Novica Ran|elovi}, Danijela Avramovi}

PRIRU^NIK O LEKOVITIMPRIRU^NIK O LEKOVITIMBILJKAMABILJKAMA

raspoznavanje, branje i za{tita

SOKOBANJA, 2011.

Novica Ran|elovi} i Danijela Avramovi}PRIRU^NIK O LEKOVITIM BILJKAMA

Izdava~I:Udru`enje za lekovito bilje DR. JOVAN TUCAKOV - Sokobanja

DO FILM PUBLIK ART

Za izdava~a:Neboj{a Stanojevi}

Urednik:Milica Buha

Recenzent:Dr Vlastimir Stamenkovi}

Dizajn i priprema za {tampu:FPA CREATIVE TEAM

[tampa:COLORGRAFX

Tira`: 1000

Izrada ove publikacije omogu}ena je uz pomo} ameri~kog naroda preko AgencijeSjedinjenih Ameri~kih Dr`ava za me|unarodni razvoj (USAID). "Udru`enje DrJovan Tucakov" je u potpunosti odgovorno za sadr`aj ove bro{ure, koji ne moranu`no odra`avati stavove USAID-a ili vlade Sjedinjenih Ameri~kih Dr`ava.

P R E D G O V O R

Ova publikacija nastala je iz na{eg li~nog iskustva i iskustva na{ihprakti~ara na terenu u prikupljanju i prou~avanju lekovitih biljaka. Novinaovog priru~nika je {to on sadr`i vi{e informacija o za{titi lekovitih bilja-ka, dok su ostale informacije na pre|a{njem nivou.

Publikacija }e biti koristan priru~nik svim sakuplja~ima lekovitihbiljaka na terenima {irom Srbije, a naro~ito u podru~jima gde je ovadelatnost ve} tradicionalna - u okolini Sokobanje (Rtanj, Ozren, Devica),Zaje~ara (Stara planina, Tupi`nica, Mali i Veliki Stol), Svrljiga (Svrlji{keplanine, Tresibaba), Prokuplja (Pasja~a, Radan, Sokolovica), Ni{a (Suvaplanina, Kalafat, Seli~evica) i dr. Ova knjiga }e predstavljati dragocenipriru~nik za raspoznavanje, branje i za{titu lekovitih biljaka.

U priru~niku je obra|eno oko stotinu lekovitih biljnih vrsta na{ihkrajeva koje bera~i mogu sakupljati, vode}i ra~una o Naredbi o zabranisakupljanja pojedinih za{ti}enih vrsta divlje flore i faune (koja se donosipo~etkom svake godine) s ciljem da se ne ugrozi njihov opstanak. Svizainteresovani bera~i se moraju obratiti nadle`nim istitucijama (Zavodza za{titu prirode, Inspekciji za za{titu `ivotne sredine i dr.) kako bidobili dozvolu za branje odre|enih koli~ina lekovitih biljnih vrsta zateku}u godinu. Osim toga, data su kratka uputstva o na~inu sakuplja-nja, lagerovanja, pakovanja i prerade, kao i kalendar sakupljanja lekovi-tih biljaka.

U priru~niku je za svaku biljnu vrstu dat opis i tip stani{ta na kojemse mo`e na}i, vreme cvetanja, delovi koji se koriste (droga, sirovina),primena u narodnoj medicini (etnomedicini).

Autori

S A D R @ A J

3

5

6

11

14

15

17

95

95

96

PREDGOVOR ......................................................................................

OP[TI DEO

- BRANJE, SU[ENJE, LAGEROVANJE I PRERADA LEKOVITIH BILJAKA ...............................................................

- RE^NIK BOTANI^KIH POJMOVA ...........................................

- KALENDAR BRANJA LEKOVITIH BILJAKA .............................

- ADRESAR OTKUPLJIVA^A LEKOVITOG, AROMATI^NOG I ZA^INSKOG BILJAI [UMSKIH PLODOVA .....................................................

- ZA[TITA LEKOVITIH BILJAKA ..............................................

POSEBNI DEO

- LEKOVITE BILJKE NA[IH KRAJEVA ....................................

INDEX NARODNIH IMENA ...............................................................

INDEX LATINSKIH IMENA ................................................................

LITERATURA .......................................................................................

BRANJE, SU[ENJE, LAGEROVANJEI PRERADA LEKOVITIH BILJAKA

Razli~iti delovi samoniklih lekovitih, aromati~nih i za~inskih biljaka koriste sekako u farmaceutskoj i prehrambenoj industriji, tako i u narodnoj medicinikao fitoterapeutska sredstva, ili u kulinarstvu. Iz napred navedenih razloga jeneophodno poznavanje na~ina prikupljanja tih delova.

Koren (radix) jednogodi{njih biljaka se sakuplja na kraju vegetacijskesezone, u jesen, a vi{egodi{njih u jesen i prole}e. Aromati~no korenje bi tre-balo samo krpom o~istiti, a nearomati~ne oprati u vodi, a nakon toga ise}i nasitne delove i osu{iti. Su{enje se mo`e obaviti nizanjem na konac ili reza-njem na tanke listi}e i su{enjem na specijalnim mre`ama. Su{enje se vr{iprirodnim putem, mo`e i na suncu, ili u su{arama. Osu{eni korenovi sepakuju u kartonske kutije (nearomati~ni) ili u staklene posude (aromati~ni).^uvaju se u suvim i hladnim prostorijama. Posebno treba naglasiti da jenakon va|enja korena neophodno odse}i korenovu glavu i vratitije u zemlju, kako bi se slede}e godine iz nje razvila nova biljka.

Stablo (caulus) i listovi (folium) - nadzemni delovi biljaka (herba)se sakupljaju dok su jo{ mladi i so~ni, uglavnom pre cvetanja. Sakupljanjese obavlja tokom suvih i sun~anih dana, a najpovoljniji period za ve}inubiljnih vrsta je prepodne od 10 do 11 i od 14 do 15 sati. Za branje se koristemakaze ili no`, a za odlaganje papirna ili pamu~na ambala`a. Plasti~ne kesenisu preporu~ljive jer se biljni materijal zapari i gubi na kvalietu. Svi delovibiljke bi trebalo da budu sve`i. Tako sakupljeni se raprostiru u tankim sloje-vima na lesama (drvene ili od platna), a mo`e se koristiti i ~ista hartija (pak-papir) i povremeno okre}u. Na taj na~in se dobija suva, zelena i zdrava siro-vina spremna za upotrebu. Ovako dobijena sirovina se pakuje u posebnekutije ili d`akove od hartije, etiketira i skladi{ti.

Cvetovi (flos) se sakupljaju kada su u punom razvoju (procvetale biljke).Aromati~ni cvetovi se sakupljaju pre izgrevanja sunca, a nearomati~ne okopodneva, kada se osu{e od rose. Su{enje se obavlja u tankom sloju napovoljnoj podlozi (hartija, platno, drvo, mre`a). Nearomati~ni cvetovi sepakuju u kartonske kutije ili kese, a aromati~ni u staklenke. Cvetovi se tako|e~uvaju na suvom i hladnom mestu.

Plodovi (fructus) i semenke (semen) se beru kada su potpuno zreli, alipostoje i izuzeci. Tako se {ipurak ru`e bere kad zarudi, jer kao potpuno zreomo`e da omek{a. Zarudeli {ipurak ima vi{e vitamina C od potpuno zrelog,lak{e se su{i i prera|uje.

5

Kora (cortex) se skida rano u prole}e, jer se u to vreme lako odvaja oddrveta. Skida se samo zdrava, glatka, mlada i `iva kora. Ispucala, stara imrtva kora nema lekovita svojstva. Kora se odmah se~e na sitnije delove,su{i i pakuje u kese od hartije.

Pupoljci se beru u rano prole}e, kada se naj~e{}e i razvijaju. Pupoljci breze,bora, topole i jo{ nekih biljaka se beru jo{ u februaru. Su{e se na promajnommestu i pakuju u kese od hartije.

RE^NIK BOTANI^KIH POJMOVA

DELOVI BIJKE

6

PRA[NIK@IG TU^KA

STUBI] TU^KA

PLODNIK TU^KA

KRUNI^NILISTI]

^A[I^NI LISTI]

CVETNA DR[KA

LISKA

LISNA DR[KA

LISNA OSNOVA

CVETNA DR[KA

LIST

KOREN

CVET

RAZLI^ITI OBLICI LISTA

7

IGLI^AST LINEARAN LANCETAST JAJASTO JAJAST IZDU@ENO OBJAJASTLANCETAST JAJAST

ROMBI^AN TROUGLAST STRELAST KOPLJAST PERAST

SRCAST OBRNUTO DLANOLIK PRSTASTOSRCAST SLO@EN

LOPATI^AST OKRUGLAST [TITAST BUBRE@AST

OBOD LISKE

8

CEO VIJUGAV NAZUBLJEN TUPO NAZUBLJEN

NA LISNOJ DR[CI SEDE]I OBUHVATA STABLJIKU SA RUKAVCEM

TESTERAST DVOJNO TESTERAST TRNOVITO TESTERAST GRUBO TESTERAST

NERVATURA LISTA

PERASTA MRE@ASTA PARALELNA

POLO@AJ LISTA

SLO@ENI LISTOVI

9

NEPARNO PARNO TROJNOPERASTO SLO@ENI PERASTO SLO@ENI PERASTO SLO@ENI

RASPORED LISTOVA NA GRANI

NASPRAMAN UNAKRSNO NASPRAMAN NAIZMENI^AN

PR[LJENAST

RAZLI^ITI TIPOVI CVASTI

10

GLAVICA KLIP UVOJAK JEDNOSTRANI GROZD KLAS(MONOHAZIJUM) GROZD

[TIT METLICA GRONJA SLO@ENI [TIT

RIZOM

OSOVINSKI KOREN

LUKOVICA

GOMOLJ(KRTOLASTA LUKOVICA)

KRTOLA

REPA

[TITASTA METLICA DIHAZIJUM

PODZEMNI ORGANI

11

Doma}i naziv

An|

elika

divlja

Bela

mrtva

kop

riva

Bok

vica

Borov

nica

Breza

Br{lja

nVerbe

naVidov

a trav

aVilino

sito

Vijo

{nica

Vira

kVranilova

trava

Vrba

bela

Gav

ez c

rni

Glog

Dan

i n

o}Divizma

Biljna vrs

ta

Angelic

a pan~i}ii

Van

das

Lamium album L.

Plantago sp. L.

Vaccinium myrtillus L.

Betula pendula Roth.

Hedera helix

L.

Verbena officinalis

L.

Euphrasia officinalis

L.

Carlina acaulis

L.

Parietaria officinalis

L.

Alchemilla vulgaris L.

Origanum vulgare L.

Salix

alba L.

Symphytum officinale L.

Crataegus monogyna Ja

cq.

Viola tricolor L.

Verbascum phlomoides L.

Deo koji se bere

koren

cvet

list

list i plod

list,

kora p

upoljci

list,

plod

herba

herba

koren

herba

herba

herba

kora

rizom

, lis

tplod

, cv

ethe

rba

cvet

Vre

me sakupljanja

XI - III

IV - X

V - X

V - V

III

- VII

X - IV

VI - VI

VII

- IX

VII

- IX

VI - IX

VI - IX

VIII - X

II - IV

III; XI;

V - V

IIV - X

V - V

IIIVII

- VIII

Koli~ina sve`e sirovine

(u kg) za 1 kg suve

4 5 4-4.5

(P. maj. .4.5

P. lan. 4

)

list 3.5

- plod

6.5

list 2.5

- ko

ra 3

3.5

3.5

3.5

3.5 - 4 4 2 rizom

3.5

plod

2.5 - c

vet 3.5

5 7

KA

LE

ND

AR

BR

AN

JA

LE

KO

VIT

IH B

ILJA

KA

Sve

bilj

ne v

rste

, pa

tak

o i l

ekov

ite b

iljke

odl

ikuj

u se

sm

enom

odr

e|en

ih f

aza

razv

i}a

(feno

faze

) to

kom

`iv

ota

i tok

omgo

dine

, odn

osno

toko

m je

dnog

veg

etac

iono

g ci

klus

a. K

od s

vih

biljn

ih v

rsta

raz

likuj

u se

~et

iri k

arak

teris

ti~ne

feno

faze

:pu

plje

nje,

list

anje

, cve

tanj

e i p

lodo

no{e

nje.

Zaj

edno

sa

klija

njem

, to

su o

snov

ne fa

ze ra

zvi}

a bi

ljke.

Faz

e ra

zvi}

a i f

eno-

faze

je n

eoph

odno

dob

ro p

ozna

vati

za s

vaku

vrs

tu, k

ako

bi s

e m

ogao

izra

diti

kale

ndar

sak

uplja

nja

leko

vitih

bilj

aka.

Taj

kale

ndar

ne}

e bi

ti is

ti za

sva

ki d

eo n

a{e

zem

lje, j

er ra

zli~

ite b

iljke

imaj

u ra

zli~

ito v

rem

e po

javl

jivan

ja o

dre|

enih

feno

faza

u za

visn

osti

od m

nogi

h fa

ktor

a: n

adm

orsk

e vi

sine

, m

akro

- i m

ezok

lime,

rel

jefa

, ge

ogra

fske

{iri

ne i

dr.

Naj

va`n

ije je

znat

i da

se b

iljke

ber

u to

kom

cel

e go

dine

i da

akt

ivno

st s

akup

lj~a

biljk

a ni

jedn

og tr

enut

ka n

e pr

esta

je.

Tab

ela

1. K

alen

dar

sak

uplja

nja

leko

vitih

bilj

aka

obra

|en

ih u

knj

izi,

sa k

oli~

inam

a sv

e`e

siro

vine

pot

reb

nim

za

dob

ijanj

e 1

kgos

u{en

e. Z

bog

ned

osta

tka

rele

vant

nih

pod

atak

a za

nek

olik

o b

iljak

a ov

i pod

aci n

isu

dat

i.

12

Doma}i naziv

Divlji k

esten

Dim

nja~

aDob

ri~ica

Dra~a

Dun

jaZdrav

ac c

rven

iZe~

ji trn

Zlatnica

Zov

a crna

Imela

bela

Ivan

jsko

cve

}eJa

gor~ev

ina

Kan

tario

nKi~ica

Kleka

Kok

otac

Kon

oplju

{aKop

itnjak

Kop

itnjak

krstas

tiKop

riva

Krestu{

acKup

ina

Laza

rkinja

Lipa

poz

naMaj~ina

du{

ica

Malina

Mas

la~a

kMed

unika

Oman

beli

O~a

jnica

Biljna vrs

ta

Aesculus hippocastanum L.

Fumaria officinalis

L.

Glechoma hirsuta L.

Paliu

rus spina chrysti

Mill.

Cydonia oblonga Mill.

Geranium robertianum L.

Ononis spinosa L.

Solid

ago virgaurea L.

Sambucus nigra L.

Viscum album L.

Galiu

m verum L.

Primula officinalis

(L.) H

ill.

Hypericum perforatum L.

Centaurium umbella

tum

Gilib.

Juniperus communis L.

Melilotus officinalis

(M

ed.) L

am.

Eupatorium cannabinum L.

Asarum europaeaum L.

Hepatica nobilis Mill.

Urtica dioica L.

Polygala comosa

Sch

uhr.

Rubus fruticosus

L.Galiu

m odoratum

(L.) S

cop.

Tilia cordata Mill.

Thymus serpyllu

m L.

Rubus idaeus L.

Taraxacum officinale

Web

.Filipendula ulm

aria

(L.) M

ax.

Inula helenium L.

Marrubium vulgare L.

