PËR EKONOMINË E ARSIMIT NË KOSOVË ECIM TUTJE · PDF fileqë burimet të shfrytëzohen në mënyrë ... numër të madh kolegjesh private, të cilat janë duke i përgatitur kuadrot

Ministria e arsiMit, shkencës dhe teknologjisë

MinistarstVooBraZoVanja

naUke i tehnologije

MinistrY oFedUcation, science

and technologY

Republika e Kosovës Republika Kosova – Republic of Kosovo

Qeveria - Vlada - Government

DOKUMENTIMI I KONFERENCËS

ECIM TUTJEARSIMIMI PËR ZHVILLIM EKONOMIK

KONFERENCA NDËRKOMBËTARE PËR EKONOMINË E ARSIMIT NË KOSOVË

Prishtinë, 17 dhe 18 shtator 2013




32


ECIM TUTJE - ARSIMIMI PËR ZHVILLIM EKONOMIK

Koordinuar nga:Dr. Dagmar Fuchs-Schmitz, GIZ-CDBEEnkeleta Halili, GIZ-CDBEAnna Laura Tosolini, GIZ-CDBEBartosz Walenda, GIZ-CDBE

Prishtinë, nëntor 2013

FalënderimeProgrami ‘Zhvillimi i Kapaciteteve në Sektorin e Arsimit Fillor në Kosovë’ (GIZ-CDBE) shpreh falënderimet e tij Grupit të Punës (Task Force) MAShT-MeF, moderatorëve të konferencës dhe stafit GIZ-CDBE për kontributin e tyre në konferencë: Azem Azemi, Berat Havolli, Ferit Idrizi, Miranda Kasneci, Afërdita Maliqi, Arment Merovci, Arbër Morina, Blerim Gjoci, Artane Rizvanolli, Drenushë Blakaj, Sokol Elshani, Veton Ferati, Dagmar Fuchs-Schmitz, Edmond Gashi, Enkeleta Halili, Vesel Hoda, Afrim Kllokoqi, Susanne Maria Kraft, Simone Litscher, Ardiana Lutolli, Neshat Shaqiri, Anna Laura Tosolini, Linda Ukimeraj, Bartosz Walenda dhe Rrezearta Zhinipotoku-Behluli.

Të gjitha përmbajtjet e konferencës dhe fotografitë e ngjarjes janë në dispozicion në: www.education-economics-kosovo.org

Copyright©Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH. Të gjitha të drejtat i përkasin Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH, projektit ‘Zhvillimi i Kapaciteteve në Sektorin e Arsimit Fillor në Kosovë’. Ky material, ose pjesë të tij, nuk mund të ndryshohen në çfarëdo mënyre pa të drejtat autoriale. Kopjet e tij mund të bëhen në mënyrë elektronike ose mekanike përmes fotokopjimit, ose ndonjë mënyre tjetër, mirëpo pa ndërhyrë në tekstin origjinal.

3



Përmbajtja

Dita I e konferencësHaPja E KONFErENCëSProf. Dr. Ramë Buja, Ministër i Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, MAShT ........... 7Dr. Peter Blomeyer, Ambasador Gjerman, Ambasada Gjermane në Prishtinë ......... 10Ramadan Avdiu, Zëvendësministër i Financave, MeF ................................................ 12

FjaLImEt E KONFErENCëSarsimi për zhvillimProf. Dr. George Psacharopoulos, ish-Profesor në London School of Economics dhe Bankë Botërore ................................................................................................ 14

rëndësia e arsimit për prosperitetin ekonomikJens Ruhose, Hulumtues, ifo-Institute Munih, Gjermani ...................................... 46

Përshtypjet nga sesioni i paraditesRagip Gjoshi, Këshilltar Politik, MAShT ................................................................. 68 Plotësimi i nevojave të sektorit privat: çfarë presin bizneset nga arsimi i përgjithshëm?Dr. Ardiana Gashi, Oda Ekonomike e Kosovës ....................................................... 74

trendet në sektorin e arsimit në Kosovëdhe reflektimi i tyre në zhvillimin ekonomikAzem Azemi, Udhëheqës i Zyrës për Planifikim dhe Analizë, MAShT ................... 90

reformat e Polonisë në arsim: sa i suksesshëm është tregimi i suksesit?Dr. Mikolaj Herbst, Profesor Asistent, Universiteti i Varshavës, Poloni ................. 118

Përshtypjet nga sesioni i pasditesDrita Kadriu, Këshilltare Politike, MAShT .............................................................. 132

54



5



Dita II e konferencësPUNëtOrItë E KONFErENCëS

Punëtoria I Përcaktuesit e cilësisë në arsim: çka funksionon, e çka jo? .......................136

Punëtoria IIShqyrtimi i tregimit të suksesit të Polonisë në arsim dhe instrumenteve të menaxhimit për sektorin e arsimit .................................174

Punëtoria IIIVlera e shtuar e intervenimeve në zhvillimin e shkathtësive në fëmijërinë e hershme ..............................................................................188

-Për lexim të mëtejshëm: Prezantim i shkurtër i rëndësisë së arsimimit dhe zhvillimit të shkathtësive për kohezionin social, tolerancën, paqen dhe rritjen ekonomike! .... 194

(Shala, A., Balaj, B.)

Punëtoria IVRrugëtimi i Kosovës drejt PISA 2015: vlerësimi i nxënësve dhe lëvizja drejt arsimit të shkathtësive të bazuara në kompetenca .......................222

- Për lexim të mëtejshëm: Përdorimi i vlerësimit për përmirësimin e mësimdhënies në lexim ...228(Dr. Prenton, K., Dr. Carroll, D.)

Punëtoria VNevojat e tregut të punës dhe përgjegjësia shoqërore e bizneseve .....................258

Punëtoria VIShkathtësitë e menaxhimit të karrierës si një fushë e qartë e kompetencës në arsimin e përgjithshëm .....................................................................................................................272

Paneli përmbyllës: ‘Ecim tutje: nga do të shkojmë?’ ..........................................................292

Fjalimi përmbyllës në panelin “ Ecim tutje: nga do të shkojmë?” Ragip Gjoshi, Këshilltar Politik, MAShT ............................................................................294

76



7



Cilësia në arsim është

thelbësore për zhvillim të kapitalit human dhe për zhvillim të qëndrueshëm ekonomik.

17 shtator 2013Hapja e konferencës

Prof. Dr. ramë buja, ministër i arsimit, Shkencës dhe teknologjisë, maSht

Të nderuar ministra të Qeverisë dhe deputetë të Republikës së Kosovës, I nderuar zëvendësministër i Arsimit të Maqedonisë, z. Safet Neziri,I nderuar zëvendësministër i Financave të Maqedonisë, z. Ardian Xheladini, Të nderuar ambasadorë dhe përfaqësues të lartë të ambasadave të akredituara në Kosovë,Të nderuar ekspertë të arsimit nga organizatat partnere ndërkombëtare,I nderuar Rektor, Të nderuar të gjithë pjesëmarrës të kësaj konference të parë të këtij niveli në Kosovë, Zonja dhe zotërinj,

Në emër të Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, kam kënaqësinë t’ju uroj mirëseardhje në

Republikën e Kosovës dhe në konferencën tonë ndërkombëtare ‘Ecim Tutje – Arsimimi për Zhvillim Ekonomik’. Konferenca e sotme është një ngjarje e veçantë dhe shumë e rëndësishme për sistemin e arsimit në Kosovë, sepse organizohet për herë të parë në rajon, e përkufizuar si Konferenca për Ekonominë Arsimore.

Kjo është një kohë e rëndësishme për Ministrinë e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, meqë jemi të angazhuar në zhvillimin e një shoqërie të dijes, duke ndërtuar një sistem arsimor gjithëpërfshirës, të cilësisë së lartë.

Ajo që më gëzon në veçanti është se kjo po ndodh pas arritjeve të rezultateve të shumta në zhvillimin e reformave, në fushën e legjislacionit dhe infrastrukturës shkollore, që të gjitha këto në një periudhë relativisht të shkurtër, ku vendi ynë vetëm disa vite më parë, pas fazës emergjente të pasluftës, u evidentua si një nga vendet me nevoja të mëdha dhe me krizë arsimore të thellë. Por, sot, 14 vjet pasluftës, Kosova ka realizuar progres të ndjeshëm në të gjitha fushat e sistemit të arsimit, ndonëse ende mbeten sfida para nesh.

Kjo ngjarje po ashtu po organizohet në momentin kur ne kemi identifikuar nevoja të mëdha për zhvillimin e mëtutjeshëm të arsimit, rrjedhimisht përshtatjes së nevojave të tregut. Andaj, besojmë se konferenca do të japë rezultate udhëzuese për të ardhmen e arsimit dhe për zhvillim të qëndrueshëm ekonomik, ku rekomandimet që do të dalin nga kjo konferencë do të ndihmojnë politikbërësit nga niveli qendror, menaxhuesit në nivel të DKA-ve e shkollave dhe do të përmirësojnë cilësinë e arsimit.

Të nderuar pjesëmarrës të kësaj konference, Ne po synojmë arritjen e standardeve të Bashkimit Evropian dhe të OECD-së (Organizata për Zhvillim dhe Bashkëpunim Ekonomik) dhe në këtë kontekst na duhet shumë punë për të bërë. Por, ajo që është e rëndësishme është se ne jemi në rrugë të drejtë dhe optimist që arritjet e nxënësve tanë do t’i ofrohen gjithnjë e më shumë dhe po ju ofrohen standardeve të vendeve me arsim të zhvilluar.

Cilësia në arsim është thelbësore për zhvillim të kapitalit human dhe për zhvillim të qëndrueshëm ekonomik. Ajo u

98



mundëson të gjithëve të zhvillojnë talentin dhe kompetencat e duhura për nevojat e tregut të punës dhe mobilitetit evropian dhe të marrin pjesë në mënyrë efektive për zhvillimin e gjithmbarshëm të shoqërisë.

Arsimi, duke qenë e drejtë themelore, shërben edhe si ndërlidhje për realizimin e të drejtave të tjera, siguron input vendimtar për zhvillimin e përgjithshëm të shoqërisë dhe shtetit, e në veçanti zhvillim të qëndrueshëm ekonomik.

Kosova është një vend i vogël dhe me buxhet jo të mjaftueshëm për investim në arsim, mirëpo me burimet që kemi, si vend me popullsinë më të re në Evropë, ne mund të themi se kemi një pasuri, e cila duhet të përgatitet profesionalisht për kërkesat në rritje nga sektori i biznesit, të cilën nëse nuk mund ta menaxhojmë dhe ta përgatisim mirë për të ardhmen do të na shndërrohet në sfidë serioze.

Prandaj, Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë është fokusuar në përgatitjen e legjislacionit koherent, personelit menaxhues të shkollës dhe trajnimit të mësimdhënësve përmes programeve të akredituara. Të gjitha këto po bëhen që ne të kemi rezultate më të larta të cilësisë në arsim.

Korniza ligjore primare dhe sekondare e arsimit është miratuar. Po ashtu, është duke u zbatuar Plani Strategjik për Zhvillimin e Arsimit 2011-2016 si një plan gjithëpërfshirës dhe tërësektorial. Bazuar në këtë kornizë ligjore është bërë edhe decentralizimi në arsim, kurse tash mbetet që burimet të shfrytëzohen në mënyrë efikase dhe më përgjegjshmëri të lartë.

Përveç arsimit parauniversitar, ne po e zhvillojmë dhe po i rrisim mundësitë për të rinjtë tanë në arsimin e lartë, përmes universiteteve publike në Prishtinë, Prizren,

Pejë, Gjilan, Gjakovë dhe Mitrovicë dhe një numër të madh kolegjesh private, të cilat janë duke i përgatitur kuadrot për kërkesat e tregut të punës edhe pse ende ka hapësirë për përmirësim të kësaj çështje.

Të nderuar dhe të respektuar pjesëmarrës të kësaj konference,

Qeveria e Kosovës e ka renditur arsimin në krye të prioriteteve dhe, ajo çka është shumë e rëndësishme, familjet kosovare nuk kursejnë asnjëherë të investojnë për shkollimin e fëmijëve të tyre dhe të rinjve në përgjithësi. Për të gjitha të arriturat në arsim kemi pasur dhe vazhdojmë të kemi bashkëpunimin e partnerëve tanë zhvillimorë. Por, për të vazhduar më tutje në drejtim të rritjes së cilësisë në arsim na duhet edhe më tej ndihma e partnerëve, prandaj shfrytëzoj rastin këtu t’u bëjë thirrje donatorëve që të rrisin investimet në arsim, sepse investimet sjellin dimensione krejt të reja në arritjet e nxënësve dhe në cilësinë e arsimit të përgjithshëm.

Kështu mund t’i plotësojmë kërkesat e tregut të punës për fuqi punëtore me kompetenca dhe shkathtësi të duhura.

Të nderuar pjesëmarrës,Programi i konferencës është shumë i

pasur, duke ofruar ekspertizë ndërkombëtare për ekonominë e arsimit, shembuj të sistemeve të arsimit nga mbarë bota dhe një pasqyrë të mirë mbi zhvillimin e sektorit të arsimit në Kosovë dhe tregut të punës.

Programi do t’i ofrojë çdo pjesëmarrësi mundësinë e angazhimit aktiv me folësit e konferencës dhe thellim në përmbajtjen e temave të prezantuara, qoftë gjatë sesioneve të diskutimit pas çdo prezantimi ose në punëtoritë gjatë ditës së dytë të konferencës.

Në përmbyllje të fjalimit tim, dëshiroj të falënderoj dhe të shpreh mirënjohje për të gjithë kontribuuesit e arsimit në Kosovë,

Arsimi, duke qenë e drejtë

themelore, shërben edhe si ndërlidhje për realizimin e të drejtave të tjera, siguron input vendimtar për zhvillimin e përgjithshëm të shoqërisë dhe shtetit, e në veçanti zhvillim të qëndrueshëm ekonomik.

9



në veçanti falënderoj Ministrinë Federale Gjermane për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik, që përmes projektit GIZ-CDBE lehtësuan mbajtjen e kësaj konference dhe na bën që të sjellim përvojat më të mira ndërkombëtare këtu tek ne dhe të ecim përpara.

Prandaj, do të doja që gjatë kësaj konference, të qëndroni të angazhuar, aktiv dhe të na ndihmoni që bashkërisht të zhvillojmë arsimin në Kosovë, ashtu siç e dëshirojmë në përmasa të BE-së (Bashkimit Evropian).

Ju faleminderit shumë për vëmendje.

1110



17 shtator 2013 Hapja e konferencës

Dr. Peter blomeyer, ambasador Gjerman

Shkëlqesitë, Ministra, Kolegë, Zonja dhe zotërinj,

E tanishmja, koha në të cilën po jetojmë, është përshkruar si moment kur një pjesë e së ardhmes është duke u prerë

dhe duke iu ndarë së kaluarës. Ne jemi të gjithë krijesa të së kaluarës, e cila dikur ishte e tanishmja dhe e ardhmja, kur është vendosur themeli i jetës tonë. Atë e kanë krijuar nënat e baballarët tanë, mësuesit tanë, si dhe politikanët e kohës së tyre.

Sot, ne jemi brezi përgjegjës, duke krijuar të ardhmen e brezit të ri. Ne jemi përgjegjës për shanset që fëmijët e sotëm do të kenë nesër.

Nuk janë paratë, pasuria, rrobat me marka, pushimet apo video lojërat ato që ata kanë nevojë më së shumti tani. Jo – arsimi është pasuria më e rëndësishme në jetë. Arsimi do t’u mundësojë atyre që të përballen me sfidat e së ardhmes. Arsimimi është diçka që askush nuk mund ta marrë ndonjëherë prej tyre. Është e drejtë njerëzore dhe hap rrugët për të drejtat tjera njerëzore. Vetëm njerëzit e arsimuar i njohin dhe luftojnë për të drejtat e tyre.

Qasja universale në arsimin fillor është një prej Objektivave të Zhvillimit të Mijëvjeçarit. Ndërsa është jetësore që të gjithë fëmijët të shkojnë në shkollë, është gjithashtu e rëndësishme ajo se çfarë ata mësojnë aty.

Viteve të fundit, hulumtimet kanë treguar se jo vetëm faktorët sasiorë, të tillë si shkalla e regjistrimit në shkollë dhe kohëzgjatja e shkollimit janë relevante, por se ne duhet të kërkojmë cilësinë në arsim.

Arsimi cilësor është kyç për zhvillimin dhe rritjen ekonomike. Prandaj, bashkëpunimi gjerman për zhvillim ka mbështetur arsimin themelor dhe aftësimin profesional në Kosovë për shumë vite.

Mësimnxënia duhet të fillojë qysh në moshë të re. Sidomos, aftësitë themelore të tilla si shkrim-leximi dhe matematika janë themel për mësimnxënie të mëtejme. Fëmijët kanë nevojë për një bazë të fortë për të ndërtuar mbi të në shkollën e mesme e më tej. Kështu, cilësia e arsimit fillor ndikon në nivelin e përgjithshëm të arsimimit të fuqisë punëtore në kuadër të një vendi.

Për neve, arsimimi i brezit të ardhshëm do të thotë investim, vëmendje dhe kohë, pa marrë parasysh se në cilën situatë gjendemi. Më lejoni t’ju jap një shembull nga Gjermania: në vitin 2008, gjatë kulmit të krizës ekonomike, Kancelarja Federale Angela Merkel bëri thirrje për mbështetjen e përtërirë në arsim. Në mes të një krize, dikush do të mund të mendonte se shteti do të kursente para kudo që ishte e mundur. Por, jo! Kancelarja Merkel bëri thirrje për arsim si një investim në të ardhmen e Gjermanisë. Dhe me të vërtetë, gjatë viteve në vijim shumë persona të papunë janë integruar në tregun e punës.

Kjo tregon se arsimimi nuk është shpenzim social, por një faktor në konkurrencën e tregut. Fuqia punëtore e arsimuar mirë është një nga përparësitë më të mëdha konkurruese.

Arsimimi nuk është

shpenzim social, por një faktor në konkurrencën e tregut. Fuqia punëtore e arsimuar mirë është një nga përparësitë më të mëdha konkurruese.

11



Sot, Kosova e gjen veten në një situatë të pasigurt. Papunësia rritet, veçanërisht në mesin e të rinjve, dhe ne kemi diskutime mbi emigrimin për shkaqe ekonomike, të cilat janë duke e dobësuar edhe më tej këtë shtet të ri. Është koha e fundit për të reflektuar mbi atë sesi duhet ofruar njerëzve, e sidomos të rinjve, perspektivë në vendin e tyre.

Prandaj, besoj se kjo konferencë vjen në kohën e duhur, dhe falënderoj Ministrin Buja për nikoqirësinë e kësaj konference dhe organizimin e saj së bashku me GIZ-in.

Gjatë dy ditëve të ardhshme ju do të diskutoni marrëdhënien në mes të arsimit dhe rritjes ekonomike, do të mësoni lidhur me shembujt nga Polonia dhe Gjermania, dhe do të hidhni dritë mbi përgjegjësitë e biznesit në arsim, ku e gjithë kjo do të bëhet me ligjërues të shkëlqyer. Unë ju uroj suksesin më të mirë.

1312



17 shtator 2013Hapja e konferencës

ramadan avdiu, Zëvendësministër i Financave, meF

I nderuar Ministër i Arsimit, z. Ramë Buja,Të nderuar Ambasadorë,Të nderuar Zëvendësministra të Ministrisë së Arsimit dhe Ministrisë së Financave në Qeverinë e Republikës së Maqedonisë, Të nderuar Zëvendësministra,Deputetë të nderuar,Profesorë të nderuar,Të nderuar pjesëmarrës,

Më lejoni që t’ju përshëndes edhe në emër të Ministrit të Financave, z. Besim Beqaj, i cili për shkak të

konfrontimit të axhendës nuk arriti dot që të jetë pjesëmarrës në këtë konferencë.

Tema e konferencës së sotme është e një rëndësie të veçantë, jo vetëm për vendin tonë por për secilën ekonomi, dhe për këtë përgëzoj Organizatorët – Ministrinë e Arsimit dhe Shoqërinë Gjermane për Bashkëpunim Ndërkombëtar GIZ.

Çështja e arsimit dhe ndikimi pozitiv në zhvillimin ekonomik të një vendi është konfirmuar nga studime të shumta shkencore dhe empirike. Vendet me rritje të shpejtë dhe të qëndrueshme ekonomike, janë ato të cilat kanë pasur investime të konsiderueshme në sektorin e arsimit, me fokus rritjen e kualitetit të mësimdhënies dhe përshtatjen e kurrikulave me nevojat e tregut.

Unë do preferoja që lidhshmëria mes arsimit dhe zhvillimit ekonomik të zhvendoset në kontekstin e ekonomisë sonë.

Gjatë viteve të kaluara, ekonomia e Kosovës ka pasur norma relativisht të larta të rritjes, përkundër vështirësive me të cilat po ballafaqohen ekonomitë regjionale dhe evropiane, e të cilat kanë pasur ndikimin e tyre edhe në vendin tonë.

Normat e rritjes të viteve të fundit, në një masë të konsiderueshme janë arritur falë investimeve të konsiderueshme, e të cilat i ka bërë Qeveria e Republikës sonë, kryesisht në infrastrukturë.

Këto investime, të përkrahura me reformat ekonomike, fiskale e strukturore, kanë krijuar një bazë të mirë për një fazë të re të zhvillimit ekonomik, ku sektori privat do të ketë rolin udhëheqës.

