Përmbajtja - Federal Council · dosur në Kosovë dhe nga paratë e dërguara nga diaspora për të financuar deficitin masiv tregtar. Faktorët që pengojnë investimet dhe zhvillimin

Përmbajtja

Projekti i zhvillimit të biznesit për femrat, KosovëDokumentim i përvojës 2001 - 2008 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

I. Historia dhe konteksti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.1. Situata e përgjithshme ekonomike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.2. Papunësia dhe sektori privat në Kosovë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.3. Femrat në Kosovë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41.4. Zhvillimi i tregut të shërbimeve të biznesit në Kosovë . . . . . . . . 6

II. Strategjia dhe qasja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72.1. Qëllimi i përgjithshëm dhe strategjia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72.2. Partnerët e projektit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

III. Historia e projektit: Tre hapa drejt fuqizimit ekonomik të femrave . . . . . . . . . . . . . . . . 10

3.1. Hapi 1: Zhvillimi ekonomik i femrës nga 2001 deri 2003 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103.2. Hapi 2: Projekti i zhvillimit të biznesit të femrave, faza I (2004 – 2005) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103.3. Hapi 3: Projekti i zhvillimit të biznesit të femrave, faza II (2006 – 2008) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

IV. Rezultatet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134.1. Fuqizimi i ofruesve te shërbimeve vendore . . . . . . . . . . . . . . . . . 134.2. Shërbimet e ofruara për femrat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134.3. Vetëdijesimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

V. Mësimet e nxjerra dhe Konkluzionet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

VI. Storiet e femrave të sukseshme në biznes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Shkurte Rrustemi filloj biznesin e saj me sukses duke u nisur nga zeroja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Dy gra e pjekin rrugën e tyre drejt suksesit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Gratë kryefamiljare në fshatrat e goditura nga lufta gjetën shpresë në bizneset e reja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Vizioni im është që t’i shërbej vendit tim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

2 Projekti i zhvillimit të biznesit për femrat, KosovëDokumentim i përvojës 2001 - 2008

Projekti i zhvillimit të biznesit për femrat, KosovëDokumentim i përvojës 2001 - 2008

3Projekti i zhvillimit të biznesit për femrat, KosovëDokumentim i përvojës 2001 - 2008

I. Historia dhe konteksti

1.1. Situata e përgjithshme ekonomike

Kosova kishte filluar tranzicionin e saj të pas luftës nga një pikë e vështire fillestare. Gjatë viteve të nëntëdhjeta, ekonomia e saj kishte vuajtur shumë nga politika e varfër ekonomike, institucionet joadekuate vendore, mungesa e investimeve dhe nga konflikti etnik. Në fund të dekadës të hyrat kishin rënë, gjysma e popullsisë ishte papunë dhe më shumë se gjysma ishin të varfër.

Kosova që nga atëherë ka përfunduar tranzicionin e rindërtimit të pas luftës, e karakterizuar me ndërhyrjen e madhe ndërkombëtare në aspek-tin financiar dhe njerëzor, drejt zhvillimit socialo-ekonomik gjithëpërfshirës dhe rritjes së qëndrueshme ekonomike. Ngjashëm me shtetet e tjera të Evropës juglindore, Kosova ende ballafaqohet me sfidat e tranzicionit nga socializmi në ekonominë e bazuar në tregun e lirë. Procesi i tranzionit është ende duke vazhduar.

Kosova mbetet me rritjen më të ngadalshme dhe ekonominë më të varfër në Evropën juglindore. Me një eksport të kufizuar, Kosova varet shumë në ndihmën e donacioneve, harxhimet nga të huajt dhe ndërkombëtarët e ven-dosur në Kosovë dhe nga paratë e dërguara nga diaspora për të financuar deficitin masiv tregtar.

Faktorët që pengojnë investimet dhe zhvillimin e përgjithshëm ekonomik përfshijnë: sundimi i dobët i ligjit, konflikti etnik, , politikat e paqarta në lid-hje me ish ndërmarrjet në pronësi shtetërore, infrastruktura e varfër publike, posaçërisht energjia elektrike dhe transporti. Pavarësia e Kosovës është shpallur në shkurt të viti 2008, dhe pritet qe paratë e donatorëve të vër-shojnë në Republikën e re, por investimet e huaja në Kosovë në sektorin prodhues mbeten faktori më i rëndësishëm për zhvillimin ekonomik dhe krijimin e vendeve të reja të punës.

1.2. Papunësia dhe sektori privat në Kosovë

Fatkeqësisht, ringjallja ekonomike e Kosovës së pas luftës deri më sot ka dështuar të rezultojë me krijimin domethënës të vendeve të reja të punës.

Tregu i punës në Kosovë karakterizohet me numrin e lartë të papunëve (rreth 45%, por 70% femra dhe 76%të rinj). Nëntëdhjetë përqind e të papu-

4 I. Historia dhe konteksti

nësuarve kanë qenë papunë për më shumë se një vit dhe disa nga ta kanë përvojë të mëparshme të punës (dy e treta e të gjithë punëkërkuesve janë të pa aftësuar; 48% meshkuj dhe 68% femra). Të rinjtë dhe femrat janë me se shumti të goditur. Tridhjetë mijë njerëz hyjnë në tregun e punës çdo vit, duke e keqësuar problemin edhe më tej.

Në rajonin e Gjakovës, ku e ka selinë Projekti i Zhvillimit të Biznesit të Fem-rave, përqindja e papunësisë është në veçanti e lartë.

Ngritja e sektorit privat në Kosovë ende mbështetet nga disa aktivitete të ulta prodhuese të cilat për ndryshim janë shumë të varura nga ndihma e donatorëve. Animi nga shitja me pakicë dhe tregtia e bën sektorin privat të pa aftë të qëndroj në aktivitete të larta ekonomike dhe të gjeneroj ngritjen e nevojshme për krijimin domethënës të vendeve të punës. Shumica dërm-uese (98%) e bizneseve dhe ndërmarrjeve të vogla punësojnë një deri në dhjetë punëtorë, zakonisht të angazhuar në aktivitete me qasje të lehtë pa pengesa, aktivitete me vlerë të ultë të shtuar siç janë shitja me shumicë ose tregtia me pakicë ose aktivitetet shërbyese siç janë hotelet dhe restorantet (më shumë se 56% e të gjitha firmave). Vetëm 10% e ndërmarrjeve janë të angazhuara në prodhimtari dhe 7% në ndërtim.1

1.3. Femrat në Kosovë

Sipas ligjeve ekzistuese në Kosovë, femrat dhe meshkujt janë të barabartë në të gjitha sferat e jetës. Deri tani të dhënat e padiskutueshme statistikore na tregojnë për qasjen e përgjithshme të pa mjaftueshme në burimet vitale. Për shembull kjo është e dukshme në arsim; vajzat janë më të prira për largim nga shkolla në krahasim me djemtë, dhe kjo ndodh më saktësisht gjatë kalimit nga shkolla fillore në atë të mesme. Shkalla e analfabetizmit është më e lartë tek femrat (10%) dhe meshkujt (2%), kryesisht në zonat rurale.

Mundësitë e barabarta në punësim janë ende shumë larg të realizohen. Femrat mbesin në masë të madhe jashtë aktiviteteve në sektorët kyç, duke mbajtur thjesht vetëm 30% të të gjitha posteve. Pavarësisht nga kontributi i femrave në prodhimtarinë bujqësore, ato rrallë kanë pronësi të burimeve

1 Mirlinda Kusari, “Zhvillimi i Sektorit Privat në Ekonominë në Tranzicion: Kosova,” në Zhvillim dhe Tranzicion Edicioni i 3-të, 2007.

5I. Historia dhe konteksti

Znj. Nasibe Bukleta, pronare e kompanisë FISI, paraqet prodhimet e saja në panairin e Pejës në vitin 2006.

primare, me ç’rast pengohet mundësia e tyre për të ofruar kolateralin e nevojshëm për të siguruar hua nga bankat.