Deo koji se bere

plod

herba

herba

plod

list,

plod

herba

koren

herba

list,

cvet, plod

i k

ora

herba

herba

koren, list,

cvet

herba

herba

plod

herba

herba

herba

list

koren, h

erba

herba

plod

, lis

the

rba

cvet

herba

plod

, lis

tko

ren, list

koren, h

erba

koren

herba

Vre

me sakupljanja

V - V

I; IX

- X

IV - V

IIV

- V

VII

- X

IV - V

VII

- VIII

XI - III

VII

- VIII

IV - V

III

- V

VII

- IX

IV - V

IIIVII

- X

VII

- IX

XV - V

IIVII

- VIII

IV - V

III - IV

IV - X

IV - V

IIIVII-X

IV - V

IVI - VIII

IV - IX

IV - V

IIV

- IX

VI - X

X - III

VI - IX

Koli~ina sve`e sirovine

(u kg) za 1 kg suve

- 4 3 - - 4 3 4 cvet 4

- p

lod

63 3.5

koren

3 - cv

et 6

3 4 1.5

4 - herba

4 - lis

t 4.5

3 koren

3 - he

rba

5- 4.5

4 3 3 4.5 - - 3.5

3.5

13

Doma}i naziv

Petrova

cPire

vina

Plu}n

jak

Pod

bel

Pod

ubica

Poto~

njak

,Ran

ilist

Ras

tavi}

poljski

Raz

gon

Rus

aRus

oma~

aSvilovina

Sitn

ica

Slatka

paprat

Slez

beli

Slez

crni

Srda~

ica

Sremu{

Suru~

ica

Trava

iva

Trnjin

aTrosk

otHajdu

~ka

trav

aHmelj

Hrast lu`

njak

Cikorija

^i~ak

^ub

arplan

insk

i[ipak

[um

ska

jago

da

Biljna vrs

ta

Agrim

onia e

upatoria

L.Agropyron repensL.

Pulm

onaria

officinalis

L.Tussilago farfara

L.Teucrium chamaedrysL.

Lythrum salicaria

L.Stachys officinalis

L.

(Betonica o

ff. L

.)Equisetum a

rvense

L.Veronica o

fficinalis

L.Chelidonium m

ajus

L.Capse

lla b

ursa-pastoris (L.) Med

ic.

Epilobium sp.

Herniaria

glabra

L.Polypodium vulgare

L.Althaea o

fficinalis

L.Malva sylve

stris

L.Leonurus ca

rdiaca

L.Allium u

rsinum L

.Filipendula vulgaris M

ch.

Teucrium m

ontanum L

.Prunus sp

inosa

L.Polygonum a

vicu

lare

L.Ach

illea m

illefolium

L.Humulus lupulus

L.Quercus roburL.

Cichoriu

m intybus

L.Arctium lappa

L.Satureja kitaibelii W

uerzb.

Rosa

canina

L.Fragaria

vesca

L.

Deo koji se bere

herba

rizom

herba

herba

herba

herba

herba, k

oren

herba

herba

rizom

, he

rba

herba

herba

herba

rizom

koren, h

erba

cvetov

i, lis

tovi

herba

list,

luko

vica

herba

herba

cvet, plod

i list

herba

herba

(cvt +

list)

{i{a

rice

kora, plod

i list

koren, h

erba

herba

herba

plod

i c

vet

list,

plod

Vre

me sakupljanja

V - IX

V - V

IIV

- V

II - V

VI - VIII

VI - X

VII

- VIII

V - X

VI - VIII

V - IX

III - V

IIV - IX

V - V

IIIIII - IV; X

VII

- IX

V - IX

VI - VIII

IV - V

IV - V

IIVII

- VIII

III - V

V - V

IIIVI - VIII

V - V

IIIIV

- V

XI - VII

VII

- VIII

VIII - IX

IV - V

V - V

I

Koli~ina sve`e sirovine

(u kg) za 1 kg suve

3.5

- 4 5 3 - - 3.5

3.5

4 4 4 3 - koren

3.5

- he

rba

6cv

et 5

- list 4

3.5

list 10

- 3 4 4.5

4.5 - kora 2

koren

3.5

- he

rba

44 3 plod

2.1

3.5

14

ADRESAR OTKUPLJIVA^A LEKOVITOG, AROMATI^NOG IZA^INSKOG BILJA I [UMSKIH PLODOVA

^LANOVI I SARADNICI UDRU@ENJA”DR JOVAN TUCAKOV” - SOKOBANJA

^LANOVI NACIONALNOG UDRU@ENJA PRERA\IVA^AI IZVOZNIKA LEKOVITOG BILJA ''SRBOFLORA''

ADONISAlekse Markisica 166, Sokobanjatel.: 018 830 076 web: www.adonis-sb.come-mail: info@adonis-sb.com

BETULARadeta Spasica 30, @itkovactel.: 018 886 592e-mail: doo.betula@gmail.com

BILJE BOR^APreliva~ka 98, Bor~a, Beogradtel.: 011 3321 126, fax: 011 3324 651web: www.biljeborca.rse-mail: office@biljeborca.rs

ZDRAVACIlije Zivulovica bb, Svrljig tel.: 018 823 277 i 018 823 665e-mail: utrzdravac@sezampro.rs

KIRKA PHARMABulevar M. Pupina 10z/IV, Novi Beogradtel./faks: 011 3114 189; tel: 011 2145 701web: www.kirkapharma.come-mail: office@kirkapharma.com

MACVAL TEANarodnog Fronta br. 57/411, Novi Sadtel./faks: 021 4722 468web: www.macval.rse-mail: office@macvalgroup.com

MELISA FARM[umska br. 8, Apatintel.: 025 774 197 i 025 798 100web: www.melisa-farm.come-mail: office@melisa-farm.com

SRBIJA[UMEBulevar M. Pupina 113, Novi Beogradtel.: 011 3112 367 web: www.srbijasume.rse-mail: srbijasume.z.r@beotel.rs

FRUCTUSNovosadski put 15/2, Ba~ka Palankatel.: 021 752 898, fax: 021 752 899web: www.fructus.rse-mail: info@fructus.rs

HERBAUstani~ka 194, Beogradtel.: 011 3471 147, fax: 011 3470 608web: www.herba.co.rse-mail: office@herba.rs

ADONIS d.o.o.A.Marki{i}a 166,Sokobanjatel.: 018 830 076

BETULA d.o.o.R. Spasi}a, @itkovactel.: 018 886 592

BIOGAL d.o.o.Omladinska 67, Svrljigtel.: 018 822 950

EKOLIFETaskovi}i, Gad`in Hantel.: 018 860 161

ZDRAVAC u.t.r.Ilije @ivulovi}a, Svrljigtel.: 018 823 665

INSTITUT JOSIFPAN^I]Tadeu{a Ko{}u{ka 1,Beogradtel.: 011 30 31 616

JELIGOR d.o.o.Jocina 40, Svrljigtel.: 018 824 110

PETROVI] d.o.o.Omladinska 49, Svrljigtel.: 063 404 410

PLANTA SPONTANEAd.o.o.Industrijska zona bb, Dobra tel.: 030 590 247

SINICULA CO d.o.o.Gornja Mutnica, Para}intel.: 035 571 647

[UMSKO BLAGO d.o.o.Selo Bresnica, Vranjetel.: 017 446 159

[UMSKI PLODOVIZmijanac bb, Boljevactel.: 030 63 449

ZA[TITA LEKOVITIH BILJAKA

Za{tita prirode i prirodnih resursa, a samim tim i lekovitih biljaka je problemod globalnog zna~aja i zadatak je svake dr`ave da svojim zakonima predvi-di re{avanje ovog problema. Porastom interesovanja za lekovite, aromati~ne,za~inske i jestive biljke zapa`a se velika haoti~nost u kori{}enju ove grupebiljaka, {to se pre svega odnosi na neracionalno kori{}enje prirodnih poten-cijala. Procenjuje se da je oko 700 biljnih vrsta u Srbiji ugro`enoljudskom delatno{}u. Od tih biljaka najbrojnije su lekovite biljke.Da ne bi do{lo do njihovog potpunog i{~ezavanja one su zakonom za{ti}enerazli~itim stepenom i merama za{tite. Na osnovu najnovijih odluka Vlade Re-publike Srbije za{ti}ene lekovite biljne vrste podeljene su u ~etiri kategorije:

I Biljne vrste za koje va`i potpuna zabrana kori{}enja i prometa.II Biljne vrste koje su pod kontrolom kori{}enja i prometa.

III Biljne vrste koje su kao prirodne retkosti pod zabranom sa-kupljanja, branja i uni{tavanja.

IV Biljne vrste za ~ije je prikupljanje potrebna dozvola.

Kako bi smo pojednostavili ovu podelu dajemo spisak vrsta ~iji je otkup pot-puno zabranjen ili ograni~en:

LEKOVITE VRSTE ZA KOJE VA@I STROGA ZABRANA (I i III kategorija):-- Gorka detelina (Menyanthes trifoliata L.)-- Medve|e gro`|e (Arctostaphyllos uva-ursi (L.) Spreng.)-- @alfija (Salvia officinalis L.)-- Izop (Hyssopus officinalis L.)-- Smilje (Helichrysum arenarium (L.) DC.)-- Rosulja (Drosera rotundifolia L.)-- Lincura (Gentiana lutea L.)-- Maljava breza (Betula pubescens Ehrh.)

VRSTE ^IJE JE PRIKUPLJANJE OGRANI^ENO (II i IV kategorija):-- Borovnica (Vaccinium myrtyllus L.)-- Kleka (Juniperus communis L.)-- An|eoski koren (Angelica pan~i}ii Vand.)-- Jagor~evina (Primula veris Huds.)-- I|irot (Acorus calamus L.)-- Ki~ica (Centaurium umbellatum Gilib.)-- Kilavica (Herniaria glabra L.)-- Dlakava kilavica (Herniaria hirsuta L.)-- Kantarion (Hypericum perforatum L.)-- Beli slez (Althaea officinalis L.)

15

-- Crna zova (Sambucus nigra L.)-- Odoljen (Valeriana officinalis L.)-- Crni gavez (Symphytum officinale L.)-- Divizma (Verbascum densiflorum Bertol.)-- Mati~njak (Melissa officinalis L.)-- Vranilova trava (Origanum vulgare L.)-- ^ubar (Satureja kitaibelii Wierzb. ex Heuff.)-- Divlja maj~ina du{ica (Thymus sp.)-- Pelin (Artemisia absinthium L.)-- Zlatica (Solidago virgaurea L.)-- Oman (Inula helenium L.)-- Slatki koren (Glycyrrhiza glabra L.)-- Ka}un (Orchis morio L.).

Neophodno je napomenuti da postoje razli~ite me|unarodne konvencije oza{titi biljnih vrsta, od kojih se jedna odnosi samo na divlje orhideje. Prilogombr. 2 "Konvencije o me|unarodnoj trgovini ugro`enim vrstama divlje flore ifaune" - Washington, 1973. za{ti}ene su sve vrste divljih orhideja.Biljke iz I i III grupe bi trebalo potpuno za{tititi od eksploatacije saprirodnih stani{ta, a potrebne sirovine obezbe|ivati isklju~ivo saplanta`a.

Biljke iz II i IV grupe trebalo bi koristiti samo u meri koju dopu{tajuprirodni potencijali, stru~no i odgovorno, kako se njihov status nebi pogor{ao. I ovde je potrebno planta`iranje, naro~ito na prirod-nim stani{tima.

Berba lekovitih biljaka bi trebalo da bude racionalna, odnosno potrebno jesakupljati samo one delove koji se upotrebljavaju za dobijanjesirovine. Koli~ina koja se sakuplja trebalo bi da predstavlja koli~inudovoljnu za godinu dana. Tako|e je neophodno da se prilikom sakuplja-nja samoniklih iekovitih biljaka 1/3 jedinki ostavi radi dalje reprodukcije.

U cilju o~uvanja lekovitih biljnih vrsta neophodno je na podru~jima na kojimase ono sakuplja organizovati kurseve i letnje {kole za obuku sakuplja~a bilja-ka, radi upoznavanja sa pravilnim i racionalnim sakupljanjem biljaka. Kursevebi trebalo da vode nau~ni i stru~ni radnici iz oblasti botanike i fitoterapije.

Radi poznavanja - o ugro`enosti flore Srbije najbolje govori Crvena knjigaflore Srbije (1999) u kojoj je obra|eno 50 is~ezlih i 121 krajnje ugro`eni tak-son (biljne vrste i podvrste). Me|u krajnje ugro`enim taksonima nalaze semnoge biljne vrste koje mogu da se koriste kao lekovite.

16

LEKOVITE BILJKE NA[IH KRAJEVA

Edicija Flora Srbije (I-X) donosi 3115 biljnih vrsta za ovu teritoriju, dok uCrvenoj knjizi flore Srbije (1999) stoji podatak da na ovom podru~ju raste3662 taksona i to 3272 vrste i 390 podvrsta. One su u klasifikacionom smis-lu svrstane u 766 rodova i 141 familiju.

Me|utim, u knjizi Lekovite biljke SR Srbije (1989) navodi se 874 lekovitebiljke. To zna~i da od ukupnog broja biljaka koje rastu kod nas lekovitim pri-pada 1/4, {to nije u potpunosti ta~no. Naime, veliki broj biljaka jo{ nijedovoljno ispitan, pa se tako i o njihovoj lekovitosti nedovoljno zna. Verovatno}e budu}a istra`ivanja pokazati da je broj lekovitih biljaka mnogo ve}i.

Lekovite biljke su one biljne vrste koje je ~ovek koristio kao pristupa~ni lek ilisirovinu za dobijanje lekova od davnina. Poznavanje ve{tine le~enja biljem(fitoterapija) je kulturno nasle|e ranijih civilizacija. Danas, u eri visokihtehnologija mogu}e je dobijanje i sinteti~kih lekova, ali se i dalje veliki brojbazira na sastojcima ekstrahovanim iz biljaka. Neminovan i nezamenljiv jepovratak prirodnim lekovitim sredstvima jer su se sinteti~ke materije od kojihse izra|uju lekovi pokazale nedovoljno sigurnim, sa mnogim ne`eljenim pro-pratnim pojavama.

Zbog toga su u medicinsku praksu uvedene nau~ne discipline kojeprou~avaju ispitivanje i upotrebu lekovitih prirodnih sirovina - farmakognozi-ja i fitoterapija. Svaki narod ima svoju knjigu lekovitih biljaka. Nave{}emosamo nekoliko imena koja su zna~ajna za na{u (srpsku) fitoterapiju: ZaharijeOrfelin (1783), Vuk Karad`i} (1818), Josif Pan~i} (1868), Sava Petrovi}(1883), Jovan Tucakov (1971), Gostu{ki (1979), Vlastimir Stamenkovi}(1995) i dr.

U daljem tekstu navodimo neke od najpoznatijih i lekovitih biljakana podru~ju jugoisto~ne Srbije, kao i onih ~ija je potra`nja natr`i{tu najve}a.

17

18

AN\ELIKA DIVLJA - Angelica pan~i}ii

BELA MRTVA KOPRIVA - Lamium album

19

Plantago major

Plantago major

Plantago lanceolata Plantago lanceolata

BOKVICA - Plantago sp.

BOROVNICA - Vaccinium myrtillus

AN\ELIKA DIVLJA - Angelica pan~i}ii Vandas. - Fam.: Apiaceae(drugi narodni nazivi: an|eoski koren, an|elika, trubaljka, kravojec, {iviz)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka sa debelim, razgranatimrizomom. Stablo visoko do 1,5 m, golo, {uplje i izbrazdano. Listovi pera-sto deljeni, liske na duga~kim {upljim dr{akama. Cvetovi sakupljeni u{titaste cvasti sa 20-30 zrakova. Cvetovi beli ili ru`i~asti. Plodovi elipsoid-ni, sa rebrima, aromati~ni.Stani{te: vla`na mesta - livade, listopadne {ume, obale reka i potoka,naj~e{}e u brdskom i planinskom regionu.Vreme cvetanja: od juna do oktobra.Deo biljke: zreo plod (Angelicae fructus), koren (Angelicae pan~i}ii radix).Koren se vadi rano u prole}e ili kasno u jesen, o~isti se od nadzemnih delo-va, uzdu` rase~e i su{i se na promaji.Primena: koristi se kod gastritisa, enteritisa i kolitisa, za otklanjanje `gar-avice, podrigivanja, omek{avanje sluzi u disajnim organima, olak{avaiska{ljavanje, protiv nadimanja i za pospe{ivanje rada `eluda~no-crevnogsistema, protiv uboja i otoka spolja{njem delu tela.