Tani, ne të gjithë jemi të vetëdijshëm se një ekonomi mund të ketë rritje dhe zhvillim të qëndrueshëm, vetëm atëherë kur është konkurruese dhe produktive në raport me ekonomitë e tjera.

Mendoj, se me investimet e viteve të fundit në arsim, infrastrukturë, bujqësi e kështu me radhë, si dhe me reformat e bëra në fushën e politikave tatimore, financiare, politikave investuese, ekonomia jonë ka arritur të jetë më konkurruese dhe produktive.

Në fakt, janë këto reforma që kanë bërë Kosovën si një top-reformator për sa i përket ambientit investues, dhe kjo është konfirmuar edhe me raportin e ‘Të Bërit Biznes’ të vitit të kaluar nga Banka Botërore.

Megjithatë, për tu siguruar se trendet pozitive të rritjes dhe zhvillimit ekonomik vazhdojnë edhe në vitet në vijim, ne duhet

Çështja e arsimit dhe ndikimi

pozitiv në zhvillimin ekonomik të një vendi është konfirmuar nga studime të shumta shkencore dhe empirike.

13



Për tu siguruar se

trendet pozitive të rritjes dhe zhvillimit ekonomik vazhdojnë edhe në vitet në vijim, ne duhet të vazhdojmë në veçanti me investimet dhe reformat në fushën e arsimit.

të vazhdojmë në veçanti me investimet dhe reformat në fushën e arsimit. Investimet në arsim janë investime të cilat nuk gjenerojnë kthim të menjëhershëm, por garantojnë kualitet të fuqisë së ardhshme punëtore, dhe me këtë edhe rritje të shpejtë dhe të qëndrueshme ekonomike.

Në mënyrë që sektori privat të jetë konkurrues, kërkohet kualitet i fuqisë punëtore, ndërsa kjo e fundit kërkon kualitet të arsimimit. Përderisa investimet e viteve të fundit në infrastrukturën fizike të arsimit kanë krijuar kushte më të mira si për mësimdhënësit ashtu edhe për nxënësit dhe studentët, tani është momenti kur investimet në arsim duhet të zhvendosën më shumë në reformat që adresojnë nevojat e tregut të brendshëm, por edhe të atij të jashtëm.

Të mos harrojmë se fuqia punëtore e një shteti, sot është fuqi punëtore e regjionit dhe më gjerë, falë globalizmit dhe liberalizimit të tregjeve të mallrave dhe atyre të punës.

Pra, përmirësimi i kualitetit të mësimdhënies dhe përshtatja e kurrikulave me nevojat, respektivisht kërkesat e tregut lokal dhe atij regjional, janë një domosdoshmëri për një kthim të sigurt të investimeve përmes rritjes dhe zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik.

Ashtu si deri më tani, Ministria e Financave do të jetë një mbështetës i fuqishëm i reformave në arsim, ngase vetëm kështu ne mund të llogarisim për një sektor privat dhe publik të fuqishëm dhe të gatshëm për të vazhduar me investimet e tyre në projekte produktive.

Në fund, dua edhe njëherë të falënderoj Ministrinë e Arsimit dhe GIZ-in për organizimin e këtij forumi shumë me rëndësi, dhe më lejoni që të ju uroj diskutime të frytshme, duke pritur njëkohësisht se do

të kemi edhe rekomandime të nevojshme për thellimin e reformave dhe për rritjen e investime në fushën e arsimit.

Ju faleminderit për vëmendje.

Vendet merritje të shpejtë dhe

të qëndrueshme ekonomike, janë ato të cilat kanë pasur investime të konsiderueshme në sektorin e arsimit, me fokus rritjen e kualitetit të mësimdhënies dhe përshtatjen e kurrikulave me nevojat e tregut.

1514



Arsimimi ndikon në

pjesëmarrjen e fuqisë punëtore dhe ka përfitime më të gjera shoqërore.

17 shtator 2013Fjalimi i konferencës

arSImI Për ZHVILLImProf. Dr George Psacharopoulos, ish-Profesor në London School of Economics dhe banka botërore

Jam shumë i kënaqur që jam këtu me ju për të diskutuar një temë aq të rëndësishme. I përgëzoj organizatorët

e ngjarjes dhe shpresoj që kjo konferencë të sigurojë material për kërkimet e ardhshme të arsimit në Kosovë.

Kudo në botë, pavarësisht nga faza e zhvillimit, sistemet e arsimit janë në një krizë të thellë dhe të vazhdueshme. Objektiva të shumtë janë vendosur në të kaluarën sa i përket arsimit (UNESCO, 1961; WCEFA, 1990; Komisioni Evropian, 2007), por asnjëra prej tyre nuk është plotësuar tërësisht.

Sa i përket vendeve të OBEZh-it, shkalla e braktisjes në shkolla të mesme është shumë e lartë, shumë vende kanë rezultate të ulëta në testet e PISA-s, ku disa universitete janë duke u bërë objekte muzeore.

Ka shumë arsye që shpjegojnë se pse reformat arsimore, madje edhe kur zbatohen, nuk arrijnë sukses. Fillimisht, politikbërësit nuk ndërmarrin një qasje sistemore, por preferojnë që t’i rregullojnë vetëm simptomat e problemeve arsimore

në vend të sulmimit të rrënjës së tyre (d.m.th. ofrojnë zgjidhje me aspirina në vend të antibiotikëve). Për më tepër, vëmendje shumë e ulët i kushtohet në mbarë botën gjetjeve kërkimore. Në veçanti, një fushë relativisht e re në ekonomi, ekonomia e arsimit, e ka revolucionarizuar mënyrën e formulimit dhe zbatimit të politikave të arsimit.

Ekonomia e arsimit solli saktësinë analitike në këtë fushë, duke dokumentuar efektet e shumta të arsimit në zhvillimin socio-ekonomik. Ajo aplikon një qasje ndërdisiplinore, pasi që përfshinë disa fusha të ndryshme të tilla, si: sociologjinë, psikologjinë, mjekësinë, kriminologjinë dhe shkencat politike. Shumë thonë se pas shfaqjes së ekonomisë së arsimit, pyetjet kanë mbetur të njëjta, ndërsa përgjigjet kanë filluar të ndryshojnë.

Kjo fushë e re e ekonomisë u ngrit gjatë viteve 1950-ta, kur hulumtuesit amerikanë kanë vërejtur një “tepricë” të pashpjegueshme në rritjen ekonomike. Thënë thjeshtë, dikur merrej si njohuri e zakonshme ku prodhimi varej vetëm nga Kapitali, Puna dhe Toka. Megjithatë, rritja e prodhimit filloi të rritej shumë më shpejtë se rritja e kontributit fillestar: produktiviteti rritej dhe ndryshimi teknologjik doli të jetë një shpjegim i pamjaftueshëm i këtij fenomeni.

15



Në vitet e 1960-ta, Profesorët nga Universiteti i Çikagos prezantuan idenë se produktet vareshin më tepër nga Kapitali Fizik, Puna, Toka dhe Kapitali Njerëzor (Schultz, 1961; Becker, 1964). Duke e konsideruar kapitalin njerëzor (p.sh. arsimin) si një nga faktorët që kontribuojnë në produkte, pjesa më e madhe e rritjes së pashpjegueshme më parë u bë e shpjegueshme tani.

Për më tepër, vet koncepti i “produktit” u rishikua: fokusi u zhvendos nga të ardhurat e thjeshta kombëtare në koncepte të tjera të tilla si ekuiteti (barabarësia) (d.t.th. mënyra e shpërndarjes së të ardhurave), shëndeti, sjellja qytetare (p.sh. në qoftë se njerëzit marrin pjesë në aktivitetet qytetare) edhe lumturia.

Arsimimi ndikon në pjesëmarrjen e fuqisë punëtore dhe ka përfitime më të gjera shoqërore. Sa i përket kësaj të fundit, arsimimi më i lartë çon në shanset më të mëdha të pjesëmarrjes në tregun e punës. Si pasojë, produktiviteti/të ardhurat individuale rriten, kurse papunësia zvogëlohet. Ne, kuptohet se këtu jemi duke folur për mesataret. Gjithkush

njeh njerëzit që kanë diploma të doktoratës dhe janë bërë shoferë taksie. Megjithatë, këto raste humbin në mesataren statistikore. Shumë hulumtime kërkuan gjithashtu që të matin drejtpërsëdrejti efektin e arsimimit në produktivitet.

Për ta vënë teorinë e kapitalit njerëzor në kuptimin e thjeshtë, merrni parasysh dy persona, njëri më i arsimuar se tjetri. Ai i mëparshmi do të fillojë të fitojë më vonë, por ai ka gjasa të fitojë më shumë me kalimin e kohës.

Nga ana tjetër, individi më pak i arsimuar do të fillojë të fitojë më herët, por produktiviteti i tij me siguri do të mbetet konstant (d.t.th trajektorja e drejtë) gjatë gjithë jetës (shihni figurën 1).

Individi, i cili vendos të studiojë më gjatë, duhet t’i mbulojë si shpenzimet direkte ashtu edhe ato të tërthorta: ai/ajo do të duhet të paguajë për semestra, libra, etj. dhe të heq dorë nga fitimi që do ta kishte realizuar ndryshe duke punuar. Ne e vërejmë këtë model në çdo vend të botës.

++++++++++++

- -- -

- -- -

Produktiviteti$

Të diplomuarituniversitarë

Të diplomuaritnga shkolla e mesme

018 22 Mosha

- -

Figura 1. Raporti ndërmjet produktivitetit dhe moshës

1716



16

Shkalla sociale e

kthimit të investimit nga arsimi fillor është më e lartë sesa nivelet e tjera të arsimit.

Ekzistojnë tri lloje të kthimit të investimit në arsim: private (d.t.th. të ardhurat më të larta), të ngushta sociale (d.t.th produktivitet më të lartë) dhe p.sh. të gjera sociale, (kur mjekët zbulojnë vaksinat për sëmundje dhe e gjithë bota përfiton prej tyre). Kthimi privat i investimit është mesatarisht gjithmonë më i lartë se ai social në të gjitha nivelet e arsimit për shkak të subvencionimit shtetëror të arsimit. Bazuar në gjetjet e rreth 100 studimeve në mbarë botën (shihni figurën 2), kthimet private të investimit janë gjithmonë më të larta se ato sociale, pavarësisht prej fazës së arsimit. Lidhur me ngritjen e kthimit privat të investimit në arsimin e lartë, kjo mund të shpjegohet me faktin se shtetet subvencionojnë shumë arsimin e lartë. Me fjalë të tjera, shtetet fusin në funksion subvencionimin e gabuar, deri më tani vetëm segmenti më i pasur i popullsisë zakonisht shkon në universitet.

Duke pasuar ligjin e kthimit të pakësuar, shkalla sociale e kthimit të investimit nga

arsimi fillor është më e lartë sesa nivelet e tjera të arsimit.

Arsimi në vendet në zhvillim ka një kthim më të lartë të investimit sesa në ato industriale, pasi që kapitali njerëzor është më i rrallë në këta të parë dhe në këtë mënyrë më i vlefshëm (shihni figurën 3).

Femrat e arsimuara shoqërohen me një shkallë më të lartë të kthimit të investimit sesa meshkujt e arsimuar. Ne e dimë se kudo në botë femrat mesatarisht fitojnë më pak se meshkujt, por norma e kthimit është një llogaritje relative. Ky zbulim i papritur solli ndryshime të rëndësishme të politikave. Një tjetër rezultat i papritur ka të bëjë me tipologjinë e arsimit (brenda ciklit të shkollës së mesme të lartë). Është konstatuar se arsimi i përgjithshëm (kundrejt atij profesional) siguron fitime më të larta (shihni figurën 4). Ky konstatim është duke pasur implikime të mëdha në aspektin e politikave të arsimit.

Figura 2. Kthimi social dhe privat në fazat e ndryshme të arsimimitBurim: Psacharopoulos dhe Patrinos (2004)

Femrat e arsimuara

shoqërohen me një shkallë më të lartë të kthimit të investimit sesa meshkujt e arsimuar

17



Sa i përket kthimit të investimit më të gjerë social, ekzistojnë prova empirike të cilat tregojnë se arsimi më i lartë përfshin pagesën e tatimeve më të larta, një stil jetese më të shëndetshëm (“sa më të arsimuar aq më shumë duan të mbrojnë kapitalin e tyre

njerëzor”) dhe një probabilitet më të ulët për t’u bërë kriminel. Kjo përkthehet në shpenzime më të ulëta për shtetin; është më lirë për shtetin që të kontrollojë krimet përmes edukimit të njerëzve sesa përmes shpenzimit të parave në polici dhe burgje.

Figura 3Burim: Psacharopoulos dhe Patrinos (2004)

Figura 4Burim: Psacharopoulos dhe Patrinos (2004).

1918



Për shkak të formimit të

veçantë të sinapseve të trurit, është e nevojshme që të investohen më shumë burime në arsimin parashkollor; norma e kthimit të investimit në kapitalin njerëzor është më e lartë kur programet synojnë moshë sa më të hershme të jetës.

Në lidhje me këtë, arsimi gjithashtu çon personat drejt shfaqjes së sjelljeve pozitive qytetare, gjë që rrjedhimisht sjell përfitime për vendin si tërësi. Përveç kësaj, një hulumtim është kryer në Holandë sa i përket marrëdhënies midis arsimit dhe lumturisë: rezultatet treguan korrelacionin midis tyre.

Përveç efikasitetit, një aspekt tjetër për t’u marrë parasysh kur debatojmë për formulimin e politikave të arsimit është ekuiteti (shpërndarja e barabartë e të ardhurave). Arsimi i lartë pa pagesë është i pabarabartë, pasi që arsimi i lartë është i subvencionuar mjaft shumë nga shteti dhe kështu thënë thjesht, tatimpaguesi i përgjithshëm me të ardhura mesatare paguan për arsimin universitar të studentëve që vijnë nga familjet me të ardhura më të larta. Prandaj, financat e larta janë jashtëzakonisht regresive. Marrëdhënia midis efikasitetit dhe barabarësisë është kundërthënëse dhe duhet të menaxhohet nga politikanët (në aspektin e asaj se sa rëndësi t’i japin njërës ose tjetrës).

Sa i përket treguesve të cilësisë së arsimit, ato kanë ndryshuar kohët e fundit. Në brezin e vjetër, treguesit e cilësisë së arsimit bazën e kishin në kontribute, që do të thotë se ato përqendroheshin kryesisht në shpenzime për nxënës dhe në raportin mësimdhënës-nxënës. Në ditët e sotme, ato u bënë me bazë në produkte, d.t.th ato kërkojnë matjen e arritshmërisë së nxënësve dhe vlerën e shtuar të arritshmërisë për euro të shpenzuar. Një shembull i këtyre treguesve të ri të bazuar në produkte janë testet e PISA-s. Është e nevojshme të merren parasysh të metat e ndryshme të këtij lloji të testeve: PISA fokusohet në një segment të vogël të popullatës shkollore, zbatohet vetëm çdo tri vite, dhe ka shumë faktorë që janë

specifikë për vende të caktuara që nuk mund të kontrollohen nga testi i PISA-s.

Sa i përket funksionit të prodhimtarisë së arsimit, u bë e qartë se të nxënit varet shumë nga faktorë të tillë si historiku i nxënësve, shkollat, mësimdhënësit, tekstet shkollore, ndërtesat dhe institucionet; prodhimi mund të shprehet edhe në aspektin e “vlerës së shtuar”. Një studim pionier është kryer nga Banka Botërore në Brazil në lidhje me atë se çka ndikon më së shumti në rezultatet e arsimit. Është konstatuar se faktorë të tillë si ndërtesa dhe mësimdhënësit, kanë luajtur një rol të vogël: çfarë me të vërtetë bëri dallimin në kuptimin e të arriturave të nxënësve ishte disponueshmëria e teksteve shkollore. Këto rezultate gjeneruan një ndryshim në politikat e Bankës Botërore lidhur me arsimin.

Për të përmbledhur, në mënyrë që të arrihen rezultatet pozitive socio-ekonomike, korniza institucionale duhet të jetë koherente dhe kështu kapitalet fizike, sociale dhe njerëzore duhet të integrohen. Studimet ndërkombëtare kanë vërtetuar se një shkallë e centralizimit të sistemeve shkollore luan një rol; sa më i centralizuar të jetë sistemi, aq më e ulët do të jetë arritshmëria e nxënësve. Vendet me sisteme shumë të decentralizuara vendimmarrëse, të tilla si Suedia dhe Gjermania dolën të kenë një sistem më efektiv të arsimit. Për më tepër, për shkak të formimit të veçantë të sinapseve të trurit, është e nevojshme që të investohen më shumë burime në arsimin parashkollor; norma e kthimit të investimit në kapitalin njerëzor është më e lartë kur programet synojnë moshë sa më të hershme të jetës. Ky koncept është shprehur nga lakorja e Heckman-it mbi kthimin e investimit në arsim (shihni figurën 5).

Arsimi gjithashtu

çon personat drejt shfaqjes së sjelljeve pozitive qytetare, gjë që rrjedhimisht sjell përfitime për vendin si tërësi

19



Në mënyrë që të plotësohen kërkesat e tregjeve të punës, është e nevojshme që të zhvendoset fokusi: çfarë punëdhënësit kërkojnë janë aftësi të forta të përgjithshme (lexim, aritmetikë, zgjidhja e problemeve themelore, aftësia për të punuar në grupe, etj.).

Duke pasur parasysh rezultatet e hulumtimit të fundit, Banka Botërore ndryshoi qasjen e saj ndaj arsimit: gjatë 50 viteve të fundit, institucioni rriti shumë huadhënien për arsim.

Në ditët e sotme, politikat e arsimit duhet të përqendrohen në tri shtylla që duhet të kombinohen dhe integrohen:

Autonomia: decentralizimi në kuadër të standardit kornizë, vendimet me bazë në shkollë lidhur me kurrikulen, tekstet shkollore dhe metodat e mësimdhënies, mundësia e zgjedhjes së shkollës nga ana e prindërve;Vlerësimi: vlerësimi i efektit, provimet e jashtme, marrja e vazhdueshme e mostrave;Llogaridhënia: shpërblimet dhe ndëshkimet, ndarjet buxhetore pa shtytje.

I tërë sistemi i financimit të arsimit duhet të rimendohet. Shumicën e kohës, fondet publike financojnë shkollat. Ky sistem mund të mos jetë më efikas. Shtetet mund

Shkolla

4-5 Para- shkolla0-3 Pas shkollës

Mosha

Programet e synuara drejt viteve më të hershme

Shk

alla

e k

thim

it të

inve

stim

it në

kap

italin

nje

rëzo

r

Programet parashkollore

Shkollimi

Trajnimi për vendin e punës

Figura 5. Kthimi i investimit në arsimBurim: Heckman (2008)

2120



të financojnë nxënësit drejtpërsëdrejti (për shembull duke u siguruar atyre kupona) dhe duke i lënë ata të lirë që të marrin vendime të caktuara në lidhje me arsimimin e tyre. Skema të ngjashme janë pilotuar në shumë vende ku kanë treguar rezultate të hershme të mira. Së fundi, është e rëndësisë kyçe që të ekzistojë një sistem i vlerësimit dhe monitorimit, si dhe hulumtimit në këtë fushë; politikbërësit kanë më shumë gjasa që t’i kthejnë strategjitë e tyre në drejtime të tjera, nëse sugjerimet do të vinin nga burime të besueshme dhe të arsyeshme.

referencat

Abramovitz, M. 1962. “Rritja ekonomike në Shtetet e Bashkuara.” Shqyrtimi Ekonomik Amerikan 52: 762-82.

Azariadis, C. dhe A. Drazen. 1990. “Pragu i Faktorëve të Jashtëm në Zhvillimin Ekonomik.” Revistë Tremujore e Ekonomisë CV(2): 501-526.

Barro, Robert J. 1997, Përcaktuesit e Rritjes Ekonomike: Studimi Empirik Ndërsektorial. Shtypi i MIT-së,

Becker, G.S. 1964. Kapitali Njerëzor: Analiza Teorike dhe Empirike me Reference të Veçanta në Arsim (vëllimi i tretë). Çikago dhe Londër: Zyra e shtypit e Universitetit të Çikagos, 1993.

Komisioni Evropian, 2007. Progres drejtë objektivave të Lisbonës – Treguesit dhe etapat, Dokument SEC 1284.

Hansen, W. Lee dhe Weisbrod, B. 1969. “Shpërndarja e Shpenzimeve dhe Dobive të Arsimit të Lartë Publik: Rasti i Kalifornisë, Revista e Burimeve Njerëzore 4 (2): 171-91.

Heckman, J.J. 2008. Shkollat, Shkathtësitë dhe Sinapset. Forschungsinstitut zur Zukunft der Arbeit Instituti për studimin e punës. IZA DP nr. 3515.

McMahon, W.W. 1999. Arsimi dhe Zhvillimi: Matja e Dobive Sociale. Zyra e shtypit e Universitetit të Oksfordit.

Murnane, R.J. dhe F. Levy, 1996. Mësimi i Shkathtësive të Reja Themelore: Parimet për Arsimimin e Fëmijëve dhe Lulëzimi në një Ekonomi në Ndryshim e Sipër. The Free Press.

OBEZh, 2006. Matja e Efekteve të Arsimit në Shëndetësi dhe Angazhimin Civil. OBEZh.

