Zadatak: Prikaz knjige; Ustanak u istonoj i centralnoj Bosni, Zdravko AntoniStudent: Emina Muri

Temu ustanka u istonoj i centralnoj Bosni 1941. u svojoj knjizi dr. Zdravko Antoni obradio je vrlo detaljno, govorei o svim aspektima ovog dogaaja. Zbog karaktera rada, nismo u prilici detaljno govoriti o svim injenicama koje dr. Antoni iznosi u svom radu. Nastojat emo se u izlaganju drati najvanijih razvojnih linija preko kojih je u knjizi obraen ustanak u istonoj i centralnoj Bosni 1941. godine. Nakon kratkog osvrta na sadraj knjige, bavit emo se iznoenjem komentara na pojedine autorove tvrdnje. Okupacija i pripreme za ustanak Izlaganje autor poinje objanjavanjem situacije koja je dovela do izbijanja ustanka, govori o okupaciji teritorija BiH od strane Njemake nakon estoaprilskog rata, ukljuivanju tog teritorija u sastav NDH, koju autor naziva kvinslikom tvorevinom koja je nastala u spletu zamrenih njemako-italijanskih odnosa. Dalje, opisane su prve reakcije pojedinih grupa stanovnitva na okupaciju i ukljuivanje teritorija BiH u sastav NDH. Srbi su najtraginije primili okupaciju, jer su u njoj vidjeli kraj svoje nacionalne slobode, dok su Hrvati i Muslimani bili podijeljenih miljenja, koja su zavisila od ranijih politikih opredjeljenja i konkretnih prilika u svakom mjestu. Nakon okupacije uslijedila je izgradnja aparata ustake vlasti u BiH. Autor istie da je osnovni uzrok slabosti ustakog pokreta, to to se nije formirao unutar naroda i nije nastao kao njegova potreba, nego je zajedno sa okupatorom uglavnom uvezen spolja. injenica da je imao dobro uporite na podruju centralne i istone Bosne nije njegova zasluga, nego posljedica niza okolnosti (nacionalnih, vjerskih, ekonomskih, i dr.) koje su mu ile na ruku. Odmah po uspostavljanju vlasti pristupilo se ienju istone Bosne od srpskog stanovnitva. Koritene su metode protjerivanja Srba, hapenja, ubijanja, ali i pokrtavanja, odnosno prevoenja u katoliku vjeru. U nasilju nije poteeno ni jevrejsko stanovnitvo, koje je takoer ubijano i protjerivano. Ista sudbina zadesila je Muslimane i Hrvate koji nisu podravali ustaku politiku. Vrijeme od neposredne okupacija Jugoslavije 18. aprila 1841., pa do poetka prvih oruanih akcija protiv okupatora, krajem jula i poetkom augusta, je vrijeme koje se naziva neposrednim pripremama za ustanak. Osnovna karakteristika ovog perioda jeste u tome to se u njemu preduzimaju opsene mjere od strane organizacije KPJ na podruju istone i centralne Bosne da se ona uvrsti politiki i organizuje vojniki. Nakon Majskog savjetovanja CK KPJ u Zagrebu, koje je izuzetno znaajno za pripremanje ustanka u ovim krajevima, a na kome je u ime PK KPJ za BiH prisustvovao Iso Jovanovi, pristupilo se prvim praktinim koracima u organizacionom smislu, da se pripreme ustanka izvre blagovremeno i na to bolji nain. Napad Njemake na Sovjetski Savez nije zatekao komuniste u istonoj i centralnoj Bosni bez orijentacije, oni su taj napad smatrali znakom svim radnicima svijeta i ugroenim narodima da se oruanom borbom suprotstave faizmu. Poetak ustanka Ustanak u centralnoj i istonoj Bosni otpoeo je u sklopu opteg ustanka naroda Jugoslavije koga je protiv okupatora pripremala i povela KPJ. U pripremama za ustanak u istonoj i centralnoj Bosni izdvajaju se dvije oblasti: sarajevska i tuzlanska. Prva oruana akcija u istonoj i centralnoj Bosni otpoela je 27./28. jula, i vezana je za napad devetorice ustanika (partizana) budueg odreda Zvijezda na andarmerijsku stanicu u Podlugovima kod Sarajeva. U noi izmeu 31. jula i 1. augusta dolo je i do prve oruane akcije na Romaniji, a 4. augusta na Trebeviu. Osnovna karakteristika prvih oruanih akcija u ovoj oblasti jeste u tome da one jo