BELA MRTVA KOPRIVA - Lamium album L. - Fam.: Lamiaceae(drugi narodni nazivi: ziprat, maronica, medi})

Opis vrste: vi{egodi{nja zeljasta biljka sa razgranatim rizomom, sa zeljas-tim ~etvorougaonim stablom, visine do 40 cm, sa naspramnim dvousnimcvetovima koji su raspore|eni u pazuhu listova. Plod je ora{ica.Stani{te: raste naj~e{}e kraj potoka i {umskih puteva i po {ikarama u ni`embrdskom-hrastovom regionu.Vreme cvetanja: od aprila do oktobra.Deo biljke: beru se dobro razvijeni cvetovi (Lamii albi flos) bez cvetnihdr{ki, su{e se na vazduhu i ~uvaju u papirnim kesama.Primena: kod belog pranja, neurednih i bolnih menstruacija. Koristi se ukombinaciji sa hajdu~kom travom. Jo{ se koristi za apetit, slabokrvnost,ko`ne ne~isto}e, kao i umiruju}e i uspavljuju}e sredsvo, kod gnojnih rana iza izradu obloga za zarastanje rana.

20

BOKVICA - Plantago sp. L. - Fam.: Plantaginaceae(drugi narodni nazivi: bokvica, mu{ka- uskolisna i `enska- {irokolisna)

Opis biljke: od zavisnosti od vrste (P. lanceolata mu{ka bokvica, P. major -`enska bokvica), to je biljka sa jednom ili vi{e uspravnih, rebrastih cvetnih sta-bljika. Listovi su u prizemnoj rozeti kod svih vrsta. Kod mu{ke elipti~no lan-cetasti, u{iljeni, goli ili dlakav. Kod `enske {iroko jajasti sa dugim dr{akama,manji u odnosu na listove mu{ke i su`eni u kratku lisnu dr{ku. Klasovi kodmu{ke gusti, glavi~asti ili cilindri~ni, cvetovi sitni, sme|i. Kod `enske klasovi navrhu stabljike, ~a{ica zelena, sitna, antere ljubi~aste, {tr~e iz kruni~ne cevi.

Stani{te: raste na su{nim livadama, pored puteva, na zapu{tenim mestima,na vla`nim i mo~varnim livadama, od brdskih do planinskih predela.

Vreme cvetanja: od aprila do septembra

Deo biljke: list (Plantaginis folium) i seme (Plantaginis semen).

Primena: mu{ka bokvica se koristi kod upale disajnih puteva, astme, kataramokra}nog mehura i jetre, za previjanje rana i dr. @enska bokvica ima sli~nuprimenu i korsti se kod hemoroida koji krvare, hroni~nog bronhitisa, razli~itih`eluda~nih problema i bolova u `elucu.

BOROVNICA - Vaccinium myrtillus L. - Fam.: Ericaceae(drugi narodni naziv: borovinka)

Opis biljke: listopadni vi{egodi{nji `bun visok do 50 cm. Stablo golo,zeleno, sa o{trim ivicama, uspravno. Listovi prosti, celi, okruglasto jajasti doelipti~ni, po obodu fino testerasti, bledozeleni, u jesen crvenkasti. Cvetovicrvenkasti. Plod vi{esemena bobica (borovnica, borovinka) slatko kiselkasta.Stani{te: bukove i sun~ane {ume planinskog i subalpskog regiona, visoko-planinski pa{njaci i vri{tine.Vreme cvetanja: maj i juni.Deo biljke: list (Myrtilli folium) i plod (Myrtilli fructus).Primena: kod proliva, srdobolje, krvarenja, zapaljenja creva (katara), {ulje-va, enterokolitisa, protiv {e}erne bolesti, ja~anje o~nog vida, pobolj{anjakrvne slike i dr.

21

22

`enske rese

mu{ke rese

BREZA - Betula pendula

BR[LJAN - Hedera helix

23

VERBENA - Verbena officinalis

VIDOVA TRAVA - Euphrasia officinalis

BREZA - Betula pendula Roth. - Fam.: Betulaceae(drugi narodni nazivi: `alosna breza, bela breza, breza, obi~na breza)

Opis biljke: listopadno drvo, visine do 50 m. Kruna jajasta, retka. Kora bela,lju{ti se u horizontalnim trakama. Listovi trouglasto rombi~ni, po obodudvostruko testerasto nazubljeni. Mu{ki i `enski cvetovi u prividnim resama.Mu{ke se pojavljuju na jesen `enske u prole}e. U `enskim resama nakonsazrevanja nastaju trouglasti plodi}i koji se rasejavaju anemohorno (vetrom).Stani{te: pionirska vrsta, raste na kr~evinama, po`ari{tima, {ljaci i jalovini uzoni bukovih {uma, ~e{}e na silikatima, re|e na kre~njaku.Vreme cvetanja: od aprila do maja.Deo biljke: list (Betulae folium), kora (B. cortex), pupoljci (B. gemmae) i sok(B. succus). List se bere kada je potpuno razvijen i su{i u tankom sloju uhladovini, da sa~uva boju, a lisni pupoljci i sok u prole}e.Primena: poznata kao "evropsko stablo protiv bubre`nih bolesti", koristi seza prole}no ~i{}enje organizma, kod gr~eva u `eludcu i crevima, {e}ernebolesti, reume i gihta, oboljenja jetre, mokra}nih kanala i be{ike, bubre`nihkamenaca, ko`nih oboljenja, proliva i ka{lja, rana i gnojnih upala usne{upljine, sun~anih paga na ko`i, za ja~anje korena kose, protiv peruti.

BR[LJAN - Hedera helix L. - Fam.: Araliaceae(drugi narodni nazivi: br{ljika, zimzelen, zelengora, brsgran, br{ljen)

Opis biljke: drvenkasta penja~ica (lijana) sa tankim uvijaju}im stablom sakoga polaze adventivni korenovi kojima se biljka pripije za podlogu i svojelistove, cvetove i plodove iznosi na svetlost dana. Listovi su naizmeni~ni, goli,sjajni, jajoliki ili romboi~ni. Nervatura izra`ena bela. Cvetovi mirisni, pravilni,petodelni, beli. Plod je modra okruglasta bobica.Stani{te: ni`i brdski region, {ikare, {ume i severno eksponirane stene.Vreme cvetanja: septembra i oktobra (plodovi dozrevaju marta i aprila).Deo biljke: list i plod (Hederae folium et fructus). Listovi se beru kad sudobro razvijeni, su{e se u tankom sloju na promaji da bi sa~uvali boju. Plodse bere kad je zreo, su{i na suncu ili su{nici.Primena: uglavnom se koristi kao narodni lek kod rinitisa, rahitisa i katarak-te. Deluje na krvne sudove i srce, mokra}ne puteve (kamen, pesak i upale),koristi se u tretmanu strija i celulita, ko`nih oboljenja, slezine i dr. Ume{avinama kod hemoroida, celulita, koprivnja~e kod dece, alergija kododraslih, `uljeva na nogama, polipa u nosu, kamena i peska u bubrezima,upale mokra}ne be{ike, ko`nih bolesti u rana. Mo`e se upotrebiti samouz nadzor stru~njaka, jer pripada grupi otrovnih biljaka, naro~itokad se koriste plodovi.

24

VERBENA - Verbena officinalis L. - Fam.: Verbenaceae(drugi narodni nazivi: ljutovnica)

Opis biljke: stablo uspravno, grane prikrivene prileglim dlakama. Listovijajasti, izdu`eni, ili izdu`eno-lancetasti, pri osnovi klinasto su`eni, perastouse~eni, krupno nazubljeni sa tupim zupcima. Cvetovi mnogobrojni, uvr{nim pazu{nim klasovima sakupljenim u {iroku metlicu. Krunica svetlolju-bi~asta, gornji deo petore`njevit.

Stani{te: na livadama, obroncima {uma, proplancima, do 1200 m nad-morske visine; korov u vo}njacima, povrtnjacima, pored puteva.

Vreme cvetanja: od juna do avgusta.

Deo biljke: cela biljka (Verbenae herba).

Primena: kod hroni~nog bronhitisa, groznice, poreme}aja varenja, nervoze,kao antireumatik. Spolja kod rana koje te{ko zarastaju.

VIDOVA TRAVA - Euphrasia officinalis L. - Fam.: Scrophulariaceae(drugi narodni nazivi: vidac, vidova trava, vidova~a, vidica)

Opis biljke: jednogodi{nja zeljasta biljka visine do 50 cm. Koren `ili~astovretenast, stablo zeljasto, tanko, okruglo. Listovi naspramni, dlakavi,testerasto nazubljeni. Cvetovi pojedina~ni u pazuhu gornjih listova, dvous-nati crveni, ru`i~asti do `uti. Plod ~aura, ~ekinjasta sa brojnim semenkama.

Stani{te: raste na livadama i pa{njacima od brdskog do alpskog regiona.

Vreme cvetanja: od jula do oktobra u zavisnosti od nadmorske visine.

Deo biljke: nadzemni deo biljke (Euphrasiae herba)

Primena: koristi se kod oboljenja o~iju, organa za disanje, organa za vare-nje, spre~avanje gubitka apetita, kod `utice, za ispiranje nosa, sti{avanjeka{lja i promuklosti, protiv glavobolje i bolesti uva, protiv ekcema kod dece,za pobolj{anje rasta kose...

25

26

Carlina acaulis

Carlina acantifoliaVILINO SITO - Carlina acaulis

VIJO[NICA - Parietaria officinalis

27

VRANILOVA TRAVA - Origanum vulgare

VIRAK - Alchemilla vulgaris

VILINO SITO - Carlina acaulis L. - Fam.: Asteraceae(drugi narodni nazivi: kravljak, kraljevac)

Opis vrste: vi{egodi{nja zeljasta biljka bez stabljike sa razvijenim rizomom.Listovi su u rozeti duga~ki do 30 cm i {iroki do 6 cm. Cvetovi u glavi~astojcvasti pre~nika 5-15 cm, naj~e{}e pojedina~ni. Cvetovi su bele ili crvenkasteboje. Plod je ahenija 5 mm duga~ka.

Stani{te: livade i pa{njaci planinskog podru~ja.

Vreme cvetanja: od jula do septembra.

Deo biljke: koren (Carlinae radix).

Primena: kod hroni~nog katara stomaka, ~ireva i ko`nih bolesti, vetrova,groznice, hemoroida, glisata i parazita, pospe{uje izbacivanje sluzi iz plu}a,izlu~ivanje mokra}e...

VIJO[NICA - Parietaria officinalis L. - Fam.: Urticaceae

Opis vrste: stablo uspravno, negranato, prekriveno sivkastim i kratkimdlakama. Listovi na lisnim dr{kama, naspramni, izdu`eno jajasti do lan-cetasti, po obodu celi, na vrhu za{iljeni, pri osnovi se su`avaju u lisnu dr{ku.Cvetovi bledozelenkasti, sakupljeni u cvasti u pazuhu listova.

Stani{te: vla`ne {ume i obodi {uma, oko ku}a, zidina, plotova, pored pute-va, na |ubri{tima...

Vreme cvetanja: od juna do septembra.

Deo biljke: cela biljka (Parietariae herba).

Primena: kod pote{ko}a pri mokrenju, u ~ajnim me{avinama za "~i{}enje krvi".

28

VIRAK - Alchemilla vulgaris L. - Fam.: Rosaceae(drugi narodni nazivi: vrkuta, sitna rosanica)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka. Stablo pokriveno dlakama, visoko10-50 cm, sa rozetom listova pri dnu. Listovi okrugli, bubre`asti, testerastonazubljeni ili izreckani. Cvetovi zelenkasto-`u}kasti, u metli~astim cvastima.Osim vrste A. vulgaris postoji jo{ preko 40 vrsta virka i sve su lekovite.

Stani{te: sve`e livade i pa{njaci, kraj potoka, od planinskih do alpskih predela.

Vreme cvetanja: od juna do septembra.

Deo biljke: nadzemni delovi biljke (Alchemillae herba), re|e samo listovi(Alchemillae folium). Su{i se na promaji, u tankom sloju, da zadr`i prirodnu boju.

Primena: koristi se za ispiranje rana, zaustavljanje krvarenja, kod proliva.^esto se kombinuje sa petrovcem (Agrimonia eupatoria), ze~jom stopom(Geum urbanum) i drugim taninskim biljkama za sti{avanje preobilnogkrvarenja kod menstruacije, kod belog pranja kod `ena (vaginalni tu{), zapa-ljenja u oblasti oka, zaustavljanja krvarenja iz nosa i dr.

VRANILOVA TRAVA - Origanum vulgare L. - Fam.: Lamiaceae(drugi narodni nazivi: crnovrh, vranilovka, divlji ~aj)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka sa `ili~astim korenom i zeljastimstablom koje kasnije odrveni. Listovi naspramni, jajasti, celog oboda, goli ilimaljavi, sa utisnutim `lezdanim ljuspama. Cvetovi crveni do tamno crvenisakupljeni u glavi~aste klasi}e. Plod je merikarpium sa 4 semenke (ora{ice).

Stani{te: raste na su{nim obroncima, su{nim livadama, na progalama, u{ikarama trnjine, u vrta~ama na kre~nja~kim terenima, od brdskih do visoko-planinskih predela.

Vreme cvetanja: od jula do septembra.

Deo biljke: vrhovi gran~ica u cvetu (Origani herba)

Primena: poma`e kod prehlade, zapaljenja ko`e i sluzoko`e, koristi se zapreznojavanje, pobolj{ava apetit, ubla`ava ka{alj.

29

30

GAVEZ CRNI - Symphytum officinale

VRBA - Salix alba

31

GLOG - Crataegus monogyna

DAN I NO] - Viola tricolor

VRBA - Salix alba L. - Fam.: Salicaceae(drugi narodni nazivi: bela vrba, `alosna vrba)

Opis biljke: drvo visoko 25-30 m sa sme|e sivom korom. Listovi na lisnimdr{kama, lancetasti, za{iljeni, sa nali~ja beli. Dvodoma biljka. Mu{ke biljke sapra{ni~kim resama, `enske sa plodnim resama. Plod vi{esemena ~aura.

Stani{te: raste u re~nim dolinama i na plavnim povr{inama.

Deo biljke: kora (Salicis cortex). Kora se skida u rano prole}e sa grana sta-rih 2-3 godine. Sitni se i su{i direktno na suncu.

Primena: koristi se kod mi{i}nog i artroidnog reumatizma, upala, gripa,plu}nog katara, kostobolje, kod krutosti zglobova (ankilozni spondilitis),glavobolja i sl. U me{avinama kod bolesti hemoroida, prostate...

GAVEZ CRNI - Symphytum officinale L. - Fam.: Boraginaceae(drugi narodni nazivi: konjski rep, crni koren, vrani gavez, cvatovci)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka visoka do 100 cm, sa kratkimrizomom i jako zadebljalim mesnatim korenom. Stabla uspravna, hrapavodlakava, granata, mesnata i {uplja. Listovi grubo hrapavi, izdu`eno jajastoduguljasti. Cvetovi crveno ljubi~asti, vise}i, sakupljeni u duga~ke uvojke.Plodovi ora{~i}i.

Stani{te: raste prete`no u ravnicama na obalama reka i potoka, kraj vla`nihjarkova i u {umama.

Vreme cvetanja: od maja do jula.

Deo biljke: koren (Symphyti radix) sakuplja se u jesen ili prole}e, o~isti se,razre`e na kri{ke i su{i na suncu i list (Symphyti folium).

Primena: koren se koristi kod ~ira na `elucu i dvanaestopala~nom crevu,hiperaciditeta, bronhitisa i katara plu}a, ali se ~e{}e koristi spolja, kod prelo-ma, uboja, rana, hematoma, distorzija, reumatskih tegoba, za ispiranje slu-zoko`e i ko`e i sl. Zbog sadr`aja alantoina poma`e epitelizaciju. Zbogsadr`aja alkaloida ne preporu~uje se za dugotrajnu oralnu upotrebu.