Politikbërësit kanë më

shumë gjasa që t’i kthejnë strategjitë e tyre në drejtime të tjera, nëse sugjerimet do të vinin nga burime të besueshme dhe të arsyeshme.

Është e rëndësisë

kyçe që të ekzistojë një sistem i vlerësimit dhe monitorimit, si dhe hulumtimit në këtë fushë.

21



Psacharopoulos. G. 1985. Krijimi i Shumëllojshmërisë së Planprogrameve në Kolumbi dhe Tanzani: Vlerësimi. Shqyrtimi Krahasues i Arsimit, 29 (4). Faqet 507-525.

Psacharopoulos, G. dhe H.A. Patrinos. 2004. “Kthimi i Investimit në Arsim: Azhurnimi i Mëtejmë.” Ekonomia e Arsimit 12(2): 111-134.

*/ Kjo listë përfshinë punimet në këtë fushë, të cilat nuk janë referenca në kuadër të këtij teksti.

Schultz, T.W., 1961. “Investimi në Kapitalin Njerëzor.” Shqyrtimi Ekonomik Amerikan 51(1): 1-17.

Kolegji i Mësimdhënësve 2005. Simpoziumi mbi Kostot Sociale të Arsimit Joadekuat (http://www.tc.columbia.edu/centers/EquityCampaign/symposium/resource.asp),

Vawda, A. 2003. “Kush përfiton nga shpenzimet publike,” Çështjet Ekonomike, Instituti i Çështjeve Ekonomike dhe Sociale: 40-43.

WCEFA (Konferenca Botërore mbi Arsimin për të Gjithë), Plotësimi i Nevojave Themelore Mësimore: Vizioni i Ri për Vitet e 90-ta. UNESCO, UNICEF, Banka Botërore: 1990.

UNESCO, 1961. Raporti Final: Konferenca e Shteteve Afrikane për Zhvillimin e Arsimit në Afrikë. Paris: UNESCO.

Wolfe, B. dhe S. Zuvekas. 1997. “Efektet e Arsimit Jashtë Tregut.” Revista Ndërkombëtare e Hulumtimit në Arsim 27(6): 491-502.

2322



Arsimi për zhvillim:Konceptet, metodat dhe politikat

Kosovë17 shtator 2013

George Psacharopoulos

Draft 2 - 25 gusht 2013

George Psacharopoulos - 1 -

Sistemet e arsimit në krizë të vazhdueshme

“Reforma” në arsim pasohet nga reforma tjetër

Ekzistojnë shumë ligje të cilat përpiqen të rregullojnë sistemin shkollor dhe universitar

Megjithatë problemet vazhdojnë duke çuar drejt ligjeve dhe reformave të reja

Ka të bëjë me të gjitha shtetet dhe rajonet pavarësisht prej shkallës së zhvillimit

Ka të bëjë gjithashtu me politikat e shumë organizatave ndërkombëtare

23




Shumë synime nuk janë plotësuar

1960 Addis Abeba: (UNESCO, Ministrat Afrikanë të Arsimit)Nuk është plotësuar synimi i vitit 1980

1990 Jomtien: (UNESCO, UNICEF, Banka Botërore)Nuk është plotësuar synimi i vitit 2000

2000 Lisbonë: (Bashkimi Evropian)Nuk është plotësuar synimi i vitit 2010


Vendet e OBEZh-it

Niveli i lartë i braktisjes së shkollës së mesme

Arritshmëria e ulët në PISA

Universitetet janë bërë objekte muzeore (Sorbonë?)

2524




Pse nuk arrijnë sukses reformat e arsimit? Rregullimi i simptomave të problemeve të arsimit

Mossulmimi i shkakut të problemeve

Nuk ka një qasje sistemore

Problemet e mëdha nuk trajtohen në mënyrë adekuate

Nuk i kushtohet vëmendje konstatimeve të hulumtimit


Ekonomia e arsimit Një fushë relativisht e re në ekonomi, e cila ka revolucionarizuar mënyrën sesi i formulojmë dhe zbatojmë politikat e arsimit.

Ka sjell saktësinë analitike në këtë fushë, përmes dokumentimit të shumë efekteve të arsimit në zhvillimin socio-ekonomik.

Një qasje ndërdisiplinore, e cila integron jo vetëm arsimin dhe ekonominë, por gjithashtu edhe:

- Sociologjinë - Psikologjinë - Mjekësinë - Kriminologjinë - Shkencat politike

25




Ndryshimi në të menduarit ekonomik

Pyetjet mbesin të njëjta

por ………

Përgjigjet ndryshojnë!


“Teprica” e pashpjeguar në rritjen ekonomike

Rendimenti varet nga Kapitali, Fuqia Punëtore dhe Toka

Hulumtimi i viteve të 50-ta në Shtetet e Bashkuara:

Rritja e rendimentit është më e shpejtë se rritja e kontributeve

Shpjegime joadekuate të rritjes së produktivitetit dhe ndryshimit teknik

2726




Zbulim i madh i Universitetit të Çikagos, vitet e 60-ta

Rendimenti varet nga kapitali Fizik, Fuqia Punëtore, Toka dhe kapitali Njerëzor)

Përfshirja e pjesës së kapitalit njerëzor ka shpjeguar pjesën më të madhe të rritjes ekonomike të pashpjeguar më parë

Ka lindur një fushë e re në ekonomi, si dhe janë dhënë disa çmime Nobel:

- Schultz- Becker- Lucas


Pikëpamjet e vjetra dhe të reja të zhvillimit

Pikëpamja Rezultati Faktorët të cilët kontribuojnë në rezultat

E vjetër Të ardhurat kombëtare

Toka, fuqia punëtore, kapitali fizik

E re

Barabarësia (ekuiteti)

Shëndetësia

Sjellja qytetare

Lumturia

Kapitali njerëzor

Institucionet

27




Kanalet e efektit të arsimit

Arsimi

Pjesëmarrja e fuqisë punëtore

Papunësia Të ardhurat/ Produktiviteti

Përfitimet e gjera shoqërore


Arsimi ul papunësinë (%)

0

2

4

6

8

10

12

Low sec. Upper sec. Tertiary

Une

mpl

oym

ent r

ate

E mesme e ulët E mesme e lartë Terciare

Shka

lla e

pap

unës

isë

2928




Arsimi rrit të ardhurat (indeksi)

0

20

40

60

80

100

120

140

160

Low sec. Upper sec. Post-sec,non-tert.

TertiaryE mesme e ulët E mesme e lartë TerciarePas së mesmes Jo terciare


Teoria e kapitalit njerëzor

- -

+++++

Earnings/productivity

More educated

Age

Less educated

Të ardhurat/produktiviteti Më të arsimuar

Më pak të arsimuar

Mosha

29




- -

- -- -- -

+ + + + + ++ + + + + +

Produktiviteti$

0Mosha18 22

Të diplomuarituniversitarë

Të diplomuaritnga shkolla e mesme

- -

- -

Përfshirja e gjithsej shpenzimeve të burimeve


Kthimi i investimit nga arsimi

Privat

I ngushtë social

I gjerë social

3130




27%

17% 19%19%

13% 11%

0%5%

10%15%20%25%30%

Primary Secondary Higher

PrivateSocial

Kthimi privat dhe social nga investimi(Mesataret botërore)

Fillore E mesme E lartë

PrivatSocial


Kthimet më të larta të investimit në vendet në zhvillim

11 %

7 %

0

2

4

6

8

10

12

Industrial Developing

%

Industriale Në zhvillim

31




Kthimet më të larta të investimit nga arsimimi i femrave

10 %9 %

0

2

4

6

8

10

12

Men Women

%

Meshkuj Femra


Kthimet më të larta të investimit nga arsimimi i përgjithshëm

10 %12 %

0

2

4

6

8

10

12

14

General Vocational

%

I përgjithshëm Profesional

3332




Efektet e gjera sociale

☺

Të hyrat nga tatimet

Pagesat e mirëqenies

Shëndeti

Krimi

Qytetaria

Lumturia


Shpërndarja e të ardhurave: Barabarësia është më e madhe nëse zgjerohet arsimi fillor

Incidenca e shpërndarjes: Regresiviteti

Efikasiteti – Anët pozitive dhe negative të barabarësisë?

Vetëm nëse kushtet fillestare janë optimale

Kërkohen masat e vlerave normative: I është lënë politikanëve, votuesve

Barabarësia (ekuiteti)

33




Arsimi i lartë pa pagesë është i padrejtë

Të gjitha studimet tregojnë se financimi i arsimit të lartë është regresiv:

Tatimpaguesi i rëndomtë me të ardhura personale mesatare, paguan për arsimin universitar të studentëve, të cilët vijnë nga familjet me të ardhura më të larta.


Treguesit e cilësisë së arsimit

• Brezi i vjetër (bazuar në kontribute)- Shpenzime për nxënës- Raporti numerik nxënës-mësimdhënës

• Brezi i ri (bazuar në rendimente)- Mësimnxënie, arritshmëri- Vlera e shtuar sipas arritshmërisë për Eurot e

shpenzuara

3534




Funksioni i prodhimtarisë së arsimit

Mësimnxënia varet nga (nxënësi, shkolla, mësimdhënësi, tekstet shkollore, ndërtesat, institucionet)

Në kuptimin e vlerës së shtuar

Në varësi të analizës së leverdisë ekonomike

Tullat dhe llaçet e Brazilit kundrejt teksteve shkollore


Rritja prej 1% në nivelin e shkrim dhe leximit të të rriturve, e ngrit produktivitetin për 2.5% në vendet e OBEZh-it

Rritja prej një devijimi standard në rezultatet e testeve kognitive ndërkombëtare, e ngrit shkallën e rritjes për 1 pikë të përqindjes

Efektet e cilësisë së arsimit

35




Sinergjitë (bashkëveprimet)

Korniza institucionale

Kapitali fizik

Kapitalinjerëzor

Kapitalisocial

Rezultatet socio-ekonomike


Struktura institucionale

AUSDKFR

GER

GR

IRL

ITPOR

SP

SWE

UK

USA

440

460

480

500

520

540

560

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Central Decision Making (% )

Achie

veme

nt in

Mat

Vendimmarrja qendrore (%)

Arrit

shm

ëria

në

Mat

emat

ikë

3736




Lindja 2 5 Mosha

Formimi i sinapseve të trurit sipas moshës(të ndijimit, gjuhës dhe njohjes)

Sinapset


Përmbledhja e politikës së gjerë të Heckman-it



Shkollimi


ParashkollaShkolla

Mosha

Pas shkollës

Shka

lla e

kth

imit

të in

vest

imit

në k

apita

lin n

jerë

zor

Shkolla

4-5 Para- shkolla0-3 Pas shkollës

Mosha


Shk

alla

e k

thim

it të

inve

stim

it në

kap

italin

nje

rëzo

r


Shkollimi


37




Lidhjet e tregut të punës

Parashikimi i fuqisë punëtore përjashtohet

Fleksibiliteti i tregut të punës përfshihet

Mospërputhje në adresimin e shkathtësive aktuale

Rritja e nivelit të përgjithshëm të arsimit për përshtatje ndaj profesioneve të reja të paparapara


Çfarë dëshirojnë punëdhënësit

• Aftësitë themelore të leximit

• Aftësitë themelore aritmetike

• Aftësitë themelore të zgjidhjes së problemeve

• Aftësitë për të punuar në grupe

• Aftësitë për të komunikuar

• Aftësitë themelore të përdorimit të kompjuterit

3938




Arsimi dhe aftësimi profesional

Suksesi i diskutueshëm në sistemin kryesor të shkollimit

Suksesi më i mirë në shkollat e dedikuara profesionale

Suksesi më i madh në trajnimin pa shkëputje nga puna (p.sh., sistemi i dyfishtë i Gjermanisë)


Huadhënie nga Banka Botërore për arsim

Arsimi në % nga huadhënia gjithsej e Bankës Botërore

1945 1962 1990 2005

20

5

39




Përbërja e nivelit të huadhënies për arsim% e huadhënies gjithsej për arsim

1962 1990 2005

Fillore

Terciare


Përbërja profesionale e huadhënies në arsim

% e huadhënies gjithsej për arsim

1962 1990 2005

Të përgjithshme

Profesionale

4140




Përbërja materiale e huadhënies në arsim

% e huadhënies gjithsej për arsim

1962 1990 2005

Të dhënat softuerike

Tullat dhe llaçet


Përbërja profesionale e huadhënies në arsim% e huadhënies gjithsej për arsim

1962 1990 2005

Të përgjithshme

Profesionale

41




Roli i Shtetit• Promovimi i makro mjedisit të qëndrueshëm

• Shkathtësitë profesionale më së miri përvetësohen Pa shkëputje nga puna Në shkollat e dedikuara profesionale

• Rritja në maksimum e shkathtësive të përgjithshme kundrejt atyre specifike

• Ndarja e financimit publik nga ofrimi (privat) i shërbimeve

• Rishpërndarja (pjesa më e madhe për të varfëritë)


Trendët e financimit të arsimit

- Financimi publik, por ofrimi privat i shërbimeve- Mundësitë për zgjedhjen e shkollës- Shkollat e pavarura sipas statutit të vet- Tarifat përzgjedhëse universitare të ndërlidhura me subvencionet për të varfëritë- Huadhëniet për studentët: Financimi universitar më efikas dhe më i drejtë

4342




A - V - Ll

Cilësia në arsim

Autonomia

Vlerësimi

Llogaridhënia

+

+


Autonomia e vendimeve

Decentralizimi në kuadër të standardit kornizë

Vendimet me bazë në shkollë rreth kurrikules, teksteve shkollore dhe metodave të mësimdhënies

Mundësia e zgjedhjes së shkollës nga ana e prindërve (shkollat private, të pavarura me statutin e vet)

Autoriteti qendror ruan kontrollin financiar pas vlerësimit

Shembuj: Finlanda, Holanda

43




Vlerësimi i mësimnxënies

Vlerësimi i ndikimit (efektit)

Provimet e jashtme

Marrja e vazhdueshme e mostrave (jo vetëm nga PISA)

Më shumë analitik sesa përshkrues

Bërja publike e vlerësimit


Llogaridhënia ndaj shtetit dhe prindërve

Shpërblime dhe ndëshkime

Kohëzgjatja e kontratave të mësimdhënësve, pagesat nxitëse sipas performancës

Ndarjet jo rezistuese buxhetore

Shembuj: Australia, India, Kenia

4544




Trendët e fundit

Larg nga

Numërimi për numër nxënësish

Profesionet e hollësishme, sektoriale apo rajonale

Sasia

Drejt

Kostove dhe përfitimeve

Shkathtësive të lëvizshme

Cilësisë


Financimi publik

Shkolla

Nxënësi

Financimi i tërthortë i arsimit

45




Implikimet e politikave

Ricaktimi i financimit sipas prioriteteve

Dhënia e prioritetit të financimit të kapitalit njerëzor

Në kuadër të arsimit, përparësi t’ju jepet niveleve më të ulëta

Financimi i kurrikules së përgjithshme

Financimi i përmirësimeve të cilësisë

Decentralizimi i vendimmarrjes së arsimit të kombinuar me llogaridhënien


Sinergjitë (bashkëveprimet) analitiko-politike

Roli i ekonomistit të arsimit është që të dokumentojë dhe testojë çka funksionon e çka jo

Të informojë qytetarët dhe politikanët ,të cilët vendosin si instancë e fundit

4746



Thjeshtë vetëm hedhja e parave

në shkolla nuk është zgjidhje për arritshmëri të ulët në arsim; fokusi në fakt do të duhej të ishte mbi institucionet, stimujt dhe cilësinë e mësimdhënësve.


rëNDëSIa EarSImIt Për PrOSPErItEtIN EKONOmIK jens ruhose, ifo-Institute munih, Gjermani

Ndihem shumë i kënaqur dhe i nderuar që kam rastin të flas para kësaj audience të dalluar.

Do të dal drejt në prezantimin tim; do të jem i shkurtër në tema që tashmë janë prekur nga z. Psacharopoulos, ku do të shtjelloj më tutje temat e tjera.

Tema e fjalimit tim do të jetë rëndësia e arsimit për prosperitetin ekonomik dhe rritjen ekonomike. Arsimi po bëhet gjithnjë e më i rëndësishëm në shoqëritë e dijes; një pjesë dërrmuese e literaturës së ekonomisë tregon se arsimi ka një ndikim të jashtëzakonshëm në rritjen dhe prosperitetin ekonomik. Tradicionalisht, fokusi është vënë gjithmonë në kohëzgjatjen dhe shpenzimet shkollore, duke i përdorur ato si përfaqësues për cilësinë e shkollës. Mirëpo, zbulimet e kohëve të fundit kanë vërtetuar se kohëzgjatja e arsimit nuk ka ndonjë lidhje

të fuqishme me rritjen ekonomike; çfarë ka rëndësi me të vërtetë është cilësia e arsimit. Thjeshtë vetëm hedhja e parave në shkolla nuk është zgjidhje për arritshmëri të ulët në arsim; fokusi në fakt do të duhej të ishte mbi institucionet, stimujt dhe cilësinë e mësimdhënësve.

Një mënyrë interesante përmes së cilës mund të analizohet problemi, është përmes fokusimit në analiza të vendeve të ndryshme, pasi që kjo qasje na mundëson që të shohim se ‘farë funksionon , e çfarë jo’. Rritja ekonomike (duke pasur parasysh periudhën kohore 1960-2000) është përcaktuar së bashku me vitet e shkollimit dhe shkathtësitë njohëse veç e veç. Rritja ekonomike në shikim të parë, duket mjaft pozitivisht e ndërlidhur me të dyja; shteti me më shumë vite të shkollimit rritet më shpejtë se një tjetër me më pak (shihni figurën 1), si dhe shteti me më shumë shkathtësi njohëse (duke përdorur rezultatet e PISA-s si përfaqësuese) rritet më shpejtë se një shtet tjetër me më pak shkathtësi (shihni figurën 2).

47



Figura 1. Vitet e shkollimit dhe rritja ekonomikeBurim: Hanushek dhe Woessmann, 2008, faqe 631, 640

Vitet e shkollimit dhe rritja ekonomike

Burim: Hanushek dhe Woessmann, 2008, faqe 631.

Vitet e kushtëzuara të shkollimit

Rrit

ja e

kus

htëz

uar

Figura 2. Shkathtësitë njohëse dhe rritja ekonomikeBurim: Hanushek dhe Woessmann, 2008, faqe 631, 640

Shkathtësitë njohëse dhe rritja ekonomike


Rezultatet e kushtëzuara të testit

Rrit

ja e

kus

htëz

uar

4948



Vetëm sasia (e arsimimit) nuk

e shpjegon rritjen ekonomike.

Nëse BE-ja do të mund të

arrinte më pak se 15% të nxënësve me arritshmëri të ulët në shkathtësitë themelore deri në vitin 2020, ajo do të fitonte 21 trilion euro.

Prandaj, pasi që edhe sasia edhe cilësia e arsimit duken të rëndësishme në shikim të parë, do mund të ishte e arsyeshme të pyesim veten se çfarë është më shumë e rëndësishme. Në mënyrë që të përgjigjen në këtë pyetje, studiuesit kanë llogaritur marrëdhëniet në mes të viteve të shkollimit dhe rritjes ekonomike, ndërsa bënin kontrollimin e aftësive njohëse (që do të thotë, duke përjashtuar çdo gjë që ka të bëjë me cilësinë), në mënyrë që të kapet vetëm efekti i sasisë së arsimit. Rezultoi se vetëm sasia nuk e shpjegon rritjen ekonomike (shihni figurën 3).

Analizat e regresionit janë bërë në mënyrë që fenomeni të shqyrtohet në thellësi më të madhe. Sipas studimit të paraqitur me këtë rast, koeficienti i viteve të shkollimit nuk është i rëndësishëm, ndërsa koeficienti i lidhur me rezultatet e testeve (të tilla si PISA) është statistikisht i rëndësishëm, dhe sa i përket vendeve në

zhvillim është i barabartë me 2. Thënë më thjeshtë, kur rritet rezultati i testeve për një pikë të devijimit standard, mesatarja e rritjes ekonomike kombëtare në kuptimin e BPV-së për kokë banori, rritet për 2% çdo vit.

Vlerësimet e regresionit përdoren gjithashtu për të llogaritur kostot e të arriturave në arsim (përmirësimi i shkathtësive), duke marrë parasysh një afat të gjatë kohor (deri në vitin 2090). Nëse BE-ja do të mund të arrinte më pak se 15% të nxënësve me arritshmëri të ulët në shkathtësitë themelore deri në vitin 2020, ajo do të fitonte 21 trilion euro. Po ashtu, në qoftë se do të arrinte që të rriste rezultatin mesatar në testet e PISA-s për 25 pikë, 32 trilion euro do të kurseheshin. Së fundi, në qoftë se arritshmëria e secilit shtet të BE-së në testin PISA do të arrinte atë të Finlandës si vendi me arritshmëri më të lartë, atëherë kjo do të përkthehej për BE-në në një

Figura 3. Vitet e shkollimit dhe rritja ekonomike të kushtëzuara nga shkathtësitë njohëseBurim: Hanushek dhe Woessmann, 2008, faqe 640

Vitet e shkollimit dhe rritja ekonomike ekushtëzuar nga shkathtësitë njohëse



Rrit

ja e

kus

htëz

uar

49



Vendet që do të mund të

fitonin më së shumti janë të gjitha vendet që janë sot relativisht të varfra.

fitim prej 87 trilion dollarësh. Kjo është e barabartë me shtatë herë të BPV-së aktuale të Bashkimit Evropian. Sigurisht se nuk është reale të imagjinohet se do të jetë e mundur të sillen të gjitha vendet në nivelin finlandez. Mirëpo, kjo llogaritje ilustron se edhe madje nëse shkojmë në këtë drejtim, mund të prodhohen fitime marramendëse. Grafiku më (figura 4) përshkruan fitimet e zbritura të rritjeve të ardhshme në BPV deri në vitin 2090, nga përmirësimi i arritshmërisë së nxënësve për të arritur nivelin e Finlandës në PISA në përqindje të BPV-së aktuale. Vendet që do të mund të fitonin më së shumti janë të gjitha vendet që janë sot relativisht të varfra.