Është jo befasues fakti se një numër i ndërmarrjeve që janë të udhëhequra nga femrat ende mbeten shumë mod-este. Vetëm 6% e bizneseve të regjistruara janë të udhëhequra nga femrat, të shpërndara në shërbimet financiare, arsim, shëndetësi, shërbime sociale, tregti dhe shitje.

Femrat janë poashtu të mar-gjinalizuara në proceset vendim marrëse politike dhe në mediat publike.

Femrat në Kosovë janë në pozitë jo të favorshme në krahasim me meshkujt, si në aspektin shoqëror edhe atë ekonomik. Pengesat juridike dhe tradicionale në shoqëri e ndalojnë fuqizimin ekono-mik dhe shoqëror të tyre. Normat shoqërore e diktojnë atë që gratë duhen të varen nga burrat e tyre dhe atë në veçanti në zonat rurale. Femrat profesionale dhe të punësuara që jetojnë në zonat urbane ende e zbatojnë rolin tradicional dhe rregullat në shtëpi.

Pas luftës, të vejat kanë qenë të vetmet fituese të të ardhurave të shumë familjeve kosovare me ç’rast kanë qenë të detyruara të bëhen ekonomiki-sht aktive. Megjithatë, detyrimi për t’u aftësuar dhe qasja në burime ende e bën të vështirë për femrën të gjej punësim ose të themeloj biznesin e saj. Në mënyrë që të përmirësojnë situatën e tyre ekonomike, femrat kanë nevojë për inkurajim dhe përkrahje që të hyjnë në sektorët më dinamik dhe

Znj. Ardita Rizvanolli duke punuar me tekstil në atelien e saj.

6 I. Historia dhe konteksti Projekti i zhvillimit të biznesit për femrat, KosovëDokumentim i përvojës 2001 - 2008

premtues që iu hap mundësitë më të mira ekonomike dhe atë larg nga dik-tatet tradicionale kulturore në sektorët me rritje dhe profit të ultë.

Duke iu falënderuar programeve si Projekti i Zhvillimit të Biznesit të Femrave (WBDP) në rajonin e Dukagjinit, disa femra janë shndërruar në ndërmar-rëse të vogla, të suksesshme në përmirësimin e situatës së tyre ekonomike dhe kanë treguar potencialin e tyre inovativ dhe ekonomik.

1.4. Zhvillimi i tregut të shërbimeve të biznesit në Kosovë

Në Kosovë, si edhe në vendet tjera në tranzicion, është e shpërndarë mungesa e menaxhimit bazë të biznesit dhe aftësive teknike prodhuese, siç janë aftësitë për kryerjen e planifikimit strategjik të biznesit, menaxhimin organizativ, operacional dhe analizimit financiar. Informatat dhe këshillat për ndërmarrjet e reja potenciale mund të jenë kruciale për mbijetesën dhe zhvillimin e tyre.

Me qëllim të ngritjes së konkurrencës, ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme (NVM) iu nevojitet qasja në financa dhe shërbimet e Zhvillimit të Bizneseve (SZB). Atyre iu nevojitet poashtu ngritja e njohurive profesionale.

Ndonëse konkurrenca në kuadër të bankave dhe institucioneve tjera finan-ciare është rritur në Kosovë, duke rezultuar me përmirësime të ngadalësu-ara të kushteve, mundësia e qasjes së NVM-ve në shërbimet për biznese dhe trajnimet për aftësim teknik janë ende të kufizuara.

Tregu për shërbimet e zhvillimit të bizneseve ende nuk ekziston me të vërtetë në Kosovë. NVM-të nuk janë në gjendje apo nuk kanë vullnet të blejnë shër-bimet në treg. Në të gjitha vendet në tranzicion ekziston ngurrimi përbrenda NVM që të shfrytëzojnë shërbime të tilla përveç nëse ato janë të ofruara pa pagesë ose të subvencionuara. Kështu që aktivitetet e SZB-së në Kosovë kanë qenë të udhëhequra nga donatorët sepse ishte vërtetuar si e pamundur të sigurohen të ardhura për të mbuluar shpenzimet nga shërbimet e ofruara. Si rrjedhojë, shërbimet nuk korrespondojnë me kërkesat reale nga NVM-të por më shumë si nevojë e perceptuar nga donatorët. Siç e kemi përshkruar edhe më lartë, përfaqësimi i ultë i femrës në ekonominë formale do të thotë se kërkesa e tyre për SZB nuk është konsideruar e as shprehur. Projekti është fokusuar në këtë nevojë, ka stimuluar zhvillimin dhe ka ofruar SZB në bazë nevojash për femrat e rajonit të Dukagjinit në Kosovë.


Grafikoni1: Strategjia e projektit Zhvillimit të Biznesit për Femrat

II. Strategjia dhe qasja

2.1. Qëllimi i përgjithshëm dhe strategjia

Brenga kryesore e PZhBF-së është fuqizimi ekonomik i femrës, që të ketë qasje në mundësitë për të ardhura dhe punësim. Për të arritur këtë, projekti ka për qëllim të fuqizojë tregun për zhvillim të shërbimeve të biznesit për femrat, duke i identifikuar këto shërbime si kruciale për zhvillimin e më-tutjeshëm të biznesit në Kosovë. Siç është paraqitur në grafikonin më lartë, projekti mundohet të influencoj të dyja ofertën dhe kërkesën e tregut të shërbimeve, duke involvuar aktorët e ndryshëm, të shtoj rrjetin dhe të krijoj vetëdijesimin për potencialin e femrës dhe nevojat e tyre brenda publikut më të gjerë.

Në anën e kërkesës, vetëdijesimi i femrës për trajnimet e mundshme dhe nevojat e tregut të punës (rritja e fokusimit në sektorët e orientuar drejt ngritjes) është arritur. Fuqizimi i ofruesve të shërbimeve ishte kruciale në anën e ofertës. Projekti ka shërbyer si ndihmës (fasilitator) ndërmjet ofertës dhe kërkesës, duke qenë aktive në furnizimin me informata dhe vetëdijesimit.

Fuqizimi Ekonomik i Femrave

Furnizimi Vetëdijesimi Kërkesa

Ngritja e kapac-iteteve për ofruesit e shërbimeve dhe

zhvillimin e shërbimeve të bizneseve & trajnimet për

ngritjen e aftësive

Promovimi, rrjetet, dialogjet politike dhe ndihmesa e këmbimit në mes

të partnerëve

Sigurimi i informat-ave. Stimulimi i

sektorëve të orientuara drejt rritjes & tregu i

punës

8 II. Strategjia dhe qasja

Fokusimi në ngritjen e kapaciteteve për ofruesit vendor të shërbimeve ishte e rëndësishme me qëllim të avancimit të mëtutjeshëm të qëndrueshmërisë së tyre organizicionale dhe financiare.

Fushatat promovuese dhe ngjarjet e mbuluara nga mediat shoqërojnë këto aktivitete. Që të dyja femrat ndërmarrëse dhe femrat punë kërkuese pranuan informata për shërbimet dhe trajnimet e ofruara, si dhe sektorët potencial premtues.

2.2. Partnerët e projektit

Kategoritë vijuese të partnerëve në rajonin e Dukagjinit kanë bashkëpunuar në këtë projekt.

• Pesëmbëdhjetë ofrues të shërbimeve për biznese (OJQ-të, kompanitë private, konsulentët individual, shkollat e mesme dhe trajnerët profe-sional individual);

• Zyrat për punësim, ndërmarrjet, institucionet financiare dhe departa-mentet relevante komunale;

• Mediat vendore (gazetat, TV, radio); dhe • Organizatat anëtare të bizneseve

PZhBF ishte e brengosur fillimisht në zhvillimin e kapaciteteve njerëzore dhe institucionale të SZB-ve, identifikimin e ofruesve, zhvillimin dhe ofrimin e shërbimeve me kualitet të arsyeshëm që adresojnë kërkesat e klientëve në tregun e punës. Ofruesit ishin të ftuar të marrin pjesë në projektet krye-sisht nëpërmjet tenderëve ndërkaq bashkëpunimi ndërmjet projektit dhe ofruesve ishte e bazuar në orientim në rezultate.