32

GLOG - Crataegus monogyna Jacq. - Fam.: Rosaceae(drugi narodni nazivi: crveni glog, beli glog, gloginja, obi~an glog)

Opis biljke: `bun ili nisko drvo visine do 10 m. Gran~ice sa trnovima irombi~nim re`njevitim listovima klinaste osnove. Cvetovi beli ili ru`i~asti ugronjama. ^a{ica i krunica peto~lani, pra{nika 20, tu~ak jedan sa jednim`igom. Plod ko{tunica crvene boje.

Stani{te: raste u {umama i {ikarama brdskog i planinskog podru~ja.

Vreme cvetanja: od maja do juna

Deo biljke: list (Crataegi folium), cvet (Crataegi flos), plod (Crataegi fructus).

Primena: povoljno deluje na rad srca i cirkulaciju krvi, reguli{e krvni pritisak,pobolj{ava rad srca sa o{te}enim sr~anim mi{i}em, poma`e kod anginepektoris, zakre~enja krvnih sudova, smiruje nervni sistem, usporava rad srcai le~i nesanicu. Kompot od plodova upotrebljava se kod proliva, ~aj od cve-tova kod gu{obolje, list kod crvenila na licu i razdra`ljivosti, gu{enja, kaosmiruju}e sredstvo za klimakteri~ne osobe, za osve`enje posle prele`anoggripa i dr.

DAN I NO] - Viola tricolor L. - Fam.: Violaceae(drugi narodni nazivi: ma}uhica, dikino oko)

Opis biljke: vi{egodi{nja ili jednogodi{nja zeljasta biljka visoka do 30 cm.Stablo ne`no, ustaju}e, `u}kasto zeleno, golo ili slabo dlakavo. Listovi nakratkim dr{kama jajasto lancetasti. Cvetovi trobojni (plavo `uto belo) na dugimcvetnim dr{kama. Cvetovi sa ostrugom duga~kom 3-6 mm. Plod je ~aura.

Stani{te: raste na livadama, pa{njacima, kraj puteva, na napu{tenim orani-cama u predplaniskom i planinskom regionu.

Vreme cvetanja: od maja do avgusta.

Deo biljke: nadzemni deo biljke u cvetu (Viole tricoloris herba).

Primena: kod ko`nih oboljenja - svrab, ekcemi, li{aji, akne, psorijaza, kodoboljenja disajnih puteva, ka{lja, zapaljenja gu{e, reumatizma, gihta, arte-rioskleroze, upale mokra}ne be{ike, pospe{uje znojenje, mokrenje ipra`njenje creva (difekaciju) i dr.

33

34

DIVLJI KESTEN - Aesculus hippocastanum

DIVIZMA - Verbascum phlomoides

35

Glechoma hederacea

Glechoma hirsuta

Glechoma hirsuta

DOBRI^ICA - Glechoma hirsuta

DIMNJA^A - Fumaria officinalis

DIVIZMA - Verbascum phlomoides L. - Fam.: Scrophulariaceae(drugi narodni nazivi: krupnocvetna divizma, lopen)

Opis biljke: dvogodi{nja biljka visine do 120 cm. Stablo uspravno, okru-glo, pokriveno filcanim dlakama. Listovi naizmeni~ni, prizemni su`eni udr{ku, gornji listovi sede}i obuhvataju stablo. Cvetovi `ute boje sakupljeni uvr{nu cvast na vrhu glavne i bo~nih grana. Plod je ~aura.

Stani{te: raste kraj puteva, na osun~anim mestima, na livadama, na spru-dovima reka, po vinogradima u ravni~arskim, brdskim i planinskim predelima.

Vreme cvetanja: od juna do avgusta

Deo biljke: cvetovi (Verbasci flos). Koriste se samo latice cvetova, jer su sviostali dalovi biljke otrovni.

Primena: koristi se kod katara grla, promuklosti, hroni~nog bronhitisa,astme. Spolja kao melem za rane, ~ireve, hemoroide i li{ajeve.

DIVLJI KESTEN - Aesculus hippocastanum L. - Fam.: Hippocastanaceae

Opis biljke: drvo visine do 25 m. Pupljci krupni i lepljivi, listovi prstastoslo`eni sa 4-9 liski, cvetovi belo roze boje u metli~astim cvastima, plodoviokrugli, bodljasti, semenke sjajne braonkasto-crvenkaste.

Stani{te: raste pored potoka, u klisurama (Grdeli~ka klisura) i kao gajenavrsta na zelenim povr{inama u naseljima.

Vreme cvetanja i sazrevanja: cveta od maja do juna, plod sazreva sep-tembra i oktobra.

Deo biljke: seme (Hippocastanii semen), masno ulje (Hippocastani oleum),kora (Hippocastani cortex), retko cvet i list (Hippocastani flos et folium).

Primena: kod pro{irenih vena, hemoroida, tromboflebitisa, proliva, pegana licu i dr.

36

DIMNJA^A - Fumaria officinalis L. - Fam.: Fumariaceae(drugi narodni nazivi: rosopas, rosnica, runjavac)

Opis biljke: to je jednogodi{nja biljka visine 50 cm, sa `ili~astim korenom.Stablo zeljasto, izbrazdano, golo, granato. Li{}e dvojno perasto rascepljenona linearno lancetaste delove. Cvetovi sakupljeni u grozdaste cvasti. Cvetoviru`i~asti sa ostrugom. Plod je jednosemena ora{ica.

Stani{te: na obradivim povr{inama (pod vinogradima, `itaricama idetelinom), pored puteva, od ravnice do planinskih predela.

Vreme cvetanja: od aprila do juna

Deo biljke: nadzemni deo biljke u cvetu (Fumariae herba), su{i se u tankomsloju, u hladu, da zadr`i boju.

Upotreba: sredstvo za pobolj{anje apetita i normalizaciju rada `eluda~no-crevnog sistema, naro~ito kod smanjene koli~ine `eluda~ne kiseline, gr~eva,zatvora i gasova. Pobolj{ava krvnu sliku, kada se koristi 7-8 dana, du`omupotrebom je naru{ava. U me{avinama se koristi kod cisti na jajnicima,~vori}a na {titnoj `lezdi, dojkama, karcinoma mekog tkiva, bolova u venama...

DOBRI^ICA - Glechoma hirsuta L. - Fam.: Lamiaceae(drugi narodni nazivi: samobajka, gro{i}, br{tan-trava, dobri~avka)

Opis biljke: vi{egodi{nja biljka sa puze}im stolonama, du`ine do 50 cm,koje se ukorenjuju te se biljka razmno`ava vegetativno. Cvetna stabla suuspravna. Listovi bubre`asti, izverugani. Cvetovi u pazuhu listova od 1-3,plavi~aste boje. Plod je ora{ica.

Stani{te: na obodu {uma, kraj puteva, na suvim mestima.

Vreme cvetanja: april

Deo biljke: nadzemni deo biljke u cvetu (Glechomae herba ili Hederae ter-restris herba). Beru se cvetni vrhovi i su{e u hladu, na promaji, da zadr`eboju.

Primena: uglavnom se koristi kao narodni lek kod proliva i hemoroida, zatimkod bronhitisa, kod le~enja rana, za pobolj{anje apetita, kao antidot pritrovanju olovom i sl.

37

38

DUNJA - Cydonia oblonga

DRA^A - Paliurus spina chrysti

39

ZDRAVAC - Geranium robertianum

ZE^JI TRN - Ononis spinosa

DRA^A - Paliurus spina chrysti Mill. - Fam.: Rhamnaceae(drugi narodni nazivi: ~alija)

Opis biljke: drvenasti {ib visine 3-4 metara. Stablo drvenasto sa brojnimkukastim trnovima. Listovi tamno zeleni, jajasti, pravilno raspore|eni. Nagranama, u pazuhu lista izbijaju sitni, `uti cvetovi. Plod je okrugla ora{ica.Rasejava se vetrom.

Stani{te: raste u najni`im, najtoplijim, kamenitim uvalama, kako nakre~njaku tako i na silikatu. Okolina Ni{a, Zaje~ara, Knja`evca, Leskovca,Vranja, Pre{eva i dr.

Vreme plodono{enja: od jula do oktobra.

Deo biljke: plodovi dra~e okruglog oblika i to zreli-`uti, veli~ine 2-3 cm(Paliuri fructus).

Primena: ima antisepti~ko delovanje pa se koristi kod proliva, dizenterije,zapaljenja creva, zatim kod nervnih i reumati~nih oboljenja i visokog pritiska.

DUNJA - Cydonia oblonga Mill. - Fam.: Malaceae

Opis vrste: listopadni `bun ili drvo. Listovi prosti, naizmeni~ni, jajasto elip-sasti 5-10 cm, celog oboda. Cvetovi beli od 4-5 cm sa oko 20 pra{nika. Plodod 3-12 cm (kod kultivisanih vrsta je znatno ve}i i te`i), sazreva u jesen.

Stani{te: raste u dolinama reka, u vla`nim {umama, na plodnom i vla`nomzemlji{tu. Vrsta polusenke. Kultivisana i puno sorti se gaji.

Vreme cvetanja: od aprila do maja.

Deo biljke: list (Cydoniae folium), seme (Cidoniae semen) plod (Cidoniaefructus).

Primena: kod ka{lja, kao obloge kod opekotina, list se koristi kod proliva iu kozmetici...

40

ZDRAVAC - Geranium robertianum L. - Fam.: Geraniaceae(drugi narodni nazivi: pastirska iglica, `uta trava, smrdljivi zdravac)

Opis biljke: jednogodi{nja biljka sa uspravnim ili poleglim dlakavim stablomvisine do 70 cm. Listovi tro~lani, prstasto slo`eni, dlakavi. Cvetovi sa dugimdr{kama po dva na zajedni~koj dr{ki cvasti, svetlo crvene boje. Plod je iglica.

Stani{te: mezofilne {ume bukve i graba.

Vreme cvetanja: juli i avgust

Deo biljke: nadzemni deo biljke u cvetu (Geranii robertiani herba)

Primena: koristi se kod rana, oboljenja organa za mokrenje, proliva (dijare-ja), zbog sadr`aja tanina protiv krvarenja (krvarenje iz nosa, prejake men-struacije), upala desni i usne {upljine, upale o~iju, `utice i vodene bolesti.Koristi se u me{avini kod steriliteta.

ZE^JI TRN - Ononis spinosa L. - Fam.: Fabaceae(drugi narodni nazivi: grmotrn, gladi{)

Opis biljke: `bunasta vi{egodi{nja biljka sa jakim korenom. Stablapole`u}a, okrugla sa tro~lanim listovima i brojnim trnovima. Liske suizdu`ene do jajaste, testerasto nazubljene, sa `lezdastim dlakama. Cvetovisu ru`i~asto-beli~asti pokriveni ne`nim dlakama. Plod je dlakava mahuna.

Stani{te: raste na suvim i umereno vla`nim livadama, naro~ito nakre~nja~koj podlozi, pored puteva, od ravnice do planinskih predela.

Vreme cvetanja: od juna do septembra.

Deo biljke: koren (Ononidis radix).

Primena: sastojak je urolo{kog ~aja, koristi se kod bolesti bubrega imokra}ne be{ike, kamena i peska u bubrezima i mokra}noj be{ici, hemoroi-da i hroni~nog ko`nog osipa.

41

42

ZOVA - Sambucus nigra

ZLATNICA - Solidago virgaurea

43

IVANJSKO CVE]E - Galium verum

IMELA - Viscum album

ZLATNICA - Solidago virgaurea L. - Fam.: Asteraceae(drugi narodni nazivi: ~elebi-grana)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka visoka do 100 cm, sa kratkim,okruglim i ~vornovatim rizomom. Stablo uspravno, golo ili u gornjem deluslabo dlakavo. Donji listovi na dr{kama jejasto duguljasti, a oni na stablulancetasti po obodu testerasti. Cvetovi u glavi~astim cvastima `uti. Plod jeahenija sa papusom.

Stani{te: ivice {uma od predplaninskog do subplaninskog regiona.Rasprostranjena na planinama jugoisto~ne Srbije (Vlasini, Suvoj i Starojplanini). ^esta je na kamenjarima (Bovansko jezero-brana).

Vreme cvetanja: od jula do septembra.

Deo biljke: vr{ni deo biljke u cvetu (Solidaginis ili Virgaureae herba).Sakuplja se na po~etku cvetanja i to gornji delovi biljke sa cvetovima.

Primena: za ~i{}enje krvi, kod gihta, reume, artritisa, ekcema, za grgljanjekod zapaljenja grla i usta, za ispiranje rana, kod srdobolje, katara be{ike izapaljenja bubrega, kao ~ista~ kod astme, kod oboljenja `u~i, nefritisa, ure-mije, te{ko}a kod mokrenja i no}nog mokrenja dece.

ZOVA - Sambucus nigra L. - Fam.: Caprifoliaceae(drugi narodni nazivi: crna zova, bazga, zovika, baz)

Opis vrste: to je drvo ili grm, visine od 3-10 m. Sa lako lomljivim granama.Listovi su neparno perasti sa testerastim liskama. Cvetovi sakupljeni u {tita-stim cvastima, `u}kasto beli, mirisni. Plod opora bobica neprijatnog ukusa,crno ljubi~asta, sa crvenim sokom.

Stani{te: na vla`nim mestima, kraj reka i potoka, od ravnice do planinskihpredela.

Vreme cvetanja: od aprila do juna.

Deo biljke: listovi (Sambuci folium), cvetovi (Sambuci flos), plod (Sambucifructus) i kora (Sambuci cortex).

Primena: kod bronhitisa, astme, tuberkuloze, {e}erne bolesti, reume, opsti-pacije, za izlu~ivanje mokra}e i pobolj{anje cirkulacije.

44

IMELA - Viscum album L. - Fam.: Loranthaceae(drugi narodni nazivi: bela imela, lepak)

Opis biljke: dihotomo granat `bun koji raste na granama listopadnogdrve}a (topola, hrast, jabuka, kru{ka) gde `ivi poluparazitski. Grane~lankovite, listovi zimzeleni, naspramni, mesnati, tvrdi, ko`asti. Cvetovi sitni,neugledni, jednopolni, mu{ki i `enski cvetovi sakupljeni u prividne {titastecvasti `ute boje. Plod je bobica, `ute boje.

Stani{te: parazitira na preko 50 drvenastih biljaka (Salicaceae, Rosaceae).

Vreme cvetanja: od februara do maja.

Deo biljke: li{}e i mlade grane (Visci herba), bere se preko zime.

Primena: kod dijareje, krvarenja, obilne menstruacije, epilepti~nih napada,reume, podagre, otoka limfnih `lezda, tumora i dr.

IVANJSKO CVE]E - Galium verum L. - Rubiaceae(drugi narodni nazivi: bro}, ivandan~e, siri{tica, ivanova trava)

Opis biljke: vi{egodi{nja biljka do 100 cm visoka, sa vodoravnim, valj-kastim rizomom. Stablo zeljasto golo ili sa kratkim dlakama. Listovi upr{ljenima (8-12), linealni odozdo dlakavi. Cvast je metlica, sa `utim cve-tovima, miri{u na med. Plod je ora{ica crne boje.

Stani{te: na livadama, rudinama i pa{njacima, po me|ama, u {ikarama,kraj reka i potoka, od nizija do subalpijskog regiona.

Vreme cvetanja: od jula do avgusta

Deo biljke: gornja polovina biljke u cvetu (Galii veri herba)

Primena: kod svih bubre`nih bolesti, skrofuloze, otoka, stoma~nog katara,sr~anih oboljenja, prepla{enosti, nesanice, oboljenja jetre, rana, bubuljica iko`nih ospa, za ubla`avanje nervne uzbu|enosti. U me{avinama kod benig-nih tumora i upale mozga.

45

46

KANTARION - Hypericum perforatum

JAGOR^EVINA - Primula officinalis

47

KI^ICA - Centaurium umbellatum

KLEKA - Juniperus communis

JAGOR^EVINA - Primula officinalis L. Hill. - Fam.: Primulaceae(drugi narodni nazivi: jaglika, jaglac)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka sa kratkim rizomom. Listovi su uprizemnoj rozeti, jajasto izdu`enog oblika, na nali~ju dlakavi. Cvetovi u {tita-stim cvastima `ute do narand`aste boje.

