PRIRA^NIK ZA NABQUDUVAWE NA SUDE WAall4fairtrials.org.mk/wp-content/uploads/2016/06/Priracnik_Nabljuduvanje.pdf · po{iroka analiza vo pravosudstvoto,

$Page 1: PRIRA^NIK ZA NABQUDUVAWE NA SUDE WAall4fairtrials.org.mk/wp-content/uploads/2016/06/Priracnik_Nabljuduvanje.pdf · po{iroka analiza vo pravosudstvoto,$
Arsen Janevski, Gordan Kalajxiev, Elena Andreevska, Gordana Buàrovska,Traj~e Pelivanov, Jagoda Gligorovska, Simon Grojter, Neda Korunovska

PRIRA^NIK ZA NABQUDUVAWENA SUDEWA

Studio EMITER - Skopje, 2003

Avtori:

Izdava~:

Za izdava~ot:

Urednik:

Odgovoren urednik:

Tehni~ko ureduvawe:

Lektor:

Korica:

Pe~ati:

Prira~nik za nabquduvawe na sudewa

Prof. d-r Arsen JanevskiAss. m-r Gordan KalajxievProf. d-r Elena AndreevskaDoc. d-r Gordana BuàrovskaTraj~e PelivanovJagoda GligorovskaSimon GrojterNeda Korunovska

TP “Studio EMITER” vo ime naKoalicija “Site za pravi~no sudewe”

Slobodan Tanevski

Simon Grojter

Violeta Velkoska

Aleksandar Babakov

Ivana Kocevska

Ninoslav Kuzmanovski

Jugoreklam - Skopje

CIP - Katalogizacija vo publikacijaNarodna i univerzitetska biblioteka “Sv. Kliment Ohridski”, Skopje

351.94(497.7)(035)

Prira~nik za nabquduvawe na sudewa / Arsen Janevski, Gordan Kalajxiev, ElenaAndreevska, Gordana Buàrovska, Traj~e Pelivanov, Jagoda Gligorovska, Simon Grojter,Neda Korunovska. - Skopje :T.P. Studio EMITER, 2003 godina. - 80 str.; Format: 24x17 cm.

ISBN 9989-9500-3-21. Janevski, Arsena) Sudska kontrola - Makedonija - Prira~niciCOBISS.MK-ID 55054346

Avtorskite i izdava~kite prava se za[titeni. Zabraneto e sekakvo prepe~atuvawe, kopi-rawe, snimawe i prenesuvawe, vo celost ili vo delovi, bez pismena dozvola od izdava~ot.

Prof. d-r Arsen JanevskiAss. m-r Gordan Kalajxiev

Doc. d-r Gordana BuàrovskaProf. d-r Elena Andreevska

Jagoda GligorovskaNeda Korunovska

Simon GrojterTraj~e Pelivanov

PRIRA^NIK ZANABQUDUVAWE

NA SUDEWA

Canadian InternationalDevelopment Agency

Organization for Security and Co-operation in EuropeSpillover Monitor

Mission to Skopje

Agence canadienne dedeveloppement internationale (ACDI)

Canadian InternationalDevelopment Agency (CIDA)


5

Sodrìna

SODR@INAVOVED

[to pretstavuva nabquduvawe na sudewa?.................................................. 7Koalicija "Site za pravi~no sudewe" ......................................................... 8Zo{to e izgotven ovoj Prira~nik? .............................................................. 9Struktura na Prira~nikot .......................................................................... 10

GLAVA 1

PRAKTI^NI ASPEKTI

Pred po~etokot na sudeweto ....................................................................... 12Vo tekot na nabquduvaweto ......................................................................... 14Po nabquduvaweto ........................................................................................ 17

GLAVA 2

NABQUDUVAWE NA SUDEWA VOGRA\ANSKI PREDMETI

Za{tita na pravata ....................................................................................... 20Ednakvost na gra|anite pred sudovite ....................................................... 21Tu`ba ............................................................................................................... 22Podgotvitelno ro~i{te ............................................................................... 25Sudski taksi ................................................................................................... 25Sudski sostav.................................................................................................. 27Koi lica se povikuvaat na glavna rasprava .............................................. 29Zastapuvawe.................................................................................................... 30

6

PRIRA^NIK ZA NABQUDUVAWE NA SUDEWA

Svedok.............................................................................................................. 36Dali vo postapkata u~estvuva ve{tak? ...................................................... 39Javnost vo raspravaweto .............................................................................. 40Jazikot vo postapkata ................................................................................... 41Soslu{uvawe na strankite .......................................................................... 44Iznesuvawe na fakti i dokazi .................................................................... 45Odlagawe na ro~i{te za glavna rasprava ................................................. 46Donesuvawe na odluka ................................................................................... 46Zapisnik za odrànite ro~i{ta ................................................................ 47@alba .............................................................................................................. 48

GLAVA 3

NABQUDUVAWE NA KRIVI^NI SUDEWA

Pravata na licata povikani, privedeni ili li{eniod sloboda vo policiskata postapka .......................................................... 51Prava na pritvorenite lica ........................................................................ 55Standardi za pravi~no sudewe na pretresot pred sudot ......................... 57Nepristrasnost .............................................................................................. 58Presumpcija na nevinost .............................................................................. 59Pravo na sudewe vo razumen rok ................................................................. 60Pravo na informirawe za obvinenijata ................................................... 60Dovolno vreme i mo`nosti za podgotvuvawe na odbranata .................... 62Pravo obvinetiot da se brani samiot ili so pomo{ na branitel ........ 63Pravo da se ispitaat svedocite .................................................................. 66Pravo na preveduva~ ..................................................................................... 68Pravo na alba (pravni lekovi) ................................................................. 70

GLAVA 4

DODATOCI

Upatstva za odnesuvawe na nabquduva~ite ............................................... 72Pova`ni telefoni vo pravosudniot sistem ............................................. 75

7

Voved

[TO PRETSTAVUVA NABQUDUVAWENA SUDEWA?

Nabquduvawe na sudewa e eden od na~inite za sledewe na po~ituvawetona ~ovekovite prava.

Sledeweto na po~ituvaweto na ~ovekovite prava, generalno moè da sedefinira kako aktivno sobirawe, verifikacija i itno koristewe nainformaciite za da se odgovori na problemite od oblasta na ~ovekoviteprava. Sledeweto na ~ovekovite prava vklu~uva sobirawe na informaciiza incidenti, sledewe na nastani (izbori, sudewa, demonstracii, itn.),poseta na mesta, na primer, pritvor, kamp za begalci i drugo. Isto taka, ednood sredstvata moè da pretstavuva i evaluacijata i implementacijata name|unarodnite standardi za ~ovekovite prava vo doma{noto zakonodavstvo.

Nabquduvaweto na sudewa opfa}a ispra}awe na nabquduva~ koj }eprisustvuva na istite, so cel da podgotvi izve{taj zasnovan vrz pravi~nostana sudeweto vo dadeniot slu~aj. Ovie izve{tai moàt da bidat osnova zapo{iroka analiza vo pravosudstvoto, vklu~uvaj}i go funkcioniraweto nasudstvoto, kvalifikaciite na sudiite, zapisni~arite, obvinitelite,advokatite, ostanatiot sudski personal, policijata, zatvorskite rabot-nici i drugite lica vklu~eni vo sproveduvaweto i izvr{uvaweto nazakonite.

Op{toprifateni rezultati od nabquduvawe na sudewata se:- podgotovka na nezavisen, nepristrasen i objektiven izve{taj za

pravi~nosta vo konkreten slu~aj;- pottiknuvawe na sudot za po~ituvawe na pravilata za pravi~no

sudewe. Prisustvoto na nabquduva~ na sudewe e jasen znak deka se vnimavana rabotata na sudot i ova moè pozitivno da vlijae vrz odnesuvaweto nasudot;

VOVED

8


- ovozmoùva sobirawe na informacii od prva raka, neophodni zapottiknuvawe na vlasta za garantirawe i sproveduvawe na principite zapravi~no sudewe.

KOALICIJA "SITE ZA PRAVI^NO SUDEWE"

Koalicijata "Site za pravi~no sudewe"-Skopje pretstavuva organizacijavo koja na dobrovolna osnova ~lenuvaat 18 NVO od celata teritorija naRepublika Makedonija. Osnovana e na 12 maj 2003 godina.

Soglasno Statutot, celta na Koalicijata e zgolemuvawe na po~ituvawetona pravoto za pravi~no sudewe, zajaknuvawe na doverbata na gra|anite vopravosudnite institucii, identifikacija na oblastite kade se potrebnipravni reformi, izgotvuvawe na predlozi za istite i rabotewe na nivnarealizacija.

Za ostvaruvawe na zacrtanite zada~i, Koalicijata vr{i nabquduvawena sudewa vo site osnovni sudovi vo Republika Makedonija.

Pribranite nepristrasni podatoci za gra|anskite i krivi~nite procesipretstavuvaat osnova za ponatamo{na analiza od strana na tim na pravnieksperti, koja treba da dade slika za funkcioniraweto na sudskiot sistemi implementacijata na me|unarodnite standardi za pravi~no sudewe vodoma{nata praksa.

18-te NVO, osnova~ki ~lenki na Koalicijata "Site za pravi~no sudewe"se: ADI-Gostivar, ARKA-Kumanovo, ARRP-[tip, ASVIN-Skopje, CDR-Tetovo, Centar za za{titata na pravata na deteto-Skopje, Gra|anski pateki-Bitola, FEMINA-Kumanovo, FOKUS-Resen, Helsin{kiot komitet za~ovekovi prava-Skopje, ME\A[I-Skopje, MOF-Skopje, MOST-Skopje,MPRC-Skopje, PHURT-Del~evo, ROZPR-Skopje,Spektar-[tip, SPPMD-Kavadarci.

Koalicijata e otvorena za primawe na novi ~lenki koi gi delat istiteceli, vo procedura utvrdena so Statutot .

Koalicijata svoeto dejstvuvawe go vr{i vo ramkite na temi izbrani odstrana na nejzinite ~lenki kako temi od poseben interes:Ø trgovija so lu|e,semejno nasilstvo i prava na enata;Ø deca, mladina i semejno pravo;Ø korupcija, sopstveni~ki pra{awa i pra{awa od trudovo pravo;Ø povreda na ~ovekovite prava i policiska zloupotreba.

Soglasno potrebite istite moàt da podleàt na promeni od strana naIzvr{noto telo na Koalicijata.

9

Voved

Pretsedatelot na Vrhovniot sud na Republika Makedonija isprati pismoza poddr{ka na mreàta za nabquduvawe na sudewe i do site pretsedatelina apelacionite i osnovnite sudovi koi bea informirani za proektot inegovite celi. Svoja soglasnost i poddr{ka, isto taka, dadoa i Minister-stvoto za pravda, Republi~kiot sudski sovet, Javniot obvinitel na Republi-ka Makedonija i pretsedatelot na Zdruènieto na sudiite vo Makedonija.

Koalicijata ostvaruva sorabotka i so Pravniot fakultet "JustinijanPrvi" od Skopje, Pravniot fakultet pri Jugoisto~niot univerzitet odTetovo, Advokatskata komora na Republika Makedonija i drugi doma{ni ime|unarodni organizacii.

Opravdanosta od formiraweto na Koalicijata }e bide potvrdenadokolku se zgolemi po~ituvaweto na me|unarodnite standardi za pravi~nosudewe pred doma{nite sudovi i otpo~ne procesot za zgolemuvawe nadoverbata na site gra|ani vo sudstvoto i pravniot sistem voop{to.

ZO[TO E IZGOTVEN OVOJ PRIRA NIK?

Idejata za sozdavawe na Prira~nik za nabquduvawe na sudewe, karak-teristi~en za okolnostite vo Republika Makedonija, se pojavi vo procesotna razvivawe na konceptot za proekt za nabquduvawe na sudewata voproletta 2003 god. Rabotnata grupa sostavena od pretstavnici na nevladiniorganizacii, Univerzitetite i Advokatskata komora na Makedonija zaklu-~ija deka Prira~nikot bi trebalo da bide kratok no precizen i bazi~entekst koj{to ja objasnuva su{tinata na me|unarodnite standardi za pravi~nosudewe i teoretskite i prakti~nite aspekti na nabquduvaweto na sudewata.

Me|unarodnite dogovori ratifikuvani od Parlamentot, RM se inkorpo-rirani vo doma{nite zakoni i primenuvani od doma{noto sudstvo nizkrivi~nata i gra|anskata postapka. Zatoa se smeta{e za bitno nabqu-duva~ite da se snabdat so upatstvo za zakonskite odredbi koi korespondiraatvo doma{nite i vo me|unarodnite dokumenti. Vo slu~aj od strana nanabquduva~ite da bide proceneto deka postoi nedostig na implementacijana odredeni me|unarodni standardi, prezentacijata na standardite voPrira~nikot }e im ovozmoì na nabquduva~ite da utvrdat dali toj nedostige poradi praznina vo doma{noto pravo ili poradi prakti~ni nedostatoci.Isto taka, }e pomogne vo donesuvaweto na preporaki kako ovie praznini ilinedostatoci da se nadminat.

Prakti~niot del od Prira~nikot ima za cel da gi snabdi nabquduva~iteso upatstva za nivnata rabota kako neutralni autsajderi pred, za vreme i posudeweto. Vnimanieto treba osobeno da se naso~i kon psiholo{kite aspekti

10


na komunikacijata pome|u razli~nite akteri vo sudeweto.Prakti~niot del od Prira~nikot }e pomogne nabquduva~ite adekvatno

da gi isplaniraat svoite zada~i, i uspe{no da gi popolnat pra{alnicitepo zavr{enoto nabquduvawe na sudskiot proces.

Generalno, Prira~nikot za nabquduvawe na sudewe moè da bide samotolku dobar kolku {to se dobri i nabquduva~ite koi go upotrebuvaat.

Prira~nikot u{te na samiot po~etok be{e zamislen kako iva materijakoja }e bide nadopolnuvana vrz osnova na soznanijata dobieni od prakti~notoiskustvo na nabquduva~ite. Prira~nikot e zamislen kako alatka za popolnu-vawe na pra{alnicite za nabquduvawe na krivi~nite i gra|anskite pred-meti, no isto taka i kako potsetnik na advokatite, sudiite i javniteobviniteli za me\unarodnite standardi za pravi~no sudewe.

OBSE so zadovolstvo gi predava sopstveni~kite prava na Koalicijata"Site za pravi~no sudewe" po uspe{noto zavr{uvawe na pilot fazata nanabquduvawe na sudskite procesi i po vospostavuvawe na neophodnatastruktura vo esenta 2003, i ñ posakuva uspeh na Koalicijata vo ponata-mo{noto nadgraduvawe na Prira~nikot kako korisna alatka koja pomaga dase zgolemi po~ituvaweto na pravoto za pravi~no sudewe vo RepublikaMakedonija.

STRUKTURA NA PRIRA NIKOT

Prira~nikot e podelen na pet dela:

♦ Voved: ja dava osnovata na idejata za sledewe na sudewa vo Makedonijai pri~inite za formirawe na Koalicijata "Site za pravi~no sudewe"Avtori: Neda KorunovskaTraj~e PelivanovSimon Grojter

♦ Prakti~ni aspekti: vklu~uva prakti~ni problemi i pra{awa so koimoè da se sretne nabquduva~ot pred sudeweto, za vreme na sudeweto i pozavr{uvaweto na sudeweto.Avtor: Jagoda Gligorovska

♦ Pravni standardi za pravi~no sudewe vo gra|anskite predmeti: nudiednostavni sodrìni i nasoki za pravnite doma{ni i me|unarodni standardivo gra|anskoto procesno pravo.Avtor: Prof. d-r Arsen Janevski

11

Voved

♦ Pravni standardi za pravi~no sudewe vo krivi~nite predmeti: nudisodrìni od oblasta na krivi~noto procesno pravo vo domenot na princi-pite za pravi~no sudewe.Avtori: Ass. m-r Gordan KalajxievProf. d-r Elena AndreevskaDoc. d-r Gordana Buàrovska

♦ Dodatoci: sodrì pova`ni telefoni na pravosudnite organi voRepublika Makedonija, i Upatstvo na odnesuvawe na nabquduva~ite.

Pri izgotvuvaweto na Prira~nikot be{e konsultirana slednava litera-tura:

1. Trial Observation Manual, International Commission of Jurist, 20022. Fair Trial Manual, Amnesty International, 19983. The Right to a Fair Trial, Nuala Mole and Catharina Harby, Counsil of Europe, 20014. Policijata i ~ovekovite prava, G. Kalajxiev, T. Stojanovski, B. Janku-loski, V. Zafirovski, Helsin{ki komitet za ~ovekovi prava, 20025. Final draft of the Trial Monitoring Manual of the Human Rights Department of theOSCE Mission in Bosnia and Herzegovina, 2003.

KRATENKI

ZPP - Zakon za parni~nata postapkaZKP - Zakon za krivi~nata postapkaUD^P - Univerzalna deklaracija za ~ovekovite pravaEK^P - Evropska konvencija za ~ovekovi pravaZS - Zakon za sudoviteZVR - Zakon za vnatre{ni rabotiZST - Zakon za sudski taksiZIP - Zakon za izvr{nata postapkaMPGPP - Me|unaroden pakt za gra|anski i politi~ki pravaPravilnik - Pravilnik za vr{ewe na rabotite nana MVR Ministerstvoto za vnatre{ni raboti.

12


PRED POÊTOKOT NA SUDEWATA

Selekcija na predmeti

Selektiraweto na predmetite e od golema va`nost za sproveduvawe nauspe{no nabquduvawe i toa blagovremeno go pravi regionalniot koordi-nator, koj sostavuva predlog-lista od selektirani predmeti i ja dostavuvana odobruvawe do proekt menaxerot.

Po dobienata soglasnost koordinatorot gi informira nabquduva-~ite(vodi~ i ~len na timot) za predmetite koi treba da se sledat, odnosnopred koj sud se vodi postapkata i koga e zakaàno sudeweto.

Isto taka, sekoj od nabquduva~ite ima obvrska da ja sledi situacijataso ~ovekovite prava vo regionot vo koj deluva. Dokolku dobie informaciiza nekoi interesni predmeti koi se vo ramka na temite izbrani od Koali-cijata kako temi od poseben interes, dolèn e da dostavi predlog zanabquduvawe na predmetot do lokalniot koordinator.

Timska rabota

Nabquduvaweto se vr{i vo tim od dvajca nabquduva~i, od koi eden evodi~ na timot, a drugiot e ~len. Vodi~ot na timot zadolìtelno e advokatili diplomiran pravnik so iskustvo.

Osnova za uspe{no nabquduvawe e timskata rabota na nabquduva~ite.Neophodno e tie postojano da kontaktiraat, da sorabotuvaat, da diskutiraati da se pomagaat pred, za vreme i po nabquduvaweto.

PRAKTI^NIASPEKTI

Glava

1

13

Glava 1 - Prakti~ni aspekti

Podgotvenost za nabquduva~kiot proces

1. Podatoci za sudot - pred da zapo~ne nabquduvaweto potrebno e dase obezbedat osnovnite podatoci za sudot vo koj }e se nabquduva postapkata,odnosno za koj sud se raboti (dokolku ima pove}e sudovi vo gradot), na kojalokacija e smesten, kolku vreme e potrebno da se stigne do tamu i dali i kakvoprevozno sredstvo e potrebno.

2. Predmet - odnapred treba da se znae za kakov predmet se raboti,krivi~en ili gra|anski, brojot pod koj e zaveden vo sudskata pisarnica ieventualno za kakvo krivi~no delo se vodi krivi~na postapka ili, pak,osnovata na gra|anskata postapka.

3. Vreme - od osobena va`nost e da se imaat informacii za to~notovreme na odrùvawe na sudeweto koe treba da se nabquduva i da se pristignevo sudot navreme. Toa zna~i, da se ima dovolno vreme da se najde salata zasudewe ili pak kancelarijata na sudijata, bidej}i ~esto se slu~uva, poradinedovolen prostor i zafateni sali po sudovite, neposredno pred sudewetoda se donese odluka taa da se odrì na drugo mesto, a ne na ona mesto {tobilo porano opredeleno. Dokolku ne se stigne na vreme, se doveduva vopra{awe samoto nabquduvawe.

4. Legitimacija - Sekoj nabquduva~ e dolèn da ja nosi legitimacijataistaknata na vidlivo mesto.

Ne e dozvoleno vr{ewe na nabquduvawe vo ime na Koalicijata, bezlegitimacija, izdadena od istata.

5. Notes - sekoj od nabquduva~ite pri podgotvuvawe za nabquduvawetreba da si obezbedi notes, koj{to }e go nosi na sudewe zaradi zabeleùvawena podatoci vrzani za nabquduvaweto.

