj istraivanja više odgovara prospekciji nego zaštiti: “(...) da
se utvrdi eventualno postojanje arheološkog inventara i kulturnih slojeva.“ 74
Slijedei plan je iz 2016. godine, a odnosi se na nacionalni spomenik Podruje i ostaci
graditeljske cjeline aršijske (Esme Sultanije) damije sa prateim objektima: šadrvanom,
stambenim objektom, mektebom i haremom u Jajcu 75
(Tab. I, Br. 5). Zahtjev za ovo
arheološko istraivanje uputio je Medlis islamske zajednice Jajce prema Institutu za
arheologiju, a Institut se obraa Federalnom ministarstvu prostornog ureenja sa zahtjevom za
saglasnost i planom za ovo arheološko istraivanje. Planom je predvieno istraivanje
neinvanzivnim metodama u trajanju od pet dana. Cilj ovog arheološkog istraivanja je utvrditi
taan poloaj temelja damije i prateih objekata radi izgradnje šehidskog spomen - obiljeja
u sklopu kompleksa damije. 76
Vrlo jasno su definirani cilj i metodologija (geofizika
snimanja i zrane snimke, a u sluaju vee koliine ostataka ostavlja se mogunost otvaranja
68
Struno mišljenje 2010, Struno mišljenje: „Struno mišljenje o programu nastavka sistematskog arheološkog
istraivanja na lokalitetu At mejdan (arheološki park Hadi Alijine Bakar- babine damije) u Sarajevu, 07-40-4-
1831-1/10, od 18.5. 2010. 69
U naslovu ovog plana „Plan i program istraivanja prostora na lokalitetu uta tabija“ potkrala se greška, jer je rije o katastarskim esticama u okolini kompleksa Terme- ate, a ne o utoj tabiji. 70
Struno mišljenje 2010, Struno mišljenje: „Struno mišljenje o programu nastavka sistematskog arheološkog
istraivanja na lokalitetu At mejdan (arheološki park Hadi Alijine Bakar- babine damije) u Sarajevu, 07-40-4-
1831-1/10, od 18.5. 2010, 3. 71
Ibid, 4. 72
Odluka o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, 08.2-6-4/03-4, od 21. januara 2003. 76
Plan Esma Sultanija 2016: Plan „Podruje i ostaci graditeljske cjeline aršijske (Esme Sultanije) damije sa
prateim objektima: šadrvanom, stambenim objektom, mektebom i haremom u Jajcu“, 2016, 1.
14
list. 77
Ovaj plan sadri sve potrebne elemente plana u skladu sa vrstom istraivanja
(prospekcija). 78
Plan za nastavak zaštitnih arheoloških istraivanja na lokalitetu „Arheološko podruje Ripa u
selu Ripa kod Bihaa“ sainio je AD ARHITEKT d.o.o. 2016. godine u saradnji sa
Institutom za arheologiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu (Tab. I, Br. 6), a dozvolu za
istraivanje je izdao Zavod za zaštitu spomenika pri Federalnom ministarstvu kulture i sporta,
s obzirom da je lokalitet 2003. godine proglašen nacionalnim spomenikom. 79
Plan sadri
historijske i druge podatke o lokalitetu i podatke o dosadašnjoj zakonskoj zaštiti. 80
Ti podaci
su studiozno predstavljeni od prvih istraivanja 1893. godine do danas, gdje se ukazuje na
znaajnu ugroenost lokaliteta izgradnjom novih objekata. Predoen je i Plan i program
radova istraivakog karaktera iz oktobra 2015. godine sa podacima o investitoru, o
metodologiji istraivanja, o vremenu trajanja istraivanja i obimu podruja, te sadraju i
ciljevima istraivanja. 81
U planu su takoer naznaeni i drugi relevantni podaci o detaljima
plana implementacije na terenu. Odnose se na preporuku za tretiranje lokaliteta
neinvazivnom metodom, popis opreme i postupak s eventulanim nalazima. 82
U ovom
projektnom zadatku su navedene sve aktivnosti potrebne za racionalno i struno voenje
arheoloških istraivanja na terenu, te podaci za sagledavanje vanosti zaštitnih i sistematskih
arheoloških istraivanja. U poreenju sa opsegom predvienih radova, ovaj plan predstavlja
primjer dobre prakse pisanja ove vrste dokumenata.
„Plan preventivne prospekcije arheološkog potencijala na lokalitetu nacionalnog spomenika
„Arheološko podruje- prahistorijsko naselje u Butmiru, Opina Ilida“ (Faza I)“ 83
(Tab. I,
Br. 7) izradio je 2015. godine trenutni voditelj Instituta za arheologiju pri Filozofskom
fakultetu u Sarajevu. Ovaj plan sadri popis katastarskih estica unutar nacionalnog
spomenika na kojima je planirano arheološko istraivanje ijom bi urbanizacijom
(Regulacioni plan „Nova Ilida I“) zauvijek bila izgubljena mogunost daljih arheoloških
istraivanja ili konzervacije i restauracije ovog nacionalnog spomenika od izuzetnog
77
Plan Esma Sultanija 2016: Plan „Podruje i ostaci graditeljske cjeline aršijske (Esme Sultanije) damije sa
prateim objektima: šadrvanom, stambenim objektom, mektebom i haremom u Jajcu“, 2016, 1- 78
Ibid.. 79
Odluka o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, 06-6-541/03-9, od 6. maja 2003. 80
Plan Ripa 2016: Projektni zadatak:“Arheološko podruje Ripa u selu Ripa kod Bihaa“, 2016, 3-7. 81
Ibid, 8. 82
Ibid, 10. 83
Plan Butmir 2015: Plan „Plan preventivne prospekcije arheološkog potencijala na lokalitetu nacionalnog
spomenika „Arheološko podruje- prahistorijsko naselje u Butmiru, Opina Ilida“ (Faza I)“, 2015, 1-8.
15
S obzirom da je u okviru meunarodnog istraivakog projekta „Rekonstrukcija
procesa naseljavanja u kasnom neolitu na prostoru centralne Bosne“ (2002. godina) vršeno
sondano istraivanje vertikalne stratigrafije i nalaza paleobotanikih i paleozooloških
uzoraka, utvreno je da su se kulturni slojevi prostirali do dubine 3 metra i da su sadravali
nalaze iz razliitih perioda prahistorije, tj. dokaze o kontinuiranoj naseljenosti ovog prostora
od 8. 000 g. p. n. e. do 100. g. p. n. e., 85
Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika Bosne i
Hercegovine je 2004. godine ovo podruje proglasila nacionalnim spomenikom, te su
definisane mjere zaštite:
- Dozvoljeni su samo istraivaki i konzervatorsko-restauratorski radovi, sistematska
reviziona istraivanja i otvaranje arheološkog parka koji bi se koristio u edukativne i kulturne
svrhe. 86
Zbog svega toga Institut za arheologiju donosi pomenuti plan preventivne prospekcije sa
veoma detaljnim planom implementacije, s ciljem ouvanja što vee koliine arheološkog
potencijala i njegove zaštite. 87
Ovaj plan sadri i podsjeanje na parametre definirane Valletta
konvencijom, 88
iji je potpisnik i Bosna i Hercegovina, te se preporuuje i izrada plana zaštite
kako pokretnih arheoloških nalaza tako i restauriranje arheoloških parkova u sluaju otkria
nepokretnih nalaza kao što su dijelovi arhitekture. Ti parkovi bi imali višestruku kulturnu i
obrazovnu funkciju. 89
Plan implementacije preventivne prospekcije, kao vaan sastavni dio projekta, 90
sadri
procjenom površine, te raspored testnih bušotina (ukupno 134, njihov promjer, max/min
dubina) i testnih rovova (ukupno 30, definiranih dimenzija) kao i geofizika snimanja na
mjestima gdje se pojave arheološki nalaz. 91
Predviena je dinamika otvaranja testnih rovova i
bušotina, vrijeme potrebno za geofizika snimanja i analizu, vrijeme za rad na pranju i
sušenju pronaenih nalaza, a predvia i broj anova arheološkog tima, koji bi uz jasna
84
Plan Butmir 2015: Plan „Plan preventivne prospekcije arheološkog potencijala na lokalitetu nacionalnog
spomenika „Arheološko podruje- prahistorijsko naselje u Butmiru, Opina Ilida“ (Faza I)“, 2015, 2. 85
Kujundi-Vejzagi, 2009, 142-156. 86
Plan Butmir 2015: Plan „Plan preventivne prospekcije arheološkog potencijala na lokalitetu nacionalnog
spomenika „Arheološko podruje- prahistorijsko naselje u Butmiru, Opina Ilida“ (Faza I)“, 2015, 3. 88
European Convention on the Protection of the Archaeological Heritage (Revised), Valetta, 16.1. 1992. 89
Plan Butmir 2015: Plan „Plan preventivne prospekcije arheološkog potencijala na lokalitetu nacionalnog
spomenika „Arheološko podruje- prahistorijsko naselje u Butmiru, Opina Ilida“ (Faza I)“, 2015, 6-8. 90
Carman, Schofield, Belford, 2011, 119. 91
Plan Butmir 2015: Plan „Plan preventivne prospekcije arheološkog potencijala na lokalitetu nacionalnog
spomenika „Arheološko podruje- prahistorijsko naselje u Butmiru, Opina Ilida“ (Faza I)“, 2015, 4-6.