9II. Strategjia dhe qasja

Deçan

Gjakova

Gllogovc

Gjilan

Dragash

Istog

KlinëFushë Kosovë

Kaçanik

Kamenicë

Mitrovicë

Leposaviq

Lipjan

Novo Bërdë

Rahovec

Pejë

Podujevë

Prishtinë

Prizren

Shtime

Suhareka FerizajViti

Vushtrri

Zubin Potok Zveçan

Obiliq

Skenderaj

Malisheva

Grafikoni 2: Harta e Kosovës: Zonat operative të WBDP, Rajoni i Dukagjinit është i mbushur me ngjyrë hiri


10

III. Historia e projektit: Tre hapa drejt fuqizimit ekonomik të femrave

3.1. Hapi 1: Zhvillimi ekonomik i femrës nga 2001 deri 2003

Intervenimet e para që kishin për qëllim fuqizimin ekonomik të femrës në rajonin e Dukagjinit në Kosovë, të financuara nga Qeveria Zvicerane dhe zbatuar nga Swisscontact-i, u lansuan në vitin 2001.

Duke marrë parasysh situatën specifike të femrave në situatën e pas luftës, fokusi ishte orientuar në përkrahjen e OJQ-ve të femrave që ishin mbledhur pas luftës me qëllim të ndihmës së të vejave në përpjekjet e tyre për gjen-erimin e të ardhurave. Projekti gjithashtu kishte kyçur mikro intervenimet direkte për femrat ndërmarrëse nëpërmjet huazimeve fillestare, trajnimeve dhe këshillimeve.

3.2. Hapi 2: Projekti i zhvillimit të bizne-sit të femrave, faza I (2004 – 2005)

Që nga viti 2004 e më tej Projekti i Zhvillimit të Bizne-sit të Femrave ende ka për qëllim fuqizimin ekonomik të femrës por e koncentruar në përkrahjen e konkurrencës së bizneseve në pronësi të femrave dhe promovimin e ndërmarrjeve fillestare të femrave.

Në vend të intervenimit direkt, PZhBF kishte filluar të bashkëpunoj me of-ruesit vendor të shërbimeve duke iu mundësuar të zhvillojnë dhe ofrojnë trajnime specifike dhe shërbime të bazuara në kërkesat e femrave kliente. Kombinimi i teknikave të trajnimeve si dhe shërbimet biznesore ishin ofruar nga ofruesit e SZB-së nën stërvitjen e ekipit të PZhBF-se.

Përmbajtja e trajnimeve korrespondonte me situatën dhe kërkesat e fem-rave kosovare afariste në atë kohë: trajnimet teknike ishin kryesisht në fush-

Femrat duke ndjekur kursin e rrobaqepësisë në Gjakovë në vitin 2003


11III. Historia e Projektit: Tre hapa drejt

fuqizimit ekonomik të femrave

at tradicionale (parukeri, rrobaqepësi) të kërkuara nga femrat por kishte potencial të kufizuar të rritjes. Shërbimet e biznesit u zhvilluan nga arsimimi bazik në kontabilitet dhe marketing deri tek trajnimet më specifike sikurse teknikat e shitjes dhe negocimit.

Veç kësaj projekti ka luajtur rolin e fasilitatorit duke rekomanduar klientët tek institucioni ndërkombëtar financiar FINCA dhe institucionet tjera finan-ciare dhe kështu duke iu mundësuar femrave afariste qasje në hua.

Përkrahja e ofruesve të SZB-së dhe stimulimit të kërkesave ishte i sho-qëruar me fushatë të vetëdijesimit të cilat paraqiteshin nga njerëzit afarist, bankierët, politikanët dhe nga vetë femrat – potenciali i femrave për fillimin dhe udhëheqjen e suksesshme të biznesit.

3.3. Hapi 3: Projekti i zhvillimit të biznesit të femrave, faza II (2006 – 2008)

Nevoja për fuqizim të mëtutjeshëm të kapaciteteve të ofruesve të shërbi-meve me qëllim të ngritjes së qëndrueshmërisë së tyre financiare ishte ar-syeja kryesore për vazhdimin e projektit.

Më tej, projekti filloi të vë në shënjestër jo vetëm femrat ndërmarrëse ekz-istuese ose ato të ardhshme por gjithashtu edhe femrat e papunësuara të cilat kërkonin punësim.

Ndoshta sa më specifik dhe i orientuar në kërkesë të jetë shërbimi, aq më shumë klientët kanë mundësi për t’i paguar ofruesit lokal të shërbimeve, se sa ofruesit të varur nga ndihma e donatorëve. Identifikimi i sek-torëve premtues luajti një rol të rëndësishëm në zvogëlimin e ndihmës së donatorëve. Swisscontact-i zvogëloi sub-vencionet e veta dhe përqindja e mbulimit të shpenzimeve për klient ishte rritur.

Një infermiere gjatë trajnimit në Qendrën e Mjekësisë Familjare në Gjakovë në vitin 2008

12III. Historia e projektit: Tre hapa drejt

fuqizimit ekonomik të femraveProjekti i zhvillimit të biznesit për femrat, Kosovë

Dokumentim i përvojës 2001 - 2008

Për të adresuar papunësinë e lartë të femrave, projekti u zgjerua dhe bash-këpunoj me ofruesit e trajnimeve që të zhvilloj dhe ofroj shërbime të reja që adresonin nevojat e tregut të punës për femrat e reja të larguara nga shkolla dhe femrat e papunësuara. Përfituesit morën pjesë në modulet e trajnimeve praktike që zgjatën deri në tre muaj dhe e kryenin praktikën në kompanitë vendore.


IV. Rezultatet

4.1. Fuqizimi i ofruesve te shërbimeve vendore

Swisscontact-i bashkëpunonte me rrjetin e pesëmbëdhjetë ofruesve vendor të shërbimeve duke i mbështetur dhe orientuar në kërkesa dhe shërbime inovative. Kapacitetet e stafit dhe menaxhmentit të këtyre ofruesve ishin fuqizuar nëpërmjet stërvitjes së përhershme dhe kontributit të ekspertëve ndërkombëtar, regjional dhe vendor në temat si planifikimi strategjik dhe marketingu. Shtatë ofrues në kuadër të rrjetit kanë pranuar këshillime nga një kompani e Prishtinës në zhvillimin dhe prezantimin e portfolios së shër-bimeve të tyre. Rreth njëzet shërbime (biznesi dhe aftësitë) janë zhvilluar dhe marketuar për femrat brenda vetëm një viti.

Shërbimet e ofruara si dhe trajnimet për kapacitetet e menaxhimit ishin fuqizuar dukshëm. Në të ardhmen, ofruesit me potencialin më të lartë do të jenë në gjendje të ofrojnë shërbime klientëve tjerë (institucioneve qeveri-tare, blerësve meshkuj, etj.) kështu që do të drejtojnë portfolion e klientëve të tyre drejt një qëndrueshmërie më të madhe. Kjo është e nevojshme pasi që përqindja e mbulimit nga klientët femra kishte arritur vetëm deri në 30%. Arsyeja kryesore për këtë përqindje të ultë të mbulimit ishte situata kritike politike dhe ekonomike gati gjatë tërë projektit.

Më tej, ishte ndihmuar edhe themelimi i rrjetit vendor të ofruesve të shërbi-meve në rajonin e Dukagjinit. U zhvilluan takimet e rregullta dhe shërbimet janë ofruar atëherë kur ishte e mundshme. Kontakti me ofruesit e shërbimeve në Prishtinë është mbajtur. Mbetet të shihet nëse bashkëpunimi dhe komuni-kimi ndërmjet ofruesve do të vazhdoj edhe pa përkrahjen e jashtme.