6. Pra{alnici - sekoja regionalnata kancelarija e dol`na da imobezbedi na nabquduva~ite dovolen broj pra{alnici za nabquduvawe nakrivi~nata i gra|anskata postapka. Na barawe na sudijata, sudija-porotnik,obvinitel, stranka ili advokat, moè da im se pokaè ili dade nepopolnetprimerok od pra{alnik.

Konflikt na interesi

Nabquduva~ot }e se izzeme od nabquduvawe na odreden predmet dokolkunabquduva sudewe po predmet vo koj se utvrdi deka ima li~en interes,

14


dokolku so strankite vo postapkata e vo li~ni, semejni, partiski ili drugvid vrski ili odnosi, ili pak, bil involviran kako advokat vo postapkata,vo koe bilo vreme, faza ili instanca. Nabquduva~ot e dolèn da ja izvestiRegionalnata kancelarija i toa vedna{ po doznavawe za postoeweto naodnapred navedenite pri~ini za izzemawe, so cel da obezbedi dovolno vremeza odreduvawe drug nabquduva~ na negovo mesto.

Neizvestuvaweto na lokalniot koordinator za pogore izneseniotkonflikt na interesi rezultira so isklu~uvawe na nabquduva~ot odnabquduva~kiot proces.

Spre~enost

Vo slu~aj na spre~enost nabquduva~ot e dolèn blagovremeno, odnosnovedna{ po doznavawe na pri~inite za spre~enost, da go izvesti regionalniotkoordinator, za istiot da ima dovolno vreme da opredeli drug nabquduva~na negovo mesto.

Pretstavuvawe

Nabquduva~ite pred da zapo~nat so nabquduvawe, dol`ni se da sepretstavat na sudijata sebe si i nakratko Koalicijata "Site za pravi~nosudewe". Pretstavuvaweto na nabquduva~ite pred ostanatite prisutni govr{i sudijata.

VO TEKOT NA NABQUDUVAWETO

Mesto vo sudnicata

Nabquduva~ite treba da imaat neutralna pozicija od aspekt na mestotona koe sedat vo salata za sudewe/sudskata kancelarija. Dokolku sudijataprethodno ne go odredi mestoto, poèlno e nabquduva~ite da ne sedat iline stojat do niedna od strankite ili nivnite advokati, za da ne se dovede vopra{awe nivnata objektivnost.

15


Nabquduvawe

1. Traewe - nabquduvaweto na edno sudeweto, Ne moè vremenski da selimitira i odredi bidej}i toa zavisi od mnogu faktori (za kakov slu~aj seraboti, broj na stranki, obvineti, svedoci, vo koja faza e postapkata i sl.)

2. Na~in - nabquduvaweto podrazbira gledawe i slu{awe, bez zboru-vawe, poradi {to za nabquduva~ot se veli deka "ima o~i i u{i, a nema usta".Toj ne u~estvuva, ne komentira i ne intervenira. Isto taka, ne e dozvolenonabquduva~ot da go koristi, takanare~eniot, "govor na teloto", pri {tovidlivo bi ja pokaàl svojata reakcija na odredena izjava na sudot, strankata,advokatot, slu~ka (na pr., smeewe, pla~ewe, potturnuvawe na drugiotnabquduva~, pravewe razni grimasi ili dvièwa, odobruvawe, ohrabruvawei sl.). Vo slu~aj da zabeleàl ne{to i saka da go vnese vo notesot, toa ne{totreba da go napravi diskretno, bez afektiranost i privlekuvawe navnimanie na sudot, strankite ili advokatite.

3. Tek - nabquduva~ite se dol`ni sé {to }e zabeleàt vo tekot nasudeweto detalno da go vnesat vo nivnite notesi. Pritoa, osven na proce-snite dejstvija vnimanie treba da se posveti na rasporedot i goleminata nasudnicata, komunikacijata pome|u strankite, o{tetenite, svedocite,advokatite, odnesuvaweto na sudijata, na sudskata policija itn. Podatocitese sporeduvaat na kraj.

Odnesuvawe na nabquduva~ite

Nabquduva~ite vo procesot na pribirawe na koncizni, to~ni i objek-tivni podatoci za sudskite procesi odnosno pri izvr{uvawe na svoitezada~i se dol`ni da se pridrùvaat do sledniva principi:

• podgotvenost• navremenost• timska rabota• nepristrasnost• objektivnost• detalnost vo pribeleùvaweto• upornost• ne vme{anost• doverlivost• kontinuiranost vo sledeweto

16


Osnovite na dejstvuvaweto se utvrdeni vo Upatstvoto za nabquduva~iteizgotveno od Koalicijata

• So ogled deka vnimanieto na Koalicijata e naso~eno najmnogu kon~l. 6 od Evropskata konvencija za za{tita na ~ovekovite prava, nabqudu-va~ite pokraj dobroto poznavawe na doma{noto pravo, moraat da gi pozna-vaat odli~no i me|unarodnite standardi za pravi~no sudewe.

• Tie moraat da se pogriàt sudiite i sudskata administracija da bidatzapoznaeni so celite na Koalicijata i nivnata uloga na nabquduva~i.

• Nabquduva~ite moraat da bidat podgotveni za predmetot koj gonabquduvaat. Imeno, nivna obvrska e da se zapoznaat so podatocite zaslu~ajot kolku {to e mo`no podobro, odnosno da gi pro~itaat prethodnitepra{alnici dokolku se raboti za predmet koj se sledi podolgo vreme.

• Vo nieden slu~aj nabquduva~ite ne smeat da go naru{uvaat sudeweto,nitu na koj bilo na~in da pokaàt vme{anost, odnosno pristrasnost.

• Nabquduva~ite se dol`ni da go {titat ugledot na Koalicijata. Odosobeno zna~ewe e nivniot odnos :

1. Kon sudot - nabquduva~ite se dol`ni kon sudiite i sudiite-porot-nici da se odnesuvaat so respekt, nikade javno da ne diskutiraat za niv, dane komentiraat da i ne gi kritikuvaat. Ulogata na Koalicijata e da mupomogne na sudskiot sistem preku identifikacija na slabostite i iznao|awena~in tie da se nadminat. Pritoa svoeto u~estvo vo celiot toj procesnabquduva~ite go vr{at samo preku popolnuvawe na kvalitetni i to~nipra{alnici.

2. Kon strankite - potrebno e da imaat rezervirano odnesuvawe, bezpokaùvawe na mislewe i ~uvstva, bez kakvo bilo omalovaùvawe, navredaili simpatii.

3. Kon advokatite/polnomo{nici - ne e poèlno ostvaruvawe nabliski kontakti so advokati ili polnomo{nici vklu~eni vo postapkata,osven onie neophodni za pribirawe na podatoci va`ni za predmetot, so celda se izbegne mo`nosta za razni somnevawa vo objektivnosta na nabqudu-va~ite.

4. Kon mediumite - so mediumite treba posebno da se vnimava, bidej}inabquduva~ite ne se ovlasteni da davaat izjavi za sudewata koi gi nabqu-

17


duvaat ili pak za ona {to go zabeleàle vo postapkata. Odnosite so javnostai mediumskata prezentacija na Koalicijata se sproveduva od ovlasteni lica,na na~in predviden so poseben media plan. Dokolku na nekoj od nabqudu-va~ite im se obrati nekoj od mediumite (bara informacii, intervjua, izjavi,pokani za u~estvo vo radio/TV emisii), vo toj slu~aj nabquduva~ot e dolènnajqubezno da go odbie i da go upati na regionalniot koordinator, kojponatamu }e go naso~i do portparolot na Koalicijata ili do lice koe }e goodredi Nacionalnata kancelarija na Koalicijata.

5. Kon gra|anite - Koalicijata po pravilo ne postapuva po inicijativana gra|ani, no imaj}i go predvid nivniot interes za istata, moè realno dase o~ekuva tie da se obra}aat do nabquduva~ite i da baraat nabquduvawe nasudewa za koi tie se zainteresirani. Vo toj slu~aj obvrska na nabquduva~itee da gi upatat gra|anite na razgovor vo Regionalnata kancelarija. Sobazi~nite podatoci od predmetot na gra|aninot, dokolku istiot e vo temiteizbrani kako temi od poseben interes se postapuva isto kako i so site drugiizvori na podatoci. Se izgotvuva predlog lista od strana na lokalniotkoordinator i istata se dostavuva na odobruvawe do proekt menaxerot.

6. Vo neo~ekuvani situacii - vo tekot na nabquduvaweto moè da dojdedo najrazli~ni, specifi~ni i neo~ekuvani situacii, na primer: prigovorna prisustvo na nabquduva~ite, konflikt pome|u stranki, advokati i drugiprisutni, soznanija za izvr{eni krivi~ni dela itn. So ogled deka site takvisituacii ne moàt da se predvidat i nabrojat, za nabquduva~ite e najva`noda znaat deka treba da ostanat smireni, pribrani, da ne interveniraat nakoj bilo na~in i da mu ostavat na sudot da ja razre{i nastanatata situacija.Dokolku dojde do nekoja rizi~na situacija, najdobro bi bilo diskretno da janapu{tat sudnicata. Kakov i da bil slu~ajot i bez razlika dali prekinaleso nabquduvaweto ili ostanale do kraj, nabquduva~ite se dol`ni za toa dapopolnat pra{alnik i da go izvestat regionalniot koordinator.

PO NABQUDUVAWETO

Sreduvawe na zabele{ki

Po zavr{uvawe na nabquduvaweto potrebno e nabquduva~ite od sekojtim da gi sredat zabele{kite {to bile notirani vo nivnite notesi, za damoàt da dadat pocelosni i seopfatni odgovori na pra{awata vo pra{al-nikot.

18


Diskusija po zabele{kite

Po sreduvawe na podatocite, nabquduva~ite diskutiraat po istite izazemaat stav po odnos na mo`nite odgovori na pra{awata vo pra{alnikot.

Pritoa se koristat so Prira~nikot za nabquduvawe na sudewa.Svoeto vnimanie go naso~uvaat kon barawe odgovor dali site izvedeni

dejstvija se vo soglasnost so postapkata, odnosno dali postoi prekr{uvawena nekoe od pravata zagarantirani so me|unarodnite i doma{ni regulativi.

Dokolku nabquduva~ite imaat razli~ni mislewa i stavovi, istite givnesuvaat poodelno.

Popolnuvawe na pra{alnikot

Pra{alnikot e najdobro da se popolni vedna{ ili vo najkus moèn rokpo nabquduvaweto. Nabquduva~ite vnesuvaat objektivni , jasni, precizni iiscrpni odgovori, i toa po mo`nost na site pra{awa.

Dokolku podatocite bile dobieni od stranki, advokati, ve{ti lica idr. toga{ vo pra{alnikot zadolìtelno mora da se navede izvorot - od kojpoteknuvaat.

Site bitni informacii za predmetot za koi ne postoi pra{awe vopra{alnikot, kako i informacii koi go otslikuvaat celiot proces (raspo-redot i goleminata na sudnicata, prisutnosta, ulogata i dejstvuvaweto nasudskata policija, odnosot pome|u razli~nite participienti vo procesot,odnosno svedocite, o{teteniot, branitelot, obvinitelot i sudijata), sevnesuvaat vo delot "zabele{ki".

Od kvalitetot na pribranite podatoci od strana na nabquduva~itezavisi i kvalitetot na data bazata na podatoci kako i analizata koja{to }eja izvr{at pravnite eksperti. Seto toa }e se odrazi i vrz finalniot produktna Proektot, odnosno na izve{taite za problemite so koi se soo~uvadoma{noto sudstvo i predlozite za reformi so cel nadminuvawe na istite.

Na kraj, nabquduva~ite go potpi{uvaat pra{alnikot so {to garantiraatza to~nosta na vnesenite podatoci.

Dostava na pra{alnikot

Popolnetiot i potpi{an pra{alnik nabquduva~ite vedna{ go dosta-vuvaat do Regionalnata kancelarija i pritoa se stavaat sebesi na raspola-

19


gawe za eventualni pojasnuvawa, dokolku ima potreba od toa. Po pribira-weto na site pra{alnici, regionalniot koordinator pravi izve{taj izaedno so pra{alnicite gi dostavuva do Nacionalnata kancelarija naKoalicijata.

Doverlivost

Nabquduva~ite se dol`ni podatocite dobieni od nabquduvaweto da gi~uvat kako doverlivi. Popolnetite pra{alnici ili nivni kopii prekulokalnite koordinatori se predavaat do proekt-menaxerot. Bez prethodnadozvola od Upravata na Koalicijata, nieden dokument ne smee da se dostavinadvor od Koalicijata nitu, pak, smee da se komentira ili objasnuva vo vrskaso nabquduvanite predmeti. Doverlivosta e esencijalna zaradi za{tita nainvolviranite strani, obezbeduvawe na po~it kon nezavisnosta i integri-tetot na sudskiot proces, kako i ovozmoùvawe aktivnostite na Koalicijatada ostanat nepristrasni i profesionalni.

20


ZA[TITA NA PRAVATA

Za{titata na pravata vo na{ata dràva e uredena so Ustavot, so zako-nite, kako i so me|unarodni dogovori (koga tie se ratifikuvani vo soglas-nost so Ustavot).

Za{titata na pravata se ostvaruva pred sudovite i pred organite naupravata. Pred sudovite za{titata se ostvaruva vo parni~na postapka,vonparni~na postapka i izvr{na postapka, kako i vo kaznenite postapki(krivi~na postapka i prekr{o~na postapka).

Relevantni standardi

Ustav na Republika MakedonijaSo Ustavot na Republika Makedonija se garantira pravoto

na sopstvenost i pravoto na nasleduvawe (~l. 30, stav 1 odUstavot). Nikomu ne moàt da mu bidat odzemeni ili ograni~eni sopstve-nosta i pravata koi proizleguvaat od nea, osven koga se raboti za javeninteres utvrden so zakon (~l. 30, stav 3 od Ustavot).

Me|unarodnite dogovori {to se ratifikuvani vo soglasnost so Ustavotse del od vnatre{niot praven poredok i ne moàt da se menuvaat so zakon(~l. 118 od Ustavot).

Sekoj gra|anin moè da se povika na za{tita na slobodite i pravatautvrdeni so Ustavot pred sudovite i pred Ustavniot sud na RepublikaMakedonija vo postapka zasnovana vrz na~elata na prioritet i itnost (~l.50, stav 1 od Ustavot).

NABQUDUVAWE NA SUDEWA VO

GRA\ANSKIPREDMETI

Glava

2

21

Glava 2 - Nabquduvawe na sudewa vo gra|anskitepredmeti

Zakon za parni~nata postapkaSudot ne moè da odbie da odlu~uva po barawe za koe e nadleèn (~l. 2,

stav 2 od ZPP).

Zakon za sudoviteSudot se povikuva na sudska nadle`nost samo koga so zakon izre~no e

predvidena nadle`nost za re{avawe na konkretno barawe na drug dràvenorgan (~l. 8, stav 1 od ZS). Sudot ne moè da otfrli barawe za ostvaruvawena opredeleno pravo so obrazloènie deka postoi praznina i e dolèn daodlu~uva po nego (~l. 8, stav 2 od ZS).

Postapkata pred sudot se ureduva so zakon (~l. 10, stav 1 od ZS). Sudovitegi {titat slobodite i pravata na ~ovekot i gra|aninot, kako i pravata nadrugite pravni subjekti dokolku toa, spored Ustavot, ne e vo nadle`nost naUstavniot sud na Republika Makedonija (~l. 6, stav 1 od ZS).

EDNAKVOST NA GRA\ANITE PRED SUDOVITE

Gra|anite na Republika Makedonija se ednakvi vo slobodite i pravatanezavisno od polot, rasata, bojata na koàta, nacionalnoto i socijalnotopoteklo, politi~koto i verskoto uveruvawe, imotnata i op{testvenatapolo`ba. Gra|anite pred Ustavot i zakonite se ednakvi (~l. 9 od Ustavot).

Za da moàt gra|anite da ja ostvarat ednakvosta proklamirana soUstavot, vo Zakonot za sudovite vo ~l. 7 se utvrdeni nekolku na~ela, i toa:sekoj ima pravo na ednakov pristap pred sudovite vo za{titata na negoviteprava i pravno zasnovanite interesi; sekoj ima pravo na zakonito, nepri-strasno, ~esno i vo razumen rok sudewe; nikomu ne moè da mu bide ograni~enpristapot pred sudovite poradi nedostig na materijalni sredstva.

Nepristrasno i ~esno sudeweNepristrasnoto i ~esnoto sudewe se na~ela so koi se obezbeduva objek-

tivno i pravedno sudewe. Za da se obezbedi toa, vo zakonite za sudskitepostapki e predvidena mo`nost da se bara izzemawe na sudija i sudija-porotnik, na zapisni~arot i ve{tacite. Za gra|anskite postapki (parni~-nata, vonparni~nata i izvr{nata), izzemaweto na sudiite e predvideno inormirano vo ~l. 65-70 od ZPP. Vo krivi~niot zakon se predvideni krivi~nidela za licata koi }e dadat laèn iskaz na svedok, laèn naod i mislewe nave{tak, zloupotreba na funkcijata sudija i sudija-porotnik, falsifi-kuvawe na isprava, zaveruvawe na isprava so nevistinita sodrìna i dr.

22



^l. 6, stav 1 od EK^P^l. 98, stav 2 od Ustavot na RM^l. 65-70 od ZPP.^l. 14 i 15 od ZS.

Sudewe vo razumen rokSudeweto vo razumen rok e standard koj e predviden vo Evropskata

konvencija za pravata na ~ovekot. Ovoj standard e preto~en vo na~elo. Taka,spored ZS, ~l. 7, stav 2, sekoj ima pravo na zakonito, nepristrasno,~esno isudewe vo razumen rok. Sudeweto vo razumen rok se odnesuva na odloù-vaweto na postapkata nadvor od raznite postapuvawa na sudovite, {to zna~ideka go opfa}a objektivniot i subjektivniot faktor. Kako objektivenfaktor za sudewe vo nerazumen rok moè da se smeta: mnogu golem brojpredmeti vo sudovite, neadekvatna organizacija na rabotata na sudovite, malbroj sudii vo odnos na brojot na predmetite, nemawe dovolno prostorni itehni~ki mo`nosti za rabota (mal broj sudnici, kompjuteri, ma{ini zapi{uvawe i sl.). Subjektivniot faktor za sudewe vo nerazumen rok go opfa}asamoto postapuvawe na sudijata: koga toj dozvoluva nepotrebni odlagawa naro~i{tata, odlagawata na ro~i{tata se na neopredeleno vreme, docni soizgotvuvaweto na odlukite i dr.


^l. 6 stav 1 od EK^P^l. 7 stav 2 od ZS

TU@BA

Sredstvo za za{tita na povredenite, osporenite i zagrozenite prava etu`bata. Tu`bata pretstavuva podnesok. Taa se podnesuva vo pismena forma,no ne e isklu~ena mo`nosta tu`ba da se izjavi na zapisnik pred sudot. Taaima to~no opredelena sodrìna spored zakonot (~l. 171 od ZPP). Tu`batamoè da bide podnesena preku po{ta do sudot, a naj~esto se podnesuvadirektno vo sudot. Nea moè da ja podnese samata stranka ili nejzin ovlastenzastapnik. Koga se smeta deka e podnesena edna tu`ba? Onoj moment kogatu`bata e predadena vo sudskata pisarnica i na primerok od tu`bata e stavenpriemen {tembil so koj se potvrduva priemot, se smeta deka tu`bata e

23


predadena vo sudot; od toj moment tuìtelot po~nuva da gi ostvaruva svoiteprava. Ako tu`bata e podnesena preku polnomo{nik, na tu`bata treba daima {tembil od polnomo{nikot koga toj e advokat i polnomo{no odpolnomo{nikot.


ZPPParni~nata postapka se poveduva so tu`ba (~l. 170 od ZPP)Sodrìna na tu`ba (~l. 171 od ZPP)Podnesoci (~l. 95 od ZPP)Polnomo{nici (~l. 82-94 od ZPP)

Dali tu`bata bila uredna?Tu`bata treba da bide uredna (celosna, dozvolena i navremena). Tu`bata

koja ne gi sodrì site zadolìtelni elementi e necelosna i sudot mu ja vra}ana tuìtelot za da ja dopolni. Ako tuìtelot vo rokot koj mu go opredelilsudot ne ja dopolni (ne gi otstrani nedostatocite), toga{ sudot ja otfrla.Tu`bata so koja se bara ostvaruvawe na prava za koi ne e predvidena sudskaza{tita, se otfrla kako nedopu{tena. Tu`bata koja e vrzana za rok, ako eizjavena pred rokot sudot ja otfrla kako preuraneta, a ako e izjavena poistekot na rokot ja otfrla kako nenavremena.