16
zaduenja simultano radio na svim potrebnim poslovima na terenu. 92
Ovaj plan predvia i
rezultate preventivne prospekcije koji bi trebali sadravati jasno definirane zone sa
arheološkim potencijalom i zone bez arheološkog potencijala (što e se sondanim pregledom
materijala obavezno potvrditi prilikom sistematskih istraivanja) i neistraene zone sa
arheološkim potencijalom (u skladu s Valletta konvencijom), koje treba da budu pretvorene u
prostor sa zelenom površinom. Na kraju je naglašeno da plan preventivne prospekcije
predstavlja prvu fazu arheoloških istraivanja na lokalitetu Butmir, a da e drugu fazu
predstavljati plan sistematskih istraivanja, te da e tek tada arheološka nauka moi dati svoj
utemeljen stav o eventualnoj implementaciji ili izmjeni urbanistikog plana „Nova Ilida I“. 93
Ovaj plan preventivne prospekcije sadri sve podatke o dosadašnjim istraivanjima, o sukobu
prošlosti i sadašnjosti u smislu da se savremenim regulacionim planom na podruju
nacionalnog spomenika 94
Kao uzor u sistematiziranju elemenata plana moe posluiti dokument 95
Velike Britanije koji
jasno definira ciljeve istraivanja i sve resurse potrebne za postizanje cilja. Plan koji britanski
arheolozi podnose nadlenim institucijama da bi dobili dozvolu za istraivanje sadri slijedee
elemente: historijske podatke o lokalitetu, razloge za istraivanje, podatke o prethodnim
istraivanjima (ako ih je bilo), podatke o prirodi i obimu potrebnih radova, specifikaciju
(precizno planirano vrijeme i obim radova svake implementirane metode, zaštitu na radu,
brojnost tima i pojedinana zaduenja za simultani rad na lokalitetu) i detaljan opis
metodologije. 96
Iz injenice da je analizirano samo sedam planova i da su oni sadrajno veoma neujednaeni,
namee se potreba prikaza neophodnih elemenata plana, koji bi bili detaljni i opširni onoliko
koliko to zahtijevaju injenice o obimu lokaliteta, vrsti istraivanja i vanosti lokaliteta s
obzirom na stepen ugroenosti ili otkrivanju novih naunih injenica.
92
Plan Butmir 2015: Plan „Plan preventivne prospekcije arheološkog potencijala na lokalitetu nacionalnog
spomenika „Arheološko podruje- prahistorijsko naselje u Butmiru, Opina Ilida“ (Faza I)“, 2015, 4-6. 93
Ibid, 8. 94
Odluka o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, 05.1-2-916/03-3, od 31. augusta 2004. 95
Management of Archaeological Projects (MAP 2) in The Concise Oxford Dictionary of Archaeology, 1991. 96
Burke, Smith, 2004, 6; Carman, Belford, Schofield, 2011, 119,120.
17
Da bi bosanskohercegovaka arheologija napredovala i sustigla domete ove nauke u
evropskim okvirima, predlae se slijedea struktura plana: 97
1. O lokalitetu: Potrebno je opisati geografski poloaj i geomorfološke karakteristike
lokaliteta, naziv opine i katastarski broj estice, vlasništvo zemlje i do sada poznate
injenice o historijatu upotrebe lokaliteta; 98
2. Historijat istraivanja: Ako je lokalitet ranije istraivan, nephodno je pribaviti što vei
broj podataka o tome kada su poela prva arheološka istraivanja, ko je istraivao i do
kojih rezultata se došlo; 99
3. Valorizacija lokaliteta: Ukoliko je lokalitet proglašen nacionalnim spomenikom ili
stavljen na privremenu listu ili se nalazi na listi peticija, neophodno je navesti datum i
broj rješenja o proglašenju nacionalnim spomenikom, koje mjere zaštite su definirane
u skladu sa odlukom o proglašenju nacionalnim dobrom ili naglasiti da lokalitet nije
proglašen nacionalnim spomenikom.;
koji se oekuju od istraivanja na osnovu dosadašnjih saznanja; 100
5. Stepen ugroenosti lokaliteta djelovanjem prirodnog ili ljudskog faktora: Neophodno
je izraditi prezentaciju analize rizika od razliitih prirodnih i/ili ljudskih faktora; 101
6. Planovi katastra podzemnih instalacija: Ovi planovi su posebno znaajni u urbanim
dijelovima, gdje se nalazi veliki broj isprepletenih podzemnih instalacija, kao što su
kanalizacija, elektrini kablovi, plinske i vodovodne cijevi. Ukoliko sve komunalne
instalacije nisu prikazane u katastarskim planovima podzemnih instalacija, mogu se
pronai geofizikim pregledom; 102
7. Plan implementacije: Ovo je obavezan sadraj plana istraivanja arheološkog
lokaliteta, koji podrazumijeva detaljno razraene metode i zadatke svih lanova
ekipe: 103
Carman, Schofield, Belford, 2011, 119. 99
Ibid. 100
Ibid. 101
Ibid. 102
Ibid; Cobb, Harris, Jones, Richardson, 2012, 45.
18
mjesta u kojem su pronaeni.
a.2. Neinvazivna arheološka istraivanja: podrazumijeva upotrebu daljinske detekcije i
geofizikih metoda na osnovu kojih je mogue utvrditi prisutnost arheološkog potencijala bez
direktnog iskopavanja. 104
b.1. Podrazumijeva broj i mjesto sondi, bušotina i/ili rovova, georeferenciranje, fotografiranje,
geološku analizu, min/max dubina, promjer, izradu kumulativnog tlocrta i presjeka, analizu
25% uzoraka iz svake bušotine, kataloški opis uzoraka iz svake sonde, bušotine i rova,
valorizaciju arheološkog potencijala, mjesto mokrog prosijavanja i sušenja nalaza, prostor
privremenog depoa;
i
interpretaciju arheološkog potencijala; 106
b.3. Vremenski okvir i optimalna brzina radova: definiranje poetka i završetka radova,
optimalan broj otvaranja sondi, bušotina i rovova dnevno uz simultani pregled, prosijavanje i
pranje nalaza, vrijeme potrebno za geofizika snimanja i interpretiranje snimaka, vrijeme
potrebno za analizu svih nalaza, katalogiziranje i valoriziranje arheološkog potencijala, te
pisanje izvještaja.
b.4. lanovi ekipe na arheološkom terenu: Voditelj istraivanja, lanovi voditeljskog tima,
broj lanova strune ekipe, broj fizikih radnika za runo iskopavanje i broj radnika za
upravljanje mašinama (mašinski iskopi, bušotine, kamioni za odvoz zemlje). lanovi
voditeljske i strune ekipe treba da imaju jasne zadatke: voenje tekstualne i foto -
dokumentacije, biljeenje dnevnika i graevinskog dnevnika, georeferenciranje nalazišta,
sondi, bušotina, rovova i nalaza, nadzor arheoloških iskopavanja, nadzor izvoenja
arheoloških bušotina, analiza i fotografiranje stratigrafije i nalaza, geofizika snimanja,
snimanje aero-fotografija, prosijavanje (suho ili mokro) zemlje, išenje, signiranje i
odlaganje nalaza;
Timoney, 2008, 24. 106
Clarke, Popescu, 2014, 5.