4.2. Shërbimet e ofruara për femrat

Shërbimet për femrat afariste dhe fillestare

• Nga viti 2004 deri më 2005, projekti rekomandonte klientët femra tek FINCA si dhe institucionet mikro-huazuese dhe bankat për shpagimin e huave. Duke përcjellë rekomandimet e PZhBF-së, më shumë se njëq-ind femra kishin marrë hua për fillimin e bizneseve të tyre.

• Pothuajse 30 grante për marketing me shumë deri në 1,000 Euro për femrat që kishin filluar bizneset ishin shpaguar për promovimin e ak-

14 IV. Rezultatet

tiviteteve të biznesit të tyre të ri. Këto grante të vogla ishin kruciale për femrat që të fillojnë bizneset e tyre dhe të punësojnë të tjerë. Momental-isht 80% e këtyre bizneseve janë ende aktive në treg.

Më tej, projekti përkrahu ofruesit vendor të shërbimeve në zhvillimin dhe marketingun e një game të gjerë të shërbimeve kryesisht për femrat ndër-marrëse:

• Brenda një viti, rreth 12 trajnime për menaxhimin e biznesit në temat si kontabiliteti, marketingu dhe zhvillimi i biznes planeve iu janë ofruar më shumë se 200 femrave.

• Brenda një viti, rreth 5 trajnime teknike në temat më shumë tradicionale si rrobaqepësia, parukeria, përpunimi i ushqimit dhe bletaria iu janë ofruar më shumë se 100 femrave. Trajnimet iu kanë ndihmuar femrave të themelojnë një bazë solide për përmirësimin e procesit të prodhim-tarisë si dhe aftësitë e përgjithshme menaxhuese dhe në këtë mënyrë kanë rritur shitjen dhe kanë përmirësuar të hyrat e tyre.

Kurset e aftësimit për femrat e papunësuara

Swisscontact-i përkrahu trajnimet relevante të tregut me qëllim të përmirësim-it të aftësive të femrave në sektorë, profesione ose profile të orientuara drejt rritjes. Trajnimet kishin në shënjestër kryesisht femrat e reja të pa punësu-ara. Në përgjithësi, përafërsisht 50% e femrave të trajnuara kishin gjetur punë dhe 20% ishin promovuar me një ngritje të rrogave të tyre në vendet e tyre të punës. Pjesëmarrëset në këto trajnime ishin kryesisht femra afariste të reja, femra të cilat kishin lënë shkollimin ose femra të papunësuara. Më shumë se 50% e këtyre femrave kishin të ardhurat neto më pak se 100 Euro para pjesëmarrjes në këto trajnime. Më pastaj më shumë femra kishin të ardhurat neto ndërmjet 100 deri 300 Euro. Disa femra të cilat kishin marrë pjesë në trajnime kishin vërejtur që të hyrat e tyre ishin rritur më shumë se 300 Euro. Më tej, si rezultat i trajnimeve burimi kryesor i të hyrave ishte rroga në vend të përkrahjes së prindërve apo burrave, që do të thotë se këto femra kishin gjetur punë. Pa asnjë dyshim, duke i pasur të hyrat e tyre ngritet edhe vetëbesimi tek femrat dhe zvogëlohet varshmëria e tyre ndaj anëtarëve të familjes.

15IV. Rezultatet

59.06%

5.55%

19.06%16.32%

Më pak se 100 Eur

101 - 300 Eur

301 - 500 Eur

Më shumë se 500 Eur

38.55%

31.46%8.54%

8.54%

Më pak se 100 Eur

101 - 300 Eur

301 - 500 Eur

Më shumë se 500 Eur

Te ardhurat para trajnimeve

Te ardhurat pas trajnimeve

Grafikoni 3: Rezultatet e përmirësimit të të hyrave pas trajnimeve te 500 femrave të përkrahura nga projekti

Grafikonet tregojnë që mesatarja e të hyrave neto ishte rritur në mënyrë të konsiderueshme pas trajnimeve.

Perveq rritjes se pages, nje rezultat tjeter i projektit eshte edhe permirsimi i aftesive të punës. 500 femra janë aftësuar në ngrtitjen e aftesive të tyre, shih tabelen në vijim.

16 IV. Rezultatet

Tabela 1: Rezultatet e punesimit për 500 femra te cilat u perkrahen me trajnime nga projekti

Temat e Trajnimeve

Nr. i Femrave

të trajnuara

Të vetë punë-suara

Të papunë-suara

Të punë-suara

Asistent Juridik 12 3 9 4 44%Asistent në Doganë 12 0 12 4 33%Kanë filluar biznesin e vet 11 0 11 4 36%Kujdesi para dhe pas lindjes 20 8 12 6 50%Mjekësia Familjare 23 9 14 8 57%Agjent në Marketingun e Mediave 10 1 9 5 56%Agjent në kompanitë e sigurimeve 11 5 6 3 50%Asistent në kompanitë e sigurimeve 13 0 13 2 15%Mbajtja e shpejtë e librave të Kontabilitetit 6 1 5 2 40%Dizajn Grafik 15 0 15 7 47%Gazetari 26 2 24 15 58%Artet Audio Vizuele 15 3 12 6 50%Marketingu i produkteve të bletëve 21 4 17 9 53%Kontabilitet/Këshilltar tatimor 30 27 3 3 100%Arkitekturë/ Archicad 20 18 2 2 100%Administratë 24 6 18 5 28%Oficer i kredive 35 4 31 12 39%Teknikat e Shitjes 12 12 0 0Manaxhimi dhe Planifikimi i Shitjes 30 30 0 0Zhvillimi i Produkteve 7 0 - - pa rezultate ende

Mjekësia Familjare 22 0 - - pa rezultate ende

Prodhimtaria e bletëve dhe produkteve 45 45 pa rezultate ende

Rrobaqepësi për minoritetet 15 0 pa rezultate ende

Formalizimi i Biznesit tuaj 20 20 pa rezultate ende

Projekti dhe Biznes Plani 44 0 pa rezultate ende

Total: 499 198 212 97 46%

Para trajnimit

Pas trajminit: të papunësuarat të cilat kanë gjetur punësim

Përqindja që kanë gjetur

punë

17IV. Rezultatet

4.3. Vetëdijesimi

Në Kosovë, ku normat dhe vlerat tradicionale mbizotërojnë, ishte dhe do të jetë ende e rëndësishme që aktivitetet e lartpërmendura të shoqërohen me kampanja të ndryshme promocionale, rrjete dhe dialogët politike. Përmes ekspozimit më të fortë të femrës në media dhe Marrëdhënieve me Publi-kun, nevojat e femrave si dhe të arriturat e tyre si dhe potenciali i tyre ishin bërë publike në sektorin e biznesit dhe në shoqëri në përgjithësi.

Vetëdijesimi ishte element krucial në këtë projekt qysh nga fillimi, duke inkurajuar femrën përmes shembujve pozitiv dhe duke informuar ato për shërbimet si edhe mundësitë e punësimit.

Sidoqoftë, projekti pat një ndikim të konsiderueshëm përmes ngjarjeve siç janë panairet, garat si “femra më e mirë në biznes” ose “gazetarja e vitit”, debatet e ndryshme televizive. Derisa ritet vetëdijesimi për barrierat me të cilat femrat ballafaqohen dhe potencialin e tyre, poashtu i fuqizon femrat dhe ngrit vetëbesimin e tyre. Pas shumë viteve të ekspozimit të femrës në media dhe duke treguar për sukseset e tëre në opinion, femra është shumë më e fortë, më vetëbesuese dhe shumë më e pranueshme në sektorin e biznesit dhe në shoqëri në përgjithësi.


18

V. Mësimet e nxjerra dhe konkluzionet

Mësimet e nxjerra në vijim dhe konkluzionet janë si rezultat i shtatë viteve të fundit të punës në rajonin e Dukagjinit:

• Edhepse në një ambient të vështirë ekonomik siç është Kosova dhe me një fokusim rel-ativisht të ngushtë në grupet shumë të dobëta , përkrahja e pjesshme financiare është më e shëndoshë se sa totali i subvencioneve nga donatorët sepse stimulon një ambi-ent dhe mentalitet normal të biznesit. Mund të vërehet qartë se përveç rezistencës nga ofruesit lokal dhe klientëve të tyre, duke i ngarkuar me pagesa për shërbime siç janë trajnimet dhe konsultimet është e mundshme nëse klienti realizon përfitim konkret si për shembull krijimi i punës, promovimi apo përmirësimi i performancës së biznesit.