ZPPPodnesoci (~l. 95-98 od ZPP)Rokovi (~l. 100-102 od ZPP)

Koga mu se dostavuva tu`bata na tuèniot?Tu`bata koja e celosna, dozvolena i navremena, sudot ja dostavuva do

tuèniot. Momentot koga tuèniot }e ja primi tu`bata e mnogu vaèn, zatoa{to od toj moment zapo~nuva da te~e parnicata. Od toj moment nastanuvaatopredeleni posledici za strankite.


ZPP

Vo soglasnost so ~l. 131, stav 1 od ZPP, tu`bata mora da mu bidedostavena li~no na tuèniot, odnosno na negoviot zakonski zastapnik,odnosno polnomo{nik.

24


Dodeka te~e parnicata, vo pogled na istoto barawe ne moè da se povedenova parnica me|u istite stranki, a ako takva bide povedena, sudot }e jaotfrli tu`bata (~l. 179, stav 3 od ZPP).

Sudot vo tekot na celata postapka po slu`bena dol`nost }e vnimavadali ve}e te~e druga parnica za istoto barawe me|u isti stranki (~l. 179,stav 4 od ZPP).

Dali tuèniot dal odgovor na tu`ba i dali odgovorot e daden prekupolnomo{nik ?

Tuèniot ne mora da dade pismen odgovor na tu`bata. Toj moè da dadeodgovor otkako mu e dostavena tu`bata, iako toa sudot ne go pobaral od nego.Odgovorot na tu`bata se dava vo rok {to }e go opredeli sudot, koj ne moèda bide podolg od 15 dena smetano od denot na dostavuvaweto na tu`bata.Samo po isklu~ok, toj rok moè da bide i do 30 dena. Tuèniot odgovorotmoè da go dade sam ili preku polnomo{nik. Vrz osnova na pismeniotodgovor na tu`bata, sudot moè da donese i meritorni odluki so koizavr{uva postapkata (na pr., presuda vrz osnova na priznanie).

Relevanten standard

^l. 270 od ZPP

Na koj jazik i pismo se podneseni tu`bata i odgovorot(ako e podnesen)?Vo postapkata pred sudovite vo Republika Makedonija, sluà:ben jazik

e makedonskiot jazik i kirilskoto pismo. Strankite i drugite u~esnici vopostapkata, tu`bite, albite i drugite podnesoci, gi podnesuvaat do sudotna makedonski jazik i kirilsko pismo (~l. 94-v, stav 1 od ZPP).

Strankite i drugite u~esnici vo postapkata koi se gra|ani na RepublikaMakedonija ~ij jazik e slu`ben jazik razli~en od makedonskiot jazik ikirilskoto pismo, tu`bite, àlbite i drugite podnesoci moàt da gipodnesuvaat do sudot na nivniot jazik i pismo. Vakvite podnesoci sudot gipreveduva na makedonski jazik i kirilsko pismo i gi dostavuva do drugitestranki i u~esnici vo postapkata (~l. 94-v, stav 2 od ZPP).


Ustav na RM (~l. 7, stav 1, 2 i 5).

25


Vo Republika Makedonija slu`ben jazik e makedonskiot jazik i kiril-skoto pismo (~l. 7, stav 1 od Ustavot).

Drug jazik {to go zboruvaat najmalku 20% od gra|anite isto taka eslu`ben jazik i negovoto pismo, kako {to e opredeleno so ovoj ~len (~l. 7,stav 2 od Ustavot).

Vo organite na dràvnata vlast vo Republika Makedonija slu`ben jazikrazli~en od makedonskiot jazik, moè da se koristi vo soglasnost so zakon(~l. 7, stav 5 od Ustavot).

Zakon za izmenuvawe i dopolnuvawe na ZPP (~l. 1 i ~l. 94-a-94-d odZakonot za izmenuvawe i dopolnuvawe na ZPP).

PODGOTVITELNO ROÎ[TE

Dali bilo odràno podgotvitelno ro~i{te pred odrùvaweto naro~i{teto za glavna rasprava?

Podgotvitelnoto ro~i{te ne e zadolìtelno. Toa ne se zakaùva kogaza sudeweto e nadleèn sudija-poedinec. Dali }e se zakaè podgotvitelnoro~i{te, ocenuva pretsedatelot na sudskiot sovet. Toa zavisi odsloènosta na sporot, dali tuèniot dal odgovor na tu`ba i sl. Akopretsedatelot na sovetot zakaè podgotvitelno ro~i{te, toga{ toa trebada bide opredeleno, taka {to na strankite treba da im se ostavi dovolnovreme da se podgotvat, a najmalku osum dena od priemot na pokanata.

Relevanten standard

^l. 269, 270 i 271 od ZPP

SUDSKI TAKSI

Dali se plateni sudskite taksi?Sudot nema da postapuva po tu`bata, nitu da prezeme drugo dejstvie, za

koja ne e platena sudska taksa. Ova se odnesuva samo na inicijalnite akti sokoi se poveduva parni~na postapka (tu`ba, predlog za izdavawe platennalog), predlog za poveduvawe vonprocesna ili izvr{na postapka. Sudot }eja opomene strankata za neplatenata taksa i }e ja predupredi na posledicite

26


{to }e nastanat od obvrskata sodràna vo Zakonot za sudski taksi. Nepla-tenata taksa za odbranbeni procesni dejstvija ja zadrùva postapkata sédodeka sudot ne prati akt za prisilna naplata preku Upravata za javniprihodi (zaklu~ok na oddelot za gra|anski dela na Vrhovniot sud naRepublika Makedonija od 23.10.1998 godina). Nepla}aweto na sudskite taksimoè da bide pri~ina za odolgovlekuvawe na postapkata i pri~ina zazloupotreba na pravata koi im se dadeni so ZPP.


^l. 141 stav 2 od ZPP^l. 30 od ZST

Dali nekoja od strankite podnesla barawe za osloboduvawe od pla}awena sudskite taksi i drugite tro{oci vo postapkata?

Davaweto sudska za{tita po pravilo ne e besplatno. Strankata kojaporadi nejzinata lo{a imotna sostojba ne e vo mo`nost da gi podnesetro{ocite bez {teta za nejzinata nu`na izdr{ka i izdr{kata na nejzinotosemejstvo, moè da bara osloboduvawe od pla}awe na tro{ocite vo postap-kata. Osloboduvaweto od pla}awe na tro{ocite vo postapkata opfa}aosloboduvawe od pla}awe na taksi i osloboduvawe od polagawe na avans zatro{ocite na svedocite, ve{tacite, za uvid i za sudski oglasi.

Odlukata za osloboduvawe od pla}awe na tro{ocite ja donesuvaprvostepeniot sud po barawe od strankata koga taa priloìla dokaz(uverenie) za nejzinata semejna i materijalna sostojba.

Koga strankata napolno e oslobodena od pla}awe na tro{o�:cite vopostapkata (~l. 158, stav 2 od ZPP), prvostepeniot sud po nejzino barawe }eopredeli da ja zastapuva polnomo{nik, ako toa e nu`no zaradi za{tita nanejzinite prava. Strankata na koja í e nazna~en polnomo{nik se oslobo-duva od pla}awe na fakti~kite izdatoci i na nagradata za nazna~eniotpolnomo{nik.


^l. 158, 159, 160, 161, 162 i 163 od ZPP^l. 7, stav 3 od ZS. Spored ovaa odredba nikomu ne moè da mubide ograni~en pristapot pred sudovite poradi nedostig namaterijalni sredstva.

27


SUDSKI SOSTAV

Vo kakov sostav sudi sudot (sudija-poedinec ili sudski sovet) ?Vo parni~nata postapka sudovite sudat vo sovet, a Vrhovniot sud na

Republika Makedonija i vo op{ta sednica. Vo koi slu~ai sudi sudija-poedinec se opredeluva so zakon. Vo parni~nata postapka sostavot na sudote opredelen so odredbite od ~l. 35-38 od ZPP. Vo vonparni~nata postapkasostavot na sudot e opredelen so odredbite na ~l. 13, stav 2 od Zakonot zavonprocesnata postapka, a vo izvr{nata postapka so odredbata sodràna vo~l. 6, stav 1 od Zakonot za izvr{nata postapka.

Vo kakov sostav }e sudi sudot zavisi od toa vo koj stepen sudi sudot. Kogae vo pra{awe prvostepeno sudewe, sostavot na sudot zavisi od vidot nasporot, a moè da zavisi i od vrednosta na predmetot na sporot. Koga sudivo prv stepen vo sovet, sovetot e sostaven od eden sudija, kako pretsedatelna sovetot, i od dvajca sudii-porotnici. Koga sudi vo vtor stepen na rasprava,toga{ sovetot na vtorostepeniot sud e sostaven od dvajca sudii i trojcasudii-porotnici. Koga sudi vo vtor stepen na sednica, sudot odlu~uva vosovet sostaven od trojca sudii. Koga odlu~uva po vonrednite pravni lekovi(revizija i barawe za za{tita na zakonitosta), Vrhovniot sud odlu~uva vosovet sostaven od petmina sudii.

Vo soglasnost so ZPP, sudija-poedinec gi sudi sporovite za imotno-pravni barawa koga vrednosta na predmetot na sporot ne nadminuva 300.000denari (~l. 37, stav 1 od ZPP), vo stopanskite sporovi 600.000 denari, a vosporovite za pla}awe na kamata bez ogled na vrednosta na predmetot nasporot (~l. 466 od ZPP).

Vo tekot na postapkata, strankite moàt da se spogodat imotnopravnitesporovi da gi sudi sudija-poedinec bez ogled na vrednosta na predmetot nasporot (~l. 37, stav 2 od ZPP). Sudija-poedinec sudi sporovi poradi pre~ewena posed (~l. 37, stav 3 od ZPP) i ja sproveduva postapkata i donesuva odlukavo predmetite na pravna pomo{ (~l. 37, stav 4 od ZPP).

Sporovite od avtorskoto pravo, kako i sporovite {to se odnesuvaat naza{tita ili na upotreba na pronajdoci i tehni~ki unapreduvawa - mostri,modeli ili igovi - ili na pravoto na upotreba na firma ili naziv, vo prvstepen, gi sudi sovet, bez ogled na vrednosta na predmetot na sporot (~l. 37,stav 5 od ZPP).

28



Ustav na RM

^l. 103 od Ustavot. Spored ovoj ~len, sudot sudi vo sovet (~l. 103, stav1). So zakon se utvrduva koga sudi sudija-poedinec (~l. 103, stav 2). Vosudeweto u~estvuvaat i sudii-porotnici, koga toa e utvrdeno so zakon (~l.103, stav 3). Sudiite-porotnici ne moàt da bidat povikani na odgovornostza mislewe i odlu~uvawe pri donesuvaweto na sudskite odluki (~l. 103, stav4).

ZPP (~l. 35, stav 1 i 2; ~l. 36, 37 i 38.)ZVP (~l. 11, stav 2). Spored ovoj ~len, vo vonprocesnata postapka

postapuva sudija-poedinec, ako so ovoj ili so drug zakon ne e poinakuodredeno. Spored ~l. 241 od ZVP, za nadomest na eksproprirana nedvi`nostsudot rasprava i odlu~uva vo sovet koj se sostoi od eden sudija, kakopretsedatel na sovetot, i dvajca sudii-porotnici.

ZIP (~l. 6, stav 1). Spored ~l. 6, stav 1 od ZIP, izvr{nata postapka voprv stepen ja vodi i odlukite gi donesuva sudija-poedinec, a vo vtor stepen -sovet od trojca sudii.

Dol`nosti na pretsedatelot na sovetot, odnosnona sudijata-poedinecKoga sudot sudi vo sovet, so postapkata rakovodi pretsedatelot na

sudskiot sovet. Pretsedatelot na sovetot ja otvora glavnata rasprava i goobjavuva predmetot na rasprava. Potoa utvrduva dali do{le site povikanilica, pa ako ne do{le proveruva dali se uredno povikani i dali go opravdalesvojot izostanok (~l. 279 od ZPP). Koga sudi sudija-poedinec, ovlastuvawata{to mu pripa|aat na pretsedatelot na sovetot gi vr{i sudijata-poedinec.

Relevanten standard

^l. 279 od ZPP

29


KOI LICA SE POVIKUVAAT NA GLAVNARASPRAVA?

Ro~i{teto za glavna rasprava go zakaùva pretsedatelot na sovetot. Sopokanata za glavna rasprava do tuèniot }e se dostavi tu`bata, ako ve}e nemu bila dostavena porano.

Pretsedatelot na sovetot na ro~i{teto }e gi povika strankite, kako isvedocite i ve{tacite za koi na podgotvitelnoto ro~i{te odlu~il da sepovikaat na glavnata rasprava. Ako podgotvitelno ro~i{te ne e odràno,pretsedatelot na sovetot }e odlu~i koi od svedocite {to gi predloìlestrankite }e se povikaat, a strankite }e gi predupredi deka na ro~i{tetomoàt da dovedat i drugi svedoci.

Zakaùvaweto na ro~i{teto za glavna rasprava treba da se opredeli,taka {to na strankite }e im se ostavi dovolno vreme da se podgotvat, anajmalku osum dena od priemot na pokanata.

Relevanten standard

^l. 279, 278, 271, 227, 242 i 190 od ZPP

Dali strankite se prisutni i dali se uredno pokaneti?Strankata se povikuva so pokana. Dokaz deka strankata e uredno

povikana e dostavnicata. Potvrdata za izvr{enoto dostavuvawe (dosta-vnica) ja potpi{uvaat prima~ot i dostavuva~ot. Prima~ot na dostavnicataso bukvi sam }e go napi{e denot na priemot. Ako dostavnicata is~eznala,dostavuvaweto moè da se dokaùva i na drug na~in.

Strankata moè da bide prisutna i da odbie da rasprava, zatoa {to nebila uredno povikana. Se smeta deka strankata bila uredno povikana akood denot koga ja primila pokanata pa do denot na odrùvawe na ro~i{tetoima najmalku osum dena.

Relevanten standard

^l. 138, 271 stav 1od ZPP

30


ZASTAPUVAWE

Dali strankata ima polnomo{nik?Parni~no sposobnite (delovno sposobnite) stranki vo postapkata moàt

da prezemaat dejstvija li~no ili preku polnomo{nik, no sudot moè da japovika strankata koja ima polnomo{nik pred sudot li~no da se izjasni zafaktite {to treba da se utvrdat vo parnicata. Strankata ima pravo daopredeli vo postapkata da ja zastapuva polnomo{nik, no nema obvrska damora da ima polnomo{nik. Strankata {to ja zastapuva polnomo{niksekoga{ moè da dojde pred sudot i da dava izjavi pokraj svojot polnomo{nik(~l. 82 od ZPP).

Polnomo{nikot e lice koe od ime i za smetka na strankata, vo granicitena ovlastuvawata, prezema procesni dejstvija so pravno dejstvo kako da giprezela samata stranka (~l. 85 od ZPP).

Pred sudot i pred sprotivnata strana polnomo{nikot se legitimira sopolnomo{no. Strankata go izdava polnomo{noto pismeno ili usno nazapisnik kaj sudot.

Relevanten standard

ZPP (~l. 82 i 85 od ZPP)

Koj moè da bide polnomo{nik?Polnomo{nik moè da bide i sekoe lice koe e napolno delovno sposobno,

osven lica koi se zanimavaat so nadripisarstvo. Ako kako polnomo{nik sepojavi lice koe se zanimava so nadripisarstvo, sudot na takvoto lice }e mugo onevozmoì natamo{noto zastapuvawe i za toa vedna{ }e ja izvestistrankata (~l. 83, stav 1 i 2 od ZPP).

Ako utvrdi deka polnomo{nikot koj ne e advokat ne e sposoben da ja vr{iovaa dol`nost, sudot }e í ukaè na strankata na {tetnite posledici {tomoàt da nastanat poradi nepravilnoto zastapuvawe (~l. 83, stav 4 od ZPP).

So zastapuvawe na strankite vo parni~na, vonparni~na i izvr{napostapka profesionalno moàt da se zanimavaat samo advokatite. Dalistrankata e zastapuvana od polnomo{nik koj e advokat ili od drugo lice eod zna~ewe za obemot na polnomo{noto, kako i za nadomestuvawe natro{ocite za zastapuvaweto. Strankata koja ima polnomo{nik koj ne eadvokat ne moè da bara od sudot da mu gi priznae tro{ocite za zastapuvawe,nitu za pi{uvawe i sostavuvawe na podnesoci.

31


Relevanten standard

ZPP (~l. 83 , 84, 88 i 89 od ZPP).

Obem na polnomo{notoVo polnomo{noto strankata gi opredeluva ovlastuvawata {to mu gi

prenesuva na polnomo{nikot. Obemot na ovlastuvawata na polnomo{nikot,odnosno obemot na polnomo{noto go opredeluva samata stranka. Strankatamoè da go ovlasti polnomo{nikot da prezema samo opredeleni dejstvijaili da gi prezema site dejstvija vo postapkata (~l. 87 od ZPP).

Vo pogled na ovlastuvawata koi gi ima polnomo{nikot, ZPP pravirazlika na polnomo{no koe mu e dadeno na advokat i na polnomo{no koe mue dadeno na lice koe ne e advokat. Ako strankata mu izdala polnomo{no nalice koe e advokat, a poblisku ne mu gi opredelila ovlastuvawata vopolnomo{noto, advokatot e ovlasten da gi prezeme site dejstvija vo postap-kata (~l. 88 od ZPP).

Ako strankata mu izdala polnomo{no na lice koe ne e advokat, a pobliskune mu gi opredelila ovlastuvawata vo polnomo{noto, toj polonomo{nikmoè da gi vr{i site dejstvija vo postapkata, no sekoga{ mu e potrebnoovlastuvawe za povlekuvawe na tu`bata, za priznavawe ili za odrekuvaweod tu`benoto barawe, za sklu~uvawe na poramnuvawe, za odrekuvawe iliotkaùvawe od praven lek i za prenesuvawe na polnomo{noto vrz drugo lice,kako i za podnesuvawe na vonredni pravni lekovi (~l. 89 od ZPP).

Relevanten standard

^l. 87, 88 i 89 od ZPP

Otpovikuvawe i otkaùvawe na polnomo{notoStrankata moè vo sekoe vreme da go otpovika polnomo{noto, a

polnomo{nikot moè vo sekoe vreme da go otkaè. Otpovikuvaweto napolnomo{noto pretstavuva ednostrana izjava na volja so koja strankata mugo odzema ovlastuvaweto za zastapuvawe na polnomo{nikot, a otkazot eednostrana izjava na volja so koja polnomo{nikot í soop{tuva na strankatakoja mu go izdala polnomo{noto deka pove}e nema da ja zastapuva voparnicata. Otpovikuvaweto, odnosno otkazot na polnomo{noto mora da muse soop{ti na sudot pred koj se vodi postapkata, pismeno ili usno sozapisnik. Otpovikuvaweto, odnosno otkazot na polnomo{noto vaì zasprotivnata stranka od momentot koga í e soop{teno. Po dadeniot otkaz na

32


polnomo{noto, polnomo{nikot e dolèn u{te eden mesec da gi vr{idejstvijata za liceto koe mu go izdalo polnomo{noto, ako e potrebno od negoda otstrani nekakva {teta koja bi moèla da nastane vo toa vreme.

Relevanten standard

^l. 92 od ZPP

Dali strankata ima zakonski zastapnik?Strankata koja nema parni~na sposobnost ja zastapuva nejziniot zakonski

zastapnik. Zakonskiot zastapnik se opredeluva so zakon ili so akt nanadleèn dràven organ donesen vrz osnova na zakonot (~l. 74 od ZPP).

Zakonskiot zastapnik od ime na strankata moè da gi prezema sitedejstvija vo postapkata, osven onie za koi vo posebni propisi e opredelenodeka zastapnikot mora da ima posebno ovlastuvawe. Vo takvi slu~ai tiedejstvija moè da gi prezeme samo ako ima takvo ovlastuvawe (~l. 75 stav 1od ZPP).

Liceto koe se pojavuva kako zakonski zastapnik e dol`no, po barawe odsudot, da dokaè deka e zakonski zastapnik. Koga za prezemawe na opredelenidejstvija vo postapkata e potrebno posebno ovlastuvawe, zakonskiotzastapnik e dolèn da dokaè deka ima takvo ovlastuvawe (~l. 75 stav 2 odZPP).


ZPP (~l. 74 i 75 od ZPP).

Spored ~l. 75, stav 3 od ZPP, koga sudot }e ustanovi deka zakonskiotzastapnik na liceto pod staratelstvo ne mu go ukaùva potrebnotovnimanie vo zastapuvaweto, za toa }e go izvesti Centarot za socijalnarabota. Ako poradi propu{tawe na zastapnikot bi moèla da nastane {tetaza liceto pod staratelstvo, sudot }e zastane so postapkata i }e predloìda se opredeli drug zakonski zastapnik.