19
b.5. Mjere zaštite na radu lanova ekipe odnose se na mjere predostronosti zavisno od
konfiguracije lokaliteta ili vremenskih uslova; 107
8. Multidisciplinarnost: Naznaiti ako je potrebno ukljuiti strunjake iz drugih oblasti
koji mogu doprinijeti širem sagledavanju arheološkog potencijala, kao što su geolozi,
botaniari, zoolozi, pedolozi, hemiari i drugi; 108
9. Finansijski plan; 109
10. Plan zaštite i prevencije: Osnovni prijedlog daljih koraka na zaštiti i prevenciji
lokaliteta ili daljih istraivanja;
Planovi predstavljaju vrlo znaajan dio predradnji za arheološko istraivanje na lokalitetu i da
nemaju samo svrhu pribavljanja dozvole za poetak rada na terenu, ve predstavljaju analizu
situacije, identifikovanje problema, jasno definiranje cilja i metodologije, program mjera
zaštite i prevencije arheološkog lokaliteta. 110
107
"Slubene novine Socijalistije Republike Bosne i Hercegovine, br. 22/90". 108
Tasi, 2015, 151. 109
Carman, Schofield, Belford, 2011, 119, 120.
20
arheoloških nalazišta
Voditelj istraivanja na arheološkom lokalitetu je obino i autor plana istraivanja,
implementator predvienih aktivnosti i interpretator rezultata. 111
Uz to, on je i vizionar
budueg odnosa savremenog ovjeka prema arheološkom nalazištu. Arheolog, voditelj na
arheološkom nalazištu, treba da posjeduje veliko interdisciplinarno znanje, 112
organizacione
sposobnosti i da prati savremena dostignua suplementnih nauka, jer izvještaj ili elaborat
treba da odraava objektivan, etian i nauno utemeljen stav. Plan treba da bude vodi kroz
implementaciju projekta, a to je faza u kojoj se sve planirane aktivnosti provode u djelo, dok
se interpretacija zasniva na egzaktnim empirijskim metodama. 113
Plan istraivanja treba da
ima jasno postavljene hipoteze i instrumentarij za njihovo dokazivanje, a taj instrumentarij je
jasna metodologija rada na nalazištu, koja bi trebala predvidjeti sve potrebne oblike rada na
terenu u skladu sa zahtjevima terenske dokumentacije. Naravno, plan mora biti i
fleksibilan, 114
jer esto na terenu dolazi do manjih odstupanja od prvobitne namjere, 115
obino
zbog konfiguracije terena.
Elaborat ili Izvještaj sa arheološkog nalazišta treba da sadri podatke o primjeni plana
implementacije, interpretaciju rezultata istraivanja i idejni prijedlog daljeg djelovanja. 116
To
su tri bitna poglavlja u elaboratu (sa više podnaslova), jer podrazumijevaju detaljan opis svih
aktivnosti na arheološkom terenu, ime se valorizuju rezultati, njihova nauna utemeljenost i
stvara preduvjet za dalja istraivanja. 117
Invazivna metodologija arheoloških iskopavanja podrazumijeva postepeno skidanje kulturnih
slojeva, što predstavlja ujedno i zaštitu kulturnog naslijea i njegovu destrukciju. 118
Svako
111
Cultural Heritage Agency, Stichting Bouwhistorie Nederland, Association of Netherlands Municipalities,
Office of the Chief Government Architect, Government Buildings Agency, 2009, 8. 113
Teutonico, Palumbo, 2002, 28. 114
Carman, Schofield, Belford, 2011, 120. 115
Drewett, 2001, 15; Andrews, 1991, 9. 116
Carman, Schofield, Belford, 2011, 119,119. 117
Ibid, 168, 169. 118
21
pa svaki istraiva ima obavezu da se
maksimalno angauje u prikupljanju što validnijih podataka o lokalitetu, 120
jer obino ne
postoji druga prilika. 121
.
Naješe je jedino što ostaje da svjedoi o nekadašnjem postojanju sistematski istraenog
arheološkog lokaliteta terenska dokumentacija sa iskopavanja i tako se nalazište u cjelini seli
u terenski dnevnik, foto-dnevnik i tehniku dokumentaciju. 123
Ovdje je neophodno
napomenuti da elaborat ili izvještaj sa arheološkog terena predstavlja znaajno polazište za
novi nauni pristup ili potvrdu prethodnih naunih stavova. 124
Stepen zaštite spomenika kulture, s obzirom na njihovu starost i mogunost interpretacije
nalaza, direktno zavisi od zakona o zaštiti kulturnog naslijea i od samog stanja lokaliteta, ali
i od kvaliteta arheološke dokumentacije. To je dovoljan razlog da se kvalitet zakona o zaštiti
kulturnog naslijea poboljšava i poštuje, a sastavljanje i popunjavanje arheološke
dokumentacije konstantno osavremenjuje i adekvatno uva, jer e, s otkriem novih
tehnologija u datiranju i analiziranju, postojei stavovi, moda, biti revidirani.
Na arheološkom lokalitetu arheolozi skidaju slojeve zemlje idui od mlaih ka starijim u
potrazi za pokretnim i nepokretnim objektima i nalazima, a prije svega kontekstima. 125
Tada
se nameu stalna pitanja da li e se novim iskopavanjem riješiti neki nauni problem i da li e
novi nalazi promijeniti postojee naune stavove.
Savremena arheologija se ve uveliko slui ureajima koji omoguavaju neinvazivni pristup
arheološkom lokalitetu, ali oni nikada nee biti potpuna zamjena klasinoj arheološkoj metodi
iskopavanja. Prednost neinvazivnih metoda istraivanja je u relativno brzom pregledu velikih
površina i tanom odreivanju mjesta gdje je potrebno primijeniti metode klasine arheologije
(iskopavanje). 126
Jedan od takvih primjera je Izvještaj o implementaciji plana na podruju i ostacima
graditeljske cjeline – aršijske (Esme Sultanije) damije sa prateim objektima u Jajcu iz
119
Carman, Schofield, Belford, 2011, 168. 120
Carman, Belford, Schofield, 2011, 181. 121
Gregl, Lapaine, Skoberne, 1982, 28; Barker, 2000, 266; Tasi 2015, 11. 122
Cobb, Harris, Jones, Richardson, 2012, 88-89. 123
Novakovi, 2007, 85; Tasi, 2015, 10. 124
Carman, Belford, Schofield, 2011, 169.. 125
Ibid, 11. 126
22
u kojem je predviena metodologija rada sa aparatom za geofiziku
prospekciju sa mreom 10 x 10 m, ali je izvršeno snimanje na površini dimenzija 5 x 8 m, po
zahtjevu investitora i radi omeenosti površine zidom i ogradom. 128
(Tab. II, Br. 1) Iako je u
Planu jasno definiran cilj arheoloških istraivanja, 129
u Izvještaju nije ponovljen, pa ostaje
nedoumica za one koji nisu upueni u Plan arheoloških istraivanja. Geofizika istraivanja
neinvazivnog karaktera su ovdje dala potrebne informacije o temeljima objekata, bez
otkopavanja. 130
Na taj nain su se uštedjela i sredstva i vrijeme. 131
Sadraj Izvještaja o
arheološkim geofizikim istraivanjima na lokalitetu aršijske (Esme Sultanije) damije sa
prateim objektima ima u Zakljuku i idejni prijedlog daljeg djelovanja na temelju rezultata
arheoloških geofizikih istraivanja. 132
Izvještaj o obavljenim arheološkim geofizikim istraivanjima na lokalitetu aršijske (Esme
Sultanije) damije sa prateim objektima u Jajcu je primjer korisne i ekonomski opravdane
upotrebe Resistance Meter RM85 u svrhu neinvazivnog arheološkog istraivanja. Treba istai
da ovaj izvještaj moe posluiti kao primjer dobre prakse i svojim ostalim sadrajem.