Arsimi ka gjithashtu kthimin e rëndësishëm të investimit në formën jo-monetare. Nivelet më të larta arsimore janë të lidhura me rezultatet më të mira

shëndetësore, më pak aktivitete kriminale, lëvizshmëri më të madhe rajonale, kohezion të shtuar social dhe pabarazi të zvogëluar në të ardhura, rritje të pjesëmarrjes së votuesve dhe rritje të shpeshtësisë së lexueshmërisë së gazetave.

Sa i përket kthimit privat të investimit, shumica e kërkimeve bazohen në vitet e shkollimit për të llogaritur kthimet në arsim, për shkak se është mjaft e lehtë për t’u matur (edhe pse disa pjesë të literaturës kanë provuar gjithashtu të matin kthimet nga shkathtësitë njohëse).

Figura 5 paraqet kthimin privat nga vitet e shkollimit, të llogaritura përmes marrjes parasysh dhe shkrirjes së mbi 1.000 studimeve. Përkundër heterogjenitetit të madh, mesatarja e përgjithshme është rreth 6-7% e kthimit të investimit.

Përfitimet e zbritura të rritjeve të BPV-së në të ardhmen deri në vitin 2090 nga përmirësimi i arritshmërisë së nxënësve, për të arritur nivelin e Finlandës në PISA në përqindjen e BPV-së aktuale

Burim: Hanushek dhe Woessmann, 2010

Rum

unia

Bul

lgar

ia

Qip

ro

Mal

ta

Gre

qia

Italia

Por

tuga

lia

Spa

nja

Litu

ania

Leto

nia

Luks

embu

rgu

Sllo

vaki

a

BE

-27

Fran

ca

Pol

onia

EU

-15

Hun

garia

Sue

dia

Dan

imar

ka

Irlan

da

Britania e M

adhe

Aus

tria

Gje

rman

ia

Rep

ublik

a Ç

eke

Sllo

veni

a

Bel

gjik

a

Est

onia

Hol

anda

Finl

anda

Figura 4. Përfitimet e zbritura të rritjeve të BPV-së në të ardhmen deri në vitin 2090 nga përmirësimi i arritshmërisë së nxënësve, për të arritur nivelin e Finlandës në PISA në përqindjen e BPV-së aktuale


5150



Arsimi shpaguhet

në kuptim të kthimit fiskal të investimit për shtetin (d.t.th njerëzit më të arsimuar kanë gjasa për të fituar më shumë dhe kështu të paguajnë më shumë tatime)

Klasat më të vogla nuk

bëjnë ndonjë ndryshim në arritshmërinë e nxënësve për aq kohë sa mësimdhënësit nuk janë në gjendje të përdorin klasa më të vogla për mësimdhënie më të mirë.

Për më tepër, evidencat në dispozicion tregojnë se kthimet publike të investimit nga shkollimi mund të jenë mjaft të mëdha. Në fakt, arsimi shpaguhet në kuptim të kthimit fiskal të investimit për shtetin (d.t.th njerëzit më të arsimuar kanë gjasa për të fituar më shumë dhe kështu të paguajnë më shumë tatime).

Evidencat empirike tregojnë gjithashtu se investimi në kapitalin njerëzor në moshë të hershme është më fitimprurës, kryesisht për shkak të dy faktorëve: a) të rinjtë kanë një horizont kohor më të gjatë dhe për këtë arsye mund të fitojnë më shumë gjatë ciklit jetësor nga arsimimi i hershëm; 2) arsimi është një proces dinamik, ku shkathtësitë e hershme njohëse dhe jo-njohëse e bëjnë më të lehtë të mësuarit më vonë në jetë.

Përcaktuesit e mundshëm të cilësisë së arsimit janë burimet e shkollave, institucionet dhe cilësia e mësimdhënësve.

burimet e shkollave Duke marrë parasysh një mostër të vendeve

dhe caktimin e rezultatit të tyre të PISA-s në matematikë dhe shpenzimet e tyre kumulative për nxënësit, disa studiues kanë zbuluar se nuk ka pasur ndonjë lidhje midis dy faktorëve. Gjithashtu, në lidhje me madhësinë e klasës, studiuesit tregojnë se vetëm zvogëlimi i numrit të nxënësve në klasë, që është një politikë jashtëzakonisht e kushtueshme, nuk përkthehet drejtpërdrejt në përmirësimin e arritshmërisë së nxënësve. Klasat më të vogla nuk bëjnë ndonjë ndryshim në arritshmërinë e nxënësve për aq kohë sa mësimdhënësit nuk janë në gjendje të përdorin klasa më të vogla për mësimdhënie më të mirë. Me fjalë të tjera, thjesht ‘hedhja e parave në shkolla’ nuk është zgjidhja e duhur. Kjo assesi nuk do të thotë se burimet kurrë nuk kanë ndonjë efekt ose që burimet nuk mund të kenë ndonjë efekt, por vetëm se burimet vetvetiu nuk janë ndonjë zgjidhje gjithëpërfshirëse.

Kthimi privat i investimit nga vitet e shkollimit

Burim: Harmon, Oosterbeek dhe Walker, 2003, faqe 131

Nor

ma

e kt

him

it (%

)

Figura 5. Kthimi privat i investimit nga vitet e shkollimitBurim: Harmon, Oosterbeek dhe Walker, 2003, faqe 131

51



Kthimet e larta të

investimit nga arsimi janë si ato private ashtu edhe ato publike, ku vetëm shpenzimi më i lartë nuk garanton rezultate më të mira: është e nevojshme që të zhvendoset fokusi mbi institucionet, stimujt dhe mbi të gjitha, mbi cilësinë e mësimdhënësve.

Institucionet Është e rëndësishme që mësimdhënësit dhe shkollat të mbahen përgjegjëse për arritshmëri. Provimet qendrore të maturës mund të sigurojnë standardet e cilësisë dhe të rrisin përformancen (arritshmërinë) e nxënësve. Autonomia e shkollës është dëshmuar të jetë e dobishme në vendet e zhvilluara, por ato mund të jenë të dëmshme në vendet në zhvillim; kur mungojnë sistemet e monitorimit dhe vlerësimit, autonomia e shkollës mund të jetë e rrezikshme.

Së fundi, ofrimi i mundësisë prindërve që të zgjedhin nga shkolla të ndryshme çon në krijimin e një sistemi konkurrues dhe kështu drejt cilësisë më të madhe në shkollë.

Cilësia e mësimdhënësve Cilësia e mësimdhënësve është përcaktuesi kryesor i performancës së nxënësve. Dallimet në cilësinë e mësimdhënësve janë konstatuar si shumë të mëdha, duke filluar prej 0.5 – 1.5 vite të rritjes në arritshmëri brenda një viti të vetëm të shkollimit. Disa studime (Hanushek 2011) u përpoqën të llogaritnin fitimet për rritjen e cilësisë së mësimdhënësve: zëvendësimi i pjesës së poshtme 5-8% të mësimdhënësve me mësimdhënësit mesatarë do të mund t’i lëvizte ShBA-në gati në maje të renditjes ndërkombëtare në matematikë dhe shkenca, me një vlerë aktuale prej $100 trilion në periudhën afatgjatë. Fatkeqësisht, përcaktuesit e saktë të cilësisë së mësimdhënësve nuk janë të qartë. Raporti në mes të arsimimit të mësimdhënësve dhe performancës së nxënësve nuk duket e fuqishme; nxënësit e mësimdhënësve të rinj (me 1-2 vite përvojë pune) tregojnë rezultate më të ulëta të arritshmërisë; certifikimi i mësimdhënësve duket se ka një lidhje të dobët

me përformancen (arritshmërinë) e nxënësve. Sa i përket pagës së mësimdhënësve, kjo nuk duket të jetë statistikisht e rëndësishme në shpjegimin e performancës (arritshmërisë) së nxënësve. Megjithatë, duhet gjithashtu të merret parasysh fakti se kur paga është veçanërisht e ulët, ndodh njëlloj procesi i «auto-seleksionimit». Sa i përket stimujve të mësimdhënësve, disa dëshmi kanë vërtetuar se performanca (arritshmëria) e nxënësve rritet për shkak të stimujve për mësimdhënësit, veçanërisht në vendet në zhvillim.

Me pak fjalë, arsimi ka një ndikim të jashtëzakonshëm në rritjen ekonomike, ku cilësia e arsimit është më e rëndësishme për zhvillimin ekonomik sesa sasia; për këtë arsye është e nevojshme që të përqendrohemi më shumë në rezultate sesa në kohëzgjatjen e shkollimit. Kthimet e larta të investimit nga arsimi janë si ato private ashtu edhe ato publike, ku vetëm shpenzimi më i lartë nuk garanton rezultate më të mira: është e nevojshme që të zhvendoset fokusi mbi institucionet, stimujt dhe mbi të gjitha, mbi cilësinë e mësimdhënësve.

referencatHanushek dhe Woessmann, 2008, Roli i Shkathtësive Njohëse në Zhvillimin Ekonomik, Revista e Literaturës Ekonomike, 46(3), 607-668.Hanushek dhe Woessmann, 2010, Kostoja e Arritshmërisë së Ulët në Arsim në Bashkimin Evropian, Raporti Analitik Nr. 7 i EENEE.Hanushek dhe Woessmann, 2012, A Shpien Shkollat më të Mira Drejt Rritjes më të Madhe Ekonomike? Shkathtësitë Njohëse, Rezultatet Ekonomike dhe Shkakësia; Revista e Rritjes Ekonomike 17(4), 267-321.Luedemann, Schuetz, West, dhe Woessmann, 2009, Llogaridhënia e Shkollës; Autonomia dhe Mundësia e Zgjedhjes në mbarë Botën, Edward Elgar

Është e rëndësishme

që mësimdhënësit dhe shkollat të mbahen përgjegjëse për arritshmëri.

5352



Rëndësia e Arsimit për Prosperitetin Ekonomik

Jens Ruhose

Instituti Ifo Qendra Ifo për Ekonominë e Arsimit dhe Inovacion

17 shtator 2013

Instituti i Laibnicit për Hulumtim Ekonomiknë Universitetin e Munihut

Hyrje

Arsimi po bëhet gjithnjë e më i rëndësishëm në një shoqëri të dijes. Pjesa dërmuese e literaturës së ekonomisë tregon se arsimi ka një

ndikim të jashtëzakonshëm në rritjen ekonomike dhe prosperitet. Theksi tradicional mbi kohëzgjatjen e shkollimit dhe shpenzimet. Sidoqoftë, cilësia e arsimit është shumë më shumë e rëndësishme

për rritjen ekonomike sesa kohëzgjatja e arsimit. Përveç kësaj, thjeshtë vetëm hedhja e parave në shkolla nuk është

zgjidhje për arritshmërinë e ulët në arsim. Në vend të kësaj: fokusi duhet të jetë mbi institucionet, stimulimet,

cilësinë e mësimdhënësve.

53



Shqyrtimi i përgjithshëm

Dokumentet e këtij fjalimi:

Raporti ndërmjet arsimit dhe rritjes ekonomike. Kostoja e arritshmërisë së ulët në arsim. Kthimet publike dhe private të investimit në kapitalin njerëzor. Disa përcaktues të rëndësishëm të cilësisë në arsim.

Të mësuarit nga analizat e shteteve të ndryshme

Shtetet dallojnë shumë në politikat dhe rezultatet e tyre të arsimit.

Ekziston një mundësi e jashtëzakonshme për të kuptuar se çfarë funksionon e çfarë jo.

Shikoni mostrën e plotë të shteteve, për të parë nëse shtetet me politika të caktuara funksionojnë sistematikisht ndryshe.

Në vend të nxjerrjes së përjashtimeve ndaj rregullit.

Shumica e deklarimeve në vijim burojnë nga hulumtimi i tillë sistematik ekonometrik nga shtetet e ndryshme.

5554






Rrit

ja e

kus

htëz

uar



Rezultatet e kushtëzuara të testit

Rrit

ja e

kus

htëz

uar

55



Vitet e shkollimit dhe rritja ekonomike ekushtëzuar nga shkathtësitë njohëse



Rrit

ja e

kus

htëz

uar

Arsimi si përcaktues i rritjes së të ardhurave për kokë banori, 1960-2000


Vendet në zhvillim a

Mostra e OBEZh-it

Vendet me të ardhura të ulëta b

Vendet me të ardhura të larta c

GDP për kokë banori 1960

Vitet e shkollimit 1960

Rezultatet e testit (mesatarja)

Konstantja

Shënime: Ndryshorja e varur: shkalla mesatare e rritjes vjetore të BPV-së për kokë banori, 1960-2000, t- statistikë në kllapa. a Vendet jashtë OBEZh-itb Vendet nën mesataren e mostrës së BPV-së për kokë banori 1960.c Vendet mbi mesataren e mostrës të BPV-së për kokë banori 1960.

5756



Shpenzimet e arritshmërisë së ulët në arsim Mund t’i përdorim rezultatet e vlerësimit nga më lartë për të llogaritur

përfitimet (e mëparshme) nga përmirësimi i shkathtësive.

Vlera aktuale e përfitimeve agregate afatgjata për BE-në (deri më 2090):

21 trilion euro për të arritur më pak se 15% të nxënësve me arritshmëri të ulët në shkathtësitë bazë deri në vitin 2020;

32 trilion euro për rritjen mesatare të 25 pikëve të PISA-s (rreth një vit të mësimit shtesë);

87 trilion euro për të sjellë arritshmërinë e secilit shtet në nivelin e kulmit të arritshmërisë së Finlandës.

Përfitimet e zbritura të rritjeve të BPV-së në të ardhmen deri në vitin 2090 nga përmirësimi i arritshmërisë së nxënësve, për të arritur nivelin e Finlandës në PISA në përqindjen e BPV-së aktuale


Rum

unia

Bul

lgar

ia

Qip

ro

Mal

ta

Gre

qia

Italia

Por

tuga

lia

Spa

nja

Litu

ania

Leto

nia

Luks

embu

rgu

Sllo

vaki

a

BE

-27

Fran

ca

Pol

onia

EU

-15

Hun

garia

Sue

dia

Dan

imar

ka

Irlan

da

Britania e M

adhe

Aus

tria

Gje

rman

ia

Rep

ublik

a Ç

eke

Sllo

veni

a

Bel

gjik

a

Est

onia

Hol

anda

Finl

anda

57



Kthimi jo-monetar i investimit në arsim

Niveli më i lartë i shkollimit është gjithashtu i ndërlidhur me:

rezultatet më të mira në shëndetësi; më pak aktivitete kriminale; lëvizshmëri më të madhe rajonale; kohezion të shtuar social dhe zvogëlim të pabarazisë në të ardhura; pjesëmarrje të shtuar të votuesve dhe shpeshtësinë e shtuar të

lexueshmërisë së gazetave.

Kthimi privat i investimit

Pjesa më e madhe e hulumtimit është e bazuar në vitet e shkollimit, sepse:

është e lehtë që të matet; është në dispozicion në regjistrimin e popullsisë së bashku me të

dhënat rreth fitimeve.

Kështu, pjesa dërrmuese e literaturës përdorë vitet e shkollimit për të llogaritur kthimin e investimit nga arsimi.

Sidoqoftë, literatura është përpjekur gjithashtu që të mat kthimin e investimit nga shkathtësitë njohëse.

5958



Kthimi privat i investimit nga vitet e shkollimit

Burim: Harmon, Oosterbeek dhe Walker, 2003, faqe 131

Kthimi privat i investimit nga shkathtësitë njohëse

Burim: Hanushek dhe Zhang, 2009, faqe 132

59



Kthimi publik i investimit nga shkollimi

Burim: de la Fuente dhe Jimeno, 2009, faqe 1348

Tabela 10. Shkalla fiskale e kthimit të investimit nga shkollimi.

Tatimet personale

+ tatimet e konsumit

+ punëdhënësis. sec. contr.

+ pensionet= OBS

AustriaBelgjikaDanimarkaFinlandaFrancaGjermaniaGreqiaIrlandaItaliaHolandaPortugaliaSpanjaSuediaBritania e MadheMesatarja e BE-së 14

Kur është investimi në kapitalin njerëzor më fitimprurës? Të dhënat empirike tregojnë se investimi në moshë të hershme është më

fitimprurës.

Ekzistojnë së paku dy argumente për këtë çështje:

1. të rinjtë e kanë horizontin kohor më të gjatë, dhe prandaj mund të përfitojnë më shumë përgjatë jetës nga arsimimi i hershëm;

2. përpjekjet e përbashkëta në arsim: arsimi është një proces dinamik ku shkathtësitë e hershme njohëse dhe jo-njohëse e bëjnë më të lehtë të mësuarit më vonë në jetë.

6160



Norma e kthimit të investimit në kapitalin njerëzor përgjatë ciklit jetësor

Burim: Heckman, 2006, faqe 1901

Mosha


Shkollimi Kostoja oportune e financimit

Trajnimi në vendin e punës

Nor

ma

e kt

him

it të

inve

stim

it në

kap

italin

nje

rëzo

r

Në parashkolla Gjatë shkollës Pas shkollës

Përcaktuesit e mundshëm të cilësisë së arsimit

Burimet shkollore

Institucionet

Cilësia e mësimdhënësve

61



Shpenzimet në arsim dhe arritshmëria e nxënësve në vendet e ndryshme

Burim: Hanushek dhe Woessmann, 2011a, faqe 472

Shpenzimet kumulative për nxënës

Rez

ulta

tet n

ë m

atem

atik

ëng

aPI

SA 2

006

Madhësia e klasës: a është e rëndësishme?

Burim: Hanushek dhe Woessmann, 2011b

Madhësia e klasës

Rez

ulta

tet n

ë m

atem

atik

ëng

aPI

SA 2

009

6362



Shpërndarja e përqindjes së koeficientëve të parametrit të shpenzimeve të vlerësuara nga 96 vlerësime të funksionit të

prodhimtarisë së arsimit: vendet në zhvillim

Burim: Hanushek 2003, faqe F84.

Thjeshtë vetëm ‘hedhja e parave në shkolla’ nuk është zgjidhje!

Raporti numerik mësimdhënës/nxënësArsimimi i mësimdhënësvePërvoja e mësimdhënësvePaga e mësimdhënësveShpenzimet/NxënësObjektet

Numri i vlerësimeveKontributi

Domethënëse në aspektin statistikor

Pozitive Negative

Jodomethënëse në aspektin statistikor (%)

Politikat e burimeve

Nuk thonë se burimet kurrë nuk kanë efekt.

Nuk thonë se burimet nuk mund të kenë efekt.

Megjithatë, ka pritshmëri të kufizuara se politikat e burimeve – prapa një pragu të caktuar – kanë efekt të konsiderueshëm në performancën arsimore brenda strukturave të caktuara stimuluese.

Për shembull, zvogëlimi i numrit të nxënësve në klasë nuk do të duhej të çonte drejt ndryshimit të performancës (arritshmërisë) së nxënësve, për aq kohë sa mësimdhënësi nuk është në gjendje ta shfrytëzojë klasën më të vogël për mësimdhënie (arsimim) më të mirë.

63



Institucionet

Llogaridhënia në shkollë: mbajtja e shkollave dhe mësimdhënësve të përgjegjshëm për arritshmërinë është e dobishme për nxënësit.

Provimet qendrore të maturës: sigurojnë standardet e cilësisë dhe mund të rrisin performancën (arritshmërinë) e nxënësve.

Autonomia e shkollës: ka dëshmi për rritje të nivelit të arritshmërisë në vendet e zhvilluara, mirëpo për arritshmëri të zvogëluar në vendet në zhvillim. Jep kuptim logjik së bashku me provimet qendrore të maturës (shih sllajdin e radhës).

Mundësia e zgjedhjes dhe konkurrenca: Ofrimi i mundësive për prindërit që të zgjedhin nga shkollat e ndryshme çon në cilësi më të madhe të arsimit.

Plotësuese e provimeve qendrore dhe autonomisë së shkollës me pagat

Burim: Woessmann, 2003, faqe 162

Provimet qendroreJo

Autonomia e shkollës kundrejt pagave të mësimdhënësve

Po

Po

Jo

Arritshmëria në matematikë në rezultatet e testit TIMSS/TIMSS-R(të ndërlidhura me kategorinë më të ulët)

6564



Plotësuese e provimeve qendrore dhe autonomisë së shkollës me përmbajtjen e lëndës

Burim: Woessmann, 2008, faqe 823

Jo

Arritshmëria në matematikë në rezultatet e testit të PISA-s(të ndërlidhura me kategorinë më të ulët)

JoAutonomia e shkollës kundrejt përmbajtjes së lëndës

Po

Po

JoProvimet qendrore

Plotësuese e shkollave private dhe financimit qeveritar

Burim: Luedemann, Schuetz, West dhe Woessmann, 2009, faqe 44

Arritshmëria në rezultatet e testit të PISA-s (të ndërlidhura me kategorinë më të ulët)

Pjesa e shkollave private

Pjesa e mesatare e financimit qeveritar

65



Cilësia e mësimdhënësve

Cilësia e mësimdhënësve është përcaktuesi kryesor i performancës (arritshmërisë) së nxënësve.