Dali strankata imala privremen zastapnik?Privremeniot zastapnik pretstavuva poseben vid zakonski zastapnik, koj

sudot í go postavuva na strankata, ako vo tekot na postapkata pred prvoste-peniot sud se pokaè deka redovnata postapka okolu nazna~uvaweto zakonskizastapnik na tuèniot bi traela dolgo, pa poradi toa za ednata ili za dvetestranki bi moèle da nastanat {tetni posledici. Privremeniot zastapnik

33


gi {titi interesite na strankata samo za opredeleno vreme i samo vo to~noodredena parnica. Sudot mu postavuva privremen zastapnik samo na tuè-niot. Uslovite za postavuvawe privremen zastapnik se utvrdeni vo ZPP.Privremeniot zastapnik gi ima, vo postapkata za koja e postaven, site pravai obvrski koi gi ima i zakonskiot zastapnik. Negovite ovlastuvawa ne gipreminuvaat granicite na parnicata za koja e postaven. Ovlastuvawata givr{i sî dodeka strankata, odnosno nejziniot polnomo{nik, ne se pojavatpred sudot, odnosno sî dodeka Centarot za socijalna rabota ne go izvestisudot deka postavil staratel.


ZPP (~l. 78 od ZPP).

Spored ~l. 78, stav 2 od ZPP, sudot }e mu nazna~i privremen zastapnikna tuèniot osobeno vo ovie slu~ai: 1) ako tuèniot ne e parni~no sposoben,a nema zakonski zastapnik; 2) ako postojat sprotivni interesi na tuènioti na negoviot zakonski zastapnik; 3) ako dvete stranki imaat ist zakonskizastapnik; 4) ako prestojuvali{teto na tuèniot e nepoznato, a tuèniotnema polnomo{nik; i 5) ako tuèniot ili negoviot zakonski zastapnik, koinemaat polnomo{nik vo Republika Makedonija, se nao|aat vo stranstvo, adostavuvaweto ne moèlo da se izvr{i.

Dali pravnoto lice go zastapuva zastapnik ili polnomo{nik?Pravnite lica gi zastapuvaat nivnite zastapnici. Zastapnicite na prav-

nite lica ne se nivni polnomo{nici. Zastapnicite na pravnite lica moàtda ovlastat drugo lice (polnomo{nik) da prezema procesni dejstvija voparnicata. Toa moè da bide i lice vraboteno kaj pravnoto lice. ZPP vo ~l.84 vo parnicite za imotnopravni barawa vo koi vrednosta na predmetot nasporot preminuva 1.000.000 denari, predviduva deka polnomo{nici napravnite lica moàt da bidat samo lica koi imaat poloèn pravosuden ispit.

Pravosuden ispit mora da ima i advokatskiot pripravnik koga gozamenuva advokatot kaj koj e vraboten i toa pred prvostepeniot sud (~l. 88,stav 3 od ZPP).


^l. 84 i 88, stav 3 od ZPP

34


Zakon za trgovskite dru{tva (~l. 72, stav 1 i 2 za zastapuvawe na javnototrgovsko dru{tvo). Spored ovaa odredba, vo javnoto trgovsko dru{tvo sekojsodru`nik e ovlasten da go zastapuva dru{tvoto, no sodru`nicite sodogovorot za dru{tvoto moàt da ovlastat eden ili pove}e sodru`nici dago zastapuvaat dru{tvoto i vo toj slu~aj drugite sodru`nici se isklu~eniod zastapuvaweto; (~l. 50, stav 3, to~ka 7 za zastapuvawe na komanditnotodru{tvo) Zastapnicite na komanditnoto dru{tvo se opredeluvaat sodogovorot za dru{tvoto; (~l. 111, stav 1, to~ka 10, ~l. 176, stav 3 za zastapu-vawe na dru{tvoto so ograni~ena odgovornost) Zastapnicite na dru{tvotoso ograni~ena odgovornost se opredeluvaat so dogovorot za dru{tvoto; i (~l.329, stav 1 i 2 od ZTD za zastapuvawe na akcionerskoto dru{tvo) Akcioner-skoto dru{tvo go zastapuva pretsedatelot na upravniot odbor na dru{tvoto,no nadzorniot odbor na dru{tvoto moè da dade ovlastuvawe za zastapuvawena dru{tvoto na eden ili pove}e ~lenovi na upravniot odbor.

Zakon za javnite pretprijatija (~l. 23 od ZJP). Zastapnici na javnitepretprijatija se nivnite direktori koi gi nazna~uva i razre{uva osnova~ot.

Zakon za zdruènijata na gra|anite i fondaciite (~l. 20, alineja devettaod ZZG). Zastapnici na zdruènijata na gra|anite i fondaciite se licataopredeleni so statutot na zdruènieto, odnosno na fondacijata.

Zakon za lokalnata samouprava (~l. 43, to~ka 1 od ZLS) i Zakon za gradotSkopje (~l. 12 od ZGS). Zastapnici na edinicite na lokalnata samoupravase gradona~alnicite na op{tinite, odnosno gradona~alnikot na gradotSkopje.

Zakon za javnoto pravobranitelstvo (~l. 5, stav 1 od ZJP). Zastapnik naRepublika Makedonija i na nejzinite organi e javniot pravobranitel naRepublika Makedonija.

Zastapnicite na gorenavedenite pravni lica za koi postoi obvrska dase registriraat vo sudskiot (trgovskiot) registar, kako i ograni~uvawatana ovlastuvawata, mora da bidat zapi{ani vo sudskiot registar.

Od kakvo zna~ewe e pravilnoto zastapuvawe?Pravilnoto zastapuvawe na strankite e procesna pretpostavka.Sudot vo tekot na celata postapka po slu`bena dol`nost vnimava dali

strankata koja sama prezema dejstvija vo postapkata ima parni~na (delovna)sposobnost, dali parni~no nesposobnata stranka ja zastapuva nejziniotzakonski zastapnik i dali zakonskiot zastapnik ima posebno ovlastuvawekoga toa e potrebno (~l. 76 od ZPP). Sudot vo tekot na celata postapka istotaka e dolèn da vnimava dali liceto koe se pojavuva kako polnomo{nik eovlasteno za zastapuvawe (~l. 91, stav 4 od ZPP), i dali moè da se pojavikako polnomo{nik (~l. 83 od ZPP). Pritoa, ako utvrdat nedostatoci vozastapuvaweto na strankata, sudot e dolèn da prezeme soodvetni merki.

35



^l. 76, 83 i 91 od ZPP

Vo soglasnost so ~l. 83, stav 2 od ZPP, ako kako polnomo{nik nastrankata se javuva lice koe se zanimava so nadripisarstvo, sudot na takvotolice }e mu go onevozmoì natamo{noto zastapuvawe i za toa vedna{ }e jaizvesti strankata.

Vo soglasnost so ~l. 83, stav 4 od ZPP, ako sudot utvrdi deka polnomo{-nikot koj ne e advokat ne e sposoben da ja vr{i ovaa dol`nost, toj }e í ukaèna strankata na {tetnite posledici {to moàt da nastanat poradi nepra-vilnoto zastapuvawe.

Vo soglasnost so ~l. 91 od ZPP, polnomo{nikot e dolèn pri prvotodejstvie vo postapkata da podnese polnomo{no. Sudot moè da dozvolidejstvijata vo postapkata za strankata privremeno da gi izvr{i lice koe nepodneslo polnomo{no, pri {to na toa lice }e mu opredeli rok vo koj trebada podnese polnomo{no ili odobrenie od strankata za izvr{uvawe naparni~noto dejstvie. Dodeka ne iste~e rokot za podnesuvawe na polnomo{-noto, sudot }e go odloì donesuvaweto na odlukata. Ako toj rok istekolbezuspe{no, sudot }e ja prodolì postapkata, ne zemaj}i gi predvid dejstvi-jata {to gi izvr{ilo liceto bez polnomo{no.

Ako sudot utvrdi deka liceto koe se pojavuva kako polnomo{nik ne eovlasteno za zastapuvawe, }e gi ukine parni~nite dejstvija {to gi prezelotoa lice, ako tie dejstvija strankata ne gi odobrila dopolnitelno.

Ukaùvawe pomo{ na neuka strankaStrankata koja od neznaewe ne gi koristi pravata {to í pripa|aat spored

ZPP, sudot }e ja predupredi koi parni~ni dejstvija moè da gi prezeme (~l.11 od ZPP). Ako strankata ili zakonskiot zastapnik na strankata ne e vosostojba jasno i opredeleno da se izjasni za predmetot za koj se rasprava, anema polnomo{nik, pretsedatelot na sovetot }e í ukaè na potrebata dazeme polnomo{nik. Ako strankata ne e vo sostojba vedna{ da zeme polno-mo{nik, sovetot na nejzin predlog }e go odloì ro~i{teto (~l. 281 od ZPP).

Relevanten standard

^l. 11 i 281 od ZPP

36


SVEDOK

Povikuvawe na svedokSvedokot se povikuva so dostavuvawe pismena pokana vo koja se navedeni

imeto, prezimeto i zanimaweto na povikaniot, vremeto i mestoto kade trebada dojde, predmetot za koj se povikuva i so nazna~uvawe deka se povikuva kakosvedok. Vo pokanata svedokot }e se predupredi na posledicite od neopravdanizostanok i na pravoto na nadomest na tro{ocite.

Svedocite koi poradi starost, bolest ili te{ki telesni mani ne moàtda se odzvat na pokanata, }e se soslu{aat vo nivniot stan (~l. 227 od ZPP).


^l. 227, 233, 234 od ZPPPravila za dostavuvawe na pokana (~l. 122-126, 129, 130, 132,

133, 138).

Osloboduvawe od dol`nosta da se svedo~iOd op{tata dol`nost da se svedo~i po pokana od sudot, ZPP predviduva

otstapuvawe. Ne moè da se soslu{a kako svedok lice koe so svojot iskaz bija povredilo dol`nosta za ~uvawe na slu`bena ili voena tajna, dodekanadle`niot organ ne go oslobodi od taa dol`nost (~l. 221 od ZPP).

Relevanten standard

^l. 221 od ZPP

Odbivawe na svedokot da svedo~iSvedokot moè da odbie da svedo~i za: 1) ona {to strankata kako na svoj

polnomo{nik mu go doverila; 2) ona za koe strankata ili drugo lice nasvedokot kako na verski ispovednik mu se ispovedalo; i 3) fakti koisvedokot gi soznal kako advokat, lekar ili vo vr{eweto na nekoja drugaprofesija ili nekoja druga dejnost, ako postoi obvrska kako tajna da se ~uvaona {to se soznalo vo vr{eweto na taa profesija ili dejnost.

Pretsedatelot na sovetot }e gi predupredi ovie lica deka moàt daodbijat da dadat iskaz (~l. 222 od ZPP).

37


Relevanten standard

^l. 222, 224 i 225 od ZPP.

Vo soglasnost so ~l. 224 od ZPP, svedokot ne moè, poradi opasnost odnekakva imotna {teta, da odbie da svedo~i za pravni raboti pri koi bilprisuten kako povikan svedok, za dejstvijata koi vo pogled na sporniot odnosgi prezel kako praven prethodnik ili zastapnik na edna od strankite, zafakti koi se odnesuvaat na imotnite odnosi usloveni so semejna ili bra~navrska, za fakti koi se odnesuvaat na ra|awe, sklu~uvawe brak ili smrt, kakoi koga vrz osnova na posebni propisi e dolèn da podnese prijava ili da dadeizjava.

Odbivawe na davawe odgovor na postaveno pra{aweSvedokot moè da ne dade odgovor na oddelni pra{awa ako za toa postojat

va`ni pri~ini, a osobeno ako so svojot odgovor na tie pra{awa bi seizloìl na teòk sram, na zna~itelna imotna {teta ili na krivi~no gonewesebesi ili svoite rodnini po krv vo prava linija do koj i da e stepen, a vostrani~na linija do tretiot stepen zaklu~no, svojot bra~en drugar ilirodninite po svatovstvo do vtoriot stepen zaklu~no i toga{ koga brakotprestanal, kako i svojot staratel ili liceto pod staratelstvo, posvoitelotili posvoenikot. Pretsedatelot na sovetot }e go predupredi svedokot dekamoè da ne dade odgovor na postavenoto pra{awe (~l. 223 od ZPP).

Relevanten standard

^l. 223 od ZPP

Koj ja ocenuva opravdanosta na pri~inite za odbivawe na svedo~eweili davawe odgovor na oddelni pra{awa?

Opravdanosta na pri~inite za odbivawe na svedo~ewe ili davawe odgovorna oddelni pra{awa ja ocenuva sudot pred koj treba da svedo~i svedokot. Akoe potrebno, prethodno za toa }e se soslu{aat strankite (~l. 225, stav 1 odZPP).

Relevanten standard

^l. 225 od ZPP

38


Koi pra{awa ne smeat da mu se postavuvaat na svedokot?Na svedokot, po utvrduvawe na negoviot identitet i po prethodna

opomena deka e dolèn da ja zboruva vistinata i deka ne smee ni{to dapremol~i, kako i za posledicite od davawe laèn iskaz, mu se postavuvaatop{ti pra{awa za negoviot odnos so strankite, za toa od kade mu e poznatoza faktite za koi treba da svedo~i, a potoa mu se postavuvaat pra{awa zaradiproveruvawe, dopolnuvawe ili razjasnuvawe. Ne e dozvoleno da mu sepostavuvaat pra{awa vo koi ve}e e sodràno kako bi trebalo da se odgovori(~l. 229, stav 1 od ZPP).

Relevanten standard

^l. 228 i 229 od ZPP

Kako se soslu{uva svedokot koj ne go znae jazikot na koj se vodipostapkata?

Svedokot koj ne go znae jazikot na koj se vodi postapkata se soslu{uvapreku tolkuva~. Ako svedokot e gluv, }e mu se postavuvaat pra{awa pismeno,a ako e nem, }e se povika da odgovara pismeno. Ako soslu{uvaweto ne moèda se izvr{i na ovoj na~in, kako tolkuva~ }e se povika lice koe moè da serazbere so svedokot. Sudot }e go predupredi tolkuva~ot na dol`nosta zaverno prenesuvawe na pra{awata {to mu se postavuvaat na svedokot iizjavite {to }e gi dava svedokot (~l. 230 od ZPP).

Relevanten standard

^l. 230, 248 od ZPP. Vo ~l. 248 od ZPP se predvideniodredbi koi se odnesuvaat na tolkuva~ot.

Dali svedokot moè da bide kaznet?Svedokot moè da bide kaznet so pari~na kazna do ~etiri prose~ni plati

isplateni vo Republikata vo posledniot mesec. Isto taka, toj moè da bidekaznet i so kazna zatvor. Zatvorot trae sé dodeka svedokot ne se soglasi dasvedo~i ili dodeka negovoto soslu{uvawe ne stane nepotrebno, no najdolgoeden mesec. Sudot, po barawe od strankata, }e odlu~i deka svedokot e dolènda gi nadomesti tro{ocite {to gi predizvikal so svojot neopravdanizostanok, odnosno so neopravdanoto odbivawe da svedo~i.

Voenite lica i vrabotenite vo policijata ne moàt da se zatvorat, noza nivnoto odbivawe da svedo~at }e se izvesti nivnata komanda zaradikaznuvawe.

Pri~inite za kaznuvawe na svedokot se predvideni vo ~l. 233 od ZPP.

39



^l. 233 od ZPP. Svedokot koj e uredno povikan, a ne dojde i nego opravda svojot izostanok ili bez odobrenie ili opravdanapri~ina se oddale~i od mestoto kade {to treba da bide soslu-

{an, po naredba na sudot moè da bide prisilno doveden i da bide zadolènda gi plati tro{ocite za negovoto doveduvawe, kako i da bide kaznet. Istotaka, svedokot koj }e odbie da svedo~i ili da dade odgovor na postavenopra{awe, a sudot }e oceni deka pri~inite za odbivaweto se neopravdani,sudot moè da go kazni. Dokolku svedokot dopolnitelno go opravda svojotizostanok, sudot }e go otpovika svoeto re{enie za kaznata, a moè sosem ilidelumno da go oslobodi svedokot od nadomest na tro{ocite. Sudot moè dago otpovika svoeto re{enie za kaznata i koga svedokot dopolnitelno }e sesoglasi da svedo~i.

DALI VO POSTAPKATA UÊSTVUVAVE[TAK ?

Sudot povikuva ve{tak koga treba da utvrdi ili razjasni nekoj fakt zakoj e potrebno stru~no znaewe so koe sudot ne raspolaga. Ve{ta~eweto govr{i ve{tak koj go opredeluva parni~niot sud. Pred da opredeli koe lice(fizi~ko ili pravno) }e bide ve{tak, sudot gi soslu{uva strankite. Samovo itni slu~ai sudot opredeluva ve{tak bez da gi soslu{a strankite.

Ve{takot se povikuva so pokana. Toj e dolèn da se odzve na pokanata,no moè da bide osloboden od ve{ta~ewe, od istite pri~ini od koi svedokotmoè da odbie da svedo~i ili da dade odgovor na postaveno pra{awe. Sudotmoè da go oslobodi ve{takot, po negovo barawe, od dol`nosta za ve{ta~ewei od drugi opravdani pri~ini. Ve{takot mu podnesuva na sudot naod imislewe. Ve{takot moè da bide i izzemen od istite pri~ini od koi moèda bide izzemen i sudija ili sudija-porotnik. Vo baraweto za izzemawe nave{takot, strankata e dol`na da gi navede okolnostite vrz koi go zasnovasvoeto barawe za izzemawe.

Ve{takot moè da bide kaznet so pari~na kazna do ~etiri prose~ni plativo Republikata isplateni vo posledniot mesec, vo slu~aj koga nema da dojdena ro~i{te iako bil uredno povikan, a ne go opravdal svoeto nedoa|awe ilikoga bez pri~ina }e odbie da ve{ta~i. Za izvr{enoto ve{ta~ewe, ve{takotima pravo na tro{oci i pravo na nagrada.

40


Relevanten standard

^l. 235 do 247 od ZPP

JAVNOST VO RASPRAVAWETO

Dali raspravata pred sudot i izrekuvaweto na presudata se javni ?Ustaven princip e raspravata pred sud i izrekuvaweto na presudata da

se javni. Javnosta moè da bide isklu~ena vo slu~ai utvrdeni so zakon (~l.102 od Ustavot). Ovoj ustaven princip go prifa}a i ZPP. Vo soglasnost so~l. 4 od ZPP, sudot odlu~uva za tu`benoto barawe, po pravilo, vrz osnovana usno, neposredno i javno raspravawe. Vo soglasnost so ~l. 291 od ZPP,glavnata rasprava e javna. Na raspravata moàt da prisustvuvaat samopolnoletni lica. Licata koi prisustvuvaat na raspravata ne smeat da nosatoru`je ili opasno orudie. Ova ne se odnesuva na pripadnicite na sudskatapolicija i na obezbeduvaweto na licata koi u~estvuvaat vo postapkata.

Javnosta moè da bide isklu~ena po sila na zakon i po odluka na sud.Javnosta e isklu~ena po sila na zakon (~l. 119, stav 2 od ZPP) koga sudot

donesuva odluka (pri sovetuvawe i glasawe, kako i vo slu~ai koga toa epredvideno so drugi zakoni (~l. 224, stav 2 i 3 od Zakonot za semejstvo).Spored ZS javnosta e isklu~ena vo bra~nite, paternitetnite i materni-tetnite sporovi, i toa i od glavnata rasprava i od ro~i{teto za mirewe kajrazvodot na brakot.

Sovetot moè so odluka da ja isklu~i javnosta za celata glavna raspravaili za eden nejzin del, ako toa go baraat interesite za ~uvaweto na slu`bena,delovna ili li~na tajna, interesite na javniot red ili pri~inite namoralot. Sudot moè da ja isklu~i javnosta i vo slu~aj koga so merkite zaodrùvawe na redot predvideni so ZPP ne bi moèlo da se obezbedinepre~eno odrùvawe na raspravata (~l. 292 od ZPP).

Isklu~uvaweto na javnosta ne se odnesuva na strankite, nivnite zakonskizastapnici, polnomo{nicite i vme{uva~ite. Sovetot moè da dozvoli naglavnata rasprava na koja e isklu~ena javnosta da prisustvuvaat oddelnislu`beni lica, kako i nau~ni i javni rabotnici, ako e toa od interes zanivnata slu`ba, odnosno za nau~na ili javna dejnost. Isto taka, na baraweod strankata sovetot moè da dozvoli na raspravata da prisustvuvaatnajmnogu dve lica koi }e gi ozna~i taa.

Pretsedatelot na sovetot }e gi predupredi licata koi prisustvuvaat naraspravata na koja e isklu~ena javnosta deka se dol`ni kako tajna da go ~uvaat

41


sé ona {to go doznale na raspravata i }e im ukaè na posledicite ododdavawe tajna (~l. 293 od ZPP).