Stani{te: raste na sun~anim livadama, ivicama {uma i {ikara, na mo~var-nim stani{tima od brdskog do subalpskog regiona.

Vreme cvetanja: od marta do aprila, a u visokim planinama i do juna.

Deo biljke: podanak sa korenom (Primulae radix) u jesen ili prole}e, listovi(Primulae folium) i cvet (Primulae flos) u vreme cvetanja.

Primena: koristi se kod oboljenja disajnih organa (bronhitis, ka{alj, astma,nazeb).

KANTARION - Hypericum perforatum L. - Fam.: Hypericaceae(drugi narodni nazivi: gospin cvet, smicaljka, izdakinja)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka visine do 45 cm. Stablo zeljasto,pa odrvenelo sa uzdu`nim prugama. Koren `ili~ast do razgranat. Listovi do30 cm dugi, jajasti do linearni, po obodu savijeni, sa prozra~nim ta~kama(perforatum). Cvetovi `uti, u {titastoj cvasti. Kruni~ni listi}i sa crnimta~kama i crticama po obodu. Plod je ~aura.

Stani{te: raste na su{nim bre`uljcima, pa{njacima, livadama, napu{tenimnjivama, {ikarama i prore|enim {umama, od brdskog do planinskog regiona.

Vreme cvetanja: od juna do septembra.

Deo biljke: gornji delovi stabla bez grubih odrvenelih delova (Hyperici herba).

Primena: koristi se kod gr~eva u `elucu, sluzavosti plu}a, zgru{avanja krvi,bubre`nih bolesti, bolesti jetre, `u~i i slezine, mokra}ne be{ike, astme i hroni-~nog ka{lja, povi{ene kiseline u `elucu, podagre, i{ijasa, reumatizma, tuberku-loze, neredovne i obimne menstruacije, hemoroida, belog pranja i opekotina.

48

KI^ICA - Centaurium umbellatum Gilib. - Fam.: Gentianaceae(drugi narodni nazivi: gorka kitica, trava od groznice, zlatna kitica, mali stozlatnik)

Opis biljke: jednogodi{nja, a re|e dvogodi{nja biljka, razgranata, sa zelja-stim ~etvrtastim stablom visine 20-30 cm. Listovi duguljasto jajasti, donji u rozeti,gornji naspramni. Cvetovi ru`i~asto crveni, slo`eni u {titaste cvasti (pa{titac).

Stani{te: brdske i predplaninske livade i pa{njaci, u {ikarama i ivicama{uma hrastovog pojasa.

Vreme cvetanja: od jula do septembra.

Deo biljke: nadzemni delovi biljke (Centaurii herba).

Primena: koristi se za ja~anje `eluca, creva, jetre i bubrega, stimuli{e peri-staltiku creva, sekreciju u organima za varenje, ja~a apetit, koristi se kodzatvora, anemije, {e}erne bolesti i oboljenja ko`e, tuberkuloze creva, nere-dovne menstruacije, `utice, malarije i hemoroida, belog pranja, glista ikondiloma, za ~i{}enje krvi.

KLEKA - Juniperus communis L. - Fam.: Cupressaceae(drugi narodni nazivi: venja, smreka)

Opis biljke: zimzeleni `bun ili nisko drvo visine do 12 m. ^etine na grana-ma pr{ljenasto raspore|ene, krute i bodljaste. Cvetovi sakupljeni u {i{arice,mu{ke (`ute, jajaste), `enske (bobi~aste, plave boje). Te `enske {i{arice suplod kleke koji se upotrebljava u fitoterapiji.

Stani{te: raste na su{nim kre~nja~kim i podlogama bazofilnog karaktera, utermofilnim {ikarama, brdskih, predplaninskih i planinskih predela.

Deo biljke: bobi~aste {i{arice (Juniperi fructus) etarsko ulje (Juniperiaetheroleum).

Primena: kod oboljenja organa za varenje, reumatizma, nazeba, zapobolj{anje apetita, ja~anje zglobova, izazivanje crvenila na ko`i, poma`elu~enje mokra}e.

49

50

KONOPLJU[A - Eupatorium cannabinum

KOKOTAC - Melilotus officinalis

51

KOPITNJAK KRSTASTI - Hepatica nobilis

KOPITNJAK - Asarum europaeum

KOKOTAC - Melilotus officinalis (Med.) Lam. - Fam.: Fabaceae(drugi narodni nazivi: `uta `draljika, konjska detelina)

Opis biljke: dvogodi{nja ili jednogodi{nja biljka visine do 90 cm. Listovitrodelni, srednji listi} na du`oj dr{ci, liske izdu`ene i testeraste. Cvetovi saku-pljeni u grozdaste cvasti, `ute boje. Plod je mahuna jajastog oblika.

Stani{te: raste na zapu{tenim povr{inama, kraj puteva, u vinogradima,pored useva od ravnice do planinskih predela.

Vreme cvetanja: od maja do juna.

Deo biljke: nadzemni deo biljke u cvetu (Meleloti herba). Odsecaju se gornjepolovine biljke u cvetu, su{e se u kiticama ili u tankom sloju na promaji u hladu.

Primena: koristi se kod hroni~nih insuficijencije vena, rana, hemoroida, tvrdihi upaljenih mle~nih `lezda, reumatskih tegoba, upaljenih limfnih ~vorova i dr.

KONOPLJU[A - Eupatorium cannabinum L. - Asteraceae(drugi narodni nazivi: resnik, grozni~nica)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka visine 50-150 cm. Stablo zeljasto,kasnije odrveni. Listovi trajno (3-5) perasti, dlakavi, nazubljeni, lancetasti iza{iljeni. Cvetovi sakupljeni u brojne glavice na vrhu stabla, beli ili ru`i~astobraonkaste boje. Plod je ahenija koja se rasejava dlakavim papusom.

Stani{te: kraj potoka i reka na vla`nim mestima.

Vreme cvetanja: od jula do avgusta.

Deo biljke: Koren (Eupatorii radix), nadzemni deo (list i cvet) (Eupatoriiherba). Koren se vadi rano u prole}e, a herba pre cvetanja.

Primena: koren kod zatvora, herba kod oboljenja `u~i, ko`nih bolesti, zalu~enje mokra}e, smanjenje holesterola - masno}e u krvi, sni`ava pritisak. Ume{avinama se koristi kod holesterola, triglicerida, gripa, pro{irenih venanogu, pro{irenih vena sa ranama, zakre~enja arterija (arterioskleroza) i otvr-dle aorte.

52

KOPITNJAK - Asarum europaeum L. - Aristolochiaceae(drugi narodni nazivi: gorski kopitac, mastlica, tamnjani~e)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta, kojoj rizom puzi neposredno ispodpovr{ine zemlji{ta. Biljka je niskog rasta, svega 5-10 cm, a iz svakog pupolj-ka polegle stabljike izrastu uvek po dva lista koji su uspravni s dugomdr{kom. Listovi su u obliku kopita, sjajni, ko`asti, s lica tamnozeleni, a nanali~ju mutni, mre`asti, obi~no prezimljuju. Cvetovi su neugledni, spoljazeleno sme|i, a iznutra crvenkasto crni i imaju izgled malog le{nika, kriju seu bazi listova.

Stani{te: u vla`nim, me{ovitim listopadnim {umama, naro~ito u bukovim.

Vreme cvetanja: od marta do maja.

Deo biljke: upotrebljava se rizom s nadzemnim delom biljke i zelenimplodovima (Asari rhizoma cum herba) ili samo rizom (Asari rhizoma).

Primena: kod gihta, i{ijasa, groznice, neuredne menstruacije, opstipacije, ka{lja,glavobolje, migrene, angine pektoris, histerije, za izazivanje povra}anja, kaodiure-ti~no sredstvo, kod odvikavanja od pu{enja i dr. Ne koristi se bez nadzora.

KOPITNJAK KRSTASTI - Hepatica nobilis Mill. - Fam.: Ranunculaceae

Opis vrste: Listovi na dugim dr{kama, ko`asti, sa lica zeleni, sa nali~jaobi~no ljubi~asti. Pri osnovi srcasti, use~eni do polovine, na tri jednaka,{iroko-jajasta, obodom dlakava re`nja. Listovi ostaju preko zime, do prole}a.Cvetovi pojedina~ni na vrhovima maljavih stabljika. Kruni~nih listi}a 6-7-(10),usko-jajasti, plavi~asti, retko ru`i~asti, ili beli. Mnogo pra{nika.

Stani{te: mezofilne {ume kitnjaka, graba, bukve, jele, smr~e i bora krivulja,jako kiselom i humusnom zemlji{tu.

Vreme cvetanja: od marta do juna.

Deo biljke: list (Hepaticae folium), re|e cela biljka (Hepaticae herba).

Primena: kod nekih oboljenja jetre (`utica), nadra`aja u grlu, plu}nih bolestii za zarastanje rana. Koristi se u homeopatiji. U ve}oj koli~ini je otrovani nestru~na primena se ne preporu~uje.

53

54

KRESTU[AC - Polygala comosa

KOPRIVA - Urtica dioica

55

LAZARKINJA - Galium odoratum

KUPINA - Rubus fruticosus

KOPRIVA - Urtica dioica L. - Fam.: Urticaceae(drugi narodni nazivi: `ara, velika kopriva)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka visine do 150 cm. Rizom puze}i,okrugao i razgranat. Stablo ~etvrtasto pokriveno ~ekinjama i `arnim dlaka-ma. Listovi su naspramni, jajasti do lancetasti, testerasto nazubljeni. Cvetovisu jednopolni, a biljke mogu biti jednodome ili dvodome.

Stani{te: raste oko ku}a, po njivama, kraj reka i potoka, na zapu{tenimmestima.

Vreme cvetanja: april i maj.

Deo biljke: nadzemni deo biljke pre cvetanja (Urticae herba), listovi (Urticaefolium) i koren-rizom (Urticae radix-rhizoma).

Primena: koristi se kod malokrvnosti, zapaljenja ko`e, hemoroida, proliva,opadanja kose, peruti, reumatizma, oboljenja jetre i `u~i, krvarenja, ko`nihekcema, belog pranja i kamena u mokra}noj be{ici i za ja~anje organizma.

KRESTU[AC - Polygala comosa Schuhr. - Polygalaceae(drugi narodni nazivi: mom~i}, kija ru`i~asta, krstu{ac i kusturica)

Opis vrste: vi{egodi{nja zeljasta biljka, visoka 5-20 cm sa jako razgranatimrizomom. Listovi u prizemnoj rozeti, elipti~ni, objajasti, pri osnovi su`eni, a navrhu zaobljeni ili malo za{iljeni. Cvast se sastoji od 15-50 cvetova, ru`i~astoljubi~asti ili bele boje. Plod ~aura sa sitnim semenkama, veli~ine 2-2,6 cm,pokrivenim beli~astim dlakama.

Stani{te: na brdskim pa{njacima i livadama, kao i na {umskim ~istinama.

Vreme cvetanja: od maja do avgusta.

Deo biljke: nadzemni delovi biljke u cvetu (Polygalae herba).

Primena: koristi se kod akutnog i hroni~nog zapaljenja plu}a, povra}anja,reumatizma i ko`nih bolesti, za osve`avanje, iska{ljavanje, znojenje,pobolj{ava lu~enje mle~nih `lezdi.

56

KUPINA - Rubus fruticosus agg. - Fam.: Rosaceae(drugi narodni nazivi: obi~na kupina, crna kupina)

Opis biljke: grm visok do 2 m, sa dugim savitljivim granama, na kojima senalaze jake bodlje, koje slu`e za prihvatanje uz drvo ili `bun. Listovi petodel-ni, dlakavi, cvetovi beli ili ru`i~asti, iz kojih se razvijaju zbirni plodovi.

Stani{te: raste po {ikarama, pa{njacima, napu{tenim njivama, kraj puteva{umskih, u {umama, od nizija do planinskih vrhova.

Vreme cvetanja: od juna do oktobra.

Deo biljke: koristi se list (Rubi fruticosi folium) i plod (Rubi fruticosi fructus).Sakupljaju se mladi, dobro razvijeni listovi i potpuno zreli plodovi.

Primena: kod ka{lja, `eluda~nih i tegoba sa crevima, upale krajnika, gripa,sluzi u du{niku i plu}ima, ~isti krv, ja~a desni, zaustavlja krvarenje i proliv.Sok se koristi kod oboljenja glasnih `ica, promuklosti, a lekovit je jer sadr`ivitamine, organske kiseline i minerale.

LAZARKINJA - Galium odoratum (L.) Scop. - Fam.: Rubiaceae(drugi narodni nazivi: divlji bro}, mirisni bro}, larina trava, marinka, prvenac)

Opis biljke: vi{egodi{nja biljka sa tankim, crvenim puze}im rizomom.Stablo zeljasto i ~etvrtasto, visoko do 50 cm. Listovi su u pr{ljenima. Cvetovisu u {titastim cvastima bele do ru`i~aste boje. Plodovi su ora{~i}i sa kuka-stim izra{tajima kojima se prihvataju (radi rasejavanja).

Stani{te: naj~e{}e raste u bukovim {umama.

Vreme cvetanja: od aprila do juna.

Deo biljke: nadzemni deo biljke u cvetu (Asperulae herba).

Primena: kod `utice, bubre`nih bolesti, olak{avanja mokrenja, smirivanja`eluca i povra}anja, bolesti desni, migrene, "umorng" srca, pote{ko}a kodmenstruacije, bolesti jetre, depresije i vodene bolesti, kao sredstvo zaotvaranje i smirivanje.

57

58

MAJKINA DU[ICA - Thymus serpyllum

LIPA POZNA - Tilia cordata

59

MASLA^AK - Taraxacum officinale

MALINA - Rubus idaeus

LIPA POZNA - Tilia cordata Mill. - Fam.: Tiliaceae(drugi narodni nazivi: sitnocvetna lipa, bela lipa)

Opis biljke: drvo visoko do 25 m, u pre~niku do 1 m, mo`e da do`ivi starostdo 500 godina. Listovi srcasti, na nali~ju svetliji. Cvetovi `uti, miri{ljavi, saku-pljeni po 3-11 (30) u horizontalnim cvastima. Plodovi sitni sa tankim perikarpom.

Stani{te: u hrastovim {umama u brdskom i predplaninskom regionu.Rasprostranjena u isto~noj i jugoisto~noj Srbiji.

Vreme cvetanja: od juna do avgusta.

Deo biljke: cvet (Tiliae flos). Bere se pre nego {to se cvetovi potpunootvore, su{e se u tankom sloju na promaji i u hladu.

Primena: kod ka{lja, nervoze, gnojnih rana, oboljenja organa za varenje,smanjuje arteriosklerozu i pove}ava krvni pritisak. Ekstrakt iz lipinog cvetakoristi se protiv letnjih pega na licu.

MAJKINA DU[ICA - Thymus serpyllum L. - Fam.: Lamiaceae(drugi narodni nazivi: maj~ina du{ica, bakina du{ica)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka. Stablo pole`u}e, od njega polazeadventivni korenovi u dodiru sa zemljom. Cvetne grane su pole`u}e. Listovisu linearno u{iljeni, sa mednim `lezdama, prijatno miri{ljave. Cvetovi sudvousnati u okruglim cvastima. Plodi}i glatki i jajasti.

Stani{te: pa{njaci i livade od brdskog do visokoplaninskog podru~ja.

Vreme cvetanja: od aprila do septembra.

Deo biljke: vr{ni delovi biljke u cvetu (Serpylli flos) i etarsko ulje (Serpylliaetheroleum). Bere se biljka u cvetu odsecanjem vr{nih delova. Srbija je vrlobogata ovom biljkom koja se nedovoljno koristi.

Primena: kod katara creva i plu}a, gr~eva u materici, belog pranja, ka{lja,proliva, crevnih parazita, obolele jetre, smanjuje kiselinu u `elucu i dr. Ulje sekoristi kod reumatizma, kupke kod reume, rahitisa, skrofula, prehlade.

60

MALINA - Rubus idaeus L. - Fam.: Rosaceae

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka visoka do 150 cm. Stablo drvena-sto obraslo krutim trni}ima. Listovi naizmeni~ni, perasto slo`eni sa 5-7 listi}a,na licu goli na nali~ju belodlakavi. Cvetovi beli, sakupljeni u grozdaste cvasti.Plod je zbirna crvenkasto-narand`asta ko{tunica.