Uporeujui plan istraivanja na ovom lokalitetu sa izvještajem, uoava se dosljednost u
predvienoj metodologiji, te sve prednosti koje donosi takav sistematian pristup jednom
arheološkom lokalitetu. Postignut je bri uvid u stanje lokaliteta, istraivanje je trajalo samo
jedan dan, što znatno smanjuje novana ulaganja. 133
U ovom sluaju, više vremena je
zahtijevao kabinetski rad, od rada na terenu (analiza snimaka, pisanje izvještaja, idejni
prijedlog daljeg djelovanja).
Moe se zakljuiti da cjeloivotno multidisciplinarno samoedukovanje istraivaa na
arheološkom terenu doprinosi preciznijem naunom opaanju, boljem sagledavanju problema,
te uz poznavanje savremenih tehnologija dovodi do novih naunih otkria. 134
Ovaj izvještaj sadri slijedee dijelove:
127
(Esme Sultanije) damije sa prateim objektima“, 2016, 3-14. 128
Ibid, 4. 129
Plan Esma Sultanija 2016: Plan „Podruje i ostaci graditeljske cjeline aršijske (Esme Sultanije) damije sa
prateim objektima: šadrvanom, stambenim objektom, mektebom i haremom u Jajcu“, 2016, 1. 130
Izvještaj Jajce 2016: Izvještaj „Izvještaj o arheološkim geofizikim istraivanjima na lokalitetu aršijske
(Esme Sultanije) damije sa prateim objektima“, 2016, 9. 131
Carman, Schofield, Belford, 2011, 148. 132
Izvještaj Jajce 2016: Izvještaj „Izvještaj o arheološkim geofizikim istraivanjima na lokalitetu aršijske
(Esme Sultanije) damije sa prateim objektima“, 2016, 14. 133
Ibid, 4. 134
Tasi, 2015, 151.
3. Rezultati i interpretacija arheoloških istraivanja
3.1. Interpretacija nalaza
4. Zakljuak i idejni prijedlog daljeg djelovanja na temelju rezultata arheoloških geofizikih
istraivanja 135
Pored ostalih prednosti ovog Izvještaja, uoava se znaajan dio u okviru zakljuka: prijedlog
daljeg djelovanja na temelju rezultata arheoloških istraivanja. 136
Ovaj dio izvještaja
predstavlja veliku pomo investitoru, ali je i pokazatelj strunosti arheologa i njegovog
vizionarstva i budueg planiranja radova pred nadlenim institucijama.
U uvjetima ouvanog arheološkog konteksta, uz preciznu i sveobuhvatnu terensku
dokumentaciju i poznavanje savremene tehnologije, mogua su nova nauna otkria, jer
arheologija promovira stalne analize i promišljanja, a ne nepopustljiv stav autoriteta. 137
Primjer je Izvještaj o ocjeni arheološkog potencijala na lokalitetu Grabovnik – Zaketuša, 138
koji je sainila grupa strunjaka sa Odsjeka za arheologiju Univerziteta u Ljubljani i
preduzee Arhej d.o.o. iz Ljubljane u saradnji sa domaim strunjacima (Tab. II, Br. 2).
Primjenom novih metoda u istraivanju, utvreno je da se na ovoj lokaciji radi o
naseobinskom nalazištu in situ koje se protee preteno preko centralnog i istonog dijela
platoa i na više terasa na padinama platoa. 139
Dokaz za to su magnetometarska snimanja i
135
(Esme Sultanije) damije sa prateim objektima“, 2016, 2. 136
Carman, Belford, Schofield, 2011, 169. 137
Kaljanac, 2014, 257. 138
Izvještaj Zaketuša 2014: Izvještaj „Izvještaj o ocjeni arheološkog potencijala na lokalitetu Grabovik-
Zaketiše“, 2014, 2-36. 139
Ibid 36; Autor elaborata iz 2009. godine tvrdi da su „zbog dugogodišnje eksploatacije kamena u Zeketuši u
potpunosti uništeni ostaci potencijalnog naselja, nisu pronaeni ostaci arhitekture ni kulturni slojevi sa pokretnim
24
Keramiki nalazi su datirani u period od
kasnog bronanog do ranog eljeznog doba. Istraivanje je zapoeto detaljnim površinskim
pregledom terena, odreivanjem i crtanjem izohipsi kao i odreivanjem geološke osnove
(vapnenac) i opisom vegetacije. 141
Na terenu su analizirani ve postojei iskopi, ali su
geofizika istraivanja dala znaajne nove rezultate. Istraivanja su obavljena magnetskom
metodom - instrumentom Geoscan fluxgate FM256, kojim se izvodi gradientna tehnika
mjerenja. 142
To je pasivna metoda, jer se magnetometrima mjere lokalne promjene u
zemaljskom magnetnom polju, koje su posljedica promjena u magnetskom susceptibilitetu
materijala ispod tla. Ovom metodom se uspješno otkrivaju zidane strukture od kamena ili
opeke, a posebno je efikasno detektiranje objekata sa tzv. termoreminentskim tipom
magnetizacije (peena glina) kao što su keramike pei, dijelovi arhitekture od opeke, pei za
topljenje metala, ognjišta. 143
objektu ili tipu nalaza se radi.
Izvještaj sa lokaliteta Grabovnik-Zaketuše sadri slijedee elemente:
1. Uvod ( ko provodi istraivanja na poziv Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika
Bosne i Hercegovine)
2. Kratak rezime prethodnih arheoloških istraivanja iz 2009. godine
3. Izvještaj o arheološkim istraivanjima u periodu od 27.4 -30. 4. 2014. godine
a) Predmet (ocjena arheološkog potencijala na lokalitetu Zaketuša)
b) Izvoa istraivanja
c) Lokacija i metode istraivanja (fotografije iskopa i keramikih nalaza uz kratak opis
stratigrafije)
naglašenim linearnim anomalijama sa masivnijom pravougaonom strukturom što
ukazuje na objekat od vapnenca)
5. Rezultati arheoloških pregleda kolekcije artefakata na lokaciji B (pisani izvještaj i
fotografije keramike i troske)
kamena)“. 140
Izvještaj Zaketuša 2014: Izvještaj „Izvještaj o ocjeni arheološkog potencijala na lokalitetu Grabovik-
Zaketiše“, 2014, 18, 19. 141
Ibid 4, 5. 142
Izvještaj Zaketuša 2014: Izvještaj „Izvještaj o ocjeni arheološkog potencijala na lokalitetu Grabovik-
Zaketiše“, 2014, 15. 143
6. Nalazi - mjesto pohranjivanja 144
Ovaj elaborat je iscrpan i kao takav je potvrda da se novim metodama i novim pristupom
arheološkom lokalitetu moe doi do novih relevantnih rezultata, koji mijenjaju prijašnju
sliku prošlosti na odreenom lokalitetu.
Izvještaj o sondanim arheološkim istraivanjima na lokalitetu Atmejdan - Saobraajnica
umurija - Ul. Hamdije Kreševljakovi sainjen je 2004. godine, 145
ali plan istraivanja za
ovaj lokalitet nije pronaen ili nije dostupan (Tab. II, Br. 3). Ovaj Izvještaj je sastavni dio
obimnog elaborata koji je napisan tek 2007. godine, 146
a tretira etiri faze istraivanja, sa
preporukom da se tokom maja 2007. godine nastave istraivanja.