Za isklu~uvaweto na javnosta odlu~uva sovetot so re{enie koe mora dabide obrazloèno i javno objaveno.

Ako javnosta na glavnata rasprava bila isklu~ena, izrekuvaweto napresudata sekoga{ }e se pro~ita javno, a sudot }e odlu~i dali i kolku }e seisklu~i javnosta pri objavuvaweto na pri~inite na presudata (~l. 322, stav3 od ZPP).


^l. 6, stav 1 od EK^P^l. 102 od Ustavot na RM^l. 4, 119 stav 2, ~l. 291-295 i 322, stav 3 od ZPP ^l. 224, stav 2 i 3 od ZS

JAZIKOT VO POSTAPKATA

Parni~nata postapka se vodi na makedonski jazik i negovoto kirilskopismo (~l. 1, stav 1 od ZIDZPP). So Ustavot e dadeno pravo vo soglasnostso zakon vo organite na dràvnata vlast da moè da se koristi slu`ben jazikrazli~en od makedonskiot jazik. Ovaa pravo e uredeno so Zakonot zaizmenuvawe i dopolnuvawe na Zakonot za parni~na postapka (ZIDZPP) voposebna glava "Glava petta-A" - Jazikot vo postapkata (~l. 94-a-94-d odZIDZPP).

Relevanten standard

Ustav, ZIDZPP

Spored ~l. 7, stav 1 od Ustavot, na celata teritorija na RepublikaMakedonija i vo nejzinite me|unarodni odnosi slu`ben jazik e makedonskiotjazik i negovoto kirilsko pismo.

Drug jazik {to go zboruvaat najmalku 20% od gra|anite isto taka eslu`ben jazik i negovoto pismo kako {to e opredeleno so ovoj ~len (~l. 7,stav 2 od Ustavot).

Vo organite na dràvnata vlast vo Republika Makedonija slu`ben jazikrazli~en od makedonskiot jazik, moè da se koristi vo soglasnost so zakon

42


(~l. 7, stav 5 od Ustavot).Vo parni~nata postapka, drug slu`ben jazik {to go zboruvaat najmalku

20% od gra|anite i negovoto pismo, se koristi vo soglasnost so ovoj zakon(~l. 1, stav 2 od ZIDZPP).

Pripadnik na zaednica koj kako stranka ili drug u~esnik vo postapkatane go razbira i ne go zboruva makedonskiot jazik i negovoto kirilsko pismo,ima pravo na preveduva~ (~l. 1, stav 3 od ZIDZPP).

Tro{ocite za preveduvaweto pa|aat na tovar na sudot (~l. 1, stav 4 odZIZZPP).

Pravo na strankite i na drugite u~esnici vo postapkata koi zboruvaatdrug jazik, koj isto taka e slu`ben jazik vo Republika Makedonija

Strankite i drugite u~esnici vo postapkata koi zboruvaat drug slu`benjazik, koj isto taka e slu`ben jazik vo Republika Makedonija, vo postapkataimaat pravo pri u~estvoto na ro~i{tata i pri usno prezemawe na drugiprocesni dejstvija pred sudot da go upotrebuvaat svojot jazik. Na oviestranki i u~esnici im se obezbeduva usno preveduvawe na nivniot jazik toa{to se iznesuva na ro~i{teto, kako i usno i pismeno preveduvawe naispravite koi se koristat na ro~i{teto za dokaùvawe. Preveduvaweto govr{at sudski preveduva~i na tovar na sredstvata od sudot (~l. 94-a i 94-d odZIDZPP).

Iako pokanite, odlukite i drugite sudski pismena sekoga{ se upatuvaatdo strankite i do drugite u~esnici vo postapkata na makedonski jazik ikirilsko pismo, na strankite i drugite u~esnici vo postapkata koi segra|ani na Republika Makedonija, ~ij jazik e slu`ben jazik razli~en odmakedonskiot jazik, pokanite, odlukite i drugite sudski pismena im sedostavuvaat i na toj jazik (~l. 94-b od ZIDZPP).

Isto taka, strankite i drugite u~esnici vo postapkata, tu`bite, àl-bite i drugite podnesoci gi podnesuvaat do sudot na makedonski jazik ikirilsko pismo, no strankite i drugite u~esnici vo postapkata, gra|ani naRepublika Makedonija, ~ij jazik e slu`ben jazik razli~en od makedonskiotjazik i kirilskoto pismo, tu`bite, albite i drugite podnesoci, moàt dagi podnesuvaat do sudot na nivniot jazik i pismo. Vakvite podnesoci sudotgi preveduva na makedonski jazik i kirilsko pismo i gi dostavuva do drugitestranki i u~esnici vo postapkata (~l. 94-v od ZIDZPP). I vo ovoj slu~ajpreveduvaweto go vr{at sudski preveduva~i, a sredstvata pa|aat na tovarna sredstvata na sudot.

Sudot ima obvrska, toj e dolèn da ja pou~i strankata, odnosno drugiotu~esnik vo postapkata, za napred predvidenite prava za upotreba na jazikot.Pretsedatelot na sovetot ili sudijata-poedinec e dolèn da ja vnese vozapisnikot poukata na sudot i izjavata na strankata, odnosno na drugiotu~esnik vo postapkata (~l. 1, stav 5 od ZIDZPP).

43



^l. 7, stav 5 od Ustav na RM^l. 94-a,94-b, 94-v i 94-d i ~l. 1, stav 5 od ZIDZPP

Pravo na strankite i na drugite u~esnici vo postapkata, gra|ani naRepublika Makedonija, ~ij jazik ne e makedonskiot jazik i kirilskotopismo, a ne e ni slu`ben jazik razli~en od makedonskiot jazik i kirilskotopismo koj go zboruvaat najmalku 20% od gra|anite

Strankite i drugite u~esnici vo postapkata koi se gra|ani na RepublikaMakedonija, ~ij jazik ne e makedonskiot jazik i kirilskoto pismo, a ne e nislu`ben jazik razli~en od makedonskiot jazik i kirilskoto pismo koj gozboruvaat najmalku 20% od gra|anite, vo postapkata imaat pravo priu~estvoto na ro~i{tata i pri usno prezemawe na drugi procesni dejstvijapred sudot da go upotrebuvaat svojot jazik. Na ovie stranki i u~esnici vopostapkata im se obezbeduva usno preveduvawe na nivniot jazik na toa {tose iznesuva na ro~i{teto, kako i usno preveduvawe na ispravite koi sekoristat na ro~i{teto za dokaùvawe. Ovie stranki i u~esnici vo postap-kata sudot e dolèn da gi pou~i za pravoto deka moàt usnata postapka predsudot da ja sledat na svojot jazik so posredstvo na preveduva~.

Strankite i drugite u~esnici vo postapkata moàt da se odre~at odpravoto na preveduvawe, ako izjavat deka go znaat jazikot na koj se vodipostapkata (a toa e makedonskiot jazik i kirilskoto pismo). Sudot imaobvrska vo zapisnikot za glavnata rasprava da zabeleì deka tie se pou~eniza toa pravo, i }e gi zabeleì izjavite na strankite i drugite u~esnici vopostapkata. I vo ovoj slu~aj, dokolku strankite, odnosno drugite u~esnicivo postapkata go koristat svoeto pravo na upotreba na svojot jazik pri {toim se preveduva, tro{ocite za preveduvaweto pa|aat na tovar na sredstvatana sudot (~l. 94-g i 94-d od ZIDZPP).

Relevanten standard

^l. 94-g i 94-d od ZIDZPP

Zabele{ka: Pogore navedenite standardi za upotrebata na jazikot voparni~nata postapka vaàt i vo vonparni~nata i izvr{nata postapka. Ovaod pri~ini {to i Zakonot za vonprocesnata postapka (ZVP vo ~l. 33) iZakonot za izvr{nata postapka (ZIP vo ~l. 13) sodràt odredba spored kojasoobrazno se primenuvaat odredbite od ZPP koga toa so ovie zakoni poinakune e opredeleno. Bidej}i ovaa materija so tie zakoni ne e uredena, se

44


primenuvaat odredbite od ZPP, odnosno negovite izmeni i dopolnuvawasodràni vo ZIDZPP.

SOSLU[UVAWE NA STRANKITE

Na~eloto na soslu{uvawe na strankite zna~i deka sudot e dolèn, predda donese meritorna odluka, na sekoja od strankite da í dade mo`nost da seizjasni za pra{aweto za koe treba da donese odluka i za navodite nasprotivnata stranka o:(~l. 5, stav 1 od ZPP). Spored ova na~elo, sudot predda go povika tuèniot na ro~i{te e dolèn da mu ja dostavi tu`bata (~l.269, stav 1 od ZPP, ~l. 278, stav 2 od ZPP), da pobara odgovor na tu`bata vosloènite predmeti ili, koga ima pove}e tu`beni barawa, pismeno da seizjasni za navodite vo tu`bata (~l. 270, stav 1 od ZPP), a vo nekoi postapkitoa e zadolìtelno (postapki vo stopanskite sporovi ~l. 467, stav 1 od ZPP).I koga e izjaven praven lek spored ova na~elo, sudot ima dol`nost primerokod pravniot lek i od odgovorot da mu dostavi na protivnikot so cel toj damoè da se izjasni (~l. 345, stav 1, àlba i odgovor na àlba, ~l. 376, stav 1i 3, revizija i odgovor na revizijata, ~l. 394, stav 2, barawe za za{tita nazakonitosta, i ~l. 399, stav 2 za predlogot za povtoruvawe na postapkata).Dali strankata }e se izjasni, toa e nejzino pravo. Samo koga e opredelenoso ZPP, sudot e ovlasten da odlu~i za barawe za koe na sprotivnata strankane í bila dadena mo`nost da se izjasni (~l. 5, stav 2 od ZPP). Ako nastrankata so nezakonito postapuvawe, a osobeno so propu{tawe na dostavu-vawe ne í e dadena mo`nost da rasprava pred sudot, toa e apsolutna su{tes-tvena povreda na postapkata (~l. 340, stav 2, to~ka 7 od ZPP) i e pri~ina zaizjavuvawe na alba i vonredni pravni lekovi.


Ustav na RM: Gra|anite pred Ustavot i zakonite se ednakvi (~l.9, stav 2).

ZPP: Na podgotvitelnoto ro~i{te i na prvoto ro~i{te za glavnarasprava, ako podgotvitelno ro~i{te ne e odràno, tuìtelot ja izloùvatu`bata, a potoa tuèniot go iznesuva svojot odgovor na tu`bata (~l. 272 i282 od ZPP). Sudot moè da rasprava vo otsustvo na strankata samo ako bilauredno pokaneta. Se smeta deka strankata e uredno pokaneta ako od priemotna pokanata do odrùvaweto na podgotvitelnoto ro~i{te ili ro~i{tetoza glavnata rasprava ima najmalku osum dena (~l. 271, stav 1 od ZPP).

45


ZS: Sekoj ima pravo na ednakov pristap pred sudovite vo za{titata nanegovite prava i pravno zasnovanite interesi (~l. 7, stav 1 od Zakonot zasudovite).

IZNESUVAWE NA FAKTI I DOKAZI

Strankite moàt vo tekot na celata glavna rasprava da iznesuvaat novifakti i da predlagaat novi dokazi. Strankite moàt i vo tekot na glavnatarasprava da upatuvaat podnesoci vo koi }e gi navedat faktite {to imaatnamera da gi iznesat na ro~i{teto, kako i dokazite ~ie izveduvawe imaatnamera da go predloàt. Tie moàt i vo àlba da iznesuvaat novi fakti ida predlagaat novi dokazi, no pod uslov samo ako àlitelot go stori kakoverojatno toa deka bez svoja vina ne moèl da gi iznese, odnosno da gipredloì do zaklu~uvaweto na glavnata rasprava.

Relevanten standard

ZPP

Vo soglasnost so ZPP, sudot e dolèn napolno i vistinito da gi utvrdispornite fakti od koi zavisi osnovanosta na baraweto (~l. 7, stav 1 od ZPP).Za da moè taa svoja obvrska da ja izvr{i, ZPP predviduva i obvrska zastrankite. Strankite se dol`ni da gi iznesat site fakti vrz koi gi zasnovaatsvoite barawa i da predloàt dokazi so koi se utvrduvaat tie fakti (~l. 7,stav 2 od ZPP). Sekoja stranka vo svoite izlagawa treba da gi iznese sitefakti potrebni za obrazloènie na nejzinite predlozi, da ponudi dokazipotrebni za utvrduvawe na svoite navodi, kako i da se izjasni za navodite iza ponudenite dokazi na sprotivnata stranka. Strankite moàt vo tekot nacelata glavna rasprava da iznesuvaat novi fakti i da predlagaat novi dokazi.Strankite moàt i vo tekot na glavnata rasprava da upatuvaat podnesocivo koi }e gi navedat faktite {to imaat namera da gi iznesat na ro~i{teto,kako i dokazite ~ie izveduvawe imaat namera da go predloàt (~l. 284, odZPP).

46


ODLAGAWE NA ROÎ[TE ZAGLAVNA RASPRAVA

Ako ne se ispolneti uslovite za odrùvawe na glavnata rasprava, iliako na ro~i{teto ne moàt da se izvr{at site parni~ni dejstva poradi koibilo zakaàno, ro~i{teto za glavna rasprava se odlaga. Bez ogled na toana kolku ro~i{ta se odrùva, glavnata rasprava pretstavuva edna procesnacelina i taa e edinstvena. Ro~i{teto za glavna rasprava naj~esto se odlagazatoa {to ednata ili dvete stranki ne bile uredno pokaneti, ili ako dvetestranki ne dojdat, ili zatoa {to treba da se izvedat u{te nekoi drugi dokaziili zatoa {to nekoi od izvedenite dokazi treba povtorno da se izvedat. Doodlagawe na ro~i{teto moè da dojde i koga ima drugi opravdani pri~ini.

Koga sovetot }e odlu~i da go odloì ro~i{teto za glavnata rasprava,pretsedatelot na sovetot }e se griì za slednoto ro~i{te da se pribavatsite dokazi ~ie izveduvawe e opredeleno za toa ro~i{te i da se izvr{atdrugi podgotovki za da moè raspravata da se zavr{i na toa ro~i{te.

Koga }e se odloì ro~i{teto, sudot po mo`nost vedna{ na prisutnite}e im go soop{ti mestoto i vremeto na novoto ro~i{te. Toa go konstatiravo zapisnik i vo takov slu~aj prisutnite se smetaat za uredno povikani.

Ako ro~i{teto se odloì, novoto ro~i{te }e se odrì po mo`nost predistiot sovet. Ako ro~i{teto se drì pred izmenet sudski sostav, toga{glavnata rasprava mora da po~ne od po~etok.

Relevanten standard

^l. 105, 281 stav 2, 299, 300, 435 stav 2, 471 stav 2, 303, 304 od ZPP

DONESUVAWE NA ODLUKA

Presudata se donesuva vedna{ po zaklu~uvaweto na glavnata rasprava.Presudata ja donesuva pretsedatelot na sudskiot sovet so ~lenovite nasovetot koi prisustvuvale na ro~i{teto na koe e zaklu~ena glavnatarasprava. Ova e vo soglasnost so na~eloto na neposrednost.

47


Vo posloènite predmeti sudot moè da go odloì donesuvaweto napresudata za petnaeset dena smetano od denot na zaklu~uvaweto na glavnatarasprava. Vo takov slu~aj presudata nema da se objavi, tuku sudot }e dostaviprepis od presudata do strankite.

Koga presudata se objavuva, pretsedatelot na sudskiot sovet javno ja ~itaizrekata i nakratko gi soop{tuva pri~inite za presudata.

Objavenata presuda mora pismeno da se izraboti vo rok od osum dena, avo posloènite predmeti isklu~itelno vo rok od petnaeset dena od objavu-vaweto. Pre~ekoruvaweto na rokovite za donesuvawe, objavuvawe i pismenaizrabotka na presudata ne e su{testvena povreda na odredbite na postapkata,no moè da bide osnova za poveduvawe disciplinska postapka protivsudijata, odnosno pretsedatelot na sudskiot sovet.

Do strankite se dostavuva zaveren prepis na presudata so upatstvo zapravoto na izjavuvawe praven lek protiv presudata.

Relevanten standard

^l. 321, 322, 323 od ZPP

ZAPISNIK ZA ODR@ANI ROÎ[TA(GLAVNA RASPRAVA)

Sudskiot zapisnik pretstavuva javna isprava {to ja sostavuva sudot zadejstvijata {to gi prezele toj, strankite i drugite u~esnici vo postapkata.Toj e dokaz za sodrìnata na prezemenite procesni dejstvija vrz osnova nakoj povisokiot sud ja kontrolira pravilnosta na postapkata.

Zapisnikot se sostavuva na toj na~in {to pretsedatelot na sovetot mukaùva glasno na zapisni~arot {to }e vnese vo zapisnikot. Zapisnikot morada se vodi uredno, vo nego ne smee ni{to da se bri{e, da se dodava ili menuva.Precrtanite mesta mora da ostanat ~itlivi.

Vo zapisnikot se vnesuva nazivot i sostavot na sudot, mestoto kade {tose prezema dejstvieto, denot i ~asot koga se prezema dejstvieto, nazna~uvawena predmetot na sporot, na imiwata na strankite ili na treti lica i nanivnite zakonski zastapnici i polnomo{nici. Zapisnikot treba da sodrìsu{testveni podatoci za sodrìnata na prezemenoto procesno dejstvie. Vozapisnikot za glavnata rasprava osobeno }e se vnese: dali raspravata bilajavna ili javnosta bila isklu~ena, sodrìnata na izjavite na strankite,

48


nivnite predlozi, dokazite {to gi ponudile, dokazite {to se izvedeni, sonaveduvawe na sodrìnata na iskazite na svedocite i ve{tacite, kako iodlukite na sudot doneseni na ro~i{teto.

Strankite imaat pravo da go pro~itaat zapisnikot ili da baraat da imse pro~ita, kako i da stavaat svoi prigovori na sodrìnata na zapisnikot.Toa pravo go imaat i drugite lica ~ija izjava e vnesena vo zapisnikot, nosamo vo pogled na onoj del od zapisnikot {to ja sodrì nivnata izjava.

Ispravkite ili dodatocite vo pogled na sodrìnata na zapisnikot {totreba da se izvr{at po povod prigovori na strankite ili na drugi lica ilipo slu`bena dol`nost, }e se vnesat na krajot od zapisnikot. Na barawe odovie lica, }e se vnesat i prigovorite {to ne se usvoeni.

Zapisnikot go potpi{uvaat pretsedatelot na sovetot, zapisni~arot,strankite, odnosno nivnite zakonski zastapnici ili polnomo{nici, kakoi tolkuva~ot. Ako nekoe od ovie lica se oddale~i pred potpi{uvaweto nazapisnikot ili odbie da go potpi{e zapisnikot, toa }e se zabeleì vozapisnikot i }e se navede pri~inata koja e iznesena od nivna strana.

Svedokot i ve{takot go potpi{uvaat svojot iskaz na zapisnikot koganivnoto soslu{uvawe se vr{i pred zamolen sudija ili pred pretsedatelotna sovetot.

Za sovetuvaweto i glasaweto se sostavuva poseben zapisnik. Toj go sodrìtekot na glasaweto i odlukata koja{to e donesena.


^l. 112-117 od ZPP

@ALBA

Pravo na albaPravoto na àlba e zagarantirano so Ustavot. Protiv odlukite na

sudovite doneseni vo prv stepen, strankite moàt da izjavat àlba vo rokod petnaeset dena od denot na dostavuvaweto na prepisot na presudata, akoso zakon ne e opredelen drug rok. Spored ZPP, rokot za àlba iznesuva 15dena, osven vo meni~nite i ~ekovnite sporovi vo koi rokot iznesuva osumdena. Rokot za àlba protiv odlukite doneseni vo vonparni~na postapkaiznesuva osum dena. Protiv odlukata donesena vo postapka za zadrùvawevo zdravstvena organizacija za lekuvawe na du{evni bolesti, rokot za albaiznesuva tri dena. Rokot za àlba protiv odlukite doneseni vo izvr{natapostapka iznesuva osum dena.

49


Strankata moè da se odre~e od pravoto na àlba od momentot koga eobjavena presudata, a ako presudata ne e objavena - toga{ od momentot koga}e í se dostavi prepis na presudata. Do donesuvaweto na odlukata navtorostepeniot sud po alba strankata moè da se otkaè od ve}e izjavenataàlba. Odrekuvaweto ili otkaùvaweto od albata ne moè da se otpovika.


Ustav na RM.

Se garantira pravoto na àlba protiv poedine~nite pravni aktidoneseni vo postapka vo prv stepen pred sud, upraven organ ili organizacijaili drugi institucii {to vr{at javni ovlastuvawa. (^l. 15 od Ustavot).