nisu bile masovne i da u vojnikom smislu nisu postigle vee uspjehe. U politikom smislu, ove akcije su znaile prekretnicu, jer su sva podruja na kojima su se javile prve oruane borbe, prerasle kasnije u znaajne ustanike centre. Prve oruane borbe u tuzlanskoj oblasti uslijedile su u predjelu Bira, 5. augusta 1941. godine, radilo se o napadu oko 50 ustanika na andarmerijsku stanicu u selu ekoviima. U okviru centralne i istone Bosne pojavilo se vie ustanikih centara, od kojih su na prostoru sarajevske oblasti, najznaajniji oni oko Semizovca, Romanije i Kalinovika, a na podruju tuzlanske oblasti reon Bira, Majevice sa Semberijom i Ozren. Proces stvaranja prvih oruanih grupa, iz kojih je kasnije nastala Semizovaka eta, a zatim i druge, tekao je vrlo promjenljivo i sa puno nedostataka. U ovom poglavlju, osim to su detaljno opisane prve ustanike akcije u pojedinim podrujima istone i centralne Bosne, govori se i o prvom kontaktu sa etnicima, pod komandom Aima Babia, i ustanika, pripadnika romanijskog bataljona. Iako se znalo da je Aim Babi zatraio pomirenje s Nijemcima u Sarajevu, zakljueno je da se s njim ipak isplati suraivati. I zaista, 1. septembra na Romaniji je formiran zajedniki partizansko-etniki tab, nazvan direktorijum, iji je zadatak bio da planira i priprema nove akcije. Ova suradnja sa etnicima predstavlja vrlo zanimljiv fenomen, prije svega zbog prevrtljivog etnikog ponaanja u odnosu sa komunistima, i s druge strane kasnijeg odnosa NDH prema etnicima. Stav okupatora i ustako-domobranskih snaga prema ustanicima u istonoj i centralnoj Bosni, nije se razlikovao od stava prema ustanicima na bilo kojem drugom podruju. Ubrzo nakon poetka ustanka uslijedile su mnoge odmazde i ubijanja seljaka. Osim toga, pristupilo se i metodi propagande, tampajui proglase u kojim se govorilo o zabludama stanovnitva zbog komunista i etnika. Dalji razvitak ustanka U daljem razvoju ustanka naglaena je djelatnost KPJ, i pitanje politike bratstva i jedinstva koje je domiralo politikim programom KPJ. Uticaj SKOJ-a i CK KPJ na politika zbivanja u istonoj i centralnoj Bosni bio je veliki ne samo u vrijeme pripreme ustanka nego i u vremenu voenja oruane borbe protiv okupatora. Djelatnost KPJ i borba protiv ustaa pogodno je djelovala na razvijanje etnikog pokreta Drae Mihailovia na prostoru istone i centralne Bosne. U augustu je na ovaj prostor stigao Jezdimir Dangi da radi na organizaciji etnikog pokreta, ve u septembru iste godine u pomo mu stie Boko Todorovi, poznat kao Boko Jugovi. Pretvaranje dijela ustanike mase u organizovane etnike odrede na tlu istone Bosne 1941. jeste glavni posao majora Dangia i Todorovia. Tokom septembra partizansko-etniki odnosi uli su u novu, dosta sloeniju fazu. Mada su i dalje oba oblasna taba inili ozbiljne napore kako bi privolili etnike na zajedniku akciju protiv okupatora , konkretni postupci etnika su potvrivali da to nee biti lako postii. 26. septembra odrano je u Stolicama kod Krupnja, vojno-politiko savjetovanje na kome su bili prisutni, izmeu ostalih lanovi CK KPJ, Glavnog taba NOP-a, predstavnici tabova NOP-a Srbije, BiH i Slovenije. Na ovom sastanku su donese znaajne odluke o daljem voenju oruane borbe protiv okupatora. Izmeu ostalog, izgraeni su planovi stvaranja novih slobodnih teritorija, definisano je da odred bude najvea partizanska vojna formacija i dr. Odmah po zavretku sastanka u Stolicama vojno-politiko rukovodstvo ustanka u centralnoj i istonoj Bosni, preduzelo je sve mjere da se na ovom prostoru to prije izvri stvaranje partizanskih odreda. Do kraja 1941. formirano je na prostoru istone i centralne Bosne, est NOP odreda i to: Romanijski, Kalinoviki, Semizoviki, Zvijezda, Biranski, Ozrenski