• Qasja e projektit e orientuar në biznes me pjesëmarrje me pagesë të klientëve ven-dor ka përkrahur zhvillimin e mendimit në përgjithësi. Por, shumica e ofruesve pas zhvillimit dhe testimit të shërbimeve të tregjeve për herën e parë nuk guxuan të ofrojnë shërbimet sërish me pak ose aspak subvencione.

• Stagnimi ekonomik dhe shkalla e lartë e papunësisë në Kosovë e ka dëmtuar në mënyrë të konsiderueshme pjesën e shërbimit të kërkesës dhe të furnizimit. Mundësitë e vogla financiare dhe/ose gatishmëria e klientëve që të paguajnë për shërbimet e ofruara si edhe orientimi i fuqishëm i donatorëve ishin pengesa në këtë projekt. Përmes projektit, shërbimi i tregut është çrregulluar nga agjensionet e ndry-shme ndërkombëtare të cilat ofronin shërbime të plota subvencionale.

• Vazhdimisht, ndërmarrësit lokal ndjeheshin jo të interesuar ose edhe jo të përgjegjshëm që të investonin në trajnimin e stafit të tyre. Megjithatë është shumë interesante të vëzh-

Femrat duke përgatitur prodhimet për pjekje në kompaninë shërbyese furnizuese EGENE në Gjakovë në vitin 2003.


19V. Mësimet e nxjerra dhe konkluzionet

gohen faktet që ndërmarrësit në Kosovë konsiderojnë si barrierë kryesore për zhvillimin e tyre vetëm faktorët e jashtëm të am-bientit (si p.sh konkurrencë jo e drejtë, korrupsionin, tatimet e larta), përderisa faktorët që janë të lidhura me ato të brendshme (si kapacitetet njerëzore dhe ato të ndërmarrjes) konsidero-hen më pak të rëndësishëm.

• Krahasuar me ofruesit në qytetin e Prishtinës, ofruesit në qytetet më të vogla janë ne përgjithësi shumë më të dobët financiarisht, duke ofruar shërbime të nivelit më të ultë profesional (duke i ikur certifikimit dhe standardeve).

• Shumë ofrues përfituan nga donatorët ndërkombëtar të cilët projektet e tyre i konver-tuan prej zyrave ndërkombëtare në OJQ lokale. OJQ-të e tilla në të shumtën e rasteve u ballafaquan me vështirësi në adaptimin me botën dinamike të biznesit.

• Kurset afatshkurta për ngritjen e aftësive (në kombinim me të trajnuarit në kompan-itë lokale) në fushat profesionale më inovative dhe të orientuara në tregun e punës kanë treguar rezultate pozitive dhe suksese diku rreth 50%. Të hyrat e femrave në përgjithësi janë rritur për 45%. Kurset afatshkurta të ngritjes së aftësive duhet të jenë të lidhura dhe të orientuara me kërkesat konkrete të punëdhënësve. Për këtë arsye koordinimi në mes të trajnerëve dhe punëtorëve në drejtim të zhvillimit të planpro-grameve dhe trajnimet e rekrutëve janë kruciale. Sidoqoftë, pronarët e kompanive të vogla ose të mëdha ende marrin në punë anëtarët e familjes pa marr parasysh kualifikimin profesional të tyre.

• Promovimet siç janë panairet shitëse, shpërblimet për femrën afariste më të suksesshme, debatet publike, si edhe mbulimi i mediave janë kruciale në kontekstin e Kosovës në mënyrë që të inkurajojmë femrën që të hyj në botën e biznesit që të pranohet në përgjithësi në shoqëri dhe në familje në veçanti. Poashtu, mund të mbështeten zhvillimet e kornizës më të favorshme regulative për femrën dhe rritjen e dukshme të vetëbesimit të femrës. Mediat lokale (TV, radio) luajnë një rol të rëndësishëm të ngritjes së vetëdijes.

Gjëja të cilën femra ka ende për ta mësuar është se askush nuk të jep fuqi.

Ju vetëm duhet ta merrni atë. Roseanne Barr

Zt. Edmond Tafarshiku duke trajnuar inxhinierët dhe arkitektët në Archicad në vitin 2006.

20 Projekti i zhvillimit të biznesit për femrat, KosovëDokumentim i përvojës 2001 - 2008

Storiet e femrave të sukseshme në biznes


Shkurte Rrustemi filloj biznesin e saj me sukses duke u nisur nga zeroja

Në mes të kushteve të vështi-ra të pas luftës të cilat kishin kontribuar në papunësinë e lartë, posaçërisht tek femrat, Shkurte Rrustemi, 42 vjeçare e filloj biznesin e saj para disa viteve duke u nisur nga zeroja. Së bashku me bash-këshortin dhe gjashtë fëmijët e saj, Shkurta zgjohej nga gjumi në orën pesë në çdo mëngjes për të punuar në fushë. Ata kanë ngritur me mijëra fidane të dredhëzave, mjedrave dhe manaferrave në fshatin Babaj i Bokës në komunën e Gjakovës.

Sidoqoftë, ata filluan çdo gjë nga zeroja. Gjatë luftës prona e tyre si dhe prona e shumicës së kosovarëve ishte shkatërruar plotësisht.

Bujqësia është njëra ndër mënyrat e mbijetesës dhe në njëfarë mënyre rrugë për të gjeneruar të ardhura. Me ndihmën e Swisscontact-it dhe pro-jekteve tjera të financuara nga Zvicra të cilat mbështesin sektorin e hortikul-turës në Kosovë, Intercooperation, kjo familje ishte në gjendje që të largoj vetveten nga varfëria.

Duke qëndruar nën hijen e kopshtit të tyre, Shkurta na tregon se si shtë-pia e saj dhe çdo gjë që kishte pasur familja ishte shkatërruar gjatë luftës. Familja duhej të fillonte nga zeroja dhe të punonte me diçka me të cilën kurrë më parë nuk kishin menduar. Pas luftës, Shkurtës iu dha mundësia, kështu që ajo nuk kishte nevojë të kërkonte mëshirë nga askush. Në vitin 2002, një anglez nga projekti Intercooperation, shkoj në fshatin e tyre për të mësuar se si toka e tyre mund të përdorej për prodhimtari bujqësore.

Ms.Shkurte Rrustemi, owner of Freakia Company

22 VI. Storiet e femrave të sukseshme në biznes Projekti i zhvillimit të biznesit për femrat, KosovëDokumentim i përvojës 2001 - 2008

“Ai na tha se ne mund të mbjellim vetëm kumbulla në këtë tokë”, thotë Shkurta. Sidoqoftë, ajo më pastaj mësoi se shumë fshatarë po kultivonin dredhëza, mjedra dhe manaferra.

“Unë arrita që të bindi bashkëshortin tim që të mbjellim tokën tonë, e cila ishte shpresa jonë e fundit”, na shpjegoj ajo. Ata vendosën që të mbjellin për fillim 60 fidane të dredhëzave.

Kur Anglezi u kthye që të shoh se çfarë është duke bërë familja, ai u befa-sua se si fidanet ishin rritur aq shumë. Ai vendosi që të ndihmoj familjen, dhe ata u bënë përfituesit e projekteve të Intercooperation. “Ata sollën rreth 14,000 fidane të dredhëzave. Pas dy viteve ata na sollën mjedra dhe mana-ferra, të cilat ne i kultivuam në 1.5 hektar”, tha Shkurta. Brenda një sezone familja mblodhi afër 20,000 kilogram dredhëza, ndërmjet 5,000 dhe 6,000 kilogram mjedra dhe gati 2,000 kilogram manaferra.