Dallimet në cilësinë e mësimdhënësve janë konstatuar si shumë të mëdha, duke luhatur prej 0.5 – 1.5 vite të përfitimit në arritshmëri brenda një viti të shkollimit.

Efektet e mësimdhënësit individual kanë gjithashtu ndikim afatgjatë në suksesin e nxënësve.

Llogaritjet nga ShBA-të japin përfitime të mëdha nga rritja e cilësisë së mësimdhënësit:

zëvendësimi i pjesës së poshtme të 5-8% të mësimdhënësve me mësimdhënës mesatarë, do të mund t’i lëvizte ShBA-në afër majës së renditjes ndërkombëtare në matematikë dhe shkenca, me vlerën aktuale prej $100 trilion në periudhën afatgjatë (Hanushek 2011).

Përcaktuesit e cilësisë së mësimdhënësve

Fatkeqësisht, përcaktuesit e saktë të cilësisë së mësimdhënësve nuk janë të qartë.

Arsimimi i mësimdhënësve: nuk ka ndonjë lidhje të qëndrueshme me performancën (arritshmërinë) e nxënësve.

Përvoja e mësimdhënësve: nxënësit e mësimdhënësve të rinj (me 1 deri 2 vjet përvojë pune) tregojnë rezultate më të ulëta të arritshmërisë.

Pagat e mësimdhënësve: nuk janë të ndërlidhura në mënyrë domethënëse në aspektin statistikor me arritshmërinë e nxënësve.

Sidoqoftë: efektet e klasifikimit/nivelit janë të mundshme: atë që mbjell edhe korrë.

Certifikimi i mësimdhënësve: ka vetëm një raport të dobët me arritshmërinë e nxënësve.

Stimulimi i mësimdhënësve: ka disa dëshmi se arritshmëria e nxënësve rritet për shkak të stimulimit të mësimdhënësve.

6766



Pikat kyçe për t’u mbajtur mend

1. Arsimi ka një ndikim të jashtëzakonshëm në rritjen ekonomike.

2. Cilësia e arsimit është më e rëndësishme për zhvillimin ekonomik sesa kohëzgjatja e arsimit.

• Përqendrimi në rezultatet e jo vetëm në kohëzgjatjen e arsimit.

3. Kthimi i madh privat dhe publik i investimit në arsim.

4. Vetëm shpenzimi më i madh nuk siguron rezultate më të mira.

• Përqendrimi në institucione, stimulime dhe cilësinë e mësimdhënësve.

67



6968



Arsimimi nuk duhet të

shihet si konsum ose lëmoshë, por investim në të ardhmen e individëve dhe të shtetit


PërSHtYPjEtNGa SESIONI I ParaDItESragip Gjoshi, Këshilltar Politik, maShtZnj. Artane Rizvanolli [AR], moderatore e konferencës:

Ftoj z. Ragip Gjoshi që të ndaj e të diskutoj me ne përshtypjet e tij nga prezantimet e sesionit të paradites dhe se cilat janë implikimet kryesore prej të cilave mund të mësojmë në Kosovë.

Pyetja e parë ka të bëjë më gjetjet më të reja që i dëgjuam nga hulumtimet e bëra në fushën e ekonomisë arsimit. Z. Gjoshi, nëse do duhet të ndani vetëm tri porosi kryesore nga këto hulumtime, cilat do t’i veçonit?

Z. Ragip Gjoshi [RGj], Këshilltar Politik në MAShT:

Fillimisht duhet të them së përshtypja ime e parë është se përkufizimi i temës së Konferencës ‘Ecim Tutje – Arsimimi për Zhvillim Ekonomik’ është mjaft aktuale e atraktive, si dhe vjen në momentin e duhur të ecjeve të sistemit arsimor të Kosovës, sepse dimensioni ekonomik i arsimimit është një dimension që në rrethanat e reja kërkon një përqendrim vërtetë të veçantë

të institucioneve dhe të shoqërisë. Meqë, edhe personat që arsimohen duhet të mendojnë për punësimin, vetëpunësimin dhe për arsyeshmërinë ekonomike të gjithë investimit në arsimimin e tij/saj.

Sidoqoftë, ishin dy prezantime mjaft interesante të profesorëve, ekspertëve elitarë, dhe nga ato bëra përpjekje që të nxjerr disa nga përshtypjet si dhe mesazhet që vlerësova se burojnë nga ato, si në vijim:a) Megjithëse më herët arsimimi është

matur me vite të shkollimit (kohë të kaluar në shkollë), studimet më të reja tregojnë se është cilësia e arsimit që është faktor kyç për zhvillim ekonomik; është dhe më e rëndësishme sesa ‘sasia’ e arsimimit (d.m.th. sesa koha e kaluar në shkollë). Kështu, politika duhet të përqendrohet në rezultatet e arsimit, e jo vetëm tek kohëzgjatja.

b) Arsimimi nuk duhet të shihet si konsum ose lëmoshë, por investim në të ardhmen e individëve dhe të shtetit, duke qenë se ai ka ndikim në ngritje të punësimit, produktivitetit, të ardhurave dhe rritjes ekonomike. Përveç efekteve

69



Sa më shumë investohet në

nivelet e ulëta të shkollimit, aq më i lartë është kthimi në investimet në nivelet më të larta të shkollimit. Tentimi për të korrigjuar deficitet arsimore më vonë është shumë më i kushtueshëm dhe joefikas

MAShT ka qëllimin që

sistemi i arsimit t’i shërbejë një shoqërie të bazuar në dije, perspektivë ekonomike dhe punësim.

direkte ekonomike, ka edhe ndikim në përmirësimin e shëndetit, uljen e krimit, ngritjen e vetëdijesimit, sepse një person i arsimuar gjykon më drejtë dhe më fuqishëm si dhe ndikon në rritjen e pjesëmarrjes së votuesve, etj.

c) Mesazhi i dytë që po ashtu del nga këto dy prezantime është së investimet në nivelet e ulëta të shkollimit (përfshirë nivelin parafillor dhe fillor) janë posaçërisht të rëndësishme, prandaj dhe duhet investuar më shumë në arsimin parauniversitar, por gjithashtu duhet përqendruar vëmendjen edhe në arsimin parashkollor. Kjo arsyeton edhe mesazhin e dytë, meqë investimet e ulëta në arsimim reflektohen drejtpërdrejt në zhvillimin ekonomik. Sa më shumë investohet në nivelet e ulëta të shkollimit, aq më i lartë është kthimi në investimet në nivelet më të larta të shkollimit. Pra, individët dhe qeveria e institucionet arsimore duhet të investojnë që në fillim të jetës së fëmijëve për të marrë kthime më të larta nga investimi. Tentimi për të korrigjuar deficitet arsimore më vonë është shumë më i kushtueshëm dhe joefikas. Prandaj, është më efikase që në kushte të fondeve të kufizuara t’u jepet prioritet niveleve të ulëta të shkollimit.

d) Mesazhi i tretë do të ishte që arsimi nuk matet vetëm më vitet e shkollimit, kur për dallim nga rrethanat e atëhershme historike si për mësimdhënësin ashtu edhe për nxënësin i vetmi burim informatash ishte shkolla, kurse me këto zhvillime të vrullshme të teknologjisë informative në këtë kohë tani nxënësit mund të marrin informata edhe nga burimet tjera, si nga televizioni, mediat dhe interneti. Në këtë kontekst edhe motivimi i mësimdhënësve për

performancë më të mirë si dhe orientimi kah politikat e bazuara në tri shtylla: autonomia, vlerësimi dhe llogaridhënia janë imediate.

[AR]: Z. Gjoshi, cili do ishte implikimi kryesor për Kosovën nga prezantimet që i dëgjuam më herët?

[RGj]:Për t’i dhënë përgjigje pyetjes suaj, do doja të shpalosja pak aktivitetet e deritanishme të MAShT-it në fushën e arsimit. Fillimisht, prioritet i Qeverisë së Kosovës dhe Ministrisë së Arsimit ishte rregullimi i objekteve shkollore dhe ambienteve moderne, ku në këtë kontekst janë investuar mbi 73 milion Euro në infrastrukturë shkollore, duke krijuar ambiente moderne dhe atraktive për mësimnxënie.

Po ashtu, për këto 12-13 vitet e fundit prioritet tjetër vendimtar i Ministrisë së Arsimit ishte që sistemi arsimor t’i shërbejë shoqërisë dhe andaj slogani i Ministrisë së Arsimit është: ‘Kosova, Shtet i Dijes’, sepse kjo është perspektivë e zhvillimit ekonomik dhe punësimit, si dhe garanton një gjeneratë të re jo vetëm me arsim parauniversitar, por edhe me arsim të lartë.

Tregu i punës sonë është orientim i gjithë planifikimit tonë. Ne me gjithë legjislacionin, kurrikulen e strategjitë tona zhvillimore kemi vë prioritet nevojat e tregut të punës dhe të arsimit në Kosovë.

Nga prioritetet vendimtare MAShT ka qëllimin që sistemi i arsimit t’i shërbejë një shoqërie të bazuar në dije, perspektivë ekonomike dhe punësim. Ngritja e cilësisë qeverisëse përmes udhëheqjes dhe menaxhimit cilësor dhe efikas të sistemit të arsimit ofron mundësinë për

7170



gjithëpërfshirjen e gjeneratës së re në arsimin parauniversitar, duke krijuar kështu një mjedis fizik të përshtatshëm dhe të shëndetshëm për mësimdhënie dhe mësimnxënie.

Gjithashtu mes tjerash: a) Ka filluar procesi i licencimit të

mësimdhënëseve dhe është avancuar gjendja materiale e tyre përmes zëvendësimit të sistemit aktual linear të pagave me sistem të dallimit pozitiv në pagë (në përputhje me kriteret e licencimit);

b) Është investuar në mënyrë masive në ndërtimin, zgjerimin dhe renovimin e hapësirës shkollore si një nga problemet kryesore për ngritjen e cilësisë në arsim;

c) Ka filluar shpërndarja e librave falas për arsimin e obliguar;

d) Janë përpiluar dhe publikuar tekste të reja mësimore;

e) Është filluar konkretisht me instalimin e kabineteve kompjuterike nëpër shkolla;

f ) Është përafruar kompletimi i infrastrukturës ligjore me legjislaturë të nevojshme;

g) Ka filluar procesi i licencimit dhe akreditimit të ofertuesve privat të arsimit parauniversitar;

h) Është rritur dukshëm cilësia dhe rëndësia e provimit të maturës;

i) Janë rishikuar kurrikulat dhe plan-programet mësimore si dhe korniza kurrikulare;

j) Është avancuar oferta përmbajtjesore dhe infrastrukturore për minoritetet dhe lëmin e të drejtave të njeriut.

Gjithsesi, bërja e Ligjit të ri të arsimit pas vitit 2000, ndryshimi i strukturës

së arsimit parauniversitar prej 4+4+4 në sistemin 5+4+3 ishte një risi, por edhe sfidë për sistemin e arsimit, që kërkoi ndryshime të thella në kurrikulat lëndore, ndryshime në filozofinë e mësimdhënës, qasje të re në menaxhimin e shkollave, infrastrukturë që do të plotësonte kërkesat e kohës, etj.

Kështu u fillua me hartimin e Kornizës së Kurrikulit (librit të bardhë) të vitit 2001, një dokument bazë, ku do të nisnin ndryshimet në arsimin parauniversitar, e që do të ndikonin pastaj edhe në ndryshimet në arsimin e lartë, ngritjen profesionale të mësimdhënësve, ndryshimet në legjislacion, plotësimin e këtij legjislacioni me udhëzime administrative, plane pune, etj. për të siguruar qëndrueshmëri dhe zbatim të reformave. Kurrikula e re e Kosovës – e cila është si një kushtetutë për arsimin – është bërthamë dhe udhëzues i mirë për nxënës dhe mësimdhënës. Nga kjo kornizë janë hartuar kurrikulat lëndore, prej tyre pastaj janë hartuar tekstet e reja shkollore për arsimin parauniversitar, po ashtu ka ndryshuar edhe forma e vlerësimit të brendshëm të nxënësve.

Si kërkesë e kohës u paraqit edhe vlerësimi i jashtëm i nxënësve për nivelin e arritshmërisë gjatë shkollimit parauniversitar dhe ky vlerësim bëhet si pilot në klasën e 5-të, pastaj në klasën e 9-të dhe në maturë.

Pas një procesi të ri MAShT ka hartuar Kurrikulin e re të Kosovës të mbështetur në kompetenca, dhe janë përgatitur kurrikulat bërthamë dhe udhëzuesit për mësimdhënës për zbatimin e kësaj kurrikule. Sivjet ka filluar faza e pilotimit të këtyre kurrikulave në 10 shkolla.

Nuk duhet harruar edhe rolin e Arsimit dhe Aftësimit Profesional, ku në këtë vit është vendos të formohet edhe agjensioni për Arsim dhe Aftësim Profesional.

71



Duke qenë se ardhmëria

sigurohet që nga fëmijëria nuk kanë munguar përpjekjet për ta sjellë në vëmendje edukimin parashkollor.

Duke qenë se ardhmëria sigurohet që nga fëmijëria nuk kanë munguar përpjekjet për ta sjellë në vëmendje edukimin parashkollor. Në Planin Strategjik të Arsimit të Kosovës 2011-2016 edukimi parashkollor ka zënë vend të rëndësishëm, si një prej objektivave madhore të MAShT-it për vitet e ardhshme, pasi ekziston nevojë urgjente për të përparuar qasjen në edukimin parashkollor.

Prandaj, objektiva e përgjithshme e edukimit parashkollor është që deri në vitin 2016 të sigurohet qasje gjithëpërfshirëse dhe e barabartë për të gjithë fëmijët në edukim cilësor dhe jo diskriminues deri në moshën 6 vjeçare nëpërmjet rritjes së kapacitetit të infrastrukturës fizike, fushatave për ngritjen e vetëdijes, avancimin e kurrikulave dhe materialeve mësimore dhe përmes programeve për zhvillimin profesional të edukatoreve dhe të personelit administrativ.

Një aktivitet shumë domethënës në ngritjen e ofrimit të cilësisë në këtë nivel të edukimit është hartimi i dokumentit “Standardet e Zhvillimit dhe të Nxënit në Fëmijërinë e Hershme (0-6 vjeç)”, i vlerësuar përmes validimit të përmbajtjes dhe validimit të moshës nga një grup i gjerë ekspertësh, prindërish, edukatoresh dhe aktorëve tjerë që kontribuojnë në zhvillimin e shkathtësive në fëmijërinë e hershme.

Gjithsesi, duhet të përmendim realizimin e Planit Kombëtar të Punës për luftimin e braktisjes, si një dokument me shumë interes për rritjen e përfshirjes së nxënësve në shkollim në të gjitha nivelet. Me këtë plan synohet të parandalohet braktisja e shkollës nga nxënësit dhe reagimi me kohë për rastet e paralajmëruara.

Disa aktivitete kanë pasur në fokus përgatitjen e gjeneratave të reja për orientim në karrierë, si diçka me interes për nxënësit, investimet e prindërve, ekonominë dhe gjithë

shoqërinë në Kosovë. Prandaj, është filluar me pilot projektin për lëndën zgjedhore në klasën e 9-të, ku mësimdhënësit janë trajnuar paraprakisht; lënda është zbatuar në disa shkolla të Kosovës.

Duke qenë se gjithëpërfshirja është një prej prioriteteve, MAShT ka hartuar dhe publikuar dokumentin “Plani Strategjik për Arsimin Gjithëpërfshirës të Fëmijëve me Nevoja të Veçanta në Arsimin Parauniversitar 2010-2015”.

Hartimin e Planit Individual të Arsimit [PIA], dokument zyrtar pedagogjik, i cili është hartuar për fëmijët me nevoja të veçanta arsimore, për të cilët ekipi vlerësues i ekspertëve të fushave të ndryshme zhvillimore ka marrë vendimin për edukim dhe arsimim me nevoja të veçanta. Plani Individual i Arsimit shërben për planifikimin sistematik të edukimit, mësimdhënies, për mbështetjen dhe përcjelljen e përparimit individual të fëmijës në mësim. Plani ka filluar të pilotohet në 18 institucione arsimore.

Është bërë ristrukturimi i shkollave speciale në qendra burimore. Ristrukturimi i shkollave speciale përfshin ndryshimin e shkollave speciale në përmbajtje dhe strukturë, çka d.t.th. se ka ndryshuar mënyra e qasjes së mësimdhënies.

Qendrat burimore funksionojnë në dy njësi: shkolla speciale për fëmijët me dëmtime të rënda dhe njësia e shërbimeve të mbështetjes, duke ofruar: a) Mjedis të shëndetshëm dhe përkrahës

nga ana e mësimdhënësve, nxënësve dhe prindërve;

b) Mjedis të përshtatshëm fizik dhe të shëndetshëm për mësimdhënie dhe mësimnxënie;

c) Kapacitete të mjaftueshme njerëzore dhe materiale;

7372



Rritja e autonomisë

shkollore ka një efekt pozitiv, por vetëm në kombinim me një institucion që siguron standarde të përbashkëta arsimore dhe mekanizma të fortë të llogaridhënies.

d) Përkujdesje cilësore dhe të vazhdueshme për shëndetin e nxënësve;

e) Shkallë të ulët të dhunës në shkolla;f ) Nivel të kënaqshëm të kulturës

shëndetësore dhe mjedisore te nxënësit.

Ajo çfarë është shumë e rëndësishme për zhvillimin dhe vazhdimin e shkollimit të suksesshëm, është sigurimi i teksteve shkollore falas për gjithë nxënësit e komuniteteve prej klasës 1-9 në gjuhët e tyre amtare.

Në kuadër të arsimit të lartë, MAShT në bashkëpunim me Universitetin e Prishtinës dhe me Universitetin e Prizrenit çdo vit akademik, ndan kuota të veçanta për pjesëtarë të komuniteteve.

Gjithashtu, edhe ndërtimi i formatit të mësimdhënësve me reformimin e Fakultetit të Edukimit në kuadër të Universiteteve Publike të Kosovës, ku në bazë të Ligjit për Arsim të Lartë vetëm Universitetet Publike kanë të drejtë të prodhojnë mësimdhënës të ardhshëm; ky format mendoj se do të jetë konform gjithë kërkesave bashkëkohore dhe shteteve të Bashkimit Evropian.

Studimet tregojnë që nuk mjafton që thjesht të rritet buxheti për arsim (apo numri i mësimdhënësve) për ta përmirësuar cilësinë. Mësimdhënësit dhe institucionet luajnë një rol kryesor, dhe se vetëm hedhja e parave në formë investimesh në shkolla nuk mund të jetë zgjedhje për arritshmëri të lartë në arsim.

Institucionet dhe stimujt (shpërblimet sipas performancës) janë të rëndësishme për cilësinë (arritshmërinë) në arsim. Arritshmëria (cilësia) mund të përmirësohet nëse ka llogaridhënie: nëse shkollat mbajnë përgjegjësi për arritshmërinë e nxënësve në provimet qendrore (siç është p.sh. testi i maturës).

Për shembull:

a) Llogaridhënia e shkollës, d.m.th. shkollat të mbajnë përgjegjësi për rezultatet e nxënësve, mesatarisht rrit arritshmërinë e nxënësve;

b) Institucionet e tjera, si provime qendrore të maturës apo rritja e konkurrencës së shkollave përmes zgjedhjes së shkollës, është konstatuar të jetë me e dobishme për arritshmërinë e nxënësve;

c) Rritja e autonomisë shkollore ka një efekt pozitiv, por vetëm në kombinim me një institucion që siguron standarde të përbashkëta arsimore dhe mekanizma të fortë të llogaridhënies, përfshirë sanksionet dhe shpërblimet për dështimin ose arritjen e objektivave të arritshmërisë në arsim;

d) As arsimimi i mësimdhënësve, as pagat apo certifikimi nuk është i ndërlidhur në mënyrë të konsiderueshme dhe të fortë me rezultatet e nxënësve. Megjithatë, pagat më të larta kanë ndikim pozitiv përmes tërheqjes së individëve më të përgatitur në këtë profesion;

e) Megjithatë, studimet më të reja tregojnë se stimujt për mësimdhënësit mund të rrisin rezultatet e nxënësve në mënyrë të konsiderueshme. Kjo do të thotë se mësimdhënësve iu paguhet një bonus, si shtesë ndaj pagës së tyre, sa herë që nxënësit e tyre i përmbushin objektivat e paracaktuara.

[AR]: z. Gjoshi, nëse mund të na thoni përmes tri mesazheve kryesore se cilat janë punët që na presin në të ardhmen?

[RGj]: Në Ministrinë e Arsimit, si dhe të gjithë faktorët që janë të implikuar në arsim

73



– sepse sot këtu shoh bashkë edhe Ministrinë e Financave – në fokus të zhvillimeve të ardhshme do të jetë përsosmëria e infrastrukturës ligjore, të strategjive zhvillimore, përmirësimi i kushteve të mësimdhënies dhe mësimnxënies, duke i pajisur kabinetet shkollore më mjete mësimi, si dhe përmirësimi i numrit të nxënësve në paralele, por duke pasur parasysh se jo gjithmonë çelësi i numrit të nxënësve determinon rezultatin.