Stani{te: ivice bukovih {uma i progale.

Vreme cvetanja: kraj aprila po~etak juna.

Deo biljke: list (Rubi idei folium), plod (Rubi idei fructus recens).

Primena: kod proliva, gu{obolje, ko`nih bolesti, bolesnih desni, za ispira-nje usne duplje, grgljanje, ispiranje grizlica, spravljanje dijetetskih napitaka inarodnih ~ajeva.

MASLA^AK - Taraxacum officinale Web. - Fam.: Asteraceae

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka visoka do 50 cm, sa mesnatim izadebljalim korenovima, stablo kratko, listovi prizemni u rozeti, lancetasti dolinearni, use~eni i re`njeviti. Cvetovi `uti, jari~asti slo`eni u cvasti glavicu kojaje sme{tena na duga~koj i {upljoj cvetnoj dr{ki. Plod je ahenija a papus jebeo u obliku padobrana. Rasejavanje anemohorno.

Stani{te: kraj puteva, u ba{tama, na livadama, pa{njacima. [iroko raspro-stranjena prole}na biljka, vrlo ~esta na podru~ju ~itave Srbije.

Vreme cvetanja: od aprila do septembra.

Deo biljke: koren (Taraxaci radix) se vadi u jesen ili rano prole}e, pre cve-tanja biljke i list (Taraxaci folium).

Primena: kod oboljenja organa za varenje, jetre, `u~i, `u~nih kamenaca,depresije, za pove}anja apetita, za ~i{}enje krvi, bolju funkciju bubrega i jetre.

61

62

OMAN - Inula helenium

MEDUNIKA - Filipendula ulmaria

63

PETROVAC - Agrimonia eupatoria

O^AJNICA - Marrubium vulgare

MEDUNIKA - Filipendula ulmaria (L.) Max. - Fam.: Rosaceae

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka visine do 2 m. Od rizoma polazeadventivni korenovi i uglasta, granata, u donjem delu odrvenela stabla.Listovi naizmeni~ni, perasto deljeni, sa 2-5 para dlakavih liski. Cvetovi saku-pljeni u cvastima dugim 25 cm, granatim. Cvetovi `u}kasto beli, mirisni. Plodgo, spiralno savijen.

Stani{te: raste na vla`nim mestima, pored potoka, na tresavama, poredmezofilnih {uma, u planinskim predelima Vlasine, Kraji{ta i Stare planine.

Vreme cvetanja: od juna do avgusta.

Deo biljke: vr{ne gran~ice u cvetu (Ulmariae summitas ili Spireae flos) i lis-tovi (Ulmariae folium), re|e koren (Ulmariae radix). Cvetni vrhovi se prikup-ljaju na po~etku cvetanja i su{e u hladu, da zadr`e boju.

Primena: koristi se prete`no u narodnoj medicini, kod ~ira na `elucu idvanaestopala~nom crevu, manjka `eluda~ne kiseline, prehlade, proliva isrdobolje, gojaznosti, bubre`nih bolesti, upale jajnika, materice, reumatizma...

OMAN - Inula helenium L. - Fam.: Asteraceae(drugi nazivi: beli oman, veliki kopren, veliko zelje, devesilje, lepuh, ovnak)

Opis biljke: vi{egodi{nja biljka visoka do 1,5 m. Rizom krtolasto zadebljao,iz koga se razvijaju adventivni korenovi i zeljasta stabla koja kasnije odrvene.Listovi naizmeni~ni, na stablu sede}i a u prizemnoj rozeti sa dr{kom. Cvetoviskupljeni u glavice a cvast je gronjasta. Plod je ahenija, gola sa papusom.Rasejavanje anemohorno (vetrom).

Stani{te: dolinske livade, obale, obodi {uma, {ipra`je, vla`ne bukove {ume.

Vreme cvetanja: od jula do avgusta.

Deo biljke: rizom sa korenjem (Heleni rhizoma ili Inulae radix). Vadi sekasno u jesen, re|e rano u prole}e, o~isti se od zemlje, nadzemnih i trulihdelova, opere, ise~e na kri{ke i su{i na suncu ili u su{nici na temperaturi od40oC, {to pre da ne poplesnivi.

Primena: koristi se kod astme, bronhijalnog i trahealnog katara, tuberkulozeplu}a, velikog ka{lja, upala be{ike, olak{ava iska{ljavanje, uni{tava crevneparazite. U me{avinama kod i{ijasa, zapaljenja sr~ane maramice, kopri-vnja~e, osteomalacije - omek{avanja kostiju, `utice, neredovne menstruaci-je, za "~i{}enje" krvi...

64

O^AJNICA - Marrubium vulgare L. - Fam.: Lamiaceae(drugi narodni nazivi: gor~ika, smrdu{a, beli tetrljan, marulja, jetrena trava)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka visoka od 40-50 cm. Stablo ~etvor-ouglasto, razgranato, dlakavo. Listovi okruglasto jajasti, liska naborana,pokrivena belim dlakama. Cvetovi mali, slo`eni u pazuhu listova u prividnepr{ljenove, bele boje. Plod je merikarpijum sagra|en od 4 ora{ice.

Stani{te: ~esta u naseljima, kraj puteva, u jarkovima, na osulinama.

Vreme cvetanja: od juna do avgusta.

Deo biljke: nadzemni deo biljke u cvetu (Marrubii herba). Odsecaju segornje polovine stabljike u cvetu, su{e u kiticama ili tankom sloju, na pro-maji i u hladu.

Primena: kod nazeba (deluje kao blagi ekspektorans), bronhitisa i po~etnihstadijuma tuberkuloze, stimuli{e lu~enje `u~i ({to se pripisuje marubinu), otk-lanja otoke jetre. Spolja se koristi kod ko`nih bolesti i rana. Koristi se i kodbolesti `ivaca, gastritisa, `utice i zapaljenja disajnih puteva.

PETROVAC - Agrimonia eupatoria L. - Fam.: Rosaceae(drugi narodni nazivi: ranjenik, sitni ~i~ak, d`igernjak, o`ujak)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka, visine do 1 m. Listovi perastoslo`eni sa liskama razli~ite veli~ine, pokriveni {tr~e}im dlakama. Cvetovisakupljeni u klasolike grozdove na vrhu stabla, `uti. Plodovi sa kukicama -mali ~i~ak, lako ih raznose `ivotinje (zoohorija).

Stani{te: po {ikarama, obroncima, su{nim livadama, po {ikarastim{umama, vinogradima, kraj puteva i dr.

Vreme cvetanja: od maja do septembra

Deo biljke: nadzemni delovi biljke (Agrimoniae herba)

Primena: kod bolesti jetre, katara `eluca, proliva, `utice, `u~nih kamenaca,krvarenja iz bubrega, atonije mokra}ne be{ike, pro{irenja srca, `eludca,creva, plu}a, bubrega i mokra}ne be{ike, bolesti slezine, ko`e i krvotoka,reumatizma, lenjosti creva, dermatita, za ispiranje nosa, usta i grla, kupkekod upale mi{i}a i dr.

65

66

PLU]NJAK - Pulmonaria officinalis

PIREVINA - Agropyron repens

67

PODUBICA - Teucrium chamaedrys

PODBEL - Tussilago farfara

PIREVINA - Agropyron repens (L.) P.B. - Fam.: Poaceae(drugi narodni nazivi: pirika, pirovina, zuba~a)

Opis biljke: vi{egodipnja zeljasta biljka sa duga~kim puze}im rizomom.Stablo do 1,5 m visine, sa hrapavim listovima plavi~asto zelene boje. Klasovisu uspravni, na njima se nalaze 7-36 klasi}a. Plod je krupa.

Stani{te: kao korov u usevima, vinogradima, vo}njacima, livadama, na ras-tresitom zemlji{tu.

Vreme cvetanja: od maja do juna.

Deo biljke: rizom (Graminis rhizoma). Vadi se u jesen ili rano prole}e, perei su{i na 55oC.

Primena: kod zapaljenja be{ike, kamena u bubrezima i be{ici, protiv bron-hitisa, reumatizma, podagre, ko`nih oboljenja, diuretik i dr.

PLU]NJAK - Pulmonaria officinalis L. - Boraginaceae(drugi narodni nazivi: medunika, veliko den~e)

Opis vrste: vi{egodi{nja zeljasta biljka visoka do 30 cm, sa tankimrizomom. Stablo okruglo, obraslo ~ekinjastim dlakama. Prizemni listoviobrazuju rozetu, na dugim dr{kama, sa belim mrljama. Gornji listovi stablasede}i. Cvetovi ljubi~asti, crveni ili re|e beli, sakupljeni u uvojcima na vrhustabla. Plod je ora{ica.

Stani{te: bukove i grabove {ume.

Vreme cvetanja: od marta do maja.

Deo biljke: nadzemni deo biljke u cvetu (Pulmonariae herba).

Primena: kod tubrkuloze, rana, bolesti be{ike, bubrega i creva, za sti{a-vanje ka{lja.

68

PODBEL - Tussilago farfara L. - Fam.: Asteraceae(drugi narodni nazivi: podbelj)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka sa vodoravnim rizomom. Listovi suprizemni, odozdo beli, na lisnim dr{akama, okrugli, nazubljeni. Cvetovi zla-tno `uti sakupljeni u glavi~aste cvasti koje se pojavljuju rano u prole}e prelistova. Plod je ahenija.

Stani{te: kraj puteva, potoka, izvora od ravnice do brdskog regiona.Rasprostranjena u Srbiji.

Vreme cvetanja: od februara do maja.

Deo biljke: cvet (Farfarae flos), list (Farfarae folium). Cvet se bere u po~etkucvetanja, a list bez dr{ke potpuno razvijen.

Upotreba: kod ka{lja, gripa, zapaljenja du{nika, bronhija, za rane, ispiranjeusta i grla. List kod astme, za uboje, posekotine, upaljena mesta na telu i dr.

PODUBICA - Teucrium chamaedrys L. - Lamiaceae(drugi narodni nazivi: crvena podubica, duba~ac)

Opis biljke: listovi romboi~no jajasti do elipti~ni sa kratkom lisnom dr{kom,po obodu tupo nazubljeni. Cvetovi ru`i~asti, re|e beli, po 2-6, sakupljeni upazuhu listova na vrhu stabljike, ~ine prividnu klasastu cvast.

Stani{te: su{na i osun~ana mesta u termofilnim i borovim {umama, naprete`no kre~nja~koj podlozi.

Vreme cvetanja: od juna do avgusta.

Deo biljke: cela biljka (Teucrii herba).

Primena: kod bolesti jetre, `u~i i bubrega, kao sredstvo za izazivanje apeti-ta, spolja kod ko`nih bolesti, gnojnih rana, furunkula, u terapiji hemoroida...

69

70

RANILIST - Stachys officinalis

POTO^NJAK - Lythrum salicaria

71

RAZGON - Veronica officinalis

RASTAVI] - Equisetum arvense

POTO^NJAK - Lythrum salicaria L. - Fam.: Lythraceae(drugi narodni nazivi: vrbica, poto~ni klasi})

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka visine do 2m. Stablo razgranato,pokriveno kratkim prore|enim dlakama. Listovi sede}i, duguljasto elipti~ni,naspramni. Cvetovi u dihazijumima, na vrhu stabla u metli~astim cvastimaplavi~asto-purpurno crveni. Plod ~aura.

Stani{te: raste na mo~varnim i tresetnim livadama, pored potoka, reka ibara, od ravnice do planinskih predela.

Vreme cvetanja: od juna do septembra.

Deo biljke: nadzemni deo biljke (Salicariae herba). Beru se vr{ni delovibiljke u cvetu, su{i u hladu i na promaji.

Primena: koristi se kod bolesti sluzoko`e i ko`e, ekcema i crvenila, dijareje,dizenterije, katara creva i stomaka, zarastanja rana, gr~eva u stomaku i crevi-ma, svraba, krvarenja materice i dr. U me{avinama se koristi kod akutnereumatske groznice (zglobova), hroni~ne reumatske bolesti srca, upalesr~ane maramice i dr.

RANILIST - Stachys officinalis (L.) Trev. = Betonica off. L. - Fam.: Lamiaceae(drugi narodni nazivi: ranjenik, crna bokvica)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka visoka do 100 cm. Stablo uspravno,pokriveno kratkim dlakama. Donji listovi u rozeti, sa dugim dr{kama, izdu`enojajast, nazubljen. Gornji listovi stabla sede}i i naspramni. Cvetovi karmincrveni, sakupljeni u prividne pr{ljenove koji grade klasove. Plod ora{ica.

Stani{te: na livadama u predplaninskim i planinskom podru~ju.Rasprostranjena u isto~noj i jugoisto~noj Srbiji.

Vreme cvetanja: od jula do avgusta.

Deo biljke: nedzemni deo u cvetu (Betonicae herba). Sakupljaju se vr{nidelovi biljke u cvetu, ve`u se i snopi}e i su{e u hladu.

Primena: kod rana, katara plu}a, ka{lja, crevnih oboljenja, proliva, astme ibronhitisa, upale mokra}ne be{ike i bubrega, glavobolje, epilepsije, reuma-tizma, podagre, `utice, tumora, za kupke, otklanjanja nervne nepatosti i dr.

72

RASTAVI] - Equisetum arvense L. - Fam.: Equisetaceae(drugi narodni nazivi: poljski rastavi}, preslica, konjorep)

Opis biljke: vi{egodi{nja biljka sa podzemnim izdankom iz koga se razvijakoren i dve vrste stabla: neplodno - zeleno, ~lankovito i granato, sa zakr`lja-lim listi}ima u obliku zubaca i plodno - braonkasto, nerazgranato sasporonosnim klasom na vrhu u kome se nalaze spore za razmno`avanje.

Stani{te: raste na vla`nim mestima, pored reka, potoka i po mo~varama.

Vreme cvetanja: od maja do septembra.

Deo biljke: nadzemni deo biljke (Equiseti herba).

Primena: kod anemije, krvarenja iz nosa, upale porebrice, gnojne upale plu}a,gripa, bolesti kardio-vaskularnog sistema, upale usne duplje i pljuva~nih `lezda,su`enja jednjaka, gastritisa, ~ira na `eludcu, bolesti urinarnog trakta, no}nogmokrenja, trahoma, potresa mozga, oduzetosti `ivaca, glavobolje, psihopatije,neurastenije, psihi~kih smetnji, bolesti ko{tanog tkiva i loma kostiju, ciroze, pre-jake menstruacije, lo{eg varenja hrane, posle poro|aja i za lak{u starost.

RAZGON - Veronica officinalis L. - Fam.: Scrophulariaceae(drugi narodni nazivi: ~estoslavica, trava od u{ljame)

Opis vrste: vi{egodi{nja zeljasta biljka sa puze}im rizomom, stablouspravno do 20 cm visoko. Okruglo ili ~etvrtasto, pole`u}e, sa adventivnimkorenovima. Listovi naspramni, jajasto elipti~ni, po obodu nazubljeni.Cvetovi svetlo plavi, na kratkim dr{kama, zbijeni u grozdaste cvasti. Plod jetrouglasta, obrnuta ~aura.

Stani{te: {ume od brdskog do alpskog pojasa.

Vreme cvetanja: od juna do avgusta.

Deo biljke: nadzemni deo biljke u cvetu (Veronicae herba), beru se vrhovistabla sa cvetovima.

Primena: kod katara plu}a, ka{lja, tuberkuloze, bolesti organa za varenje,ko`nih bolesti, zatvora, tegoba i bolesti jetre, reume, gihta i zapaljenja mokra-}ne be{ike.

73

74

RUSOMA^A - Capsella bursa-pastoris

RUSA - Chelidonium majus

75

E. angustifollium

E. angustifollium

E. angustifollium

SITNICA - Herniaria glabra

SVILOVINA - Epilobium sp.