Prvom fazom je zapoeto istraivanje na ovom lokalitetu 2004. godine na osnovu arhivskih
podataka da se na ovom prostoru nalazila Hadi Alijina Bakr - babina damija sa prateim
objektima (medresa, mekteb, biblioteka, šest esmi i mezaristan). 147
Zbog potrebe izgradnje
saobraajnice izvršeno je arheološko istraivanje, ali je lokalitet ve znatno uništen
izgradnjom i pokazatelj je nebrige gradskih vlasti barem za izmještanje mezara. 148
Raeno je
istraivanje (20 x 10 m), a runi iskopi su raeni po sistemu širokog frontalnog iskopa po
slojevima od 15 cm, te su pronaeni dijelovi grobne arhitekture (nišana) i kamene plastike,
kao i elementi arhitektonskih objekta. 149
Cilj ovog istraivanja bio je utvrditi postojanje ili nepostojanje mezara na ovom podruju, a
ostvaren je metodom runih iskopa. Utvreno je da su mlai mezari ekshumirani, a pet starijih
mezara je samo zatrpano novim slojem zemlje. 150
U zakljuku izvještaja se kae: „Tek nakon
sistematskih arheoloških istraivanja bi dobili jasniju sliku o kompleksnoj arhitekturi koja je
nekada sainjavala Atmejdan sa svojim, veoma znaajnim sadrajima, sakralnog, funeralnog,
obrazovnog i kulturnog karaktera“. 151
144
arheološka istraivanja od 26. aprila do 14. maja 2004. godine; Elaborat-Ekspertiza“, 2004, 2-7. 146
Izvještaj Atmejdan 2007: Izvještaj „Kulturno, historijsko i arheološko odreenje lokaliteta Bakrbaba Hadi
Alijine damije i medrese Hadi Ismaila Misrije na Atmejdanu u Sarajevu u kontekstu ureenja prostora
Atmejdana- Elaborat“, 2007, 1-103. 147
Izvještaj Atmejdan 2004: Izvještaj „Atmejdan- saobraajnica umurija- Ul. H. Kreševljakovia; Sondana
arheološka istraivanja od 26. aprila do 14. maja 2004. godine; Elaborat-Ekspertiza“, 2004, 2, 3, 4. 148
Ibid, 1. 149
26
Ovaj izvještaj sadri stare i nove fotografije, opis lokaliteta i metode istraivanja, skice i
zakljuak.
Druga faza ovih istraivanja je trajala od maja do juna 2005. godine 152
(Tab. II, Br. 4), trea je
provedena tokom oktobra 2005. godine 153
(Tab. II, Br. 5) , a etvrtu autor zajednikog
elaborata naziva završnom i ona traje od aprila do maja 2006. godine 154
(Tab. II, Br. 6). Po
rijeima autora elaborata u kojem se sumiraju sve etiri faze istraivanja, 155
arheološki
lokalitet je devastiran ukopavanjem recentnih plinskih i drugih instalacija. 156
Autor ovog
Nema podataka da li
je tokom maja 2007. godine došlo do novih istraivanja, ali je u prethodnom poglavlju o
planovima analiziran Plan Atmejdan - završno išenje iz 2010. godine. 158
Slijedei izvještaj e pokazati kako su se istraivai 2006. godine oslonili na kvalitetno
dokumentirano prethodno istraivanje iz 2003. godine. Ovaj izvještaj se odnosi na lokalitet
Okolište Butmirska kultura - neolitske populacije centralne Bosne, a sainio ga je tim
domaih i stranih arheologa 2006. godine 159
(Tab. II, Br. 7). Lokalitet je odreen na osnovu
geomagnetske prospekcije iz 2003. godine, te su ti snimci jasno locirali mjesto sondi (20 x 20
m). Tri kue su locirane u centralnom dijelu iskopa i kompletno su istraene, dok su ostali
objekti djelomino istraeni. 160
Objekat veih dimenzija (5x10 m) je potpuno izgorio pa su
njegovi ostaci bolje ouvani, kao i nalazi kalotske pei, fragmenti keramike, utezi za tkalaki
stan, izgorjeli crveni lijep, nekoliko rvnjišta, radionica kamenog alata, što upuuje na veoma
razvijenu zanatsku djelatnost. 161
152
Izvještaj Atmejdan 2005: Izvještaj „Atmejdan-saobraajnica umurija- Ul. H. Kreševljakovia; Sistematska
arheološka istraivanja, Faza II, od 16. maja do 27. juna 2005. godine; Završni elaborat“, 2005, 1-12. 153
Izvještaj Atmejdan 2005: Izvještaj „Atmejdan-Park; Sondana arheološka istraivanja, Faza III, od 10.10.- 29.
10. 2005. godine; Završni elaborat“, 2005, 1-7. 154
Izvještaj Atmejdan 2006: Izvještaj „Sondana arheološka istraivanja; Atmejdan-Park, Faza IV, 11. 04.- 9. 05.
2006. godine; Završni elaborat“, 2006, 1-4. 155
Izvještaj Atmejdan 2004: Izvještaj „Atmejdan- saobraajnica umurija- Ul. H. Kreševljakovia; Sondana
arheološka istraivanja od 26. aprila do 14. maja 2004. godine; Elaborat-Ekspertiza“, 2004, 7. 156
Ibid, 40; (...) „pokretni nalazi u ovom trenuntku i u aspektima sagledavanja izloenim u
Završnom elaboratu arheoloških istraivanja su irelevantni, pa se isti stoga nee uzimati ni za
kakvu analizu“. 157
Ibid, 49. 158
Plan Atmejdan 2010: Plan „Plan i program istraivanja na lokalitetu Atmejdan- završno išenje“, 2010, 1-2. 159
Izvještaj Okolište 2006: Izvještaj „Butmirska kultura- neolitske populacije centralne Bosne“, 2006, 1-26. 160
Ibid, 1. 161
Ibid, 1, 2.
obavljene geomagnetske prospekcije i prethodnih istraivanja
2. Geomagnetski snimak sa oslikanim ostacima stambenih objekata i sistemom zaštitnih
rovova
6. Crtei pokretnog materijala. 162
Pisani dio izvještaja se završava konstatacijom da su sonde, po završetku radova, zatrpane i da
su pokretni nalazi i terenska dokumentacija predati Zaviajnom muzeju u Visokom. 163
S aspekta implementacije ovaj kratki izvještaj je pokazao koliko neinvazivna arheološka
metoda moe pomoi u tanom lociranju kulturnog sloja. 164
Iskorišteni rezultati ranije
uraenih geofizikih istraivanja pomogli su da se istrai podruje u razumno kratkom
vremenskom roku i sa relativno niim novanim izdacima, ali i da se detaljnije proui ui
centar lociranih objekata i neolitska kultura, te utvrdi hronologija. Meutim, nema podataka o
stratigrafskim slojevima s podjelom na arheološke kategorije.
Nedostatak ovog izvještaja je i nedefiniranje zaštite ovog podruja, jer se u savremenom
shvatanju historije, arheološki lokaliteti tretiraju kao svojevrsan egzemplar prošlosti, zapis u
zemlji koji se samo jednom moe proitati. 165
S obzirom da je ovaj projekat finansirala
iskljuivo Rimsko-germanska komisija njemakog arheološkog instituta u Frankfurtu/
Univerziteta u Kiel - u, dinamika radova je ovisila o dotoku finansijskih sredstava. 166
Iz
Izvještaja se ne vidi da li e istraivanje biti nastavljeno, ali je ista ekipa strunjaka iz
Zemaljskog muzeja BiH i Rimsko-germanske komisije nastavila istraivanja 2009. godine. 167
Ta injenica opravdava nedostatak definiranja zaštite ovog podruja.