Bashkëshorti i Shkurtes klasifikonte frutat dhe produktet tjera. Në fillim ata kishin vështirësi në distribuimin e prodhimeve, tha Shkurta, por tani ata i shesin prodhimet e tyre në Gjakovë, Prizren dhe Prishtinë. Ajo nuk ngurroj të thotë se ajo i shet dredhëzat për 0.80 € , mjedrat për 1.20 € dhe manaferrat për 1.50 €.

“Ne nuk kishim ndonjë problem me dredhëzat”, thotë Shkurta. “Bash-këshorti im shiti klasën e parë dhe të dytë të dredhëzave si prodhime të freskëta, ndërkaq unë mbarova marmelatë nga dredhëzat e klasit të tretë”. Ajo shpjegon se ka kërkesa të mëdha për marmelatë dhe se ajo prodhon më shumë se 3,000 kilogramë. Ata e shesin marmelatën vetë, pa e kontrak-tuar askënd. “Experti i Swisscontact- it më ndihmoj shumë. Ai më tregoj se si ti përpunoj frutat e klasit të tretë në marmelatë, lëng dhe sirup e cila më lehtësoj punën shumë”, thotë Shkurta.

Me ndihmën e dy projekteve të qeverisë zvicerane, atë të Intercooperation dhe Swisscontact-it, familja filloj në mënyrë të suksesshme biznesin dhe dukshëm e përmirësoj standardin e jetesës. Ata depërtuan në treg dhe krijuan një kom-pani të qëndrueshme e cila mund të vazhdohet dhe zhvillohet nga fëmijët e tyre. Ky është shembulli më i mirë se si përfitohet nga ndihma që iu është dhënë nga ana e Swissscontact-it dhe Intercooperation, e cila i mundësoj një familje kosovare që të bëhet e njohur në tërë Kosovën për biznesin e tyre.

Autore: Arbana Xharra, Gazetare


Dy gra e pjekin rrugën e tyre drejt suksesit

“Ëmbëlsira e gëzueshme” është një firmë që identifikohet me dy “duar të arta” dhe dy zonjat intelegjente, Leonida Delhysa dhe Fitore Futko. Ato je-tojnë në Prizren, qytet i bukur ku mendimet tradicionale ende mbizotrojnë dhe ku emancipimi dhe fuqizimi i grave mbeten ende të pamjaftueshme..

Kur unë shkova të shkruaj këtë tregim, i gjeta ato duke punuar me “në vlugun më të madh”. Fitorja dhe Le-onida pasqyrojnë modelin e femrës së fortë kosovare të cilat transformojnë gjërat e vogla në ato të mëdha. Unë mezi prisja të shihja se si këto dy kosovare kishin ar-ritur sukses me një punë të rendë dhe sakrificë. Të kara-kterizuara me mikpritje të ngrohtë, dashuri njerëzore dhe kujdes, ato më inspiruan dhe më tërhoqën në botën e tyre te punës. Vetëmohimi i tyre i kishte sjell ato deri te suksesi. Ato kishin krijuar një emër të mirë dhe konkurrues në treg me llojllojsh-mërinë e pa numër të ëmbëlsirave të tyre dhe që unë e kisha kënaqësinë t’i shijoja.

“Ne kishim filluar me tri apo katër produkte, por që nga atëherë e kemi ngritur biznesin tonë mjaft. Ne kërkuam dhe eksperimentuam deri atëherë kur ne mundëm të prodhonim të gjitha ëmbëlsirat që kërkoheshin nga tregu dhe nga blerësit. Ne kishim kaluar shumë net pa gjumë me qëllim që të prodhonim ëmbëlsira sipas “dëshirave” të klientëve thotë Fitorja e veshur në një uniformë të pastër dhe të kuqe.

Leonida dhe Fitorja i atribuojnë sukseset e tyre OJQ-së zvicerane Swiss-contact, e posaçërisht Znj. Elvira Ukmata dhe Z. Afrim Kamishi, si dhe anëtarëve tjerë të stafit nga ana e të cilëve ata ishin trajnuar.

“Ne kishim dëgjuar rastësisht për trajnimet e organizuara nga Swisscon-tact-i dhe atë nga zonjat tjera. Ne u interesuam dhe u takuam me Znj. El-

24 VI. Storiet e femrave të sukseshme në biznes

vira Ukmata dhe Z Afrim Kamishi. Ne u thamë atyre se ishim në hapat e parë për të themeluar një bi-znes të vogël, privat. Ata na mirëpritën me një respekt dhe admirim. Bashkëpunimi ynë i parë ishte trajnimi një javor për gratë i quajtur “Fil-lo biznesin tënd”. Gjatë këtij trajnimi ne i treguam disa fo-

tografi të ëmbëlsirave tona, pjesëmarrëseve tjera të trajnimit dhe na inkura-juan që të vazhdojmë me prodhimet tona. Me plot bindje ne mund të themi se grumbulluam përvojë nga trajnimi i parë i organizuar nga Swisscontact-i, pa e përmendur materialin e nevojshëm dhe mbështetjen morale qe ne e kemi marrë nga organizata, për të cilën ne jemi skajshmërisht falënderuese “thotë Leonida duke ecur përreth kuzhinës.

Me referencë nga Swisscon-tact-i, zonjat ishin në gjendje të siguronin kredi biznesi nga Procredit banka. Më pastaj ato pranuan një grant prej 1,000 Euro nga Swiss-contact. Kjo ndihmesë “e shtyri” biznesin e tyre më tutje.

Me këmbëngulje dhe vetë-mohim, Leonida dhe Fitoja

tregojnë se si puna e tyre nuk ishte gjithmonë e lehtë. “Ne u ballafaquam me shumë pengesa dhe vështirësi në punën tonë, por asnjëherë nuk u gjunjëzuan. Me entuziazëm, ne vazhduam punën. Sot bashkëpunojmë me disa kafeteri dhe banka në tërë Kosovën. Gjithashtu kemi klientë të rregullt të cilët ne i furnizojmë me produktet tona. Do ti këshillonim të gjitha gratë të cilat dëshirojnë të hyjnë në botën e biznesit që të mos hezitojnë dhe të mos heqin dorë nëse ato hasin në barriera të ndryshme sepse fillimi gjithmonë është i vështirë. ”Gratë duhet që të rrezikojnë dhe punojnë shumë sepse

25VI. Storiet e femrave të sukseshme në biznes

vetëm puna të drejton kah suksesi”. Tani, firma “Ëm-bëlsirat e Gëzueshme“ kanë klient të rregullt në tërë Ko-sovën. Ato gjithashtu prod-hojnë ëmbëlsira gjigante për Festivalin Prestigjioz të filmit “DOKUFEST”. Pronarët furnizohen me tërë materia-lin e nevojshëm në Kosovë dhe janë femrat e vetme që blejnë me shumicë, pasi që komuniteti afarist në Prizren ende mbetet e dominuar nga meshkujt. Ato përkujtojnë me qeshje “Ishte hera e parë që në shkuam te furnizuesi me shumicë që të furnizoheshim me lëndë të parë. Në atë moment telefonoj motra e Fitores e cila e pyeti atë se ndodhet ajo. Fitorja u përgjigj “Jam në depo duke blerë mall me shumicë”. Pas bisedës ne të dyja filluam të buzëqeshnim me mendimin se ne në fakt dukeshim si afariste të vërteta”. Për ne, të gjitha këto dukeshin si një ëndërr, thotë Leonida duke buzëqeshur.