^l. 334 i 335 od ZPP^l. 21, 47 i 72 od ZVP^l. 47, stav 2 od ZIDZIP

Odgovor na albaPo priemot na albata, prvostepeniot sud ocenuva dali taa e navremena,

celosna i dozvolena. Ako oceni deka àlbata e navremena, celosna idozvolena, prvostepeniot sud eden primerok od àlbata }e í dostavi nasprotivnata stranka koja moè vo rok od osum dena od priemot da podneseodgovor na albata do toj sud. Primerok od odgovorot na albata, prvoste-peniot sud dostavuva do àlitelot. Dokolku odgovorot na àlbata bidedostaven do sudot po istekot na rokot, sudot takviot odgovor nema da gootfrli, tuku }e go dostavi do vtorostepeniot sud koj }e go zeme predvid akoe toa sé u{te mo`no.

Po priemot na odgovorot na àlbata ili po izminuvaweto na rokot zaodgovor na àlbata, pretsedatelot na sovetot àlbata i odgovorot naàlbata, ako e podnesen, so site spisi }e gi dostavi do vtorostepeniot sud.

Relevanten standard

^l. 344, 345, 346 stav 1 od ZPP

Postapka na vtorostepeniot sud po albaKoga spisite po albata }e pristignat do vtorostepeniot sud, pretseda-

telot na albeniot sovet opredeluva sudija-izvestitel.Vtorostepeniot sud odlu~uva za albata, po pravilo, bez rasprava. Koga

sovetot na vtorostepeniot sud }e najde deka zaradi pravilno utvrduvawe na

50


fakti~kata sostojba e potrebno pred vtorostepeniot sud da se povtorat ve}eizvedenite dokazi, }e zakaè rasprava pred vtorostepeniot sud. Na rasprava-ta se povikuvaat strankite, odnosno nivnite zakonski zastapnici ilipolnomo{nici, kako i onie svedoci i ve{taci za koi sudot }e odlu~i da sesoslu{aat.

Relevanten standard

^l. 347, 348 i 349 od ZPP

Odluki po albaVtorostepeniot sud moè na sednica na sovet ili vrz osnova na odràna

rasprava da ja otfrli albata kako nenavremena, necelosna ili nedozvolena,da ja odbie albata kako neosnovana i da ja potvrdi prvostepenata presuda,da ja ukine ovaa presuda i predmetot da go upati do prvostepeniot sud napovtorno sudewe, da ja ukine prvostepenata presuda i da ja otfrli tu`bata,ili da ja preina~i prvostepenata presuda.

Relevanten standard

^l. 352 stav 1 od ZPP

51

Glava 3 - Nabquduvawe na krivi~ni sudewa

PRAVATA NA LICATA POVIKANI,PRIVEDENI ILI LI[ENI OD SLOBODA VOPOLICISKATA POSTAPKA

Slobodata na ~ovekot e neprikosnovena. Sekoj ima pravo na sloboda ibezbednost na li~nosta. Vo taa smisla nikoj ne smee da bide podloèn naarbitrerno apsewe ili priveduvawe. Nikoj ne moè da bide li{en odsloboda, osven vrz osnova na zakon i vo soglasnost so procedura predvidenaso zakon.

Relevantni standardi^l. 12 od Ustavot na RM^l. 5 od EKP^^l. 9 od MPGPP

Izvestuvawe za pri~inite za povikuvaweto i priveduvawetoSekoe lice povikano, privedeno ili li{eno od sloboda vedna{ mora da

bide izvesteno, na jazik {to go razbira, za pri~inite za toa i za kakvo biloobvinenie protiv nego, kako i za negovite prava, i od nego ne moè da se baraizjava.


^l. 12 od Ustavot na RM^l. 5 EKP^

NABQUDUVAWENA KRIVI^NISUDEWA

Glava

3

52


"Informativni razgovori"Soglasno odlukata na Ustavniot sud na Republika Makedonija i noviot

Zakon za krivi~na postapka, lice moè prisilno da se dovede na raspit vopoliciska stanica samo ako postoi prethodna sudska odluka i toa samo toga{koga o~igledno odbegnuva da se javi na uredno dostavena pokana vo koja bilopredupredeno na mo`nosta od prisilno doveduvawe i svoeto nedoa|awe nego opravda. Policijata navistina moè da bara informacii od gra|anite,pa i da gi povikuva vo policiska stanica, no tie ne se dol`ni toa da go storatnitu da odgovaraat na pra{awata.


^l. 12 od Ustavot na RM^l. 142 od ZKP

Ispituvawe na zakonitostaZa prezemenite dejstva vo pretkrivi~nata (policiska) postapka, gra|a-

nite moè da baraat od sudot da ja ispita nivnata zakonitost, a sudot edolèn ova da go utvrdi so re{enie.



Nalog za apsewePo pravilo, za sekoe apsewe potrebna e odluka na nadleèn sud, no po

isklu~ok policijata moè bez prethodna sudska odluka da uapsi licezateknato pri izvr{uvawe krivi~no delo ili ako postoi realna opasnostod odlagawe i nekoja od zakonskite osnovi za pritvorawe.

Sudot moè da izdade naredba da se dovede obvinetiot ako ve}e opredelilpritvor ili ako uredno povikan obvinet ne dojde, a svojot izostanok ne goopravda, ili ako ne moè da se izvr{i uredno dostavuvawe na pokanata, a odokolnostite o~igledno proizleguva deka toj go izbegnuva priemot napokanata. Policijata najprvin treba da ja predade naredbata na obvinetioti go povikuva da pojde so nego. Ako obvinetiot go odbie toa, moè da go dovedeprisilno.

53



^l. 12 od Ustavot na RM^l. 177, 188 od ZKP

Pouka za pravataLiceto {to e povikano ili privedeno vo policiska stanica ili pred

istraèn sudija, mora najprvin na jasen na~in da se pou~i na pravoto damol~i, na pravoto da se sovetuva so advokat i da ima branitel po negov izborza vreme na ispituvaweto. Liceto }e se pou~i i za pravoto za priveduvawetoda se izvesti ~len na negovoto semejstvo ili drugo nemu blisko lice.


^l. 12 od Ustavot na RM^l. 142 od ZKP^l. 29 od ZVR^l. 30 od Pravilnikot na MVR

Pravo na mol~ewePravoto na mol~ewe e sostaven del od presumpcijata na nevinost i va`na

garancija za pravoto da ne se bide prinuden na priznavawe na vina ilisvedo~ewe protiv sebesi.



Pravna pomo{Liceto moè da zboruva so advokat vo koe bilo vreme, dewe ili no}e.Ako nema svoj advokat, ili ne moè da stapi vo kontakt so nego, liceto

moè da pobara da ja vidi listata na lokalnite advokati.Policijata moè da go raspra{uva liceto bez da zboruva prethodno so

advokat samo dokolku advokatot ne se pojavi vo rok od 2 ~asa od momentotkoga e izvesten.

Praven sovet moè da se bara vo koe bilo vreme dodeka liceto e zadr-àno. Duri i ako liceto prvo í kaàlo na policijata deka ne saka advokat,moè da se premisli vo sekoe vreme. Policijata vo takov slu~aj }e go zapreraspra{uvaweto za vreme ne podolgo od 2 ~asa od momentot koga e ovozmo-èno da se izvesti advokatot.

54



^l. 12 od Ustavot na RM^l. 3 i 63 od ZKP

Pravo nekoj da bide izvesten za zadrùvawetoSekoj {to e zadràn ima pravo na negovo barawe (i na dràven tro{ok)

da izvesti ~len na negovoto semejstvo ili drugo lice po negov izbor, {to emo`no poskoro, za toa kade se nao|a. Izvestuvaweto mora da go vklu~uvafaktot i pri~inite za apseweto i zadrùvaweto, kako i mestoto kade {totoa se nao|a. Izvestuvaweto mora da se dade bez nepotrebno odolùvawe.


^l. 3 od ZKP^l. 29 od ZVR^l. 32 od Pravilnikot na MVR

Lekarska pomo{Ako liceto strada od bolest {to bara medicinski tretman, policijata

}e obezbedi takva zgriènost. No, iako policijata moè da smeta deka ne epotrebna pomo{ od lekar, moè da se bara kontakt i poseta od mati~en lekarili od prva pomo{.

Kontakt so ambasada ili konzulatAko liceto e stranski dràvjanin ima pravo da ja kontaktira ambasadata

ili konzulatot na negovata zemja. Policijata }e mu pomogne da stapi vokontakt so ambasadata ili konzulatot ili so drug pretstavnik so diplo-matski status koj gi zastapuva interesite na negovata zemja.

Relevantnen standard

^l. 36 od Pravilnikot na MVR

Izveduvawe pred sudija (24 ~asa)Liceto li{eno od sloboda mora vedna{, a najdocna vo rok od 24 ~asa, da

bide izvedeno pred sudija, koj bez odlagawe }e odlu~i za zakonitosta nali{uvaweto od sloboda. Vedna{ po ispituvaweto sudijata }e odlu~i daliliceto li{eno od sloboda }e se zadrì (pritvori) ili }e se pu{ti nasloboda.

55



^l. 12 od Ustav na RM^l. 3, 188 ZKP^l. 5 EKP^

Zabrana na torturaSite lica li{eni od sloboda imaat pravo so niv da se postapuva ~ove~no

i so po~ituvawe na dostoinstvoto na li~nosta. Zabraneto i kaznivo eiznuduvawe priznanie, odnosno kakva bilo druga izjava. Dokazite pribavenina nezakonit na~in ili so kr{ewe na slobodite i pravata na gra|anite, kakoi dokazite proizlezeni od niv, ne moè da se koristat i vrz niv ne moè dase zasnova sudska odluka.


^l. 11 od Ustavot na RM^l. 10 od ZKP^l. 3 od EKP^

Nadomest za nezakonito li{uvawe od slobodaLiceto nezakonito li{eno od sloboda ima pravo na nadomest na {teta

od buxetskite sredstva, kako i drugi prava utvrdeni so zakon.


^l. 13 od Ustavot na RM^l. 3, 188 od ZKP^l. 5 stav 5 od EKP^

PRAVA NA PRITVORENITE LICA

Vo soglasnost so pretpostavkata za nevinost i na~eloto za nu`nost israzmernost, slobodite i pravata na obvinetiot i drugite lica vo kaznenatapostapka moè da se ograni~at samo vo mera {to e nu`na i pod usloviopredeleni so zakon. Pritvorot kako najstroga merka za obezbeduvaweprisustvo na licata obvineti za kaznivo delo ottuka moè da se koristisamo isklu~itelno, koga toa e apsolutno nu`no i srazmerno na deloto za koese obvinuva.

56


Pritvor moè da se opredeli samo so odluka na sud i negovoto traewemora da bide svedeno na najkratko nu`no vreme, a }e se ukine vedna{ {tom}e prestanat pri~inite vrz osnova na koi toj bil opredelen.


^l. 12 od Ustavot na RM^l. 1, 183 od ZKP^l. 5 od EKP^

Inaku, pritvor moè da se opredeli protiv lice za koe postoi osnovanosomnenie deka storilo krivi~no delo i toa samo ako osobeni okolnostiukaùvaat deka }e pobegne, }e gi uni{ti tragite ili istragata }e japopre~uva so vlijanie vrz svedocite i sou~esnicite.

Istra`niot sudija e dolèn liceto {to mu e dovedeno da go pou~i zanegovite prava, a posebno deka moè da zeme branitel koj moè da prisus-tvuva na negovoto ispituvawe i ako e potrebno da mu pomogne da najde bra-nitel. Vedna{ po ispituvaweto sudijata }e odlu~i dali liceto li{eno odsloboda }e go oslobodi ili }e go pritvori. Ako, pak, javniot obvinitel nepodnese barawe za sproveduvawe istraga ni vo rok od 48 ~asa od ~asot koga eizvesten za zadrùvaweto, istra`niot sudija mora liceto da go pu{ti nasloboda.

Sekoe lice pritvoreno ili zadràno ima pravo da povede postapka vorok od 24 ~asa od koga mu e predadeno re{enieto za pritvor. Po ovaa albasudskiot sovet mora da odlu~i vo rok od 48 ~asa. Novina vo zakonodavstvotopretstavuva pravoto branitelot i javniot obvinitel da prisustvuvaat nasednicata na koja sudskiot sovet odlu~uva za pritvorot i na nea usno da giiznesat i obrazloàt svoite predlozi.

Sudot e dolèn vo rok od 24 ~asa za pritvoraweto da go izvesti semejstvo-to na pritvorenoto lice, osven ako liceto se protivi na toa. Za pritvora-weto }e se izvesti i organot za socijalni raboti, ako e potrebno da seprezemat merki za zgriùvawe na decata ili semejstvoto.

Obvinetiot mora da ima branitel ako protiv nego e opredelen pritvorza vremeto dodeka trae pritvorot. Pritvoreniot moè slobodno i bez nadzorda se dopi{uva i da razgovara so branitelot. Po isklu~ok, vo tekot naistragata ova pravo moè da se podloì na nadzor ako pritvorot e opredelen

poradi opasnost od koluzija (kriewe na dokazite), a postoisomnenie deka obvinetiot }e go zloupotrebi op{teweto sobranitelot.

Relevantni standardi^l. 183-197 ZKP

57


STANDARDI ZA PRAVEDNO SUDEWE NAPRETRESOT PRED SUDOT

^lenot 6 od Evropskata konvencija za ~ovekovi prava, so koj se garantirapravedno sudewe, ima centralna uloga vo sistemot na za{tita na pravata naobvinetiot. Istoriski, ~l. 6 od Konvencijata bil inspiriran od ~l. 10 i 11stav 1 od Univerzalnata deklaracija za ~ovekovi prava od 1948 godina. Istotaka, ovaa Deklaracija, go ima svojot dvojnik so minimalni razliki vo ~l.14 od Me|unarodniot dogovor za gra|anski i politi~ki prava od 1966 godina.

Pravo na ednakvost pred sudot i zakoniteZakonite ne treba da bidat diskriminira~ki. Isto taka, sudiite i

slu`benite lica ne smeat da se odnesuvaat diskriminira~ki pri sprovedu-vawe na zakonot.

Pravoto na ednakvost pred sudovite ima dva osnovni aspekti: ednakovpristap do sudovite i ednakov tretman pred sudovite.


^l. 10 od UD^P

Pravo na pravi~no sudewe/soslu{uvaweBiten element na konceptot za pravi~no sudewe e principot za ednakvost

na oru`jeto. Za krivi~nite slu~ai, kade {to samiot karakter na postapkatavklu~uva fundamentalna neednakvost me|u stranite, ovoj princip e u{tepozna~aen. Principot za ednakvost na oru`jeto naloùva deka stranitemora da imaat podednakov pristap do podatocite i drugite dokumenti odslu~ajot. Vo krivi~en proces toj gi vklu~uva i site drugi specificiranigarancii, na primer, pravoto na presumpcija na nevinost i pravoto napodgotovka na odbrana.


^l. 6 stav 1 EKP^

58


Pravo na javno sudewePravoto na javno sudewe se odnesuva i na prirodata na sudeweto i na

presudata koja se donesuva vo slu~ajot. Ova e pravo koe im pripa|a nastranite, no i na celata javnost vo edno demokratsko op{testvo.

Nesomneno e deka javnata priroda na sudskite procesi pomaga vo ovozmo-ùvawe na pravi~no sudewe so toa {to go za{tituva obvinetiot od arbitra-rni odluki i mu ovozmoùva na op{testvoto da ja kontrolira rabotata nasudstvoto. Vo kombinacija so javnoto izrekuvawe na presudite, javnatapriroda na sudeweto ovozmoùva javno sledewe na procesot i informirawena javnosta. Pravoto na javno sudewe se sostoi od nekolku aspekti:

• informacija za mestoto i datumot• javno usno soslu{uvawe• mo`nost za prisustvo na javnosta i pe~atot• soodvetni prostorii za prisutnite.

Javnosta moè da se isklu~i od glavniot pretres samo ako toa e potrebnozaradi ~uvawe na tajnata, javniot red, za{tita na moralot, za{tita nali~niot i intimniot ìvot na obvinetiot, svedokot ili o{teteniot iza{tita na interesite na maloletnikot. Isklu~uvaweto na javnosta ne seodnesuva na strankite, na o{teteniot, nivnite zastapnici i na branitelot.


^l. 6 stav 1 od EKP^^l. 102 od Ustavot na RM^l. 4, 279-282 od ZKP

NEPRISTRASNOST

Pod nepristrasnost se podrazbira sudot da nema predubeduvawe vovrska so presudata koja treba da ja donese, da ne dozvoli vrz nego da vlijaatinformacii koi ne poteknuvaat od sudnicata nitu da potpa|a pod pritisoci,tuku svoite mislewa da gi zasnova vrz objektivni argumenti vrz osnova natoa {to bilo izneseno na sudeweto. Iako se podrazbira deka i sudijata imali~ni emocii, toj ne smee da dozvoli tie da nadvladeat i da povlijaat vrzodlukata {to }e ja donese vo tekot na sudeweto. Isto taka, iako sudijatamoè da ima svoi politi~ki i filozofski stavovi i iako se podrazbira deka

59


najrazli~ni politi~ki i/ili filozofski stavovi se zastapeni vo sudstvoto,tie ne smeat da vlijaat vrz odlukite.

Pod uslovi propi{ani so zakon, moè da se bara izzemawe na sudijataili sudijata-porotnik.


^l. 6 stav 1 od EKP^^l. 4, 36 od ZKP

PRESUMPCIJA NA NEVINOST

Liceto koe e obvineto za krivi~no delo }e se smeta za nevino sé dodekavo soglasnot so zakon ne se dokaè sprotivnoto.

Ovoj princip se spravuva so poseben aspekt od op{tiot koncept napravi~no sudewe vo krivi~nite slu~ai. Utvrduvaweto na vinata imaposledici vo odnos na tretmanot na obvinetiot. Vo ovoj pogled, mora dase pretpostavi negovata nevinost. Ova se odnesuva na tretmanot naobvinetiot za vreme na prethodnata postapka i za vreme na sudeweto, istotaka i na tretmanot na liceto vo pritvor: tretmanot ne smee da ima kaznenkarakter.

Op{to pravilo e deka tovarot na dokaùvaweto go nosi tuìtelot zavreme na celoto sudewe.

Me|unarodno prifaten praven princip e deka potrebniot standard zadokaùvawe e vinata da bide dokaàna nadvor od sekakvo razumno somnevawe,koj vo praktikata zna~i deka na obvinetiot treba da mu se dade prednost voslu~aj na somnevawe (in dubio pro reo). Isto taka, presumpcija na nevinostzna~i deka vlastite treba da se vozdràt od prejudicirawe na rezultatotna sudeweto i deka ne smeat da se povikuvaat na vinata na obvinetiot ili dago tretiraat kako da e ve}e vinoven.


^l. 11 od UD^P^l. 6 stav 2 od EKP^^l. 13 od Ustavot na RM^l. 2, 164 stav 1, 342 od ZKP

60


PRAVO NA SUDEWE VO RAZUMEN ROK

Nepotrebnoto odloùvawe na sudeweto se utvrduva vo zavisnost odokolnostite vo sekoj slu~aj posebno. Osnovni pra{awa koi treba da se zematpredvid se:

• Sloènosta na slu~ajot: analiza na prirodata i teìnata na deloto,prirodata na dokazite, brojot na svedoci itn.;

• Dali se po~ituvani rokovite za razli~nite stadiumi na sudskiot procesvo soglasnost so doma{noto zakonodavstvo;

• Dali obvinetiot bil pritvoren: ako obvinetiot e pritvoren, odlo-ùvaweto treba da se svede na minimum;

• Odnesuvaweto na obvinetiot: sekoe namerno nesorabotuvawe iliopstruktivno odnesuvawe na obvinetiot }e se zeme predvid;

• Odnesuvaweto na vlastite: za da se izbegne nepotrebno odloùvawepotrebno e efikasno rabotewe na sudskiot personal.

Site stadiumi na sudeweto mora da se izvr{at vo razumno vreme,vku~uvaj}i gi tuka i procesot na donesuvawe na presudata, dostavuvawetona presudite i albite.


^l. 6 stav 1 od EKP^^l. 4 stav 1, 13, 116, 153 stav 3, 163, 167, 187 stav 3, 189, 259

stav 1, 273 stav 3, 347 stav 1, 350 stav 1 od ZKP.

PRAVO NA INFORMIRAWE ZAOBVINENIJATA

Sekoj obvinet za krivi~no delo ima pravo, vo najkus moèn rok, detalnoi na jazik {to go razbira, da bide izvesten za prirodata i osnovite naobvinenieto.

Obvinetiot mora da bide informiran za obvinenijata so koi se soo~uva.Smislata na ovaa garancija e da se obezbedat dovolno informacii zapodgotvuvawe na odbranata.