i Majeviki. Autor nas dalje upoznaje sa detaljima osnivanja pojedinih eta, i o akcijama koje su one vodile. Od Stolikog savjetovanja pa do proljea 1942. partijsko-politika djelatnost u istonoj i centralnoj Bosni, odvija se u znaku kristalizacije ciljeva NOB-e, podmlaivanja kadrova, uspostavljanja novih veza, objedinjavanja fronta i pozadine, traenja novih organizacionih rjeenja i dr. U cilju izvrenja svih naredbi sa Stolikog savjetovanja, takoer, pristupilo se organizaciji narodne vlasti. NOO birani su tako to bi se nakon osloboenja odreenog mjesta narod sazvao na javne zborove, a onda je putem aklamacije birao svoje odbore. U meuvremenu vanjskopolitiki organi NDH nastavljaju ulagati napor za guenje ustanka u centralnoj i istonoj Bosni, gdje su brojne snage uestvovale u guenju ustanka. Od tih snaga najbrojnije je bilo tzv. hrvatsko domobranstvo, ije se jedinice u cilju guenja ustanka pomjeraju iz sela u gradove i vre reorganizaciju u svom sastavu. Domobrani su suraivali sa orunitvom, a osim njih i sa tzv. mjesnom seoskom ili ustakom milicijom. Poto su svi napori NDH dali tek ograniene rezultate na scenu je stupio italijanski okupator koji se vjeto okoristio slabou ustakog reima i malobrojnou njemakih trupa oko uguenja ustanka u postizanju svog cilja, reokupacije II i III zone. Italijani su 8. novmbra uspjeno uli u Viegrad. Partizansko-etniki odnosi 1941. godine Na savjetovanju u Stolicama Glavni tab za BiH, dobio je zadatak da upotrijebi maksimum napora, kako bi, u cilju uspjenijeg voenja NOB-e, postigao suradnju sa etnikom komandom u Bosni. Do partizansko-etnikih pregovora dolo je u Drinjai, krajem septembra. Ovi pregovori zavrili su sporazumom o stvaranju Komande bosanskih vojnih i partizanskih odreda. Gledano u cjelini zajednikom operativnom tabu nije polo za rukom da tokom oktobra oslobodi ijedno mjesto. Uporedo sa djelovanjem zajednike partizansko-etnike komande, pojedini etniki komandanti zapoeli su svoju djelatnost ne obraajui panju na zajedniku komandu. Ve tokom novembra 1941. partizansko-etniki odnosi razvijali su se u pravcu daljeg meusobnog zaotravanja. Na to su znatno utjecali dogaaji u Srbiji. im je Draa Mihailovi 20. oktobra napao na partizanske odrede u Srbiji, nastali su ponovo zategnuti partizansko-etniki odnosi u istonoj Bosni. Od kraja novembra tab Drae Mihailovia se i trajno ukljuio u kolaboraciju sa Nediem i njemakom komandom u Srbiji, i izdaje naredbu svojim odredima da povedu beskompromisnu borbu protiv partizana. etniki odredi u istonoj Bosni pripremali su teren za otvoreni oruani sukob protiv partizana. Ovakvi postupci etnika bili su u suprotnosti sa postojeim sporazumima, pa se pred rukovodioce NOP-a postavilo pitanje da li im i dalje gledati kroz prste u interesu viih ciljeva NOP-a ili im otvoreno rei da su izdajnici i suprotstaviti im se. Da bi se rijeila pitanja daljeg odnosa sa etnicima lanovi Glavnog taba NOP-a dogovorili su sa Jezdimirom Dangiem odravanje zajednike konferencije. Konfrencija je odrana 16. novembra 1941. u Vlasenici. Predloenu zajedniku rezoluciju etnici nisu prihvatili, a 17. novembra odrali su etnici posebnu konferenciju, na kojoj je prihvaena isto etnika rezolucija. Kad su predstavnici NOP-a na Vlasenici vidjeli da etnici ne pokazuju interes da se sporazum postigne i ostvari jedinstvo, napustili su Vlasenicu i vie nema napora za suradnju. Vojno-politika situacija u istonoj i centralnoj Bosni krajem 1941. i poetkom 1942. godine Nakon povlaenja veine partizanskih snaga iz zapadne Srbije ka Sandaku i istonoj Bosni, Vrhovni tab i Centralni komitet KPJ su preduzeli itav niz vojnih i politikih mjera koje su imale za cilj dalje jaanje NOP-a. Na vojnom