Pas një pushimi të shkurtër, ne gllabëruam nga një filxhan kafe dhe të dyja dukeshin të relaksuara. Ato më treguan për trajnimet që ato i kanë kryer duke iu falënderuar Swisscontact-it, me seli në Zvicër, një vend i njohur për ndihmesë dhe mbështetje që i bënë vendeve që kanë nevojë dhe gjatë procesit të


zhvillimit. “Kemi marrë pjesë edhe në shumë trajnime të tjera të organizuara nga ana e Swisscontacti-t, të cilat kanë bërë që ne të ngritemi në aspek-tin profesional”. “Ne mësuam se si menaxhohet një biznes, se si krijohen kontakte të reja dhe si të fitojmë përvojën”. Ato morën pjesë në trajnimet e Swisscontact-it siç janë “Bazat e Kontabilitetit”, “Fillo biznesin tënd”, “ Planifikimi Strategjik”, “Teknikat e Shitjes”, Tatimi dhe tatimpaguesit” dhe së fundmi edhe “Menaxhimi dhe Planifikimi i Shitjes” të organizuara nga Swisscontact dhe të zbatuara nga trajnuesja e pavarur Znj. Elvira Ukmata.

Me ndihmën e dhënë nga Swisscontact ato kanë marrë pjesë në disa pa-naire, ku ato i kanë ekspozuar prodhimet e tyre dhe kanë përfituar finan-ciarisht.

Edhe pse Leonida është katolike dhe Fitorja muslimane, gjë që nuk ka penguar në suksesin e tyre. Me bashkëpunim dhe me respekt të dyan-shëm ato janë sjellë si dy motra. Ato festojnë të arriturat e tyre dhe janë të gatshme për sfidat tjera, Leonida dhe Fitorja e përcjellin këtë mesazh për gratë: “Trokitni dhe dera do t’ju hapet, dhe hulumtoni sepse do të gjeni atë të cilën e keni kërkuar”.

E ngazëllyer me punën e palodhshme dhe me suksesin e tyre, unë u prem-tova se do t’i kontaktoj ato që të më gatuajnë tortën e martesës. Jam e sigurt se me “duart e tyre të arta” ato do të bëjnë më të mirën.

Autore: Ariana KrelaniAriana Krelani ka marrë pjesë në shumë trajnime të mbajtura nga ana e Qen-drës Mediale Dukagjini dhe të financuara nga ana Swisscontact-i.


Trajnime në bletari

Gratë kryefamiljare në fshatrat e goditura nga lufta gjetën shpresë në bizneset e reja

Komuna e Gjakovës ishte një ndër vendet më të prekura dhe më të dëmtuara nga lufta në Kosovë. Shumë gra humbën anëtarët e familjeve të tyre, ishin bërë të veja, vuajtën shumë nga kushtet e vështira të jetesës dhe vazhdojnë të përjetojnë traumat shumë vjet më vonë. Përafërsisht 70 nga këto gra pranuan ndihmë nga Swisscontact-i, i cili kishte vënë në shënjestër fshatrat më të dëmtuara, të goditura rëndë nga ekonomia e varfër e pas luftës. Shumica e femrave ishin të varura financiarisht nga të tjerët, në kohën kur ato filluan të trajnoheshin dhe të mbështeteshin nga Swisscontact. Këto projekte i ndihmuan ato të jetojnë të pavarura.

Ardiana Haxhibeqiri, 36 vjeçare, është projekt menaxhere e Medica Kosova, një organizatë që ndihmon femrat. Ajo udhëtoj në zona rurale në mënyrë që të identifikojë nevojat e femrave dhe pastaj përgatiti një projekt që u mbështet pa ngurrim nga Swisscontact-i. Ardiana organizoj dy trajnime për marketing, përkatësisht për bletari. Pjesëmarrëset e përfshira në trajnim ishin gra nga pesë fshatra të njohura për rrënim dhe vuajtje gjatë vitit 1999; Irzniq, Shishman, Mulliq, Krushë e Madhe dhe Krushë e Vogël.

“Unë shkova në fshatra vetëm, organizova dhe mbajta trajnimet. Unë isha e përfshirë në dy projekte. I pari filloj në mars të vitit 2007 dhe kishte të bënte me marketingun dhe zhvillimin e aftësive menaxhuese. Tridhjeteshtatë gra morën pjesë, tha ajo.

Shumë femra punuan në bujqësi, bletari ose në ferma. Ardiana udhëhoqi sesionet duke i informuar femrat


për rëndësinë e marketingut, shitjen e produkteve të tyre, shpërndarjen e produkteve në treg, dhe gjërat tjera thelbësore për të bërë biznesin. Ishte një fillim i ndritshëm për femrat të cilat nuk kishin mjete përmes të cilave ato do të mund të siguronin jetesën. Swisscontact-i vazhdoj të mbështes femrat dhe ato thonë që janë shumë falënderuese Swisscontat-it që i ndihmon të fillojnë biznesin e tyre.

Në mars të vitit 2008, Ardiana e nis projektin e saj të dytë të cilin e mbështet Swisscontact-i. Ajo kërkoj nga ata që të sjellin një trajner të huaj cili do të edukonte femrat në lëmin e bletarisë dhe për produktet e saj. Trajnimi ishte i përqëndruar në produktet e mjaltit si propolisi dhe qirinjtë nga dylli.

Sfida më e madhe e Ardianës ishte që të ndikoj në mentalitetin e femrave; shumë nga ato kurrë nuk ishin larguar nga fshatrat e tyre. Në fillim ishte shumë vështirë që të thyeje izolimin e tyre. ”Ato ishin shumë të ndrojtura” thotë ajo. Femrat si kryefamiljare prej moshës 37 deri 55 vjeçare ishin të izoluara, nuk ndiheshin të lira të udhëtonin në panaire dhe fshiheshin nga kamerat. Megjithatë me një vullnet dhe me një përkushtim të madh ajo arriti të thyejë izolimin e tyre. “Pas trajnimit të dytë ato ishin tërësisht të transformuara” thotë ajo. Ato ishin shumë më të sigurta dhe vizitonin tregjet, shkonin në panaire dhe bënin marketing për produktet e tyre. ”Ato filluan që të promovojnë dhe të shesin prodhimet e tyre më lehtë, duke fituar para që i ndihmon atyre t’i tejkalojnë vështirësitë financiare të pasluftës” thotë Ardiana.

Femrat kanë përfituar shumë nga trajnimet, por Ardiana thotë se suksesi i saj është ndërtuar shumë nga vullneti dhe dëshira e saj që t’i ndihmoj femrave që kishin vuajtur nga lufta. Femrat nga Gjakova thonë se ky projekt ju ka ndihmuar dhe u ka mundësuar të sigurojnë jo vetëm bukën e gojës, por edhe të përmirësojnë jetën e tyre.

Autore: Arbana Xharra,Gazetare


Vizioni im është që t’i shërbej vendit tim

Në një kënd të Qytetit të Vjetër të Gjakovës, Shoqata për Paqe dhe Pajtim (SHPP) zhvillon aktivitetet e saja. Në rrugët e vjetra të shtruara me kalldrëm, në këtë pjesë të qytetit janë dyqanet e drurit të “artizanateve” të vjetra të Gjakovës, që njëherit janë inspirim për bizneset e këtushme. Udhëheqës i kësaj shoqate është një femër, e cila përveç se është e suksesshme në punë është po ashtu një nënë e cila e koordinon edhe jetën në shtëpi. Zyra e saj është dinamike dhe e mbushur me certifikatat e arritjeve dhe diplomave nëpër muret e ngjyrosura, letrat në tavolinën e saj dhe telefoni i cili kurrë nuk pushon së cingëruari. Zana Haxhiavdyli dhe kolegët e saj më ofruan një mirëpritje të ngrohtë kur unë erdha këtu që të bëjë këtë tregim. Duke biseduar me Zanën për të arriturat e kësaj shoqate, në sytë e saj lexova vullnetin për punë. Pasi që ajo kishte humbur anëtarët e familjes gjatë luftës, prapë se prapë ajo pati kurajën të ecën më tutje dhe të ballafaqohet me vështirësitë e jetës.