61


Obvinetiot ima pravo da se zapoznae kako so fakti~kata, taka i sopravnata osnova na obvinenijata protiv nego. Frazata "pri~ini za obvine-nieto" se odnesuva na aktite za koi se obvinuva i vrz koi e zasnovanobvinitelniot akt, {to }e re~e fakti~kata sostojba vrz koja se zasnovaatobvinenijata, dodeka "prirodata na obvinenieto" se odnesuva na pravnatakvalifikacija na delata.

Vo Zakonot za krivi~na postapka postojat pove}e odredbi {to insis-tiraat na adekvatno izvestuvawe na obvinetiot. Sekoj obvinet treba da bideinformiran vedna{, na jazik {to go razbira, za delata za koi se tovari i zadokazite protiv nego (~l. 4, st. 2 od ZKP). Pokraj ova, sekoe lice povikano,privedeno ili li{eno od sloboda ima pravo vedna{ da bide izvesteno, najazik {to go razbira, za pri~inite za povikuvaweto, priveduvaweto ilili{uvaweto od sloboda i za kakvo bilo krivi~no obvinenie protiv nego (~l.3, st. 2 od ZKP).

Vakvite op{ti odredbi natamu se konkretizirani. Pri prvoto ispitu-vawe na obvinetiot vo istragata (~l. 210 od ZKP), organot {to go sproveduvaispituvaweto e dolèn na obvinetiot da mu soop{ti zo{to se obvinuva ikoi osnovi na somnenie stojat protiv nego. Istata obvrska e predvidena ikoga pred donesuvaweto re{enie za sproveduvawe istraga istra`niot sudija}e go ispita liceto protiv koe se bara sproveduvawe istraga (~l. 152 odZKP). Vo soglasnost so ~l. 254 od ZKP, obvinitelniot akt sodrì detalniinformacii za deloto {to mu se stava na tovar, negovata pravna kvalifi-kacija, dokazite vrz koi se zasnova i sli~no. Ne{to pooskudni podatoci sesodràni i vo pokanata (~l. 176 od ZKP), re{enieto za pritvor (~l. 185 odZKP) i re{enieto za sproveduvawe istraga (~l. 151, 152 od ZKP).

Sepak, bitno pooskudni informacii se obezbeduvaat vo skratenatapostapka za polesni krivi~ni dela, osobeno so ogled na toa {to obvini-telniot predlog (~l. 421 od ZKP) sodrì samo kratok opis na krivi~notodelo, a obvinetiot po pravilo prethodno ne e ispitan za da se informiravo smisla na ~l. 210, st. 2 od ZKP.

Me|unarodnite standardi baraat obvinetiot samo da go razbira jazikot{to se koristi, a ne i pravo da moè da se odbere nekoj poseben jazik na kojobvinenijata mora da se prevedat. Sepak, sé dodeka vlastite ne dokaàt, iliimaat razumni osnovi da veruvaat deka obvinetiot poseduva dovolnakontrola vrz jazikot na koj mu se dostaveni informaciite, tie mora da muobezbedat soodveten prevod. Pritoa, se insistira vrz pismen prevod na takaklu~ni akti kako {to e obvinitelniot akt.

Relevantni standardi^l. 6 stav 3a od EKP^^l. 14 stav 3 od MPGPP^l. 3, 4, 152, 210 od ZKP

62


DOVOLNO VREME I MO@NOSTI ZAPODGOTVUVAWE NA ODBRANATA

Sekoj obvinet za krivi~no delo ima pravo na dovolnovreme i mo`nosti za podgotvuvawe na odbranata.

Dovolno vreme za podgotvuvawe na odbranataNa obvinetiot mu se ostava potrebno vreme za podgotvuvawe na odbranata

za vreme na celata postapka (~l. 4, st. 2 od ZKP). Posebno vnimanie seposvetuva za podgotvuvawe za glavniot pretres. Imeno, vo soglasnost so ~l.273, st. 3 od ZKP, pokanata do obvinetiot mora da se dostavi taka {to me|udostavuvaweto na pokanata i denot na glavniot pretres da ostane dovolnovreme za podgotvuvawe na odbranata, a najmalku 8 dena. (Vo skratena postapkanajmalku 3 dena, ~l. 425, st. 3 od ZKP.) Obvinetiot {to nenavremeno ja dobilpokanata za glavniot pretres, ne e dolèn da se javi na nego, a negovotonedoa|awe ne povlekuva nikakvi procesni sankcii. Natamu, zaradi podgo-tvuvawe na odbranata, sudot moè da go prekine pretresot ako tuìtelotna glavniot pretres usno go izmeni obvinenieto (~l. 329, st. 2 od ZKP), ilipovede obvinenie za krivi~no delo storeno ili otkrieno vo tekot naglavniot pretres (~l. 330, st. 2 od ZKP).

Golemo vnimanie se posvetuva i na vremeto {to se ostava za izgotvuvawena pravnite lekovi. Zakonskiot rok za àlba e 15 dena (8 dena vo skratenapostapka).

Za vakvite podnesoci koi mu se dostavuvaat i na branitelot i naobvinetiot rokot za izjavuvawe praven lek, odnosno odgovor na albata, te~eod denot na poslednoto vra~uvawe.

Za pra{aweto dali na obvinetiot mu bilo dadeno dovolno vreme zapodgotovka na odbranata se odlu~uva podocna, vo soglasnost so okolnostiteso koi obvinetiot i negoviot advokat se soo~ile i vrz osnova na prirodatana slu~ajot. Na primer, ako obvinetiot ima doverba vo opredelen advokat,koj vo dadenoto vreme e mnogu zafaten, sudskite vlasti treba toa da go zematpredvid. Od druga strana, obvinetiot vo toj slu~aj ne moè da se povika naodloùvaweto kako osnova za povreda na st. 1 od ~l. 6 na Evropskatakonvencija. Ako poradi opredelena pri~ina obvinetiot mora da go promeniadvokatot, na noviot advokat }e mu se dade dovolno vreme da se zapoznae soslu~ajot.

63


Dovolno mo`nosti za podgotvuvawe na odbranata

a) Uvid vo spisiteBranitelot ima pravo da gi razgleduva spisite i predmetite {to sluàt

kako dokaz u{te od momentot koga e dostaveno baraweto za poveduvawe nakrivi~nata postapka, kako i koga istra`niot sudija pred donesuvawe nare{enie za otvorawe istraga gi vr{i potrebnite istra`ni dejstvija (~l. 69od ZKP). Obvinetiot, pak, moè da gi razgleduva spisite i predmetite {tosluàt kako dokaz duri otkako }e bide ispitan (~l. 124 od ZKP).

b) Pravila za otkrivawe dokaziPostojat dva vida pravila za otkrivawe i toa: 1) onie {to sluàt da se

zapoznae odbranata so slu~ajot na obvinitelstvoto pred glavniot pretres;i 2) onie {to sluàt da ja snabdat odbranata so materijali {to gi poseduvaobvinitelstvoto, a koi se relevantni za odbranata vo smisla deka moàt dadovedat do osloboduvawe na obvinetiot ili namaluvawe na sankcijata.Organite na progonot i istra`nite vlasti se obvrzani da go otkrijatmaterijalot {to go poseduvaat, ako toa moè da í pomogne na odbranata voponapred navedenata smisla.

Ako istra`niot sudija pred zavr{enata istraga najde deka e vo interesna odbranata obvinetiot i negoviot branitel da se zapoznaat so va`nitedokazi sobrani vo istragata, }e gi izvesti deka vo opredelen rok moàt dagi razgledaat predmetite i spisite {to se odnesuvaat na tie dokazi (~l. 166od ZKP).


^l. 6 stav 3b od EKP^^l. 14 stav 3b od MPGPP^l. 124, 166, 273, 329, 330 od ZKP

PRAVO OBVINETIOT DA SE BRANI SAMIOTILI SO POMO[ NA BRANITEL

Pravo da se izbere advokatPravoto na branitel e ustavna kategorija, a vo soglasnost so ~l. 12 od

Ustavot na Republika Makedonija pravoto na branitel e pro{ireno i vrzpoliciskata postapka. Pravoto e konkretizirano vo mnogu odredbi na ZKP,vklu~uvaj}i i takvi {to za propu{taweto obvinetiot da se izvesti za

64


pravoto na branitel povlekuva strogi procesni sankcii {to se sostojat vozabrana sudskata odluka da se zasnova vrz dadeniot iskaz (~l. 210, st. 9 odZKP). Obvinetiot moè da se brani sam, i po pravilo slobodno odlu~uvadali i kogo }e zeme za branitel. Ova, sepak, ne zna~i deka vakvoto pravo eapsolutno, bidej}i obvinetiot za branitel moè da izbere samo advokat. Sozakon se opredeluva vo koi slu~ai obvinetiot mora da ima branitel (zate{ki krivi~ni dela, ako e nem, gluv ili nesposoben da se brani, zamaloletnik, za lice {to e vo pritvor ili koga se sudi vo otsustvo), kogo gopostavuva sudot dokolku ne go izbere samiot obvinet.

^l. 6 (3) (v) od EKP^ go garantira pravoto na obvinetiot da se branisamiot ili od strana na branitel po svoj izbor ili, dokolku ne raspolaga sosredstva za branitel, da dobie besplaten advokat koga interesite na pravdatago baraat toa.

Na~inot na koj ovaa odredba se primenuva (vo kombinacija so prviot stav1 od ~l. 6 od EKP^) po albi ili vo tekot na istragata, zavisi od karakteris-tikite na samiot proces.

Koga doma{nite sudovi nazna~uvaat branitel, mora da gi zemat predvidèlbite/barawata na obvinetiot. Me|utoa, ovie barawa moè da ne se zematpredvid ako toa e vo interes na pravdata. Vo sekoj slu~aj, ako se utvrdi dekapostoi ili bi moèla da postoi nezadovolitelna vrska me|u obvinetiot iadvokatot koj mu e dodelen, a koja }e onevozmoì soodvetna odbrana, ili akokvalifikaciite na dodeleniot advokat se nezadovolitelni zemaj}i japredvid prirodata ili teìnata na slu~ajot, stav 1 i stav 3 (b) od EKP^moàt da impliciraat deka na obvinetiot }e mora da mu se dodeli drugadvokat (na negovo podocne`no barawe).

Pretsedatelot na sudot moè da go razre{i branitelot postaven poslu`bena dol`nost koj neuredno ja vr{i svojata dol`nost, po barawe odobvinetiot ili po sopstvena inicijativa so soglasnost na obvinetiot. Namestoto na razre{eniot branitel se postavuva nov, a za razre{uvaweto seizvestuva advokatskata komora (~l. 68, st. 4 od ZKP). [to se odnesuva dotro{ocite na odbranata, duri i koga }e se oglasi za vinoven, obvinetiotsekoga{ se osloboduva od tro{ocite vo slu~aite koga branitelot vosoglasnost so ~l. 66 od ZKP mu e postaven od strana na sudot tokmu odpri~ini {to samiot nemal sredstva da gi plati, kako i vo slu~aite nazadolìtelna odbrana koga so ispla}aweto na tie tro{oci bi bilo dovedenovo pra{awe izdrùvaweto na negovoto semejstvo (~l. 91, st. 4 od ZKP).

Besplatna pravna pomo{Dokolku obvinetiot ne raspolaga so sredstva za branitel ili koga

interesite na pravdata toa go baraat, }e mu se dade besplatna pravna pomo{.Sistemot vo koj ne postoi obvrska da se platat tro{ocite na obvinetiotkoj e osloboden, no bara nadomestuvawe na tro{ocite za nazna~enite

65


advokati vo slu~ai koga obvinetiot e osuden, ne e nekompatibilen soEvropskata konvencija.

Za da se utvrdi dali vo opredelen slu~aj dodeluvaweto na besplatnapravna pomo{ e vo interes na pravdata, sudot primenuva nekolku kriteri-umi: teìnata na navodniot prestap vo kombinacija so teìnata na kaznataso koja obvinetiot se soo~uva, sloènosta na slu~ajot i li~nata sostojba naobvinetiot.

^l. 67 od ZKP predviduva mo`nost, vo slu~aite koga obvinetiot sporedsvojata imotna sostojba ne moè da gi podnese tro{ocite na odbranata, nemuda mu se postavi branitel ako postapkata se vodi za krivi~no delo za koe epropi{ana kazna zatvor nad tri godini, i toa samo po povedeno obvinenie.

Komunikacija me|u obvinetiot i branitelotSo obvinetiot {to e vo pritvor, branitelot moè slobodno i bez nadzor

da se dopi{uva i da razgovara (~l. 70 od ZKP). Samo po isklu~ok, vo tekotna istragata, ova pravo moè da se podloì na nadzor ako pritvorot eopredelen poradi opasnost od koluzija, odnosno zagrozuvawe na dokazite(~l. 184, st. 2, t. 1 od ZKP).

Naredba za ova moè da dade samo istra`niot sudija i samo toj vo takvislu~ai e ovlasten da ja pregleduva pismenata korespondencija, odnosno daprisustvuva na razgovorot, a ne nekoj drug.

Povreda na ~l.o: 6 (3) (v) od Konvencijata pretstavuva i prislu{uvawetoi snimaweto na telefonskite razgovori me|u obvinetiot i branitelot.

Odbrana pri sudewe vo otsustvoSudeweto vo otsustvo e nepoèlno od aspekt na pravoto da se prisustvuva

na sudeweto kako element na pravoto na pravi~no sudewe, no se dopu{ta odpri~ini {to odlagaweto na sudeweto ponekoga{ moè da dovede do gubewena dokazite, zastarenost na mo`nosta za gonewe i sli~no.

Vo ovie slu~ai se predviduvaat baranite garancii, a prvenstvenoobezbeduvawe branitel (~l. 66, st. 4 od ZKP), a se predviduva i mo`nosta zapovtoruvawe na postapkata dokolku obvinetiot i negoviot branitelpodnesat barawe vo rok od edna godina od denot koga osudeniot soznal zapresudata so koja e osuden vo otsustvo (~l. 398 od ZKP).

Mo`nosta obvinetiot privremeno da se otstrani od glavniot pretresdokolku go naru{uva redot vo sudnicata (~l. 287 od ZKP) e isklu~ok {to sedopu{ta i od organite na Konvencijata. Sli~no na ova e i otstranuvawetood sudnicata na obvinetiot vo slu~aite koga nekoj od soobvinetite ilisvedok odbie da dade iskaz vo negovo prisustvo ili ako okolnostiteukaùvaat deka vo negovo prisustvo nema da ja zboruvaat vistinata, {to istotaka se dopu{ta pod uslov branitelot da prisustvuva, a obvinetiot da bidezapoznaen so sodrìnata na iskazite.

66


Moè da bide problemati~na mo`nosta za sudewe vo otsustvo na obvine-tiot vo skratenata postapka ako toj ne dojde na glavniot pretres, iako urednoe povikan, ili pokanata ne moèla da mu se vra~i poradi neprijavuvawe dosudot na promena na adresata ili prestojuvali{teto, pod uslov negovotoprisustvo da ne e nu`no i pred toa da bil ispitan (~l. 428, st. 4 od ZKP).Imeno, ako vlastite ne storile sé {to moèle za da ja lociraat novataadresa, sudeweto vo otsustvo e neproporcionalna kazna za toa {to obvi-netiot propu{til da go izvesti sudot za promenata na adresata.


^l. 6 stav 3v od EKP^^l. 14 stav 3 od MPGPP^l. 4, 66, 70, 184, 273, 329, 330 od ZKP

PRAVO DA SE ISPITAAT SVEDOCITE

Liceto obvineto za krivi~no delo ima pravo da gi ispita svedociteprotiv nego i da obezbedi prisustvo i ispituvawe na svedocite vo negovakorist pod isti uslovi kako i svedocite protiv nego (~l. 6, st. 3 od EKP^;~l. 14, st. 3 od MPGPP).

Pravoto da se soslu{uva svedokot mu dava na obvinetiot pravo da gososlu{a (ili da bide soslu{an) svedokot protiv nego, kako i da se obezbediprisustvo i soslu{uvawe na svedoci vo negova korist, pod istite uslovi kakoi za svedocite protiv nego. Ovaa odredba e tesno povrzana so principot naednakvost na oru`jeto kako element na pravi~noto sudewe vo smisla nastavot 1 od ~l. 6 od EKP^.

Poimot svedok, spored Konvencijata, se interpretira avtonomno.Izjavite koi ne se dadeni na sud li~no tuku, na primer, vo policija, sesmetaat za izjavi na svedoci samo dokolku doma{niot sud gi zema predvid,{to ne e slu~aj vo na{eto pravo.

Prigovorite vo odnos na povikuvawe i soslu{uvawe na eksperti nespa|aat vo odredite na stav 3 (g), tuku vo op{toto pravilo od stavot 1 na ~l.6 od EKP^.

Svedoci protiv obvinetiotNa odbranata mora da í se dade mo`nost da gi osporuva site dokazi {to

se izneseni pred sudot i vrz koi toj ja zasnova svojata presuda. Vo princip,site dokazi treba da se izvedat vo prisustvo na obvinetiot na javen pretres

67


pred sudot, so mo`nost za protivstavuvawe na argumentite vo kontradik-torna rasprava.

Osven vo isklu~itelni okolnosti, svedocite treba da se soslu{aat voprisustvo na obvinetiot na glavniot pretres, pri {to ne samo {to dvetestrani }e moàt da gi iznesat svoite argumenti, tuku takviot pretres iporadi svojata podlo`nost na kontrola na javnosta nudi opiplivi garanciiza pravi~nost na postapkata.

Kako i da e, ova sepak ne zna~i deka za da se koristat iskazite nasvedocite kako dokaz, tie sekoga{ mora da bidat dadeni na javen pretres predsudot. Koristeweto na iskazite kako dokaz dobieni vo prethodnata postapkasamo po sebe ne se smeta za nepravi~no pod uslov da se respektiraat pravatana odbranata. Po pravilo, ovie prava baraat na obvinetiot da mu se dadeadekvatna i dovolna mo`nost da gi osporuva i da gi ispituva svedociteprotiv nego, bilo vo vreme koga svedokot ja daval izjavata ili vo nekojapodocne`na faza vo postapkata.

U{te vo prethodnata postapka obvinetiot i branitelot moè da prisus-tvuvaat na soslu{uvaweto na svedocite, da predlagaat istra`niot sudija daim postavi opredeleni pra{awa, so negova dozvola i samite neposredno dapostavuvaat pra{awa, a dali ova navistina im e (adekvatno) ovozmoèno }ebide od zna~ewe koga svedokot nema da se pojavi, ili }e odbie da svedo~i napretresot. Sli~no, od posebno zna~ewe za edno pravi~no sudewe e dali naobvinetiot i negoviot branitel }e im bide dadena dovolna mo`nost svedokotda go ispitaat na samiot pretres.

Dokolku dokaùvaweto na eden fakt se zasnova vrz zabeleùvawe nanekoe lice, toa treba li~no da se soslu{a na glavniot pretres. Soslu{u-vaweto ne moè da se zameni so ~itawe na zapisnik od negov daden iskazprethodno, nitu so pismena izjava (~l. 325 od ZKP). Po isklu~ok, iskazitena svedocite, soobvinetite i ve{tacite moè da se pro~itaat na glavniotpretres samo ako: liceto umrelo, du{evno se razbolelo ili ne moè da sepronajde, ili negovoto doa|awe pred sud ne e mo`no ili e zna~itelnoote`nato poradi starost, bolest ili drugi va`ni pri~ini; ako svedociteili ve{tacite bez zakonski pri~ini ne sakaat da dadat iskaz na glavniotpretres; ili so soglasnost na strankite. (~l. 325 od ZKP). Iskazot nasvedokot i ve{takot moè da se pro~ita i toga{ koga pri porane{notososlu{uvawe navel fakti za koi pove}e ne se se}ava ili ako otstapuva odsvojot iskaz (~l. 320 od ZKP).

Svedoci vo korist na obvinetiotOdbranata ima pravo da bara da se obezbedi prisustvo i ispituvawe na

svedocite vo nejzina korist. Garancijata, sepak, ne sodrì neograni~enopravo na ispituvawe na svedocite i na sudovite im se ostava relativno{irok prostor da odlu~at koi svedoci, koga i kako }e bidat soslu{ani.

68


Smislata na garancijata e obezbeduvawe ramnopravnost me|u obvinitel-stvoto i odbranata. Sudot e sloboden da odlu~i dali soslu{uvaweto nasvedocite na odbranata moè da pridonese za utvrduvawe na vistinata i, akotoa ne e slu~aj, da odbie da gi soslu{a, pod uslov da se po~ituva principotna ednakvost. Vo taa smisla, sudot moè da odbie da soslu{a svedoci ako toase pokaè kako o~igledno nepotrebno ili irelevantno, kako i ako e naso~enokon razvlekuvawe na postapkata.