planu odlueno je da se prie formiranju brigada kao viih oblika organizacije Narodnooslobodilake vojske. Prva proleterska brigada formirana je 21. decembra 1941. godine. Nakon dolazka Prve proleterske brigade i CK KPJ u istonu Bosnu ubrzane su pripreme za savjetovanje, odrano 7. i 8. januara 1942. u Ivaniima. Neposredni povod za odravanje ovog savjetovanja bile su politike prilike i stanje NOP-a u istonoj Bosni. Na savjetovanju je zakljueno da vojno i politiko rukovoenje ustankom u istonoj Bosni ne odgovara u potpunosti ciljevima i zadacima narodnooslobodilake borbe. Da bi se otklonili nedostaci u radu, formulisan je itav niz zadataka, meu kojima su: mobilisati sve raspoloive snage za borbu protiv etnika koji predstavljaju veliku opasnost, uvrstiti partijsku organizaciju, pokloniti punu panju daljoj izgradnji vojne organizacije i dr. Druga neprijateljska ofanziva otpoela je 15. januara 1942. god. Glavni cilj ofanzive bio je da se potisnu partizanske snage na sueni prostor izmeu Han-Pijeska, Olova i Srednjeg i da se tu likvidiraju. Prozrijevi u zadnji as ciljeve ofanzive, jedan dio partizanskih snaga sa Vrhovnim tabom prebacuje se u rejon Jahorine, a drugi dio je sa Glavnim tabom i PK KPJ za BiH preko Sarajevskog polja i Igman planine stigao u foanski kraj. Tako Nijemcima pored izvjesnih uspjeha nije polo za rukom da ispune svoj glavni cilj, definitivno likvidiraju NOP i njegovu oruanu silu. Za treu neprijateljsku ofanzivu Nijemci su se pripremali, najprije pregovorima sa Dangiem, i preko Pavelia dovlaenjem maksimuma ustako-domobranskih snaga, kako bi konano likvidirali ustanak. Parizanski i dobrovoljaki odredi, rasuti irom istone Bosne borili su se protiv okupatora zavisno od konkretnih uslova i mogunosti.

Nakon upoznavanja sa sadrajem predstavljenog djela Zdravka Antonia skrenut emo panju na dva autorova stava, prvi vezan za datum poetka ustanka, i drugi vezan za djelatnost KPJ u organiziranju ustanka. Kako smo vidjeli autor izriito navodi da je ustanak poeo 27./28. jula 1941. u sklopu opteg ustanka u Jugoslaviji kojeg je protiv okupatora i ustaa organizirala KPJ. U vezi s tim treba napomenuti da se kraj jula i navedeni datumi ipak ne mogu smatrati datumom poetka ustanka u centralnoj i istonoj Bosni, jer ve iz 3. juna 1941. imamo pouzdane podatke o ustanku seljaka u istonoj Hercegovini, koji su nastali kao izraz nezadovoljstva srpskih seljaka zbog terora koji je uslijedio nakon uspostavljanja ustake vlasti. Ovaj ustanak nije bio u organizaciji KPJ, dapae, on nije imao gotovo nikakvu organizaciju, bio je to bunt nezadovoljne i ugnjetavane seljake mase. Razlog izraenog naglaavanja djelatnosti KPJ, ne samo u organiziranju i voenju ustanka, nego i u drugim dogaajima, kao to je npr. organizacija protesta u Sarajevu nakon pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu i dogaaja u Beogradu iz 27. marta, moda bismo trebali traiti u vremenu u kojem je knjiga nastala. Antoni, roen 1934., je svoju afirmaciju kao istraiva i nauni radnik dostigao u vremenu nakon Drugog svjetskog rata kad su sjeanja na ovaj rat bila jo vrlo iva, i u vrijeme kad su isti komunisti, koji su se u opisanim dogaajima borili protiv ustaa i okupatora, bili na vlasti u SFRJ. Inae, i sam autor je jedno vrijeme u Predsjednitvu SFRJ obnaao dunost rukovodioca za dokumentaciono-informativne poslove u Savjetu Federacije. Neosporna je uloga KPJ u ustanku kao idejnog voe, orgnizatora snaga, voe pregovora sa etnicima, organizatora narodne vlasti na osloboenim podrujima, ali treba biti oprezan u tumaenju uloge u KPJ u samom poetku ustanka, gdje treba imati u vidu spominjane bune seljaka otpoele znatno prije nego je KPJ preuzela vostvo ustanka.

4