Na projektu Arheološka istraivanja antikog lokaliteta „Gromile“, revitalizacija
srednjovijekovne nekropole steaka na lokalitetu „Podcrvenjak“ i rekognosciranje
162
Ibid. 164
Tasi, 2015, 10. 166
http://www.aegeobalkanprehistory.net/index.php?p=article&id_art=12
(Tab. II, Br. 8) radila je grupa strunjaka iz Zemaljskog
muzeja Bosne i Hercegovine 2007. godine. Ovaj Izvještaj pokazuje sa koliko poteškoa se
susreu arheolozi na terenu, od nemogunosti da se istraivanje obavi na otkrivenom
lokalitetu, koji je veim dijelom u privatnom posjedu, do potpune devastiranosti
srednjovijekovnog grada u Kreševu, koji je toliko zarastao u šikaru i šumu da bi podsijecanje
stabala narušilo ionako krhku statiku gradnje, a i pristup je veoma otean s obzirom na gusto
rastinje. 169
Rekognosciranje Starog grada Kreševo je vršeno „s namjerom pripreme pisanja
projekta za sistematska arheološka istraivanja, odnosno konzervatorske radove na tom
veoma vanom srednjovjekovnom lokalitetu“. 170
Meutim, procjena strunjaka iz Zemaljskog
muzeja BiH, Federalnog zavoda za zaštitu spomenika i predstavnika Šumarije Kreševo je da
bi trebalo uloiti velika finansijska sredstva da bi do arheoloških istraivanja uope došlo
(konzervacija i restauracija, pristupni put, uklanjanje stabala, panjeva i korijenja), „što dovodi
u pitanje isplativost cijelog projekta“. 171
Jedino je revitalizacija srednjovijekovne nekropole steaka bila mogua - steci su otkopani
do temelja te su oišeni. 172
Smatra se da „nema potrebe vršiti iskopavanje ove nekropole s
obzirom da se unutar grobova ne moe oekivati nalaz posebno vanog arheološkog
materijala“. Iako je pretpostavka da su na lokalitetu Gromile ostaci objekta bazilike ili vile
rustike veih dimenzija iz perioda od 4-6. stoljea, koja se na temelju djelomino istraenog
objekta pokazala tanom, ipak nije došlo do kompletnog iskopavanja, jer vlasnik parcele, na
kojoj se veim dijelom nalaze temelji objekta, nije dozvolio iskopavanje bez nerealno visoke
novane nadoknade. Otkopani su dijelovi temelja na posjedu u vlasništvu franjevakog
samostana Kreševo (katastarska estica 208) 173
, izvan privatnog posjeda, i otkop ukazuje na
objekat ija je širina 10 m, a debljina zidova je 60 - 90 cm, 174
ali bez kompletnog istraivanja
„nije mogue dati sigurne podatke o namjeni graevinskog kompleksa, osim same
datacije“. 175
Osim izvještavanja o otkopanom dijelu objekta, drugih podataka o metodologiji
rada na ovom dijelu lokaliteta nema. To je razumljivo s obzirom na okolnosti da se vei dio
168
Kreševu“, 2007, 1-24. 169
Kreševu“, 2007, 5. 170
29
objekta nije mogao istraivati. Za 13 dana (29. 3. - 10. 4. 2007. godine) vršene su tri razliite
aktivnosti, koje su ukazale na probleme arheoloških istraivanja. 176
Sadraj izvještaja:
1. Uvod
„Podcrkvenjak- Klupe“ u Kreševu
7. Spisak korištene literature
8. Prilozi: fotografije I- XII, Tlocrt lokaliteta Gromile, crtei i situacije lokaliteta iz 2005.
i 2007. godine 177
Završni elaborat o sondanim arheološkim istraivanjima zaštienog lokaliteta Sultan
Ahmedove damije u Zenici radili su strunjaci iz Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u
periodu od 26. 7. - 2. 8. 2007. godine 178
(Tab. II, Br. 9). Radovi su izvedeni na inicijativu
Medlisa Islamske zajednice Zenica, a uz odobrenje Zavoda za zaštitu spomenika pri
Federalnom ministarstvu kulture i sporta i Federalnog ministarstva prostornog ureenja, s
obzirom da se radi o objektu koji je 2007. godine proglašen nacionalnim spomenikom.
Kako se do plana ovog arheološkog istraivanja nije došlo, 179
iz Saglasnosti za izvoenje
radova, koju je izdao Zavod za zaštitu spomenika, vidi se da je Opina Zenica traila upute o
nainu izvoenja radova na lokaciji Graditeljske cjeline Sultan Ahmedove damije i Medrese,
radi izgradnje slubenih prostorija Islamske zajednice u neposrednoj blizini damije.
Elaborat sadri podatke o cilju arheoloških istraivanja, o implementaciji, o sondanim
istraivanjima - klasinom arheološkom metodom. Formirana je mrea na lokaciji
predvienoj za izvoenje graevinskih radova, dimenzija 35 x 25 m, koja je podijeljena na 35
176
Kreševu“, 2007, 1. 178
Izvještaj Zenica 2007: Izvještaj „Sondana arheološka istraivanja zaštienog lokaliteta Sultan Ahmedove
damije u Zenici- 26. 07.-2. 08. 2007. godine“, 2007, 1-48. 179
Prilikom podnošenja zahtjeva Federalnom ministartsvu kulture i sporta radi uvida u arheološku dokumentaciju, plan za istraivanje ovog arheološkog lokaliteta nije bio dostupan.
30
kvadrata (5 x 5 m) i otvoreno je šest sondi razliite dubine (od 1,63 m - 0,39 m – zavisno od
dubine na kojoj se pronae „nasipana troska“ 180
), ali ni u jednoj sondi nisu pronaeni
arheološki ostaci. 181
Ovo arheološko istraivanje na zaštienom lokalitetu raeno je po vaeim propisima, a
nepronalazak arheoloških ostataka daje investitoru mogunost nesmetane gradnje. Istraivanje
je završeno u roku od šest dana i predstavlja obaveznu predradnju za buduu gradnju na
zaštienom podruju. 182
Sultan Ahmedove damije u Zenici sadri slijedee elemente:
1. Uvod - Historijat objekta
3. Opis sondanih arheoloških istraivanja
4. Popis korištene literature
6. Nacrti sondi
9. Zakljuak 183
Sadraj ovog izvještaja je opravdao svrhu arheološkog istraivanja i pred investitorom,
Federalnim zavodom za zaštitu spomenika i Federalnim ministarstvom prostornog ureenja,
jer je argumentirano negirao postojanje arheološkog potencijala na mjestu budue graevine.
Izvještaj o II fazi podvodnih arheoloških radova na lokalitetu Desilo u Bajovcima – Hutovo
Blato sainjen je 2008. godine, a istraivanja su vršena od 5-13. 11. 2007. godine 184
(Tab. II,
Br. 10). Na samom poetku izvještaja se naglašava da je finansijska podrška traena od
Ministarstva (ne piše kojeg), jer su u I fazi istraivanja pronaene amfore. 185
Sa aspekta
180
Odluka o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, 07.2-2-173/05-4, od 7. marta 2007. 183
Izvještaj Zenica 2007: Izvještaj „Sondana arheološka istraivanja zaštienog lokaliteta Sultan Ahmedove
damije u Zenici- 26. 07.-2. 08. 2007. godine“, 2007, 1-48. 184
Izvještaj Desilo u Bajlovcima- Hutovo Blato 2008: Izvješe „Izvješe o II. fazi podvodnih arheoloških radova
na lokalitetu Desilo u Bajlovcima- Hutovo Blato“, 2008, 1-10. 185
Ibid, 1.
osvjetljava sliku podvodnih arheoloških istraivanja. Istraivanje je nastavak rada na
prethodno lociranom mreištu „sektor A, sonda B“, gdje je u prvoj fazi pronaen prvi
amac. 186
Postavljeno je „dokumentacijsko fiksno mreište, koje je osnova za podjelu sektora
A na sonde“. Vršeno je podvodno fotografiranje zateenog i otkopanog terena, te je
primijeeno da je folija (geotekstil), koja je bila postavljena na ostatke amca u prethodnoj
fazi istraivanja bila prekrivena nanosom mulja u visini od 10 cm. Nastavak istraivanja je
vršen na novim sondama D, E, G, K. Na tom prostoru su oznaeni i fotografirani svi nalazi.