E. parvifolium

RUSA - Chelidonium majus L. - Fam.: Papaveraceae(drugi narodni nazivi: rosopas, bradavi~njak, li{ajevka)

Opis biljke: vi{egodi{nja biljka sa zadebljalim podzemnim rizomom, sakoga polaze zeljasta dlakava i okrugla stabla, visine od 30-70 cm. Listovi superasto razdeljeni, odozgo bledo a odozdo do tamno zeleni. Cvetovi su `utislo`eni u {titaste cvasti. Plod je ljuska sa sitnim semenkama braon boje. Napreseku kroz rizom, list i stablo pojavljuje se narand`asta te~nost.

Stani{te: kraj puteva, na zaparlo`enim mestima, kraj ploteva, na bedemi-ma, pored reka na peskovitom zemlji{tu i dr.

Vreme cvetanja: od aprila do septembra (oktobra).

Deo biljke: rizom (Chelidonii radix) nadzemni delovi biljke u cvetu (Ch. herba).

Primena: kod bolesti `eluca, `u~i i jetre, bubrega i be{ike, ko`nih bolesti(bradavice i druge izrasline), mioma, cisti na jajnicima i dojkama i ~vori}a na{titnoj `lezdi, sti{ava astmu, reguli{e menstruaciju. Koristi se pod stru~nimnadzorom zbog sadr`aja alkaloida.

RUSOMA^A - Capsella bursa-pastoris (L.) Medic. - Fam.: Brassicaceae(drugi narodni nazivi: tar~u`ak, ho}u-ne}u, ov~arska torbica, devoja~ka trava)

Opis biljke: Dvogodi{nja biljka, koren vretenast, stablo zeljasto, na presekuokruglo, visine do 40 cm. Listovi u prizemnoj rozeti, rascepljeni, a na stablulinearni do jezi~asto trouglasti. Cvetovi beli, u grozdastoj cvasti, pore|ani navrhu stabla. Plod je lju{~ica trouglastog oblika.

Stani{te: prirodne i ve{ta~ke livade, luceri{ta i napu{tene njive.

Vreme cvetanja: od marta do jula.

Deo biljke: nadzemni deo biljke u cvetu (Bursae pastoris herba).

Primena: kod proliva, srdobolje, izliva krvi kod menstruacije, zaustavljanjakrvarenja, {uljeva, krvarenja iz nosa, belog pranja, zapaljenja mi{i}nog tkivamaterice, oslabelog srca, normalizacije krvnog pritiska, olak{anja reumati-~nih oboljenja, za "~i{}enje" krvi.

76

SVILOVINA - Epilobium sp. L. - Fam.: Onargaceae(drugi narodni nazivi: vrbolika)

Opis vrsta: vi{egodi{nje zeljaste biljke sa rizomom. - E. parviflorum (Schreb.) Wither: stabljika visine 30-70 cm, dlakava, na prese-ku okrugla, pri dnu se razvija rozeta. Listovi sede}i, jajasto lancetasti, dugi do10 cm, {iroki do 3 cm, retko nazubljeni, naspramni, nali~je gusto dlakavo.Cvetovi do 10 mm dugi, ~etvoro~lani, kruni~ni listi}i urezani na vrhu, sve-tloru`i~asti, ~aura prekrivena dugim dlakama, uglovi goli. - E. angustifolium L.: stabljika gola, visine 50-150 cm, ~esto crvenkasta i ugornjem delu maljava. Listovi goli, izdu`eno-lancetasti do 20 cm dugi i do 4cm {iroki, sede}i, ili na kratkoj dr{ci. Po obodu nazubljeni, sa nali~ja plavozeleni s istaknutom nervaturom. Cvetovi ~etvoro~lani do 20 mm dugi, saku-pljeni u vr{ne grozdaste cvasti, purpurno-crveni.

Vreme cvetanja: od maja do septembra.

Stani{te: E. parviflorum raste na vla`nim zapu{tenim mestima od nizijskog doplaninskog pojasa po {umama, kraj potoka, na obalama, {umskim ~istinama.E. angustifolium raste na kr~evinama, po`ari{tima, u prore|enim {umama.

Deo biljke: nadzemni deo biljke u cvetu (Epilobii herba), beru se vrhovi sta-bla sa cvetovima.

Primena: kod raznih bolesti prostate - upale, benigdnih tumora. Epilobiumje popularisala Marija Treben za le~enje mokra}nih organa. Naj~e{}e sekoriste u ~ajnim me{avinama.

SITNICA - Herniaria glabra L. - Fam.: Caryophyllaceae(drugi narodni nazivi: sipanica, kilavica)

Opis biljke: jednogodi{nja, dvogodi{nja ili vi{egodi{nja pole`u}a biljka.Grane su tanke i duge do 10 cm. Listovi duguljasti, trepljavi, mesnati, goli(kod vrste hirsuta dlakavi). Cvetovi zbijeni u klup~aste cvasti, zelenobeli~aste boje. Plod je sa jednom semenkom. Seme glatko i crno.

Stani{te: na pa{njacima, kamenjarima, kraj puteva u brdskom i predplanin-skom podru~ju, na peskovitoj i kamenoj podlozi.

Vreme cvetanja: od maja do avgusta.

Deo biljke: nadzemni delovi biljke (Herniariae herba).

Primena: kod upale mokra}nog mehura i mokrovoda, peska i kamena ububrezima, kile i slabosti vida. U me{avinama kod akutne hroni~ne upalebubrega - uremije, bubre`nih kamenaca, meningitisa, poliomelitisa, uloga iligihta, akutne upale zglobova, zapaljenja jajnika, za~epljenja kanala jetre i dr.

77

78

SLEZ BELI - Althaea officinalis

SLATKA PAPRAT - Polypodium vulgare

79

SRDA^ICA - Leonurus cardiaca

SLEZ CRNI - Malva sylvestris

SLATKA PAPRAT - Polypodium vulgare L. - Fam.: Polypodiaceae(drugi narodni nazivi: slatka paprat, sladi}, oslad)

Opis biljke: rizom vodoravan, na povr{ini podloge. Na njemu dole iduadventivni korenovi, a gore sa strane na rizomu listovi u dva reda. Listoviperasto use~eni, sa sorusima na nali~ju lista. Spore su `u}kasto r|aste sabradavicama na povr{ini.

Stani{te: skoro sve {ume, vla`na i zaklonjena mesta, stene.

Vreme sazrevanja spora: od septembra do oktobra.

Deo biljke: rizom (Polypodii rhizoma) koji se sabira u rano prole}e ili jesen.

Primena: kod promuklosti, astme, reume, gihta, `utice, podagre, zatvora,pospe{uje izlu~ivanje `u~i, protiv crevnih parazita.

SLEZ BELI - Althaea officinalis L. - Fam.: Malvaceae(drugi narodni nazivi: beli slez)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka. Koren zadebljao i razgranat. Stablodo 2 m, dlakavo. Listovi pli{ano dlakavi, nepravilno nazubljeni, sa razvijenomlisnom dr{kom. Cvetovi bledo ru`i~asti, pojedina~ni ili u kratkim cvastima,plodi}i dlakavi.

Stani{te: na vla`nim mestima kraj reka na mo~varnim livadama, napeskovitom zemlji{tu.

Vreme cvetanja: od jula do septembra.

Deo biljke: koren (Altheae radix), list (Altheae folium) i cvet (Altheae flos).Koren se vadi u jesen ili na prole}e, cvet i list se beru za vreme cvetanja.

Primena: upotrebljava se kod bolesti organa za disanje, zapaljenja grla,gornjih delova organa za disanje, gastroenteritisa, zapaljenja debelog creva,obloga za opekotine na ko`i...

80

SLEZ CRNI - Malva sylvestris L. - Fam.: Malvaceae(drugi narodni nazivi: crni slez, gu{~ja trava, velika slezova~a)

Opis biljke: dvogodi{nja do vi{egodi{nja biljka sa pole`u}im granamavisine do 180 cm. Koren granat, listovi sa dugim dr{kama, bubre`astog obli-ka sa 3-7 re`njeva. Cvetovi u kratkim cvastima sa 2-6 cvetova, ru`i~aste ililjubi~aste boje. Plod je {izokarpijum sa 9-11 plodi}a (semenki).

Stani{te: kao korov uz puteve, u naseljima i na obra|enim povr{inama.

Vreme cvetanja: od maja do sredine septembra

Deo biljke: cvetovi (Malvae flos) i listovi (Malvae folium)

Primena: koristi se kod upale grla, ka{lja, obolelih glasnih `ica, obolelihdesni i dezinfekciju usne duplje, le~enje organa za disanje, grgoljenje kodangine, le~enje zau{ki, smanjivanje gasova u crevima, le~enje mokrovoda imokra}ne be{ike, kao obloge kod oboljenja o~iju.

SRDA^ICA - Leonurus cardiaca L. - Lamiaceae(drugi narodni nazivi: srda{ac, sr~enica, kopriva od srca, koprivica)

Opis biljke: vi{egodi{nja biljka sa kratkim, kosim, drvenastim rizomom.Stablo zeljasto, ~etvorougaono, crvenkasto, dlakavo i {uplje. Listovi prosti,naspramni, na dr{kama, grubo nazubljeni, dlakavi. Cvetovi beli sakupljeni upr{ljenima. Krunica spolja pokrivena belim dlakama, a donja usna bledo`utasa mrkocrvenim pegama. Plod merikarpium sastavljen os 4 ora{ice.

Stani{te: na ruderalnim mestima u i pored naselja, kraj puteva i osulina.

Vreme cvetanja: od juna do septembra.

Deo biljke: nadzemni deo biljke u cvetu (Leonuri herba). Odsecaju se vr{nidelovi biljaka u cvetu u du`ini od 25-40 cm, su{e se u kiticama ili tankomsloju na promaji i u hladu.

Primena: uglavnom se koristi kod bolesti srca (tahikardija, op{ta slabostsrca, aritmija), malokrvnosti, astme, te{ko}a u mokrenju i sl. U me{avinamakod sr~anog bola, nervoze srca (lupanja), slabog, usporenog i trajnonepravilnog pulsa, {uma na srcu, slabosti krvotoka u sr~anim arterijama,angine pektoris, infarkta srca, akutnog zapaljenja unutra{nje opne i drugihoboljenja kardiovaskularnog sistema.

81

82

SURU^ICA - Filipendula vulgaris

SREMU[ - Allium ursinum

83

TRNJINA - Prunus spinosa

TRAVA IVA - Teucrium montanum

SREMU[ - Allium ursinum L. - Fam.: Alliaceae(drugi narodni nazivi: medve|i luk, cremo{)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka. Lukovica beli~asta 2-6 cm duga izkoje polaze dva lista i trouglasto stablo koje na vrhu nosi bele cvetove saku-pljene u {titaste cvasti. Nakon precvetavanja nastaju ~aure sa trouglastimcrnim semenkama.

Stani{te: bukove {ume.

Vreme cvetanja: od aprila do juna.

Deo biljke: nadzemni deo biljke (Allii ursini herba) i sve`a lukovica (Allii ursi-ni bulbus recens).

Primena: kod smetnji u varenju hrane, gubljenja apetita, crevnog katara,arterioskleroze, protiv nesanice, za sni`avanje i uravnote`enje krvnog pri-tiska i dr.

SURU^ICA - Filipendula vulgaris Mch. - Rosaceae(drugi narodni nazivi: siri{tarka, svinjurak, suru~arka

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka visine do 80 cm. Rizom tanak~vornovat, na krajevima adventivni korenovi sa krtolastim zadebljanjima. Stablozeljasto, izbrazdano, golo, sa perastim listovima nalik na list hajdu~ke trave. Cve-tovi `u}kasto beli ili ru`i~asti u metli~astim cvastima. Plod nije spiralan - ora{ica.

Stani{te: na suvim i umereno vla`nim livadama brdskih i predplaninskihpredela, na po`ari{tima i {umskim ~istinama

Vreme cvetanja: od maja do jula

Deo biljke: koren i nadzemni deo biljke u cvetu (Filipendulae radix etherba). Koren se vadi u jesen ili rano prole}e, a za upotrebu se izdvajaju krto-lasta zadebljanja. Su{e se u tankom sloju na suncu. Nadzemni deo se priku-plja kada je biljka u cvetu, su{i se u tankom sloju, u hladu da sa~uva boju.

Primena: kod upala crevnog trakta, nekih benignih tumora, upala mokra}nebe{ike, anacidnog gastritisa i ~ira `eluca, hemoroida i krvarenja.

84

TRAVA IVA - Teucrium montanum L. - Fam.: Lamiaceae(drugi narodni nazivi: planinska podubica)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka visoka do 30 cm. Stablo tankopole`u}e, pokriveno dlakama. Listovi lancetasti, naspramni. Cvetovibledo`ute boje, u pazuhu listova, sakupljeni u dihazije na vrhu cvetnih glava.Plodi}i sitni malo mre`asti. Biljka je veoma gorkog ukusa, ali prijatnog mirisa.

Stani{te: suva, topla, kamenita, kra~nja~ka mesta od 400-1500 m nad-morske visine, na ju`nim ekspozicijama. Isto~na Srbija: Tupi`nica, Svrlji{keplanine, Suva planina i dr.

Vreme cvetanja: od jula do septembra.

Deo biljke: nadzemni deo biljke za vreme cvetanja: (Teucrii herba).

Primena: kao sredstvo za ja~anje, le~enje `eludca, `u~nih puteva, peska u`u~i, za le~enje hemoroida, belo pranje kod `ena, le~i gnojne rane,reumati~ne bolove, upalu o~iju.

TRNJINA - Prunus spinosa L. - Fam.: Amygdalaceae(drugi narodni nazivi: crni trn, trlika, trn)

Opis vrste: vi{egodi{nja biljka, grmolikog izgleda, visine 1-3 m, sa brojnim{ilastim bodljama (trnovima) na stablu i granama, sa sitnim brojnim listovimai belim cvetovima. Plod je ko{tunica, najpre zelene, a kasnije plave pa tamnoplave boje, veli~ine do 1 cm.

Stani{te: od nizijskog do planinskog regiona, u {ikarama i {ibljacima, na ivi-cama {uma.

Vreme cvetanja: od marta do maja, zavisno od nadmorske visine.

Deo biljke: cvet (Pruni spinosae flos), plod (P. s. fructus) i list (P. s. folium).

Primena: kod `eluda~nih gr~eva, ko`nih osipa kod dece, ka{lja i promuk-losti, za pobolj{anje apetita, poja~ano izlu~ivanje, ~i{}enje krvi, redovnumenstruaciju, grgljanje kod obolelnih desni usne {upljine i grla.

85

86

HAJDU^KA TRAVA - Achillea millefolium

TROSKOT - Poligonum aviculare

87

HRAST LU@NJAK - Quercus robur

HMELJ - Humulus lupulus

TROSKOT - Poligonum aviculare L. - Fam. Polygonaceae(drugi narodni nazivi: dvornik, pti~ja trava)

Opis vrste: zeljasta, razgranata, polegla ili ustaju}a biljka, sastavljena od~lanaka du`ine 1-7 cm. Listovi usko elipti~ni, ~esto za{iljeni, naizmeni~ni,sede}i ili sa kratkom peteljkom. Cvetovi sitni, beli do ru`i~asti, u pazuhu listo-va, 1-6 zajedno. Grane sa cvetovima lisnate do vrha.

Stani{te: oko ku}a, pored puteva, na uga`enom tlu.

Vreme cvetanja: od jula do septembra.

Deo biljke: ceo nadzemni deo (Polygoni avicularis herba).

Primena: kod ka{lja i bronhitisa za iska{ljavanje, kao diuretik i kodnekih krvarenja.

HAJDU^KA TRAVA - Achillea millefolium L. - Fam.: Asteraceae(drugi narodni nazivi: hajdu~ica, stolisnik, beli ravan)

Opis biljke: vi{egodi{nja zeljasta biljka, sa puze}im rizomom, uspravnimstablom na kome su brojni, perasto urezani, dlakavi listovi (stolisnik), saglavi~astim cvastima na vrhu stabla. Cvetovi u cvastima bele boje ilicrvenkasti (forma ‘rosea‘).

Stani{te: na livadama, pa{njacima, kraj puteva, na napu{tenim povr{inama,po me|ama, dvori{tima itd.