Të gjitha këto do të jenë synimet tona të ardhshme, dhe besoj se do të merren po ashtu parasysh edhe rekomandimet dhe konkluzionet që do të dalin nga kjo konferencë, të cilat do gjejnë vend në planifikimet tona strategjike të zhvillimit.

Pra, mund të them se arsimi është në rrugë të mbarë në realizimin e këtyre synimeve. Megjithatë, është e pamundur që në një diskutim dhe konferencë të tillë të cekën të gjitha problemet e arsimit dhe të edukimit të një shteti të ri.

[AR]: Z. Gjoshi ju faleminderit shumë për kontributin e juaj.

7574




PLOtëSImI I NEVOjaVE të SEKtOrIt PrIVat: ÇFarë PrESIN bIZNESEt NGa arSImI I PërGjItHSHëm?Dr. ardiana Gashi, Oda Ekonomike e Kosovës

Sot do të prezantoj dhe do të diskutoj me ju disa rezultate nga pikëpamja e bizneseve dhe nga Oda Ekonomike e

Kosovës. Në të gjitha studimet dhe hulumtimet që

Oda Ekonomike e Kosovës i ka bërë si dhe nga studimet tjera ekzistuese rezulton që arsimimi është një faktor kyç me rëndësi për zhvillimin e bizneseve, si për të qëndruar ashtu edhe për tu zhvilluar në biznes. Pra, kjo është një temë shumë relevante për OEK-në dhe është një temë shumë e qëlluar për bizneset tona, sidomos kur atyre tani iu kanë hapur dyert për të depërtuar edhe në tregjet ndërkombëtare.

Fillimisht do t’i paraqes trendet ekonomike bazuar në aspektin e tregut të fuqisë punëtore si dhe pritjet që bizneset kanë për zhvillimet në ekonomi.

Përmes rezultateve do të paraqes atë çfarë bizneset kosovare mendojnë për rëndësinë e arsimit; pra, çfarë presin bizneset nga arsimi i përgjithshëm. Ekziston një numër i studimeve që janë bërë në Kosovë, duke intervistuar bizneset kosovare, me ç‘rast janë pyetur ato biznese lidhur me nevojat e tyre nga sistemi arsimor, shpesh duke u fokusuar në aftësitë specifike, d.t.th. teknike/profesionale, por edhe në anën tjetër duke pyetur edhe për aftësitë e përgjithshme që dalin nga arsimi i përgjithshëm, që fillon qysh nga shkolla fillore ose edhe ajo parashkollore.

Po ashtu do të flasim edhe për mekanizmat që bizneset i aplikojnë: në rast se sistemi arsimor nuk i prodhon ato shkathtësi që bizneset i presin, atëherë bizneset për të qëndruar dhe për tu zhvilluar në treg aplikojnë mekanizma tjerë të mundshëm.

Në fund të prezantimit do të jap gjithashtu disa rekomandime dhe përfundime.

75



Në Kosovë 63.1% të

popullsisë në moshë pune, duke përfshirë moshën 15-64 vjeçare, janë jo-aktivë,

Trendet ekonomike: Të dhënat e tregut të punës (AFP 2012)

Lidhur me tregun e fuqisë punëtore këto janë të dhënat e fundit nga anketa e fuqisë punëtore të vitit 2012: në Kosovë 63.1% të popullsisë në moshë pune, duke përfshirë moshën 15-64 vjeçare, janë jo-aktivë; kjo nënkupton persona që as nuk janë të punësuar e as nuk kërkojnë punë. Është një statistikë e rëndësishme, sepse tregon që këta persona në një mënyrë janë jo-aktivë, dhe fatkeqësisht edhe arsimimi i përvetësuar nga ata amortizohet me kalimin e kohës.

Statistikë tjetër e rëndësishme në vendet evropiane është e ashtuquajtura kategoria NEET, që paraqet përqindjen e të rinjve të moshës 15-24 vjeçare, që as nuk janë në shkollim apo në trajnim e as nuk janë të punësuar. Kjo kategori konsiderohet si shumë e margjinalizuar, sepse ata të rinj nuk janë të përfshirë as në tregun e punës e as në tregun e arsimit gjegjësisht në sistemin arsimor. Pra, janë persona me shumë ngecje për të ardhmen, të cilët plotësisht janë të shkëputur nga tregu i punës dhe sistemi arsimor. Në Kosovë 35% të të rinjve, duke

përfshirë moshën 15-24 vjeçare, i përkasin kësaj kategorie.

Një statistikë tjetër e cila gjithmonë raportohet për Kosovën është që norma e papunësisë dhe jo-aktivitetit është më e shprehur tek femrat.

Indikatori i Klimës së Biznesit (IFO): Pritjet për punësim në tre muajt e ardhshëm të vitit

Oda Ekonomike e Kosovës ka realizuar për herë të parë në Kosovë një tregues që është subjektiv, pra para se të dalin të dhënat për GDP-in (Bruto Produkti Vendor) dhe tregues të tjerë makroekonomik, janë pyetur në mënyrë subjektive bizneset lidhur me pritjet e tyre për të ardhmen. Ky është një matës që llogaritet në Gjermani dhe po ashtu në 100 vende tjera, dhe përdorët shumë për politikë-bërje.

Pyetja e parë që iu bëhet bizneseve është së çfarë pritje ato kanë për tre muajt e ardhshëm për punësim. Si rezultat nga kjo anketë del se bizneset kosovare janë relativisht optimiste për të ardhmen. Mirëpo, sa ndodh kjo në realitet duhet

Figura 1. Pritjet për punësim për gjashtë muajt e ardhshëm të vitit 2013

7776



pritur të shihet nga statistikat për punësim. Këto të dhëna janë të paraqitura për dy tremujor: pra, për tremujorin e parë të vitit 2013 dhe për tremujorin e dytë të vitit 2013; pyetjet janë bërë për tre muajt në vijim.

Në figurën 1 del që 46% në tremujorin e parë kanë pritje që punësimi do të rritet, ku vetëm një përqindje e vogël planifikon të zvogëloj numrin e punëtorëve. Nëse krahasohen këto statistika me vendet tjera del që jemi shumë optimistë. Edhe pse në tremujorin e dytë pritjet janë më pak optimiste, gjithsesi pritjet për punësim janë relativisht të mira për Kosovën.

Indikatori i Klimës së Biznesit (IFO): Pritjet për situatën e bizneseve për 6 muajt e ardhshëm të vitit 2013

Pyetje tjetër është së çfarë pritje keni lidhur me gjendjen e përgjithshme të biznesit tuaj në gjashtë muajt e ardhshëm. Edhe në këtë rast shumica e bizneseve kanë pritje pozitive, ku 75% presin që do të përmirësohet situata e tyre. Nuk mund të them që këto janë vetëm mbi baza optimiste, sepse bizneset janë racionale dhe optimizmi i tyre bazohet në informacione, me ç’rast ato besojnë se

situata e tyre biznesore do të përmirësohet në të ardhmen. Një përqindje shumë e vogël pret që situata e biznesit në gjashtë muajt në vijim të dobësohet.

Nëse i shohim këta dy tregues, del që pritjet janë mjaftë pozitive nga ana e bizneseve, çka në fakt ndikon në rritjen ekonomike dhe të të ardhurave.

Nëse këto i përmbledhim del se Kosova ka fuqi punëtore të mjaftueshme dhe që bizneset janë mjaft optimiste për të ardhmen. Në bazë të asaj që u diskutua në dy prezantimet paraprake, ku u tha sesa më i shkolluar aq më e ulët do të jetë papunësia, dhe sa më i shkolluar aq më të larta do të jenë edhe pagat. Çfarë nënkupton kjo, duke folur gjithmonë nga pikëpamja e biznesit, është se bizneset paguajnë varësisht nga sa iu ofrohet produktivitet. Nëse arsimi e rrit punësimin dhe të ardhurat, rezulton që arsimi ndikon në rritjen e produktivitetit të firmës, firma na paguan – zakonisht më pak krahasuar me produktivitetin e ofruar – dhe nga kjo rezulton që kemi të ardhura më të larta, të hyra më të larta nga tatimet si dhe investim më shumë në arsim; kjo si cikël shumëfishues sjell rritje ekonomike dhe zhvillim të qëndrueshëm ekonomik.

Figura 2. Pritjet lidhur me gjendjen e bizneseve për gjashtë muajt e ardhshëm të vitit 2013

77



Ajo çfarë mbetet është

investimi në arsim dhe si i tillë përkthehet në një shumëfishues të rritjes ekonomike dhe zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik.

Nëse këtë e shohim si pasqyrë të përgjithshme të Kosovës, d.t.th. fuqi punëtore të mjaftueshme dhe pritje pozitive të bizneseve. Ajo çfarë mbetet është investimi në arsim dhe si i tillë përkthehet në një shumëfishues të rritjes ekonomike dhe zhvillimit të qëndrueshëm ekonomik.

Aftësitë me rëndësi kyçe për suksesin e bizneseve

Është cekur nga prezantimi i parë që ekziston një sinergji në mes të analizave dhe politik-bërjes. Roli i studiuesve është të shihet se çfarë funksionon, e çfarë jo. Me metodat ekzistuese kjo gjë nuk është edhe vështirë të testohet. Kuptohet sa herë që potencohet cilësia, kjo është gjithmonë problematike të matet, gjë që u potencua edhe nga prezantimet e sotme.

Si të dëshmohet se atë çfarë sistemi i arsimit prodhon në fakt edhe është cilësorë dhe iu përputhët kërkesave të tregut. Ekzistojnë disa burime nga të cilat mund të merren informacionet. Fillimisht nga nxënësit, por nëse i dëgjojmë ata del që nga vëllimi i detyrave të shtëpisë, cilësia është e lartë, kurse nëse pyesim prindërit e tyre, del që nga pesha e çantës së nxënësve, ku disa prindër çantën e rëndë e marrin si tregues të një cilësie të mirë, kurse disa të tjerë e marrin si ngarkesë. Ministria e Arsimit me të drejtë përdorë treguesit e vet për matjen e suksesit, si p.sh. përqindja e regjistrimit të nxënësve, përqindja e përfundimit apo diplomimit të tyre, nota mesatare e nxënësve, etj.

Po ashtu u diskutua edhe lidhur me testin ndërkombëtar PISA, ku Kosova është duke u përgatitur për pjesëmarrje në vitin 2015. Në këtë rast u diskutuan edhe mangësitë e këtij testi, i cili mbahet njëherë në tri vite dhe përfshinë vetëm një grupmoshë

të caktuar, nxënësit 15-16 vjeçar. Mirëpo, ne si përfaqësues të sektorit të biznesit nuk jemi të interesuar vetëm në një grupmoshë të caktuar, por parimisht na intereson se çfarë cilësie ka fuqia punëtore në dispozicion për të hyrë në tregun e punës. Sipas pikëpamjes sonë, mendojmë që ndër treguesit dhe matësit kryesor të cilësisë së arsimit janë vet punëdhënësit, të cilët e dinë saktësisht se çka po prodhon sistemi i arsimit dhe sesa po iu përshtatët kërkesave të tyre për funksionim dhe zhvillim të biznesit.

Siç e potencova më herët, sistemi i arsimit prodhon, kurse punëdhënësit janë ata që vlerësojnë jo vetëm me diplomë, por edhe përmes testeve dhe intervistave, ato i matin cilësitë që sistemi arsimor i ka prodhuar në një vend të caktuar.

Aftësitë me rëndësi kyçe për suksesin e bizneseve: Pse bizneset trajnojnë punëtorët?

Se niveli arsimor, shkathtësitë dhe aftësitë janë esenciale për zhvillimin e bizneseve nuk është diçka e re që po diskutohet tani. Një studim që është bërë nga Oda Ekonomike e Kosovës, ku janë pyetur kompanitë se pse ato investojnë në trajnimin e punëtoreve të tyre (rezultatet janë paraqitur në figurën 3), ka rezultuar që arsyet kryesore ishin: a) të qëndrojnë në biznes;

b) të zhvillohet biznesi, përfshirë këtu edhe zhvillimin e cilësisë së produkteve dhe shërbimeve të ofruara, ku 82% të tyre kanë thënë se investojnë në trajnim, në shkathtësi dhe aftësi për arsye se kjo iu ndihmon atyre të qëndrojnë në biznes. Pra, 81% kanë thënë për të përmirësuar cilësinë e produkteve dhe shërbimeve, ndërsa 80% për zgjerimin e biznesit.

7978



Sipas këtyre statistikave

rezulton që bizneset shohin një interes të madh në investimin e shkathtësive dhe në cilësinë e punëtoreve të tyre.

Gjithsej 60% të bizneseve

kanë thënë se punëtorët e tyre kanë nevojë të trajnohen në aftësi dhe shkathtësi matematikore.

Sipas këtyre statistikave rezulton që bizneset shohin një interes të madh në investimin e shkathtësive dhe në cilësinë e punëtoreve të tyre.

Çfarë presin bizneset nga arsimi i përgjithshëm?

Nga aspekti i njohurive dhe shkathtësive të përgjithshme sipas kornizës evropiane janë tetë kompetenca kryesore lidhur me atë se çfarë presin bizneset nga arsimi i përgjithshëm, që në fakt edhe janë esenciale për zhvillimin e biznesit.

Kompetencat kryesore për të mësuarit gjatë gjithë jetës sipas Kornizës Referencë Evropiane janë:1. Komunikimi në gjuhën amtare;2. Komunikimi në gjuhët e huaja;3. Njohuri dhe shkathtësi në

matematikë;4. Kompetenca digjitale;5. Aftësia për të mësuar, që është një

term që del nga diskutimet tona me punëdhënës;

6. Kompetenca shoqërore dhe qytetare;

7. Iniciativë dhe ndërmarrësi; 8. Vetëdijesim kulturor dhe të

shprehurit.

Një studim të fundit që Oda Ekonomike e Kosovës e ka bërë në vitin 2012, ku janë pyetur bizneset se çfarë trajnimesh duhet të ofrohen për punëtorët dhe menaxherët e tyre. Kosova është në mesin e disa vendeve të tjera, ku është bërë i njëjti studim, nga i cili kanë dal disa rezultate interesante sa iu përket aftësive dhe shkathtësive të përgjithshme.

Pra, janë pyetur bizneset (shihni figurën 4) se a ka nevojë të organizohen trajnime në fushat e paraqitura në grafik për punëtorët dhe menaxherët, ku ngjyra më e çelët iu referohet punëtoreve, ndërsa më e errëta menaxhereve.

Në figurën 4 janë listuar vetëm këto më të përgjithshmet, ku është interesant dhe e çuditshme njëkohësisht, sepse 70% të ndërmarrjeve thonë se ka nevojë për trajnim në gjuhë shqipe, dhe kjo nevojë iu referohet si punëtoreve ashtu edhe menaxhereve.

Gjithsej 60% të bizneseve kanë thënë se punëtorët e tyre kanë nevojë të trajnohen në aftësi dhe shkathtësi matematikore; aftësitë tjera janë prezantimi, komunikimi dhe informimi.

Pra, të gjitha këto dalin si një përqindje e madhe, ku më shumë se 60% të bizneseve kanë potencuar nevojën për trajnim për punëtoret dhe menaxheret në njohuri dhe shkathtësi të përgjithshme.

Figure 3. Rezultatet nga studimi lidhur me pyetjen: Pse bizneset kosovare investojnë në trajnimin e punëtorëve të tyre?

2. Aftësitë me rëndësi kyçe për suksesin e bizneseve: Pse bizneset trajnojnë punëtorët?

70

72

80

81

82

64 66 68 70 72 74 76 78 80 82 84

Të përcjellin ndryshimet teknologjike dhe trendet e tjera

Të përmirësojnë imazhin e kompanisë

Të zgjerojnë biznesin

Të përmirësojnë cilësinë e shërbimeve dhe produkteve

Të qëndrojnë në biznesTë qëndrojnë në biznes





79



Njohuri dhe shkathtësi

në gjuhë të huaja dhe në gjuhën amtare, punë ekipore, kreativiteti, të gjitha këto dalin se janë jashtëzakonisht të rëndësishme për bizneset.

Në përgjithësi kur flasim me bizneset se çfarë ato presin nga punëtoret është që të kenë aftësi ekonomikisht të vlefshme, çfarë nënkupton të dinë sesi ta bëjnë punën, pra mund të them se vlen cilësia në punë, e jo vetëm diploma.

Shpesh bizneset ankohen se diplomat po iu paraqesin vështirësi, meqë kandidatët e fitojnë kushtin për të aplikuar për vendin e punës, mirëpo pastaj po marrin aq shumë aplikacione sa duhet të hynë në teste dhe intervista të ndryshme.

Njohuri dhe shkathtësi në gjuhë të huaja dhe në gjuhën amtare, punë ekipore, kreativiteti, të gjitha këto dalin se janë jashtëzakonisht të rëndësishme për bizneset.

Gjithashtu, është interesante që bizneset e potencojnë se këto njohuri që quhen funksionale janë të rëndësishme jo vetëm për firmën, por edhe për të rinjtë në mënyrë që të realizojnë një jetë dhe karrierë të begatshme. Po ashtu kjo – si një faktor tjetër i rëndësishëm – iu ndihmojnë të

rinjve të mësojnë dhe të jenë në gjendje të përvetësojnë njohuri dhe shkathtësi të reja gjatë tërë jetës.

Do i paraqes edhe disa nga citimet e bizneseve si në vijim:

• “Unë mund ta mësojë sesi të prehet druri, mirëpo nuk mund ta mësoj sesi të llogarisë”. Pra, nga kjo del se biznesi ka kohë t’ia mësojë aftësitë teknike, por nuk ka kohë t’ia mësojë njohuritë themelore në matematikë.

• Një tjetër biznes thotë: “Unë bëj të gjitha llogaritjet dhe kontaktet me konsumatorë, sepse punëtoreve u mungojnë aftësitë dhe shkathtësitë në komunikim”.

• Një tjetër biznes që prodhon shpuza thotë: “Unë kam pasur humbje të mëdha, sepse kemi përdorur më shumë lëndë të parë sesa ka qenë e nevojshme dhe kjo për shkak se një punëtor ka bërë llogaritje të gabuara në mungesë të aftësive kalkuluese”.

Figure 4. Rezultatet nga studimi lidhur me pyetjen: Në cilat fusha keni nevojë për trajnimin e punëtorëve tuaj?

Unë mund ta mësojë

(punëtorinë) sesi të prehet druri, mirëpo nuk mund ta mësoj sesi të llogarisë.

8180



Pra, duhet investuar më

shumë në njohuri të përgjithshme, sepse kjo krijon persona që janë të aftë të mësojnë dhe t’ju përshtaten nevojave dinamike të tregut të punës.

Çfarë mekanizma korrigjues aplikojnë bizneset?

Atë çfarë ndërmarrin kompanitë kur punëtorët i kanë këto probleme është se investojnë, por nga studimet ka dal që vetëm 11% prej tyre ndajnë buxhet të veçantë për trajnim. Pavarësisht se e shohin të nevojshme investimin, mirëpo për shkak të ngarkesave dhe pamundësive financiare vetëm 11% kanë fond të veçantë.

Siç e dimë në Kosovë nuk ekziston ndonjë sistem ose fond për trajnime si p.sh. në Francë, ku grumbullohen mjetet në një fond dhe përmes atij fondi bizneset mund të aplikojnë për trajnimin e punëtoreve të tyre; pra, në këtë rast e tërë barra bie tek punëdhënësit.

Një tjetër problem sa i përket trajnimit është se punëdhënësi investon në aftësitë e përgjithshme, por nga frika se punëtori ia lë punën e nuk mund ta kthejë investimin që e ka bërë, e që quhet “poaching risk”, pra rreziku që investimi të shkojë dëm, del si rezultat nga kjo se punëdhënësit nuk investojnë shumë në aftësitë e përgjithshme, por në ato specifike. Si pasojë mungesa e shkathtësive dhe njohurive të përgjithshme mbetet e pambuluar, nëse vjen si e tillë nga sistemi arsimor.

Përkundër që kushton shumë shtrenjtë dhe ekziston rreziku që të largohen punëtorët (në kompani tjera), disa punëdhënës të mëdhenj veç kanë filluar të organizojnë trajnime, si p.sh. bankat në fushën e matematikës, sepse e kanë parë si të nevojshme për mbijetesë dhe konkurrencë në treg.

Si rezultat i investimit të mangët nga ana e bizneseve në aftësitë e përgjithshme mbetet që vet sistemi arsimor dhe shteti të investojnë në këto aftësi të përgjithshme.

Përfundim Nëse e përmbledhim prezantimin del

se kemi mjaft persona të papunësuar dhe jo-aktivë, të cilët jo se nuk kanë dëshirë të punojmë, mirëpo situata ekonomike është e tillë.

Ndërsa, personat që janë të punësuar, ju mungojnë aftësitë e përgjithshme dhe trajnimi nuk është gjithmonë zgjidhje, sepse bizneset po hezitojnë të investojnë në trajnim. Pra, duhet investuar më shumë në njohuri të përgjithshme, sepse kjo krijon persona që janë të aftë të mësojnë dhe t’ju përshtaten nevojave dinamike të tregut të punës.

81



Plotësimi i nevojave të sektorit privat: Çfarë presin bizneset nga

arsimi i përgjithshëm?