So cel da se ograni~i {irokoto diskreciono ovlastuvawe na sudot, voZKP eksplicitno e nabroeno koga moè da se odbie predlogot na strankiteza pribavuvawe dokazi na glavniot pretres. Taka, predlogot moè da se odbieako: 1) se odnesuva na zabranet na~in na pribavuvawe dokazi so zakon; 2)faktot ve}e e utvrden ili e bezna~aen; 3) e nesoodveten, odnosno ako postojatpri~ini za somnenie deka so nego ne moè da se utvrdat faktite ili toa }ese stori so zna~itelni pote{kotii; 4) e nejasen, necelosen ili o~iglednonaso~en kon odolùvawe na postapkata (~l. 314, st. 7 od ZKP).

Vo sekoj slu~aj, sudot mora da obrazloì zo{to odlu~il da ne gi povikasvedocite ~ie{to ispituvawe izre~no e pobarano od odbranata (~l. 314 i348 od ZKP).


^l. 6 stav 3g od EKP^^l. 14 stav 3 od MPGPP^l. 4, 314, 320, 325, 348 od ZKP

PRAVO NA PREVEDUVA

Liceto {to ne go zboruva ili ne go razbira jazikot na koj{to se vodipostapkata, ima pravo na besplatna pomo{ od preveduva~ (~l. 6, st. 3 d odEKP^; ~l. 14, st. 3 od MPGPP).

Vo krivi~nata postapka slu`ben jazik e makedonskiot jazik i negovotokirilsko pismo (~l. 6 od ZKP). Licata koi u~estvuvaat vo postapkata(obvinetiot, o{teteniot, privatniot tuìtel, svedocite, ve{tacite i dr.),a koi zboruvaat slu`ben jazik razli~en od makedonskiot, imaat pravo priizveduvaweto na predistra`nite, istra`nite i drugite sudski dejstva i naglavniot pretres, kako i vo postapkata po àlba da go upotrebuvaat svojotjazik i pismo. Sudot treba da obezbedi usno preveduvawe na toa {to liceto,odnosno drugite go iznesuvaat, kako i na ispravite i drugiot pi{an dokazenmaterijal. Sudot }e obezbedi pi{an materijal {to e od zna~ewe za postap-

69


kata ili e va`no za odbranata na obvinetiot pismeno da se prevede (~l. 7,st. 1 od ZKP). Taka, vo soglasnost so ustavnite i zakonskite izmeni izvr{enipo usvojuvaweto na Ohridskiot ramkoven dogovor, pripadnicite na alban-skata zaednica vo Republika Makedonija imaat pravo kako slu`ben da gokoristat i albanskiot jazik, nezavisno dali go poznavaat makedonskiot jazik,kako jazik na koj se vodi postapkata.

Drugite stranki, svedoci i u~esnici vo postapkata pred sudot imaatpravo na besplatna pomo{ od preveduva~ vo mera {to se garantira some|unarodnite instrumenti za pravata na ~ovekot, {to zna~i samo ako nego razbiraat ili ne go zboruvaat jazikot na koj{to se vodi postapkata (~l.7, st. 2 od ZKP).

Standardot (pravoto na preveduva~) ne podrazbira pravo liceto da seizrazuva na jazik po sopstven izbor ako toa ili negoviot branitel dovolnove{to go vladee jazikot na sudot ({to e fakti~ko pra{awe). Ako obvinetiotmoè adekvatno da go razbere i da go zboruva jazikot na sudot, toj nema pravona pomo{ od preveduva~ za da mu se ovozmoì odbranata da ja dade na drugjazik. Nivoto na (ne)poznavawe na jazikot potrebno za da se priznae pravotona besplatna pomo{ od preveduva~ e pra{awe na fakt i stepen, i se sveduvana stepen na pomo{ta {to e neophodna. So drugi zborovi, obvinetiot morada bide vo sostojba, bilo samiot ili so pomo{ na preveduva~, da moè da jarazbere i da u~estvuva vo postapkata vo stepen {to }e mu obezbedi pravi~nosudewe.

Opfateni se, pritoa, kontaktite me|u obvinetiot i sudot, no ne i me|uobvinetiot i branitelot {to toj samiot go odbral.

Zborot "besplatno" Evropskiot sud za ~ovekovite prava go tolkuva taka{to tro{ocite za tolkuva~ ne moàt da padnat vrz obvinetiot duri i kogatoj }e bide proglasen za vinoven.

Obvrskata na kompetentnite dràvni vlasti ne e ograni~ena samo napostavuvaweto preveduva~, tuku podrazbira i razumna kontrola vrz adekvat-nosta na preveduvaweto, osobeno ako se ukaè na potrebata za ova. Vo taasmisla moè da se bara i smenuvawe na preveduva~ot.

Za pravoto na preveduva~ liceto mora da se pou~i. Vo zapisnikot }e sezabeleì dali e dadena pouka i }e se vnese izjavata na liceto. Preveduvawetogo vr{i sudski preveduva~ (~l. 7, st. 3 i 4 od ZKP).

Na obvinetiot koj ne go razbira jazikot na koj{to se vodi postapkata,prevod od obvinenieto i od presudata mu se dostavuva na jazikot na koj{totoj se sluèl vo postapkata (~l. 8, st. 4 i ~l. 9, st. 4 od ZKP).

Relevantni standardi^l. 6 stav 3d od EKP^^l. 14 stav 3 od MPGPP^l. 7, 8, 9 od ZKP

70


PRAVO NA @ALBA (PRAVNI LEKOVI)

Sekoj koj e osuden za nekoe krivi~no delo ima zakonsko pravo da barapreispituvawe na osudata i na kaznata pred nekoj povisok sud (~l. 14, st. 7od MPGPP, Protokol 7 od EKP^).

Pravoto na àlba ima za cel obezbeduvawe najmalku na dve instanciina sudskoto ispituvawe na nekoj slu~aj, so toa {to drugoto mora da se odvivapred sud od povisoka instancija. Preispituvaweto {to go vr{i toj sud morada bide avtenti~no. Toa zna~i, deka me|u drugoto, àlbenata postapka {tose ograni~uva samo na ispituvawe na pravnite pra{awa nema sekoga{ da gozadovoluva ovoj kriterium. @albenata postapka mora, pokraj toa, da bidenavremena.

Protiv presudata donesena vo prv stepen ovlastenite lica moàt daizjavat àlba vo rok od 15 dena od denot na dostavuvaweto na prepisot napresudata (8 dena vo skratena postapka). Neposreden efekt od koristewetona pravoto na alba e deka sudot mora da go odloì izvr{uvaweto na kaznata{to ja opredelil prvostepeniot sud sí dodeka ne se zatvori àlbenatapostapka (~l. 350 od ZKP).

Pravoto na àlba im pripa|a na site lica {to se osudeni za nekoekrivi~no delo, bez ogled na negovata priroda i kaznata {to e izre~ena voprvostepenata presuda. @alba moè da izjavat strankite, branitelot,zakonskiot zastapnik na obvinetiot i o{teteniot, a vo korist na o{tete-niot i nekoi rodnini na obvinetiot (~l. 351 od ZKP).

Presudata moè da se pobiva: poradi su{testveni povredi na krivi~natapostapka (~l. 355 od ZKP); poradi povreda na Krivi~niot zakonik (~l. 356od ZKP); poradi pogre{no ili necelosno utvrdena fakti~ka sostojba (~l.357 od ZKP); i poradi odluka za krivi~nite sankcii, za odzemawe na imotnakorist, za tro{ocite na postapkata, za imotnopravnite barawa, kako iporadi objavuvawe na presudata preku mediumite (~l. 358 od ZKP).

@albata se podnesuva do sudot {to ja izrekol prvostepenata presuda, kojeden primerok }e dostavi do obvinetiot, odnosno sprotivnata stranka, kojavo rok od osum dena od priemot ima pravo na odgovor na àlbata.

Za sednicata na sovetot }e se izvesti onoj obvinet i negoviot branitelkoj baral da bide izvesten za sednicata ili predloìl odrùvawe na pretrespred vtorostepeniot sud. Za sednicata na sovetot sudot }e ja izvestiodbranata (strankite) i koga ne go barala toa ako nejzinoto prisustvo bibilo korisno za razjasnuvawe na rabotite (~l. 362, st. 1 od ZKP). Akoobvinetiot e vo pritvor ili na izdrùvawe kazna, a ima branitel, prisustvo

71


na obvinetiot }e se obezbedi samo ako sudot najde deka toa e celesoobrazno.Pretres pred vtorostepeniot sud }e se odrì samo ako e potrebno poradipogre{no ili necelosno utvrdena fakti~ka sostojba da se izvedat novidokazi ili da se povtorat dokazite izvedeni porano.


Protokol 7 od EKP^^l. 14 stav 3 od MPGPP^l. 15 od Ustavot na RM^l. 350-358 od ZKP

Ne bis in idemNikoj ne moè da bide suden, nitu kaznet za delo za koe ve}e porano bil

osuduvan ili osloboden, vo soglasnost so zakon (~l. 14, st. 7 od MPGPP).Zabranata na dvokratnoto gonewe ili kaznuvawe ima za cel spre~uvawe

liceto dvapati da bide sudeno ili kazneto za isto delo (ne bis in idem).


Protokol 7 od EKP^^l. 14 stav 3 od MPGPP^l. 15 od Ustavot na RM

Vonredni pravni lekoviProtiv pravosilnata presuda, pod opredeleni uslovi moè da se vloàt

vonredni pravni lekovi. Povtoruvawe na postapkata e mo`no samo vo koristna osudeniot ako se dokaè deka presudata se zasnova vrz laèn iskaz, akose iznesat novi fakti ili dokazi i vo drugi slu~ai opredeleni so zakon (~l.388-398 od ZKP). Vonredno ublaùvawe na kaznata e dozvoleno koga }e sejavat okolnosti {to gi nemalo koga se izrekuvala presudata ili sudot za nivne znael iako postoele, a tie o~igledno bi dovele do poblaga osuda (~l. 399-402 od ZKP). Obvinetiot pravosilno osuden na kazna zatvor moè da podnesebarawe za vonredno preispituvawe na pravosilna presuda poradi opredelenipovredi na zakonot (~l. 411-415 od ZKP).


^l. 388-415 od ZKP

72


UPATSTVA ZA NABQUDUVA ITE NASUDSKITE POSTAPKI

Pred otpo~nuvawe na nabquduvaweto

• Identifikuvajte gi slu~aite za koi smetate deka bi bilo interesnoda bidat sledeni (od po~etok do kraj) i informirajte go za toa va{iotlokalen koordinator.

• Sledete gi sudskite slu~ai i napravete eden plan (slika) za sudskitepostapki po~ituvaj}i go rasporedot i upatstvata na va{iot lokalenkoordinator.

• Vedna{ informirajte go va{iot lokalen koordinator dokolku nakakov bilo na~in ste povrzani so nekoj od u~esnicite vo postapkata (na pr.,preku semejni vrski, ~lenstvo vo ista politi~ka partija, raboten odnos voista firma ili institucija, ili vo slu~aj na kakva bilo druga li~na vrska).Vo site ovie i sli~ni situacii, ne bi smeele da u~estvuvate vo nabqudu-vaweto na konkretniot slu~aj, a lokalniot koordinator bi trebalo da najdezamena za vas.

• Za voda~ite na timovite: Pogriète se ~lenovite na va{ite timovida dobijat to~ni informacii za vremeto i mestoto na odrùvawe nasudeweto, da stignat na vreme vo sudnicata, kako i da im bidat prethodnodostaveni dovolen broj od formite/pra{alnicite za sledewe na sudskitepostapki.

DODATOCI

Glava

4

73

Glava 4 - Dodatoci

Za vreme na nabquduvaweto

• Vo tekot na nabquduvaweto sekoga{ istaknete ja va{ata legiti-macija na vidlivo mesto i dokolku bide pobarano, dol`ni ste da se pret-stavite sebe si kako nabquduva~i akreditirani od strana na NVO-Koali-cijata Site za Pravi~no Sudewe.

• Vo tekot na nabquduvaweto site va{i zabele{ki vnesete gi vo li~ennotes/tetratka.

• Vo nitu eden moment ne se vpu{tajte vo diskusija ili kakvo bilou~estvo vo tekot na sudeweto.

• Odnesuvajte se neutralno.

• Ne komentirajte za va{ite zabele{ki vo vrska so nabquduvaweto(Nabquduva~ot ima o~i i u{i, no ne i usta).

• Ne davajte izjavi na nitu eden pretstavnik od mediumite, tukuzainteresiranite upatete gi do liceto nadle`no za odnosi so javnosta i/iligeneralniot sekretar na NVO-Koalicijata "Site za pravi~no sudewe".

Po zavr{uvawe na nabquduvaweto

• Vedna{ po zavr{uvawe na sekoe od nabquduvanite sudewa, vo va{iotnabquduva~ki tim sostaven od dve lica, zaedni~ki popolnete eden pra{al-nik za sekoe od izvr{enite nabquduvawa. Prodiskutirajte gi me|usebnova{ite stavovi i mislewa vo timot i vnesete eden zaedni~ki odgovor nasekoe od predvidenite pra{awa vo pra{alnikot.

• Ako imate potreba za dopolnitelni informacii za kompletirawena pra{alnikot, moète da zemete izjavi od strankite vo postapkata, no votoj slu~aj, dol`ni ste pri popolnuvawe na pra{alnikot jasno da go identi-fikuvate izvorot na informacijata.

• Pod prifatlivi okolnosti i vo zavisnost od va{ata sopstvenaodluka, vo krivi~ni sudewa, vie treba da istraùvate i da go popolnitepra{alnikot, za pred-krivi~nata postapka. Informirajte go va{eto NVOi kontaktirajte ja Koalicijata za da vi pomogne da dobiete pristap doinformaciite.

74


• Dokolku ne ste vo mo`nost da dadete precizen odgovor na edno ilipove}e od predvidenite pra{awa voop{to ne davajte nikakov odgovor tukusamo zabeleète N/A (not applicable).

• Dokolku ne ste vo mo`nost da iznajdete zaedni~ki odgovor na ednoili pove}e od predvidenite pra{awa, vnesete gi oddelno va{ite odgovoripritoa poso~uvaj}i koe e ~ie razmisluvawe.

• Otkoga }e go popolnite celiot pra{alnik potpi{ete go dvajcataposebno i pritoa vnesete mesto, datum i vreme.

• Za voda~ite na timovite: Treba da napravite kopii od site popolnetipra{alnici i tie da se ~uvaat za va{ite personalni dosijea, koi treba dagi kreirate.

• Ispratete gi site kompletirani pra{alnici do va{iot lokalenkoordinator najmalku edna{ mese~no.

75

Glava 4 - Dodatoci

MINISTERSTVO ZA PRAVDA02/ 3117 277; 3230 732Ul. Veqko Vlahovik br. 2, Skopje

REPUBLI^KI SUDSKI SOVET02/ 3213 084; 3116 458Ul. Lazar Li~enoski br. 2, Skopje

USTAVEN SUD NA MAKEDONIJA02/ 3233 063; 3119 35512. udarna brigada br. 2, Skopje

JAVNO OBVINITELSTVONA R. MAKEDONIJA02/ 3229 314; 3231 267;Bul. Krste Misirkov bb, Skopje

JAVNO PRAVOBRANITELSTVONA RM02/ 3231 607; 3229 351Bul. Krste Misirkov bb, Skopje

NARODEN PRAVOBRANITEL NA RM02/ 3129 335; 3129 343Dimitrie ûpovski br. 20, Skopje

ADVOKATSKA KOMORA NA RM02/ 3165 409

NOTARSKA KOMORA NA RM02/ 3115 816; 3239 150

POVA@NI TELEFONI VO PRAVOSUDNIOTSISTEM

SUDOVI

VRHOVEN SUD NA MAKEDONIJA02/ 3136 044; 3 234 064Bul. K. Misirkov bb, Skopje

APELACIONEN SUD BITOLA047/227 999; 32 260Bul.Prvi maj bb, BITOLA

APELACIONEN SUD SKOPJE02/ 3114 266; 3136 136Bul. K. Misirkov bb, Skopje

APELACIONEN SUD [TIP032/393455; 391 037Ul. Mladinska 18, {tip

OSNOVNI SUDOVI

BEROVOMar{al Tito br. 77033/471 006 ; 471 168

BITOLABul. Prvi maj bb047/223 066 ; 239 352

VELESMar{al Tito br. 41043/233 622 ; 233 161

VINICABel kamen033/361 755; 361 239

76


GEVGELIJADimitar Vlahov034/212 939; 212 851

GOSTIVAR@ivko Brajkovski br. 1042/272 055;

DEBARVeqko Vlahovi} br. 41046/831 404 ; 831 600

DELÊVOMakedonija bb033/411 127; 411 143

KAVADARCIIlindenska bb043/413 150; 413 177

KIÊVOBul. Osloboduvawe br. 17045/223 464

KOÂNINikola Karev br. 4033/274 353

KRATOVOJ. Daskalov031/481 018; 481 986

KRIVA PALANKAMar{al Tito br. 34 031/375 322 ; 374 822

KRU[EVOIlindenska bb048/477 067

KUMANOVO11 Oktomvri br. 6; 031/411 555

NEGOTINOMar{al Tito br. 84043/361 895

OHRIDMak. prosvetiteli br. 10046/261 868; 261 869

PRILEPBudima{ bb048/ 421 700

RADOVI[22 Oktomvri bb032/ 65 204; 607 002

RESENT. Milo{evski 48047/452 588; 451 144

SVETI NIKOLELeninova bb032/443 991; 443 127

SKOPJE 1Goce Del~ev bb02/ 3114 288; 3115 706

SKOPJE 2Goce Del~ev bb02/ 3114 861; 3115 737

STRUGAStru{ki kepenci bb046/ 780 607; 72 607

STRUMICALeninova br. 34034/346 624; 346 663

TETOVOIlindenska br. 84; 044/330 688

77

Glava 4 - Dodatoci

[TIPMladinska br. 18032/393 455; 391 827

JAVNI OBVINITELSTVA

VI[O JAVNO OBVINITELSTVO -BITOLA047/33 368

VI[O JAVNO OBVINITELSTVO -SKOPJE02 / 3230 651; 3227 858

VI[O JAVNO OBVINITELSTVO -[TIP032/391024

OSNOVNO JAVNOOBVINITELSTVO - BEROVO033/471 016

BITOLA047/836 31 416

VELES043/ 21 042; 33 622

GEVGELIJA034/212 951GOSTIVAR042/62 388

DEBAR046/831 633

DELÊVO033 / 411 882

KAVADARCI043/415 115

KIÊVO045/31 493

KOÂNI033 /21 021

KRIVA PALANKA031/374 007

KUMANOVO031/20 695

OHRID046/263 382

PRILEP048/26 456

RADOVI[032/61 183

RESEN047/452 419

SVETI NIKOLE032/444 154

SKOPJE02/ 3133 238; 3133 417

STRUGA046/72 536

STRUMICA034/21 966

TETOVO044/24 966

[TIP032/391667

78


PODRA^NI EDINICINA JAVNOTOPRAVOBRANITELSTVO

BITOLABelgradska bb047/34 243; 31 268Za Bitola i Resen

VELESMar{al Tito br. 41043/35 042Za Veles i Negotino

GEVGELIJADimitar Vlahov br. 2034/213 208

GOSTIVAR@. Brajkovski042/62 302

KAVADARCIMar{al Tito bb043/415 616

KIÊVOBul. Osloboduvawe045/31632

KOÂNINikola Karev br. 4033/274 678Za Ko~ani, Vinica, Berovo Del~evo

KUMANOVO11 Oktomvri br. 6031/24 216Za Kumanovo Kratovo i Kriva Palanka

OHRIDB.Kidri~ 10; 046/ 262 218

PRILEPS. Georgievski 17a048/22 198 29 710Za Prilep i Kru{evo

SKOPJEBul. Ilindenska bb02/ 3230 214; 3229 351Za Skopje 1 i Skopje 2

STRUGAStru{ki kepenci046/71 907Za Struga i Debar

STRUMICALeninova br. 34034/347 603Za Strumica i Radovi{

TETOVOIlindenska bb044/24 245

[TIPMladinska br. 18032/ 391 029za [tip i Sveti Nikole

79

Glava 4 - Dodatoci

Kontakt adresa:Koalicija “Site za pravi~no sudewe”

Makedonija 11/2-101000 Skopje,

tel. ++ 389 2 3215263; 5264www.all4fairtrials.org.mk

e-mail: [email protected]


Documents

PRIRA^NIK ZA NABQUDUVAWE NA SUDE WAall4fairtrials.org.mk/wp-content/uploads/2016/06/Priracnik_Nabljuduvanje.pdf · po{iroka analiza vo pravosudstvoto,