Vreme cvetanja: od juna do avgusta.

Deo biljke: cvetovi (Millefolii flos), nadzemni delovi biljke (Millefolii herba).

Primena: protiv anemije, ja~a krv i organe za varenje, protiv bolesti stoma-ka i creva, protiv bolesti jetre i `u~i, le~i bronhitis, neurednu menstruaciju,hemoroide, ~ireve i ko`ne ospe, protiv glista i glavobolje, i dr.

88

HMELJ - Humulus lupulus L. - Fam.: Canabaceae)(drugi narodni nazivi: melj)

Opis vrste: vi{egodi{nja poviju{a duga do 6 m. Listovi prstasti na 3-5 dela,deljeni, naspramni, `lezdasti i testerasti. Cvetovi sa odvojenim polovima,jednodoma biljka. Mu{ki cvetovi u rastresitim metlicama, a `enski u privi-dnom {titu. Plod je ora{ica.

Stani{te: na obalama reka i potoka, od ravnice do predplaninskog regiona.

Vreme cvetanja: od maja do avgusta.

Deo biljke: neoplo|ene {i{arice (Lupuli strobuli), sa `lezdastim dlakama(Lupuli glandulae).

Primena: kod oboljenja `u~i, protiv nesanice, za izlu~ivanje, ja~anje apetita,smirivanje i dr.

HRAST LU@NJAK - Quercus robur L. - Fam.: Fagaceae(drugi narodni nazivi: lu`njak, gorun)

Opis vrste: vi{egodi{nja drvenasta biljka, visine od 15-20 m, pre~nika do2 m. Stablo drvenasto pokriveno svetlo pepeljastom korom, listovi nakratkim dr{kama, obod liske duboko nepravilno urezanim. Mu{ki cvetovi saresama, a `enski na dugoj dr{ci, u grupama od 2-5. Plod je `ir.

Stani{te: u nizijama i kraj reka i potoka.

Vreme cvetanja: od aprila do maja.

Deo biljke: kora (Quercus cortex), plod (Q. semen) i list (Q. folium).

Primena: kod odliva krvi iz materice kod starih zena, belog pranja kod `ena,rahitisa, protiv znojenja, za sti{avanje groznice, kao tonik kod bolesti stoma-ka, vetrova u stomaku, kao antidot kod trovanja te{kim metalima.

89

90

^I^AK - Arctium lappa

CIKORIJA - Cichorium inthybus

91

^UBAR PLANINSKI - Satureja kitaibelii

[IPURAK - Rosa canina

CIKORIJA - Cichorium inthybus L. - Fam.: Asteraceae(drugi narodni nazivi: vodopija, konjogriz, gologuza, cigura)

Opis biljke: vi{egodi{nja biljka sa vretenastim korenom visine 30-60 cm.Listovi su nazubljeni u rozete pri dnu stabla. Nadzemno stablo je zeleno ibezlisno, a na njemu se razvijaju cvetovi plave boje u pazuhu listova.

Stani{te: pored puteva, na poluvla`nim livadama, na zapu{tenim livadamakao korov, u ravni~arskom i brdskom regionu.

Vreme cvetanja: od jula do septembra

Deo biljke: koren (Cichorii radix), stablo (Cichorii herba), cvetovi (Cichoriiflos). Koren se sakuplja u jesen.

Primena: koristi se kod proliva, `utice i anemije, ko`nih bolesti, angine, zaobloge kod ~ireva i otoka, ubla`ava ka{alj, olak{ava mokrenje. Pobolj{avavarenje, ja~a `eludac, pospe{uje lu~enje `u~i, ~isti slezinu i bubrege.

^I^AK - Arctium lappa L. - Fam.: Asteraceae(drugi narodni nazivi: repuv, repu{ina)

Opis biljke: vi{egodi{nja biljka. Koren vretenast, mesnat. Stablo visine do2 m, sa brojnim gran~icama. Listovi srcasto jajasti, odozgo goli, odozdopli{ano dlakavi. Cvetovi u glavi~astim cvastima, ljubi~asto crvene boje (pur-purni). Plod je ahenija.

Stani{te: na obalama reka, kraj puteva, na zapu{tenim povr{inama.

Vreme cvetanja: od jula do avgusta.

Deo biljke: koren (Bardanae radix ili Radix Bardanae). Vadi se u jesen iliprole}e dok je mesnat i so~an, pere se i su{i na suncu.

Primena: kod reumatizma, podagre, bolesti ko`e, otoka, kamena u `u~nojkesi i be{ici, oboljenja jetre, hemoroida, bubuljica, ekcema, gastritisa.

92

^UBAR PLANINSKI - Satureja kitaibelii Wuerzb. - Fam: Lamiaceae(drugi narodni nazivi: ~ubar, vrijesak, gorska metvica, rtanjski ~aj)

Opis biljke: vi{egodi{nja biljka, polugrm visok 10-40 cm, sa sna`nim kore-nom, poluuspravnim granatim stablima. Listovi linearno lancetasti, naspram-ni, ko`asti, sjajni i bodljasti. Cvetovi ljubi~asto ru`i~asti nepravilni, dvousnati,miri{ljavi. Plod je ora{~i} sa finim ta~kama.

Stani{te: raste na brdskim i planinskim pa{njacima na kre~nja~koj podlozi.

Vreme cvetanja: od avgusta do oktobra.

Deo biljke: nadzemni deo biljke u cvetu (Saturejae herba).

Primena: uglavnom se koristi kao preventiva i u le~enju organa za varenje idisanje (nadutost), gr~eva u stomaku, hemoroida, upala, proliva, bolesti jetrei `u~nih puteva, bronhitisa i astme. Tako|e se upotrebljava kod upala u uro-genitalnom sistemu kao bakterocid, kod {e}erne bolesti smanjuju ose}aj`e|i i dr.

[IPURAK - Rosa canina L. - Fam.: Rosaceae(drugi narodni nazivi: divlja ru`a, {ipak)

Opis vrste: vi{egodi{nji `bun visok oko 2,5 m. Grane sa srpasto povijenimtrnovima. Listovi su neparno perasti, sa nazubljenim liskama. Cvetovi u cva-stima po 3-5. Plod zbirna ora{ica, zvana {ipak ({ipurak), ovalan bez `lezda icrven.

Stani{te: {ikare i {ibljaci, ivice hrastovih i bukovih {uma.

Vreme cvetanja: od aprila do maja.

Deo biljke: plod ru`e (Cynosbati fructusi), cvet (Rosae flos) i ulje (Rosaeaetheroleum).

Primena: kod dijareje, obolenja bubrega i mokra}ne be{ike, reume, i{ijasa,dermatita, prehlade, ka{lja i pobolj{anja apetita i kao sredstvo za ~i{}enje.

93

[UMSKA JAGODA - Fragaria vesca L. - Fam.: Rosaceae(drugi narodni nazivi: mamica, jagoda, divlja jagoda)

Opis biljke: vi{egodi{nja biljka visine do 30 cm sa nadzemnim izdancimau vidu stolona ili lozica kojima se vegetativno razmno`ava. Listovi prizemni,tro~lani, sa liskama testerasto nazubljenim. Cvetovi beli na dugim dr{kama,u cvasti nekoliko cvetova. Plod je jagoda koja predstavlja zbirnu ora{icu.

Stani{te: progale, livade, listopadne {ume u pojasu hrasta i brdske bukve.

Vreme cvetanja: maj i juni

Deo biljke: list (Fragariae folium) i plod (F. fructus). Plod se bere kad sazri. Su{ise 4-5 sati na temperaturi 25-30oC, a zatim dosu{i na temperaturi 45-65oC. List sebere posle branja ploda, dok je jo{ zelen. Su{i se u tankom sloju da zadr`i boju.

Primena: u narodnoj medicini list i plod se koriste kao blag diuretik za izbaciva-nje nagomilanih soli, {to je posebno korisno kod podagre, gihta, arteroskleroze...Zbog sadr`aj vitamina C i karotena pogodna u postoperativnoj terapiji rekonva-lescenata. U me{avinama se koristi kod krvarenja iz nosa, probadanja srca,~i{}enja krvi, ~ira na `eludcu, katra tankog creva, ispadanja ~mara, uremije,{e}erne bolesti, za bolje lu~enje mleka i dr.

94

INDEX DOMA]IH NAZIVA

INDEX LATINSKIH NAZIVA

An|elika divlja...........18Bela mrtva kopriva....18Bokvica......................19Borovnica..................19Breza......................22Br{ljan......................22Verbena.....................23Vidova trava...............23Vilino sito...................26Vijo{nica....................26Virak......................27Vranilova trava...........27Vrba bela...................30Gavez crni..................30Glog...........................31Dan i no}...................31Divizma......................34Divlji kesten...............34Dimnja~a...................35Dobri~ica...................35Dra~a.........................38Dunja.........................38Zdravac crveni...........39Ze~ji trn.....................39Zlatnica......................42Zova crna...................42

Imela bela..................43Ivanjsko cve}e...........43Jagor~evina.............46Kantarion.................46Ki~ica......................47Kleka........................47Kokotac.....................50Konoplju{a...............50Kopitnjak................51Kopitnjak krstasti.......51Kopriva...................54Krestu{ac.................54Kupina.....................55Lazarkinja...............55Lipa pozna.................58Majkina du{ica...........58Malina.......................59Masla~ak...................59Medunika..................62Oman beli..................62O~ajnica....................63Petrovac....................63Pirevina.....................66Plu}njak....................66Podbel.......................67Podubica...................67

Poto~njak..................70Ranilist......................70Rastavi} poljski..........71Razgon.....................71Rusa........................74Rusoma~a.................74Svilovina...................75Sitnica..................75Slatka paprat.............78Slez beli.....................78Slez crni.....................79Srda~ica..................79Sremu{....................82Suru~ica.................82Trava iva....................83Trnjina.....................83Troskot....................86Hajdu~ka trava.........86Hmelj......................87Hrast lu`njak............87Cikorija...................90^i~ak.....................90^ubar planinski..........91[ipak.........................91[umska jagoda.......94

Achillea millefolium ....86Aesculus hippocastanum ....34Agrimonia eupatoria ...63Agropyron repens ......66Alchemilla vulgaris .....27Allium ursinum ............82Althaea officinalis .......78Angelica pan~i}ii .......18Arctium lappa .............90Asarum europaeaum .....51Betula pendula ...........22Capsella bursa-pastoris ..74Carlina acaulis ...........26Centaurium umbellatum ...47Chelidonium majus ....74Cichorium intybus ......90Crataegus monogyna ....31Cydonia oblonga ........38Epilobium sp. .............75Equisetum arvense .....71Eupatorium cannabinum ..50Euphrasia officinalis ...23Filipendula ulmaria .....62Filipendula vulgaris ....82Fragaria vesca ............94Fumaria officinalis ......35

Galium odoratum .......55Galium verum .............43Geranium robertianum ...39Glechoma hirsuta .......35Hedera helix ...............22Hepatica nobilis .........51Herniaria glabra .........75Humulus lupulus ........87Hypericum perforatum ...46Inula helenium ...........62Juniperus communis .....47Lamium album ...........18Leonurus cardiaca .....79Lythrum salicaria ........70Malva sylvestris ..........79Marrubium vulgare .....63Melilotus officinalis .....50Ononis spinosa ..........39Origanum vulgare .....27Paliurus spina chrysti ......38Parietaria officinalis ....26Plantago sp. ..............19Polygala comosa ........54Polygonum aviculare .....86Polypodium vulgare ...78Primula officinalis .......46

Prunus spinosa ..........83Pulmonaria officinalis .....66Quercus robur ............87Rosa canina ...............91Rubus fruticosus ........55Rubus idaeus .............59Salix alba ....................30Sambucus nigra .........42Satureja kitaibelii ..........91Solidago virgaurea .....42Stachys officinalis ......70Symphytum officinale .....30Taraxacum officinale ..59Teucrium chamaedrys ...67Teucrium montanum ..83Thymus serpyllum ......58Tilia cordata ...............58Tussilago farfara .........67Urtica dioica ...............54Vaccinium myrtillus ....19Verbascum phlomoides ...34Verbena officinalis ......23Veronica officinalis .....71Viola tricolor ..............31Viscum album .............43

95

LITERATURA:

-- Adamovi}, D. 1994: Proizvodnja lekovitih, za~inskih i aromati~nih biljaka -stanje i perspektive. Medicinal Plant Report '94.

-- Glasnik 24/7.III 2008. Glasnik, Beograd-- Gorunovi}, M. i dr. 1989: Priru~nik o lekovitim biljkama, Savez farmaceutskih

dru{tava Jugoslavije, Beograd.-- Gostu{ki R. 1967: Le~enje lekovitim biljem. Brograd.-- Grli}, Lj. 1980: Samoniklo jestivo bilje. Prosveta. Zagreb.-- Jordanov, D., Nikolov, R. 1969: Fitoterapija. Medicina i fizkultura. Sofia.-- Ki{geci, J., Adamovi}, D., Kata, E. 1987: Proizvodnja lekovitog bilja. Nolit, Beograd-- Nikolova, M., Manolov, P. 1990: Nar~nik po bilkole~enie. Medicina i fizkulturaSofia.-- Maru{i}, R. 1984: Lekovitim biljem do zdravlja. Mladost. Zagreb.-- Messegue, M. 1975: Moj herbar zdravlja. "Otokar Ker{ovani", Opatija-- Mijatovi}, J. 1972: Trave i melemi. Beograd-- Pelagi}, V. 1970. Narodni u~itelj. Beograd.-- Petrovi}, S. 1883: Lekovite biljke Srbije. Beograd.-- Ran|elovi}, N., Stamenkovi}, V., Jeremi}, @. 1994: Lekovito bilje Timo~ke krajne

(Fitoterapija I). Zaje~ar.-- Ran|elovi}, N., Stamenkovi}, V., Jeremi}, @. 1995: Lekovito bilje Timo~ke krajne

(Fitoterapija II). KPZ Zaje~ar.-- Ran|elovi}, N., Stamenkovi}, V. 1974: Priru~nik o lekovitom bilju, Savez |a~kih

zadruga, Beograd.-- Ran|elovi}, N., Stamenkovi}, V. 1998.: Priru~nik o lekovitom bilju, 2M Komerc

multilevel, Pirot..-- Sari}, M. (ed.) 1989: Lekovite biljke SR Srbije. Posebna izdanja SANU. Beograd.-- Simonovi}, D. 1959: Botani~ki re~nik. SANU, knjiga CCXVIII, Institut za srpsko-

hrvatski jezik, knjiga 3. Beograd.-- Stamenkovi}, V., 1995: Ne{kodljive lekovite biljke. Solaris, Leskovac.-- Stepanovi}, B., Kilibarda, M., Hmeljevski, S. 19 : Gajenje lekovitog i aromati~nog

bilja. Savremena administracija. Beograd.-- Tasi}, S. i dr. 2004: Vodi~ kroz svet lekovitog bilja. Valjevac, Valjevo.-- Tucakov, J. 1967: Lije~enje ~ajevima ljekovitog bilja. August Cesarec, Zagreb.-- Tucakov, J. 1984: Le~enje biljem Rad. Beograd.-- Turova, A.D., Sapo`nikova, E.N. 1984: Lekarstvennie rastenija SSSR i ih

primenenie. Medicina. Moskva.-- Wichtl, M. (Hrsg.) 1989: Teedrogen. Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft

mbH. Stuttgart.-- Willfort, R. 1989: Lekovito bilje i njihova upotreba. Mladost. Zagreb.

IZVOR ILUSTRACIJA I FOTOGRAFIJA:

-- Otto Wilhelm Thomé: Flora von Deutschland Österreich und der Schweiz,1885.(http://caliban.mpiz-koeln.mpg.de/)

-- Jacob Sturm, Johann Georg Sturm: Deutschlands Flora in Abbildungen (1796),Tafeln 1796 (http://caliban.mpiz-koeln.mpg.de)

-- Privatna elektronska zbirka Autora-- Privatna zbirka Udru`enja DR JOVAN TUCAKOV - Sokobanja-- Kire Stoj~evski, profesor Poljoprivredne {kole sa domom u~enika u Futogu

96