Ardiana Gashi

Përmbajtja

1. Trendet ekonomike2. Aftësitë me rëndësi kyçe për suksesin e

bizneseve3. Çfarë presin bizneset nga arsimi i

përgjithshëm?4. Çfarë mekanizma korrigjues aplikojnë

bizneset?5. Përfundim

8382



1. Trendet ekonomike: të dhënat e tregut të punës (AFP 2012)

• 63.1% e popullsisë në moshë pune janë jo-aktivë;

• 35% e të rinjve nuk janë as të punësuar, as në arsim e as në trajnim (NEET);

• Normat e jo-aktivitetit dhe papunësisë më tëlarta tek femrat.

1. Trendet ekonomike: Indikatori i Klimës së Biznesit (IFO): pritjet për punësim në tre muajt e ardhshëm të vitit 2013

46 48

6

29

62

9

0

10

20

30

40

50

60

70

Të rritet Të mbetet i pandryshuar Të zvogëlohet

T1

T2

83



1. Trendet ekonomike: Indikatori i Klimës së Biznesit (IFO): pritjet për situatën e bizneseve për 6 muajt e ardhshëm të vitit

201375

17

5

56

31

13

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Të përmirësohet Të mbetet e pandryshuar Të përkeqësohet

T1

T2

1. Trendet ekonomike

Ekziston fuqi punëtore për tu angazhuar në punë;Bizneset janë optimiste për të ardhmen;

Sipas të gjeturave:• Arsimimi zvogëlon papunësinë• Arsimimi rrit nivelin e të ardhurave

Kjo nënkupton: Punë që paguhet më shumë, produktivitet më i lartë, që përkthehet në fitime më të larta për bizneset dhe që ndikojnë në rritjen ekonomike dhe kontribuojnë në mirëqenien në vend.

8584



2. Aftësitë me rëndësi kyçe për suksesin e bizneseve

Sinergji në mes të analizave dhe politik-bërjes Roli i ekonomistëve të fushës së arsimit është të

dokumentojnë dhe testojnë çka funksionon dheçka nuk funksionon

Të informojnë publikun dhe politikanët të cilëtmarrin vendime

2. Aftësitë me rëndësi kyçe për suksesin e bizneseve

Si kuptojmë nëse aftësitë e të diplomuarve nga shkollatjanë më përputhje me kërkesat e tregut të punës?• Nxënësit• Prindërit• Ministria• Punëdhënësit • Testet ndërkombëtaret siç është PISATesti kryesor për cilësinë e arsimit janë punëdhënësit: Punëdhënësit vlerësojnë aftësitë dhe vendosin për pagën e cila pagë është më e vogël se produktiviteti i punëtorit.

85



2. Aftësitë me rëndësi kyçe për suksesin e bizneseve: Pse bizneset trajnojnë punëtorët?

70

72

80

81

82

64 66 68 70 72 74 76 78 80 82 84





Të qëndrojnë në biznes

3. Çfarë presin bizneset nga arsimi i përgjithshëm?

Korniza Referencë Evropiane përcakton tetë kompetenca kryesore:1) Komunikimi dhe gjuha amtare;2) Komunikimi dhe gjuhët e huaja;3) Kompetencat në matematikë dhe kompetenca themelore në shkencë dhe teknologji;4) Kompetenca digjitale;5) Të mësuarit për të mësuar;6) Kompetenca sociale dhe qytetare;7) Iniciativë dhe ndërmarrësi; dhe 8) Vetëdijesim kulturor dhe të shprehurit.

8786




Ekzistojnë disa studime të cilat kanë analizuar:• Nivelin e kënaqshmërisë së punëdhënësve me

aftësitë teknike dhe të përgjithshme të punëtorëve

• Nevojat për aftësi për të ardhmen

Një studim i realizuar së fundmi nga OdaEkonomike e Kosovë ka identifikuar mangësitënë aftësi të menaxherëve dhe punëtorëve

3. Çfarë presin bizneset nga arsimi i përgjithshëm: nevojat për trajnim

63.5

71.8

57.7

70.6

64.2

63.4

0 10 20 30 40 50 60 70 80

Njohuri dhe aftësi në IT

Aftësi prezentuese

Njohuri dhe aftësi matëmatikore-numerike

Komunikim direkt dhe me shkrim në gjuhë amtare

Komunikim direkt dhe me shkrim në gjuhë të huaja

Informim dhe kulturë e përgjithshme

Për punëtorë Për menaxherë

87



3. Çfarë presin bizneset nga arsimi i përgjithshëm: evidencë

Të punësojnë punëtorë adekuat me aftësi ekonomikisht tëvlefshme duke u mundësuar bizneseve të fitojnë dhemirëmbajnë aftësinë konkurruese.Shumica e punëdhënësve me të cilët diskutojmë shprehin seprioritetet e tyre janë standarde të larta në shkrim elexim, matematikë që u mundësojnë të rinjve të realizojnëkarrierë të begatshme.Aftësitë si kreativiteti, puna ekipore dhe komunikimi direktdhe në të shkruar konsiderohen si shumë të kërkuara ngabizneset.Ngritja e aftësive në shkrim e lexim, matematikë dheteknologjike janë kompetenca që mundësojnë të mësuaritgjatë gjithë jetës.


Citime nga pronarët e bizneseve:“Unë mund të mësoj punëtorët sesi të copëtohet një copë druri por nuk kam kohë dhe financa për ti mësuar bazat e matematikës”.“Unë bëj të gjitha llogaritjet dhe kontaktet mekonsumatorë, sepse punëtoreve u mungojnë aftësithemelore komunikuese”.“Unë kam pasur humbje, sepse punëtori im kapërdorur më shumë lëndë të parë si rezultat iaftësive të dobëta matematikore të punëtorit tim”.

8988



4. Çfarë mekanizma korrigjues aplikojnë bizneset?Ofrojnë trajnime, mirëpo:• Paguhet vetëm nga bizneset;• Vetëm 11% e bizneseve kanë buxhet për trajnime;• Edhe kur trajnimet ofrohen ato janë shumë të kushtueshme

për kompanitë për të ofruar trajnime të përgjithshme;• Të rrezikuar nga largimi i punëtorëve të trajnuar nga

ndërmarrja që ka financuar trajnimin ndërmarrjet investojnënë trajnime specifike;

• Përkundër këtij rreziku disa punëdhënës të mëdhenj ofrojnëtrajnime riparuese për të përmirësuar mangësitë në aftësitëfunksionale.

Prandaj, sistemi i arsimit duhet të ofrojë aftësi të përgjithshmecilësore.

5. Përfundim

• Shumë persona jo aktivë dhe të papunësuar;• Të punësuarve u mungojnë aftësitë e

përgjithshme;• Trajnimi jo gjithmonë si zgjidhje ngase

ndërmarrjet nuk janë të gatshme të investojnë nëaftësi të përgjithshme;

• Duhet u fokusuar në aftësi të përgjithshme ngasekjo krijon persona të aftë për të mësuar qëkontribuon në produktivitetin e ndërmarrjeve eqë krijon të ardhura dhe ndikon në rritjeekonomike.

89



9190



Pa një arsimim

cilësor fillor dhe të mesëm të ulët nuk ka arsimim cilësor të mesëm të lartë profesional dhe arsimim të lartë.


trENDEt E SEKtOrIt të arSImIt Në KOSOVë DHE rEFLEKtImI I tYrE Në ZHVILLImIN EKONOmIK azem azemi, Udhëheqës i Zyrës për Planifikim dhe analizë, maShtPrezantimi im ka një natyrë pak më tjetër, duke u fokusuar kryesisht në trendet e zhvillimit të arsimit nga viti 1999 e deri më sot, dhe ka të bëjë me treguesit e arsimit dhe zhvillimet në arsim që janë bërë gjatë kësaj periudhe kohore.

Në këtë prezantim do të diskutohet për:• Rëndësinë e arsimit për ekonominë; • Kontekstin e sistemit të arsimit në

Kosovë pas vitit 1999;• Reformat në sistemin e arsimit;• Zhvillimet aktuale në arsim;• Treguesit sasiorë që kryesisht kanë të

bëjnë me qasjen dhe përfshirjen në arsim;

• Kushtet e mësimdhënies dhe mësimnxënies;

• Arritshmërinë ose vlerësimet e jashtme;• Nivelin e arsimit të fuqisë punëtore;• Indikatorët financiarë të arsimit; • Sfidat dhe rekomandimet e nxjerra.

I. Hyrje: Rëndësia e arsimit për ekonominë

Dy konkluzionet që janë dhënë në hyrjen e prezantimit tim, tashmë janë vërtetuar edhe nga prezantuesit e mëparshëm: 1. Pa një arsimim cilësor fillor dhe të

mesëm të ulët nuk ka arsimim cilësor të mesëm të lartë profesional dhe arsimim të lartë, sepse bazat e kompetencave dhe shkathtësive vendosen në këto dy nivele, duke përfshirë gjithashtu edhe nivelin e arsimit parafillor dhe parashkollor;

91



2. Rëndësia që ka arsimi fillor dhe i mesëm i ulët për zhvillimin e personalitetit të fëmijës është tepër e madhe. Kjo rëndësi konsiston në zhvillimin e kompetencave, aftësive dhe shkathtësive, të cilat kompetenca do të jenë bazë për vazhdimin e shkollimit të mëtejmë, për inkuadrimin në ekonominë e tregut të punës dhe për inkuadrimin në ekonominë rajonale dhe atë globale, duke qenë kështu në trend me rrjedhat e zhvillimit të përgjithshëm.

II. Konteksti: Sistemi arsimor pas vitit 1999

Arsimi në Kosovën e pasluftës është ballafaquar me shumë sfida dhe si i tillë konsiderohet të ketë qenë mjaft dinamik dhe konsistent. Gjatë periudhës 1999-2012 zhvillimet kryesore nëpër të cilat ka kaluar arsimi kanë njohur dy faza kryesore: fazën emergjente dhe atë zhvillimore. Ndërsa, prej vitit 2013 në shumë fusha arsimore mund të themi se kemi hyrë në fazën e konsolidimit të tyre.

Mirëpo, më lejoni të them disa fjalë edhe lidhur me sistemin e arsimit para vitit 1999. Nga viti 1990 deri në vitin 1999, Sistemi i Arsimit në Kosovë – me të cilin ne krenohemi – është zhvilluar në kushte specifike, në kushte tepër të rënda, jashtë objekteve tona shkollore (sepse ato i pati uzurpuar Serbia), përkatësisht është zhvilluar në shtëpi private, të cilat i lëshuan qytetarët tanë anë e kënd Kosovës. Ky organizim njihet si sistemi i arsimit shtëpi-shkollë. Me gjithë mungesat objektive që i ka pasur ky organizim i mësimit, ai e ka arritur objektivin e tij më madhor - funksionimin e sistemit dhe mbijetesën e shkollës shqipe (kjo periudhë kohore meriton trajtim të veçantë

dhe studime të veçanta e që nuk janë objekt i këtij prezantimi).

Periudhën nga viti 1999 e deri më sot e ndajmë në dy faza:

1. faza e parë që është faza emergjente, që shtrihet nga qershori 1999 deri në fund të vitit 2002, dhe

2. faza e dytë është faza zhvillimore nga fillimi i vitit 2003 deri më sot.

Faza emergjente përfshin periudhën prej gjysmës së dytë të vitit 1999 dhe zgjatë deri në fund të vitit 2002. Gjatë kësaj faze qëllim parësor ishte riaktivizimi i sistemit të arsimit në Kosovë, sanimi i pasojave të luftës, sidomos në renovimin, ndërtimin dhe përmirësimin e infrastrukturës shkollore, për akomodimin e të gjithë nxënësve në objekte shkollore. Gjatë kësaj periudhe janë bërë përgatitjet për fillimin e reformave arsimore si në lëmin e kurrikulave, hartimin, aprovimin dhe implementimin e ligjeve të para si dhe dokumenteve tjera strategjike.

Aktivitetet kryesore që e përshkruan dhe e kanë përcjell fazën e parë, pra atë emergjente, ishin sfida jashtëzakonisht të mëdha. Lufta çdoherë lë pasoja, të cilat janë reflektuar në të gjitha sferat e jetës, por më së shumti nëpër shkolla. Menjëherë pas luftës, në vitin 1999 afër gjysma e shkollave, rreth 600 prej tyre kanë qenë të papërdorshme; një pjesë e madhe e tyre kanë qenë të djegura, të rrënuara dhe thuajse të gjitha shkollat kanë pasur mungesë të inventarit shkollor.

Prandaj, në fazën emergjente aktiviteti i parë që është bërë ishte sistemimi i të gjithë nxënësve në sistemin arsimor dhe në objekte shkollore. Brenda një periudhe të shkurtër (deri në vitin 2002) është arritur që të gjithë nxënësit të sistemohen dhe të kenë kushte optimale për punë.

Në këtë fazë në Kosovë ka funksionuar vetëm departamenti i arsimit, i cili departament

9392



është udhëhequr nga dy bashkëdrejtues, nga bashkëdrejtuesi ndërkombëtar dhe ai vendor, duke pasur kështu një menaxhim të përbashkët të sistemit të arsimit.

Në këtë fazë janë përgatitur dy ligjet bazë të arsimit: Ligji për Arsimin Fillor dhe të Mesëm si dhe Ligji për Arsimin e Lartë. Ndonëse këto dy ligje janë përgatitur gjatë kësaj periudhe, miratimi i tyre është bërë pas vitit 2003, pra pas konsolidimit të institucioneve shtetërore të Kosovës, përkatësisht pas konstituimit të Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë.

Kjo fazë po ashtu karakterizohet edhe me zhvillimin e një dokumenti tjetër të rëndësishëm “Korniza e Kurrikulit të Ri të Arsimit”, e cila është zhvilluar në vitin 2001, e që nuk është miratuar nga institucionet përkatëse, edhe pse sipas saj është punuar dhe ende punohet.

Në ligjin për Arsimin Fillor dhe të Mesëm, si dhe në Kornizën e Kurrikulit ka pasur ndryshim substancial të strukturës së arsimit. Më parë është punuar sipas strukturës së arsimit 4+4+4, kurse me këto dokumente bazike të arsimit u miratua dhe zbatua struktura e re e arsimit 5+4+3, përkatësisht 3 për gjimnazin e përgjithshëm dhe për shkolla profesionale.

Faza zhvillimore, e cila përfshin periudhën nga fillimi i vitit 2003 e këndej, konsiderohet si fazë e një zhvillimi dinamik dhe gjithëpërfshirës të arsimit në Republikën e Kosovës. Kjo fazë karakterizohet me një zhvillim të shpejtë të procesit të reformave arsimore në të gjitha nivelet e arsimit dhe në të gjitha fushat arsimore.

Është ngritur shumë pjesëmarrja dhe gjithëpërfshirja në të gjitha nivelet arsimore, të cilën do ta prezantojmë më poshtë.

Në lëmin e infrastrukturës ligjore janë mbuluar shumë veprimtari arsimore, duke

u miratuar 11 ligje dhe mbi 500 Udhëzime Administrative.

Nga viti 2003 ka një dinamikë të përshpejtuar në ngritjen e infrastrukturës shkollore, janë ndërtuar 130 objekte të reja shkollore, janë rinovuar 55 objekte shkollore, në proces të ndërtimit janë edhe 27 shkolla, pra gjithsej janë siguruar 1.478.237m2, për 430.166 nxënës, e që për kokë nxënësi i bie 3.48m2, që është sukses i mirë. Ky është një zhvillim mjaft i mirë dhe inkurajues, mirëpo nuk do të pajtohesha plotësisht me atë që më nuk ka nevojë për ndërtimin e shkollave, sepse optimale është një hapësirë shkollore prej 5m2 për nxënës. Prandaj, ne ende kemi nevojë hapësirë dhe për ndërtimin e objekteve shkollore. Përpos sasisë, ka ngritje edhe të cilësisë arkitektonike të objekteve shkollore, sepse ato tani ndërtohen sipas normave dhe standardeve të ndërtesave bashkëkohore shkollore.

Në procesin e reformave arsimore angazhimi më i madh është bërë në zhvillimin e kurrikulave arsimore. Korniza e Parë e Kurrikulit të Ri të Kosovës u hartua në vitin 2001 që kishte një qasje krejtësisht të re (me nxënësin në qendër) të mësimdhënies dhe mësimnxënies, si dhe ka një strukturë të re të sistemit të arsimit. Në të gjitha nivelet e arsimit është implementuar Korniza e Kurrikulit të Ri. Sipas kësaj kornize u përgatiten programet e reja mësimore, tekstet shkollore, trajnimet e arsimtarëve etj. për të gjitha lëndët dhe nivelet mësimore, që janë edhe sot në përdorim.

Ka qasje të reja edhe në fushat tjera të arsimit, si në arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta. Inkluzioni (gjithëpërfshirja), por kemi edhe forma të reja të mësimdhënies dhe të mësimnxënies që janë risi për këtë kategori arsimore. Përveç mësimit që zhvillohet në shkolla speciale, mësimi i fëmijëve me nevoja

93



Arsimi është ekonomi,

sikundër që edhe ekonomia është arsim. Këto dy fusha janë kauzalisht të lidhura dhe reciprokisht të kushtëzuara.

të veçanta po ashtu zhvillohet edhe në 88 klasë të bashkangjitura në kuadër të shkollave të rregullta; gjithashtu, mësimi zhvillohet edhe nëpër qendrat me bazë në komunitet. Ajo çfarë është me rëndësi këtu, është se tani kemi dyfishuar numrin e përfshirjes së fëmijëve me nevoja të veçanta, nga një përfshirje prej 10% tani është rritur në mbi 37%.

Zhvillime të mira ka po ashtu edhe në arsimin parashkollor. Kështu, është përgatitur kurrikula e re për fëmijët e kësaj moshe si dhe standardet e reja për edukimin parashkollor dhe parafillor. Është dyfishuar numri i fëmijëve të përfshirë në institucionet parashkollore, ndërsa sa i përket përfshirjes së fëmijëve në institucionet parafillore numri i tyre arrin në mbi 70%.

Trajnimet e mësimdhënësve janë të një rëndësie parësore për realizmin e reformave në arsim. Me këtë rast më lejoni që t’i listoj vetëm trajnimet e mësimdhënësve që lidhen drejtpërdrejt me realizimin e rezultateve të pritshme të kompetencave të parapara në Kornizën e Kurrikulit të Arsimit

Parauniversitar të Kosovës, si: • Janë akredituar 100 programe trajnuese; • Është realizuar trajnimi i 19.154

mësimdhënësve në ECDL;• Trajnime për mendimin kritik gjatë

lexim-shkrimit në disa programe, si: programi për trajner, strategji të reja të mësimdhënies, dhe programi strategji për zhvillimin e mendimit kritik;

• Didaktikë; Udhëheqje arsimore; Edukimi për të gjithë; Edukimi për karrierë;

• Programi themelor për zhvillimin profesional të mësimdhënësve, programi parashkollor, programi fillor, programi për shkollat e mesme dhe programi për menaxhim dhe udhëheqje në arsim;

• Janë funksionalizuar dhe janë pajisur me mjete dhe materiale didaktike 22 Qendra Didaktike për Zhvillimin Profesional të Mësimdhënësve;

• Janë zhvilluar edhe programe të tjera si: monitorimi i menaxhimit të financave komunale në arsim, plani zhvillimor i shkollës, planifikimi i projekteve shkollore, programi i arsimit cilësor, qeverisja dhe udhëheqja në arsim, teknikat e mësimdhënies aktive etj.

Është zhvilluar Sistemi i ri për Menaxhimin e Informatave në Arsim (SMIA), sistem ky që ofron mundësi të mëdha për mbledhjen e të dhënave relevante statistikore të arsimit, përmes të cilave mund të krijojmë tregues statistikorë. Është hartuar Korniza e Treguesve të Arsimit sipas parametrave të UNESKO-së dhe vendeve të OECD-së. Që 4 vite jemi duke nxjerrë tregues arsimorë sipas kësaj kornize. Krijimi i treguesve të tillë u ndihmon bartësve dhe menaxherëve të politikave arsimore që të krijojnë dhe realizojnë politika arsimore reale dhe koherente, të mbështetura në tregues sasiorë dhe cilësorë arsimorë.

Arsimi dhe Formimi Profesional po merr rëndësinë që i takon në politika, në arsim dhe në tregun e punës. Në Republikën e Kosovës raporti ndërmjet arsimit profesional dhe atij të përgjithshëm, përkatësisht gjimnazeve është 57% ndaj 43%. Arsimi është ekonomi, sikundër që edhe ekonomia është arsim. Këto dy fusha janë kauzalisht të lidhura dhe reciprokisht të kushtëzuara. Arsimi i mesëm i lartë në Kosovë është i ndarë në gjimnaze (arsim i përgjithshëm), që kryesisht i përgatit të rinjtë për studime, dhe në shkolla profesionale që i përgatisin të rinjtë për punë, ekonomi, natyrisht edhe për studime. Bashkëpunimi arsim-ekonomi realizohet në forma dhe modalitete të

9594



ndryshme në të gjitha nivelet dhe drejtimet arsimore në sistemin e arsimit. Bazat e këtij bashkëpunimi janë të vendosura në Kornizën e Kurrikulit të Kosovës, në kurrikula të fushave lëndore dhe në programe lëndore të secilës lëndë mësimore. Përmes përmbajtjeve mësimore të parapara në këto dokumente do të zhvillohen aftësitë dhe shkathtësitë e nevojshme për kompetencat e parapara në Kornizën e Kurrikulit siç është p.sh. “Kompetencat për jetë, punë dhe mjedis“, por edhe kompetencat tjera që i përgatisin të rinjtë për punë dhe jetë. Ndërlidhja arsim-ekonomi realizohet edhe përmes lëndëve konkrete mësimore, siç është p.sh. Ekonomia dhe Ndërmarrësia si lëndë e përgjithshme mësimore e që zhvillohet në 64 shkolla profesionale në Kosovë.