Kur kosovarët jetonin në situatë shumë të vështira për shkak të masave represive të armatës serbe, edukimi dhe shkollimi ishte sikur një ëndërr dhe atë veçanërisht për femrat. Mirëpo Zana vendosi në fillim të viteve të 90-ta studioj Fakultetin e Gjuhës angleze në Universitetin Prishtinës. Zana u ballafaqua me shumë vështirësi pas universitetit dhe ajo filloj që


të jap mësime të gjuhës angleze në Komunën e Gjakovës. Këto sfida dhe situatat të vështira e bënë Zanën më të fortë dhe siç thotë ajo më të sigurt që të ecë më tutje më vonë në periudhën e pas luftës. Në fillim ajo punoj për Kryqin e Kuq Anglez për rindërtimin dhe ri-aktivizimin e shkollave të shkatërruara. Më pastaj Zana punoj për katër vite me radhë në organizatën holandeze “Cordaid” në programet për ndihmë njerëzve në nevojë dhe në rindërtim të shtëpive të djegura dhe të shkatërruara në rajonin e Dukagjinit. Pas përfundimit të punës në këtë mision, ajo dëshironte që edhe më tutje të kontribuonte shoqërisë së saj sepse vendi ende po vuante pasojat e luftës. Në tetor të vitit 2003, Zana së bashku me disa kolegë të saj vendosën që të themelojnë ShPP, një OJQ ku ajo vazhdoj të punoj si drejtoreshë ekzekutive. Misioni i OJQ-së PRO është që të mbështes grupet më të ndjeshme të shoqërisë; promovoj dhe ndërtojë paqen ndërmjet grupeve të ndryshme etnike; mbështesë të arriturat e shoqërisë civile; dhe të ndikojnë në politikat sociale përmes avokimit, të promovojë të drejtat e njeriut, edukimin dhe informimin.

Shoqata ka zbatuar shumë projekte të cilat kanë pasur në shënjestër gratë kryefamiljare, fëmijët dhe grupet e komuniteteve minoritare si Romët, Ashkalitë dhe Egjiptianët. Së fundmi shoqata ka mbështetur projektet e gjenerimit të të ardhurave dhe zhvillimit ekonomik posaçërisht për gratë të cilat janë të kyçura në prodhimtari. Zana ka marrë pjesë në shumë trajnime duke përfshirë këtu: Menaxhimin e Projekteve dhe Programin e Administrimit në Holandë me organizatën MDF, Menaxhimin e Stresit dhe Traumës me CSME, Edukimin për të drejtat e njeriut me QSHDNJ, Zgjidhjen e Konflikteve dhe Procesin e Vendimmarrjes me FDI/ATRC, Parimet e Punës Sociale me LWF/ACT dhe Modulin trajnues për Zhvillim me Swisscontact-in. Zana gjithashtu ishte pjesë e procesit të planifikimit strategjik për CORDAID, Forumit të OJQ-ve të Gjakovës dhe SHPP-së. E gjithë kjo përvojë i ka ndihmuar Zanës t’i zhvilloj kapacitetet profesionale dhe punën e suksesshme të saj.

OJQ-ja SHPP, e cila punëson dy gra me orar të plotë të punës, nuk do të kishte mundur të mbijetonte pa mbështetjen e Departamentit të Cordaid-it, organizatës zvicerane Swiscontact, Fondacionit për Iniciativë Demokratike (FDI) dhe Maatwerk.

Pas bashkëpunimit të SHPP dhe Artezës, një OJQ që përkrahë bizneset e vogla, kuptuan se kishin shumë ide të përbashkët. Ata kontaktuan

31VI. Storiet e femrave të sukseshme në biznes

përfaqësuesit e Swiscontactit të cilët ishin të gatshëm që të bashkëpunojnë. Përveç sugjerimeve për projekt, Swisscontact-i ofroj edhe trajnime për ngritjen e kapaciteteve të stafit të SHPP-së dhe Artezës. Në veprimet e përbashkëta me Artezën, Zana dhe koleget e saja aplikuan në Swiscontact për projektin i cili do ti trajnonte gratë që të fillojnë bizneset e tyre. Ky projekt është aprovuar dhe zbatuar në mënyrë të suksesshme. SHPP- ja dhe Arteza vazhduan bashkëpunimin e tyre me Swiscontactin duke organizuar trajnimin e dytë në “Zhvillimin e Produkteve” gjithashtu zbatuar në mënyrë të suksesshme. Kandidatet të cilat e mbaruan trajnimin me SHPP dhe Arteza grumbulluan njohuri për të filluar suksesshëm një biznes dhe fuqizimin e pozitës së tyre në treg. Me një përkrahje të fortë nga Swisscontact-i, SHPP dhe Arteza po ashtu punuan edhe me organizatat partnere të Swiscontact-it për të krijuar një rrjet i cili mund të zbatonte projekte të përbashkëta.

Papunësia mbetet një problem serioz në Kosovë. Shkalla e papunësisë në Kosovë është shumë e lartë, thotë Zana. Faktorët kryesor të cilët do të ulnin papunësinë janë mbështetjet e vazhdueshme që adresojnë paragjykimet në komunitetin tonë, projektet për gjenerimin e të ardhurave, eliminimin e nepotizmit dhe korrupsionit, si dhe avokimi për kushtet më të mira të kredimarrjes.

Për sa i përket pozitës së gruas në shoqëri Zana thotë “ Mendoj se ka shumë përparim në këtë drejtim, por ka ende shumë punë për tu bërë dhe atë posaçërisht në paragjykimet në shoqëri. Gratë janë duke shtyrë përpara përpjekjet e tyre, në atë mënyrë që ato i kryejnë obligimet e tyre çdo ditë, siç janë ato familjare, obligimet e punës si dhe aktivitetet e tjera. Përkrahja nga ana e shoqërisë është më se e nevojshme në mënyrë që të kemi arritje të larta njerëzore dhe prosperitet. Për gratë të cilat dëshirojnë të fillojnë një biznes ka shumë pengesa dhe barriera, thotë Zana. Përveç përkrahjes nga ana e familjes dhe shoqërisë, ajo duhet të ballafaqohet edhe me politikat e disfavorshme siç janë pengesat e ndryshme ligjore si ajo e shkallës së lartë të interesit gjatë kredimarrjes. Po ashtu edhe rryma elektrike është një pengesë shumë e madhe, po ashtu, qeveria nuk subvencionon prodhimet vendore dhe bizneset e tilla paguajnë taksa të larta.

Zana me modesti i përgjigjet pyetjeve tona se a konsideron veten të suksesshme apo jo: “Termi e suksesshme është një term shumë i gjerë”. Është njerëzore të mos jesh i kënaqur me veten tënde. Prandaj është shumë e vështirë të gjykosh vetveten se a je e suksesshme apo jo. Por unë mund


të them që jam e kënaqur me të arriturat e mia dhe atë në aspektin personal dhe profesional sepse pikë së pari jam një nënë e mirë dhe në mënyrë të vazhdueshme punoj në përkrahje të familjes. Po ashtu unë kam mundësinë që të punoj në drejtim të progresit në shoqëri dhe të mbështes grupet më të ndjeshme të shoqërisë me një kontribut të “vogël”. “Kjo është një shtytje për mua që në vazhdimësi të përparoj me intezitet”.

Për gratë të cilat dëshirojnë të shkojnë shtigjeve të Zanës e të behën trajnerë, Zana i këshillon që të hulumtojnë trajnimet të cilat i nevojiten. Po ashtu përgatitjet paraprake janë më se të nevojshme në mënyrë që ato t’i kryejnë trajnimet.

Të jesh grua në biznes është një mrekulli. Në biznes gratë mund të kenë mundësi të tregojnë urtësinë e tyre. Gratë çdo ditë e më shumë mund të demonstrojnë kapacitetin e tyre për udhëheqje dhe për t’i arritur qëllimet e tyre.

Autore:Erblina VehapiErblina Vehapi ka marr pjesë në shumë trajnime të mbajtura nga ana Qendrës Mediale Dukagjini, të financuara nga ana e Swisscontact-it.

Documents

Përmbajtja - Federal Council · dosur në Kosovë dhe nga paratë e dërguara nga diaspora për të financuar deficitin masiv tregtar. Faktorët që pengojnë investimet dhe zhvillimin