Arheološki iskop je vršen pomou mamut sisaljke, a dubina sondi je bila do 90 cm. 187
Pošto su uoeni novi nalazi amfora, predloeno je i novo arheološko istraivanje, a ranije
pronaeni amac in situ je zaštien novim pokrovom od geotekstila nakon što su rebra amca
„fiksirana icom“. 188
Podvodna arheologija podrazumijeva u naelu jednaku metodologiju kao na kopnu, ali su
specifini uvjeti rada, oprema i alat. 189
U ovom sluaju je neophodna saradnja sa strunjacima
iz drugih oblasti, koji bi na odgovarajui nain obradili i konzervirali nalaze s obzirom na
djelovanje anaerobnih bakterija. 190
podataka o lokalitetu, o prethodnim istraivanjima, nije naglašen cilj istraivanja, a nema ni
interpretaciju arheološkog istraivanja.
Izvještaj pod naslovom Arheološka istraivanja prapovijesnog tumula i nekropole na
lokalitetu Desilo - Hutovo Blato iz 2008. godine, znatno se razlikuje od ostalih izvještaja. 191
(Tab. II, Br. 11).
broj, podatke o dimenzijama te poloaj skeleta. 193
Nema podataka o implementaciji niti
drugih sadraja izvještaja. Nijedan popratni akt uz ovaj dokument nije bio dostupan za analizu
što bi ukazivalo da je ovo samo dio izvještaja.
186
Izvještaj Desilo u Bajlovcima- Hutovo Blato 2008: Izvješe „Izvješe o II. fazi podvodnih arheoloških radova
na lokalitetu Desilo u Bajlovcima- Hutovo Blato“, 2008, 6. 187
Ibid, 7. 188
Bowens, 2009, 13. 191
lokalitetu Desilo- Hutovo Blato; Izvješe“, 2008, 1-19. 192
Izvještaj poinje reenicom (in medias res): „Skeletni ostaci pokojnika bili su ispremetani“. 193
Izvještaj Desilo-Hutovo Blato 2008: Izvještaj „Arheološka istraivanja prapovijesnog tumula i nekropole na
lokalitetu Desilo- Hutovo Blato; Izvješe“, 2008, 1-19.
32
Gradnja novih puteva esto otvara mogunost novih arheoloških nalazišta, 194
kada
pozvani da izvrše zaštitna arheološka istraivanja. Ovakve situacije su se desile na gradnji
koridora V -c na lokalitetu Sekulan - Zvirii u blizini Ljubuškog 195
kao i na dijelu trase istog
koridora na podruju Tarin - Lepenica, gdje su arheolozi obilazei teren zapazili uzvišenja
koja su bila indicije za postojanje tumula 196
(Tab. II, Br. 12). Izvještaj o rekognosciranju
terena na dionici autoputa V -c Tarin - Lepenica dugoj 9,5 km podnesen je u julu 2011.
godine.
Sa aspekta implementacije ovdje su primijenjena magnetometarska snimanja na etiri
lokacije, a istraivai su na osnovu snimaka, raspoloivih karti i dokumentacije sa terena,
predloili lokalitete na kojima bi trebalo kopati probne rovove na duini od 1810 m. 197
Predloeno je osam probnih rovova veliine 2 x 1 m, koje bi kopala mašina sa kašikom širine
1 m, a dubina bi zavisila od nivoa zdravice. 198
Drugi izvještaj sa koridora V -c odnosi se na lokalitet Bijaa – Kravice i na grobove koje su
radnici na autoputu sluajno otkrili te obavijestili nadlene lokalne institucije 199
(Tab. II, Br.
13). Pored arheologa, na ovo nalazište su izašli policajci, geolog i grobar. Pronaena su dva
groba sa ispruenim kosturima i zanimljivim nalazima eljeznih potkova za vojnike izme,
što je bilo karakteristino za vojnike Napoleonove vojske. 200
„Ipak, bez antropoloških i
radiokarbonskih analiza teško je govoriti o okolnostima i vrmenu smrti osoba, ije su kosti
pronaene u grobovima na trasi autoceste u Zviriima“. 201
Svi nalazi, ukljuujui skelete,
preneseni su u franjevaki samostan Humac u Ljubuškom. 202
Oba ova izvještaja sa Koridora V-c su veoma kratka, bez fotografija ili drugih sadaja.
Još jedan dokument, predat nadlenoj instituciji kao izvještaj pod nazivom Inventar nalaza
Luke - zaštitno arheološko istraivanje na trasi autoputa koridor V -c (Tab. II, Br. 14) nema
194
Izvještaj Bijaa-Kravica 2012: Elaborat „Elaborat; Istraivanja na koridoru V-c Bijaa. Kravica: Grobovi na
lokalitetu Sekulan, Zvirii, 11.-13. 1. 2012.“, 2012, 1-5. 196
Izvještaj Tarin- Lepenica 2011: Izvještaj „Izvještaj o rekognosciranju terena na dionici autoputa V-c Tarin-
Lepenica dugoj 9, 50 KM 29. 06.-01. 07. 2011. godine“, 2011, 1-4. 197
Ibid, 3. 198
Izvještaj Bijaa- Kravica 2012: Elaborat „Elaborat; Istraivanja na koridoru V-c Bijaa- Kravica: Grobovi na
lokalitetu Sekulin, Zvirii, 11.-13.1. 2012.“, 2012, 1-4. 200
Ibid, 2. 201
Ibid, 3. 202
Ibid.
33
formu i sadraj izvještaja, ve predstavlja samo dio terenske dokumentacije, tj. formulare koji
nisu u potpunosti dokumentirani. 203
Sadre fotografije ulomaka keramike, broj sonde, bez
podataka o dimenzijama ili kontekstu u kojem su pronaeni. Izvještaj ima 104 strane, na
kojima su nepotpuno prezentirani nalazi. Predpostavlja se da je ovo drugi dio izvještaja, a prvi
dio o implementaciji i interpretaciji ovog arheološkog nalazišta je ostao nedostupan. Nema
opisa implementacije ili interpretacije ovog arheološkog nalazišta.
Rekognosciranje vršeno u periodu od 21.6. - 13. 9. 2014. godine rezultiralo je izradom
tehnikog elaborata Rekognosciranje antikih lokaliteta na podruju Kiseljaka 204
(Tab. II, Br.
15) s ciljem pronalaska potencijalnih arheoloških lokaliteta koji bi, eventualno, potvrdili tezu
Ive Bojanovskog o pravcu pruanja rimske ceste Salonae – Hedum Castelum kroz kiseljaku
kotlinu. 205
, ali nije naveden kriterij na osnovu
kojeg su one odabrane. Ovaj elaborat sadri tane koordinate svakog lokaliteta, slike
lokaliteta preuzete sa Google Earth-a, fotografije nainjene na samom lokalitetu te fotografije
ulomaka keramike. 207
Izvještaj ne sadri plan implementacije, jer se radi o površinskom
pregledu i analizi ranije otkopanih dijelova brda na kojima je uoljiv znak ljudske
aktivnosti. 208
. Ovaj tehniki elaborat sadri i fotografije pronaenih fragmenata keramike,
meutim nisu georeferencirani, te ne mogu posluiti u izradi buduih radova.
Meu dostupnim izvještajima je i Struni nalaz i mišljenje o izboru lokacije arheološkog
sondiranja uz unutrašnje podruje megalitskog zida na gradini Ošanii kod Stoca sa aspekta
ouvanja njegove stabilnosti (Tab. II, Br. 16), koji je radio diplomirani inenjer graevine. 209
Ovo je primjer multidisciplinarnosti, predradnja arheološkim istraivanjima, gdje se od
vještaka graevinske struke, strunog lica statiara, trailo da „utvrdi stanje blokova na
unutrašnjem licu zida, odnosno njegovu opu stabilnost“. 210
Ovaj dokument je sainjen sa
ciljem da se procijeni, osigura i sauva statika starog megalitskog zida, koji bi mogao biti
203
Izvještaj Luke 2011: Inventar nalaza „Inventar nalaza „Luke“; Zaštitno arheološko istraivanje na trasi
autoputa koridor Vc“, 2011, 1-104. 204
Izvještaj Kiseljak 2014: Izvještaj „Tehniki elaborat; Rekognosciranje antikih lokaliteta na podruju
Kiseljaka“, 2014, 1-25. 205
Bojanovski, 1974, 146-151. 206
Kiseljaka“, 2014, 4. 207
„Tvorevina (feature), openit izraz za one sastavne dijelove uslojenja (bilo umjetne ili prirodne) za koje izraz
„sloj“ nije prikladan“ (Barker, 2000, 270). 209
Izvještaj Ošanii 2011:Struni nalaz i mišljenje „Struni nalaz i mišljenje o izboru lokacije arheološkog
sondiranja uz unutrašnje podruje megalitskog zida na gradini Ošanii kod Stoca sa aspekta ouvanja njegove
stabilnosti“, 2011, 9. 210
34
urušen sondanim kopanjem pored samog zida, ali i s ciljem da se osigura adekvatna zaštita
na radu kopaa sondi. 211
Ispred Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, koji je naruilac
ovog istraivanja na lokalitetu gradine Ošanii, opina Stolac, prisustvovala je arheologinja.
Još jedan izvještaj, iji plan je predoen, odnosi se na arheološki lokalitet Stari grad u Buimu
(Tab. II, Br. 17). Istraivanje lokaliteta vršili su strunjaci Zemaljskog muzeja Bosne i
Hercegovine zajedno sa britanskim arheolozima. 212
Radovi na ovom lokalitetu su trajali od 6.
6 do 27. 6. 2008. godine.
Izvještaj o arheološkom istraivanju je podnesen Zavodu za zaštitu kulturno-historijskog
naslijea pri Federalnom ministarstvu kulture i sporta, koji je i izdao saglasnost za ovo
istraivanje. Ovaj izvještaj ima etiri cjeline:
1. Uvod
4. Zakljuak 213
Uz fotografije, mape i crtee nalaza, ovaj Izvještaj ima 74 stranice i predstavlja obiman i
sadrajan dokument, koji moe dati cjelovit uvid u stanje Starog grada Buima i „planiranje
sveobuhvatne strategije buduih arheoloških, konzervatorskih i restauratorskih istraivanja
ovog kulturnog dobra“. 214
Izvještaj o implementaciji sadri podatke o svakom rovu: pored fotografija stratigrafije i
narativno su prezentovane dimenzije i lokacija rova, tumaene uoene posebnosti, a grafiki
su predstavljeni svi arheološki nalazi. 215
Uporeujui plan i izvještaj sa ovog arheološkog lokaliteta, uoava se da je nedostatak plana,
koji moe biti fleksibilan, nadomješten u izvještaju. Izvještaj o implementaciji sadri
dimenzije sondi i min/max dubinu sondi. U zakljuku ovog izvještaja je uoena esta
upotreba sintagmi modalnog znaenja, a prema nekim mišljenjima njih treba izbjegavati. 216
Treba uvjeriti nadlene institucije i akademsku javnost da voditelj radova na arheološkom
211
Izvještaj Ošanii 2011:Struni nalaz i mišljenje „Struni nalaz i mišljenje o izboru lokacije arheološkog
sondiranja uz unutrašnje podruje megalitskog zida na gradini Ošanii kod Stoca sa aspekta ouvanja njegove
stabilnosti“, 2011, 2. 212
Izvještaj Buim 2008: Izvještaj „Stari grad Buim; Arheološka iskopavanja“, 2008, 1-74. 213
Ibid. 214
35
lokalitetu ima znanje, vještine i iskustvo i da moe generirati nova saznanja, koja su viša
dimenzija u naunom pogledu. 217
Izvještaj o arheološkim geofizikim istraivanjima na lokalitetu prahistorijskog naselja u
Ripu 218
(Tab. II, Br. 18), sainjen je 2015. godine u Institutu za arheologiju pri Filozofskom
fakultetu Univerziteta u Sarajevu.
Ovaj izvještaj sadri detaljan uvodni dio o historijatu i valorizaciji lokaliteta sa prilozima karti
terena na kojima su ucrtane izohipse kopna i tok rijeke Une, te do tada istraeni dijelovi
naselja Ripa. 219
Prva karta potie s kraja 19. stoljea, a izradio ju je Vaclav Radimsky i na
njoj su prikazani ostaci stubova pronaenih tokom tadašnjih istraivanja. 220
Druga je
kumulativna karta istraivanja ovog lokaliteta s poetka 20. stoljea. Uz prostor koji je ranije
istraivan dodatno su ucrtane površine koje su istraivali Franjo Fiala i Vejsil uri. 221
Zatim je dat detaljan opis rezultata arheoloških geofizikih istraivanja, njihov obim 222
i
Tumaenjem
rezultata data je jasna interpretacija geofizikih istraivanja svih mrea na terenu, a na kraju je
iznijet zakljuak sa idejnim prijedlogom daljeg djelovanja na temelju ovih istraivanja. 224
S obzirom da su vlasnici istraenih lokacija privatna lica i da su eljeli proširenje svojih
objekata (kua i restoran), koji se nalaze na zaštienom podruju na kojem nije dozvoljena
gradnja zbog potencijalno vrijednog prahistorijskog nalazišta, oni su traili mišljenje
arheoloških strunjaka. 225
Ono što ovaj izvještaj ini posebno znaajnim je injenica da se na jednom prilino uništenom
lokalitetu, zbog nelegalno izgraenih objekata, neinvazivnom metodom utvrdila tana pozicija
arheološkog potencijala i što je dato najbolje rješenje u smislu „pomirenja prošlosti i
sadašnjosti“ ili je usvojen princip „kako prošlost moe obogatiti sadašnjost“. Naime, u
zakljuku izvještaja se preporuuje dislociranje i konzervacija potencijalnih ostataka
217
prahistorijskog naselja u Ripu“, 2015, 3-24. 219
Izvještaj Ripa 2015: Izvještaj „Izvještaj o arheološkim geofizikim istraivanjima na lokalitetu
prahistorijskog naselja u Ripu“, 2015, 3-8. 220
Ibid, 6. 221
Ibid, 7. 222
Ibid, 15. 223
Ibid, 8. 224
Ibid, 22. 225
Ibid.
36
sojenikog naselja,“ nakon ega bi bili izloeni javnosti prema svom originalnom rasporedu i
pozicijama na lokalitetu“. 226
prostor dobio na atraktivnosti. To pretpostavlja unapreenje širokog spektra društvenih,
ekonomskih i kulturnih pogodnosti, jer predstavlja poveznicu sa kulturnom baštinom i igra
temeljnu ulogu u razvoju kolektivnog identiteta, a donosi i ekonomsku dobit razvojem
turizma na atraktivnim lokacijama. 227
Ovaj izvještaj predstavlja, kao i plan 228
za ovo
istraivanja da korištenjem najoptimalnijih arheoloških metoda izvrši procjenu vrijednosti
lokaliteta i njegov kontekst.
Izvještaj o zaštitnim arheološkim istraivanjima iz 2015. godine odnosi se na lokalitet Butmir-
Tilava 229
(Tab. II, Br. 19). Ovaj eponimni lokalitet je veoma ugroen savremenom gradnjom,
pa je i do ovog istraivanja došlo kada je investitor graevinskih radova na lokaciji Termalne
rivijere zatraio saglasnost za gradnju od Federalnog ministarstva kulture i sporta. 230
S
obzirom da je vei dio lokaliteta proglašen nacionalnim spomenikom, na ovom prostoru je
zabranjena gradnja. 231
Na 6 mjesta su otvorene rune sonde razliite veliine i dva široka
otkopa. 232
Konstatirano je da nisu pronaeni nikakvi tragovi kulturnih ostataka u vertikalnim
presjecima na dubini od 2m u iskopima od 1 - 6. 233
U etvrtom iskopu, u dijelu recentnog
humusa, pronaena je jedna strelica i nekoliko ulomaka keramike razliite kulturne