Cili është qëllimi i këtij bashkëpunimi? Qëllimi është: zhvillimi ekonomik dhe shoqëror i vendit, fuqi punëtore e kualifikuar dhe e shkathët, rritja/ngritja e bizneseve të reja, rritja e punësimit, arsimi gjatë gjithë jetës dhe arsimi për të rritur.

Shkollat e AAP-së si akter kyç i ndërlidhjes arsim-ekonomi janë: drejtimet teknike (19), ekonomike (10), mjekësi (7), artistike (2 shkolla të artit dhe 7 të muzikës), agrikulturë (4), hotelieri-turizëm (1), mikse (9), teologji (1) dhe Qendrat e Kompetencës, me gjithsej 108 drejtime profesionale.

Forma e parë e bashkëpunimit shkollë-ndërmarrje (që realizohet gjatë shkollimit të rregullt) është shumë i rëndësishëm, sepse kontribuon në:• Përgatitjen e standardeve profesionale;• Përgatitjen e kurrikulave, testimi dhe

certifikimi; • Përgatitjen e instruktoreve me njohuri

për praktikën profesionale; • Ofrimi i trajnimeve në vendin e punës; • Trajnimi i mësimdhënësve etj.

MAShT që nga viti 2003 ka organizuar arsimin joformal, me qëllim që t’u ofrojë të rinjve dhe të rriturve mundësi për nxënie të nivelit themelor, për dije dhe kompetenca të shtuara të popullatës së rritur. MAShT ka zhvilluar dhe vazhdon ende me disa programe, si: “Shkrim-lexim bazik për gra dhe vajza”, program i cili zhvillohet që nga viti 2003 në bashkëpunim me UNICEF-in dhe Drejtoritë Komunale për Arsim, ku janë përfshirë mbi 3000 gra dhe vajza; në program janë të përfshira edhe gra të komunitetit Rom, Ashkali dhe Egjiptian. MAShT ka organizuar arsimin joformal në të gjitha komunat e Kosovës, nga klasa 1-9 në gjuhën shqipe, boshnjake dhe turke; deri tani këtë formë mësimi e kanë ndjekur 762 vijues. Mësimi për të rritur në shkollat profesionale (përveç shkollave të mjekësisë dhe shkollave të artit) organizohet nga viti 2004 /2005. Drejtimet që ofrohen për të rritur janë drejtime profesionale që më shumë kërkohen nga tregu i punës. Deri më tani në shkollat profesionale kane kaluar mbi 11.000 vijues.

Orientimi në karrierë është lëmi me rëndësi të veçantë shoqërore, fushë-veprimtaria e së cilës qëndron në dhënien e ndihmës profesionale, këshillëdhënëse për nxënësit (kandidatit) me rastin e zgjedhjes së profesionit. Format kryesore të realizimit të orientimit profesional janë: informimi profesional, këshillimi profesional, seleksionimi profesional dhe zgjedhja e profesionit, përkatësisht orientimi në karrierë. Në Kosovë orientimit në karrierë i është dhënë rëndësi qysh në Kornizën e parë të Kurrikulit të vitit 2001, ku klasa e nëntë është konsideruar si vit orientues, në të cilën janë paraparë disa module për orientim (përkatësisht informim) profesional nga dy lëmit kryesore profesionale, lëmia e ekonomisë dhe lëmia

95



teknike. Qendra Kombëtare Burimore e Orientimit në Karrierë është hapur në vitin 2005 në marrëveshje mes tri ministrive dhe organizatës ndërkombëtare ‘Kosvet III” dhe është mbyllur (për arsye financiare) në vitin 2010. Qendra ka pasur ueb-faqen e saj www.karriera.net, ka ofruar resurse për përkrahjen e njerëzve në planifikimin e karrierës së tyre. Gjatë kësaj kohe ueb-faqja ka pasur 154,168 klikime dhe 6,752 vizitorë që shkarkuan 86,953 herë dokumentet prej ueb-faqes. MAShT ka botuar manualin “Edukimi për Karrierë“, e dedikuar për mësimdhënësit e kl. IX, dhe librin “Suksesi” për nxënësit e kl. IX, ku e kanë vijuar lëndën zgjedhore “Orientimi në Karrierë”. MAShT ka organizuar aktivitetet si ”Java e Karrierës” dhe java “Dyert e Hapura”, qëllimi i të cilave është që nxënësit semimaturantë të marrin sa më shumë informata për shkollat e mesme të larta. Në këto aktivitete kyçen edhe 4 Qendrat për Orientim në Karrierë (QOK), që funksionojnë pranë shkollave të mesme të larta profesionale. Aktivitetet në lëmin e Orientimit në Karrierë janë ende në stadin e informimit profesional, por me QOK-në po zhvillohen disa aktivitete edhe të këshillimit profesional.

Në aspektin e planifikimit strategjik pothuajse nuk ka sferë dhe sektor që nuk është rregulluar në arsimin parauniversitar si dhe në arsimin e lartë, ku nuk janë zhvilluar strategji specifike, duke filluar nga Strategjia për Arsimin në Zona Rurale, Strategjia për Edukimin e Komuniteteve, Strategjia për Arsimin Parashkollor, Strategjia për Arsimin Parauniversitar, Strategjia për Arsimin e Lartë, Strategjia e Komunikimit në Arsim, e strategjia të tjera. Mirëpo, është vërejtur një shkapërderdhje e forcave dhe investimeve, për këtë është parë si e nevojshme që të gjitha këto strategji të unifikohen në një strategji të vetme. Prandaj, në vitin 2011

është miratuar Plani Strategjik i Arsimit në Kosovë 2011-2016. Kjo strategji është pikëmbështetje e punës së Ministrisë, në të cilën janë të përcaktuara dhe të buxhetuara objektivat, caqet, aktivitetet, projektet dhe programet.

Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë është duke e implementuar këtë strategji tashmë që tri vite. Me përjashtim të disa sektorëve që kërkojnë buxhetim më të madh, të gjitha aktivitetet e parapara në këtë plan strategjik janë implementuar.

III. Reformat në arsimArsimi, sikurse edhe shoqëria në

përgjithësi është një proces shumë dinamik, përherë i ndryshueshëm dhe në zhvillim, me synim të qartë që t’u përshtatet trendëve të zhvillimit ekonomik të vendit, si dhe të ndikojë pozitivisht në ato.Prandaj, u pa nevoja që Korniza e Kurrikulit ë Kosovës (KKK) të ndryshohet, të mbështetet në kompetenca dhe t’u përshtatet edhe më shumë trendëve ekonomike zhvillimore vendore, rajonale, evropiane dhe globale. Kosova si një vend me aspiratë për anëtarësim në Bashkimin Evropian ka adoptuar këtë qasje me mësimin në kompetenca (duke i integruar në 6 sish), që është në hap me idenë e integrimeve evropiane.

Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë në vitin 2011 ka miratuar Kornizën e Re të Kurrikulit, e cila tashmë përbën dokumentin kryesor dhe bazë, pra është alfa dhe omega e sistemit të arsimit në Kosovë.

Dallimi i këtij dokumenti krahasuar me kornizën e mëparshme është se ky dokument tani i ka dy qasje kryesore:• qasjen në kompetenca dhe• qasjen në fusha lëndore.

9796



Çka përfshijnë kompetencat? Kompetencat përfshijnë një sistem

të integruar dhe koherent të dijeve, të shkathtësive dhe të qëndrimeve të aplikueshme dhe të transferueshme, të cilat do t’u ndihmojnë nxënësve që të ballafaqohen me sfidat e epokës digjitale, të ekonomisë së tregut të lirë dhe të bazuar në dije, në një botë të marrëdhënieve të ndërvarura. Kompetencat përcaktojnë rezultatet kryesore të të nxënit, të cilat duhet t’i arrijnë nxënësit në mënyrë progresive dhe të qëndrueshme gjatë sistemit të arsimit parauniversitar.

Ministria e Arsimit nga tetë kompetenca sa i ka Bashkimi Evropian rezultatet e pritshme i ka përmbledhur në këto gjashtë kompetenca:

1. Kompetencat e komunikimit

(‘Komunikues efektiv’)

2. Kompetencat e të menduarit (‘Mendimtar kritik’)

3. Kompetencat e të mësuarit tërëjetësor

(‘Nxënës i suk-sesshëm’)

4. Kompetencat për jetë, për punë dhe për mjedis

(‘Kontribuues produktiv’)

5. Kompetencat personale

(‘Individ i shëndetshëm’)

6. Kompetencat qytetare

(‘Qytetar i përgjeg-jshëm’)

Pra, këto janë kompetencat bazë të cilat i kërkon secili menaxher apo punëdhënës, pra d.t.th. të jetë një komunikues efektiv, një mendimtar kritik, një nxënës shembullor, një kontribuues produktiv dhe të jetë një individ i dobishëm për shoqërinë.

IV. Zhvillimet aktuale në sistemin e arsimit

Deri më tani është miratuar Korniza e Kurrikulit si dhe janë zhvilluar kurrikulat

bërthamë për nivele; është në proces zhvillimi i programeve për lëndë dhe fusha lëndore, si dhe pilotimi ka filluar në 10 shkolla.

Zhvillimet tjera, të cilat janë në proces janë hartimi i teksteve dhe mjeteve mësimore në harmoni me kornizën e re, trajnimi i mësimdhënësve në mbështetje të kompetencave, licencimi i mësimdhënësve, vlerësimet e jashtme në tri nivele, duke u mbështetur në qasjen e re, përgatitjet për PISA si dhe decentralizimi i sistemit financiar dhe profesional të arsimit.

Një element tjetër, i cili po ashtu është bazë dhe për të cilën jemi duke punuar që një kohë, është koordinimi dhe bashkëpunimi me donatorët lidhur me projektet, programet, aktivitetet si dhe caktimin e prioriteteve për zhvillimin e PSAK-ut.

Një nga zhvillimet e rëndësishme është edhe funksionimi, koordinimi dhe bashkëpunimi i të gjitha niveleve të sistemit arsimor. Për këtë qëllim GIZ ka punuar mjaft me përgatitjen e Strategjisë për Komunikim, e cila besoj që do të botohet këto ditë dhe me këtë besoj se do të kemi një qasje më të mirë të komunikimit, po ashtu edhe në vijë vertikale.

Licencimi dhe pagat e mësimdhënësve, rritje e vazhdueshme e pagave të mësimdhënësve, paga mesatare mujore në 2012 ka arritur €358 (MEF, 2013), 63% më e lartë se BPV për kokë banori për muaj (ASK, 2012). Në të ardhmen kategoria e licencës dhe paga përkatëse do të caktohen sipas vlerësimit të performancës të bazuar në: • Vlerësimin e drejtorit të shkollës;• Inspektimin/vrojtimin në klasë; • Analizën e portfolios; • Vetë-vlerësimin e mësimdhënësit dhe• Numrit të orëve të pjesëmarrjes në

trajnime përkatëse të akredituara.

Rritja e vazhdueshme e pagave të mësimdhënësve padyshim është e rëndësishme

97



për stimulimin e tyre. Në të ardhmen sipas udhëzimit përkatës administrativ pritet që avancimi në licencë do të sjellë edhe avancim në pagën e mësimdhënësve.

Përfshirja në arsimin parashkollor dhe parafillor dhe shkalla e pranimit të nxënësve fillestarë

Më lejoni të prezantoj disa tregues sasiorë, duke paraqitur shkallën e përfshirjes në arsimin parashkollor dhe parafillor, e cila siç po e shihni është 26.1%. Këtu përfshihen fëmijët e edukimit parashkollor, por edhe ata parafillor. Këtu kemi dallime substanciale, me ç’rast numri është shumë më i vogël në parafillor krahasuar me atë parashkollor që është mbi 72%.

Krahasuar me shtetet tjera, po e shihini në grafikun e figurës 1 se ku është e renditur Kosova, pra kjo ende mbetet një sfidë e madhe si për sasinë ashtu edhe për cilësinë në arsimin parashkollor dhe parafillor.

Treguesit e përfshirjes në arsimin fillor dhe të mesëm të ulët

Lidhur me treguesit e përfshirjes në arsimin fillor dhe të mesëm të ulët ekzistojnë disa qasje

për matjen apo nxjerrjen e treguesve; ne jemi mbështetur në burimet tona të brendshme, të SMIA-së. Kur i kemi krahasuar këto të dhëna bruto (shihni figurën) me të dhënat e Agjensionit të Statistikave të Kosovës ka dal se përfshirja sipas të dhënave të tyre është 2-4% më e ulët. Mirëpo, ne jemi mbështetur në të dhënat bruto, ku p.sh. në klasën e parë mund të përfshihen fëmijë të moshës 5, 6 apo 7 vjeçare, në krahasim me të dhënat neto, të cilat kudo në botë janë më të ulëta, sepse përfshijnë vetëm fëmijë të gjeneratës së asaj moshe.

SlloveniBullgariRumani

KroaciShqipëri

SerbiMal i Zi

KOSOVëMaqedoni

Bosnia dhe Hercegovina

Figura 1. Shkalla bruto e regjistrimit në parashkollor dhe parafillor, 2011

Burimi: MASHT (V.A. 2011/2012;UNESCO, 2012)

Figura 2. Shkalla bruto e regjistrimit

9998



Kushtet e mësimnxënies: Raporti nxënës-mësimdhënës

Siç po e shihni edhe në figurën 3, ndonjëherë treguesit statistikorë nuk janë tregues shumë relevantë, sepse nëse e shohim këtë grafikun, mesataret dalin relativisht të mira. Mirëpo, discrepanca/mospërputhja ekziston dhe është shumë e madhe në raportin nxënës-mësimdhënës në mes të shkollave rurale me ato urbane.

Në shkollat rurale numri i nxënësve (deri në 10 nxënës) për mësimdhënës është shumë më i vogël krahasuar me shkollat urbane, posaçërisht në Prishtinë, Mitrovicë dhe Prizren, ku numri i nxënësve është 40 deri

në 50 nxënës për mësimdhënës. Mirëpo kur e marrim mesataren në statistikë po e shihni se më e larta është në arsimin parafillor me 25-26%.

Në figurën 4 është paraqitur raporti nxënës për paralele, ku edhe këtu – me përjashtim të nivelit të mesëm të lartë, që është relativisht i lartë – janë në mesatare të mirë. Mirëpo, edhe këtu vlen e njëjta gjë që është cekur më parë në figurën 4, ku pra raporti nxënës-paralele në zonat urbane është shumë më i madh në krahasim me zonat rurale, ku ky raport është më i vogël se mesatarja.

35

30

25

20

15

10

5

0Niveli paraf. Niveli fillor dhe

i mesem i uletNiveli i

mesem i larte

Figura 4. Raporti nxënës për paraleleBurimi: MASHT (V.A. 2011/12)

Në shkollat rurale numri i

nxënësve (deri në 10 nxënës) për mësimdhënës është shumë më i vogël krahasuar me shkollat urbane, posaçërisht në Prishtinë, Mitrovicë dhe Prizren, ku numri i nxënësve është 40 deri në 50 nxënës për mësimdhënës.

Figura 3. Proporcioni nxënës-mësimdhënësBurimi: MASHT (V.A. 2011/12)

Para-shkollor

Para-fillor Fillor+mësim i ulët

Mesëm i lartë

30

25

20

15

10

5

99



Arritshmëria ose vlerësimet e jashtme: Vlerësimi i jashtëm, klasat 5 dhe 9

Në figurën 5 është paraqitur niveli i kalueshmërisë dhe arritshmërisë për tri nivelet e vlerësimit të jashtëm, që tregon nivelin e arritshmërisë për dy nivelet e para 5 dhe 9, tek klasa e 5-të është 55.1%, ndërsa tek klasa e 9-të është 53-57%, pra është arritur një nivel thuajse standard, mirëpo ne nuk jemi të kënaqur me këtë.

Siç po e shihni në grafik në klasën e 5-të kemi rënie, sepse testi i fundit i klasës së 5-të, pra i vitit 2013, bazohet në kompetenca. Prandaj, edhe rezultatet nuk janë të krahasueshme me rezultatet e testit të klasës së 5-të të dy viteve paraprake.

Kjo na dëshmon se kompetencat janë të rëndësishme dhe se ne duhet t’i përkushtohemi më shumë punës lidhur me këtë.

Figura 5. Niveli i arritshmërisëBurimi: MASHT (V.A. 2009/10. 2010/11, 2011/12)

Figure 6. Achievement level (%) Burimi: MASHT (V.A. 2012/13)

Kjo na dëshmon se

kompetencat janë të rëndësishme dhe se ne duhet t’i përkushtohemi më shumë punës lidhur me këtë.

101100



Numri i nxënësve që

përfunduan maturën shtetërore në vitin e fundit është mbi 90%.

Figura 8. Rezultatet e testit të kalueshmërisë Burimi: MASHT (V.A. 2009/10, 2010/11. 2011/12)

Vlerësimi i jashtëm: MaturaNë figurën 7 janë paraqitur rezultatet

e testit të arritshmërisë në maturën shtetërore; i cili test thuajse është konstant dhe gjithmonë sillet rreth 53-54%.

Në figurën 8 i kemi rezultatet e kalueshmërisë për tri vite, si për qershor

ashtu edhe për gusht, për të parë sesi ka lëvizur trendi. Mirëpo, në qoftë se i llogarisim rezultatet e kalueshmërisë të dy afateve, del se numri i nxënësve që përfunduan maturën shtetërore në vitin e fundit është mbi 90%.

Figura 7. Niveli i arritshmërisë (%) Source: MEST

101



Arsimimi i fuqisë punëtoreNë figurën 9 është paraqitur niveli i

shkollimit të personave mbi moshën 25 vjeçare, ku 11.2% është me shkollim fillor, 35.8% me shkollim të mesëm të ulët, 33.5% me shkollim të mesëm të lartë, 3.4% me shkollim pas-sekondar që nënkupton kualifikimet kombëtare, 7.0% me Bachelor, 0.9% me Master, 0.1% me Doktoratë dhe 8.0% pa shkollim.

Fushat e studimit në arsimin e lartëNë tabelën në vijim (shihni figurën 10)

janë të renditura shkenca dhe matematika, që konsiderohen kyçe për aftësinë e një vendi për të qenë konkurrent. Kjo pasqyrë tregon më së miri mënyrën sesi është e organizuar dhe sesi reflekton gjendja në arsimin e lartë.

Sipas mendimit tim kjo gjendje duhet të jetë krejtësisht e kundërt, në qoftë se dëshirojmë ta zhvillojmë një shoqëri dhe prodhimtari përkatëse. Sepse matematika dhe shkenca, po ashtu edhe shëndetësia, veterinaria dhe bujqësia, si dhe shërbimet të jenë në nivel aq të ulët, ndërsa shkencat shoqërore, biznes dhe drejtësi, dhe shkencat

humane, ku këto tria përbëjnë shumë më tepër në krahasim me përfshirjen e drejtimeve të tjera. Prandaj, ky është një indikator që na shtynë të mendojmë për një reformë të thellë në sistemin e arsimit të lartë.

Figura 10. Përqindja e studentëve dhe të diplomuarve sipas fushave të ISCDE-it

Numri i studentëve në arsimin e lartë për 100,000 banorë

Një indikator tjetër shumë i rëndësishëm për matjen e përfshirjes në arsimin e lartë është numri i studentëve për 100.000 banorë. Hapja e 6 universiteteve të reja publike si dhe licencimi dhe akreditimi i mbi 20 kolegjeve private ka bërë që brenda një kohe shumë të shkurtër të kemi trende shumë pozitive dhe të mëdha në përfshirje të studentëve për 100.000 banorë.

Në këtë rritje ka ndikuar edhe regjistrimi i fundit i popullsisë, sepse kalkulimet e mëparshme janë llogaritur gjithmonë me një numër tjetër, të përllogaritur prej 2.100.000 banorë, ndërsa tani llogariten me afër 1.800.000 banorë.

Figura 9. Niveli i shkollimit për personat mbi moshën 25 vjeçare Burimi: Regjistrimi 2011, ASK

Ky është një indikator që

na shtynë të mendojmë për një reformë të thellë në sistemin e arsimit të lartë.

103102



Kthimi i investimit në

arsim është i madh, posaçërisht efekti në gjasat për punësim dhe në nivelet më të larta te femrat.

Kthimi në investimet në arsimim Kthimi në investim përveç që është i

rëndësishëm dhe reflektohet në pagë, me ç’rast kthimi i investimit në arsim është i madh, posaçërisht efekti në gjasat për punësim dhe në nivelet më të larta te femrat. Siç po e shihni në grafik sesa është dallimi nëse marrim parasysh vetëm te femrat, pra dallimi ndërmjet arsimit të mesëm të ulët,

atë të lartë dhe arsimit terciar. Dallimi ekziston edhe te meshkujt, edhe pse ky dallim është pak më i vogël.

Treguesit financiarëNë figurën 13 e kemi marr si shembull

vitin 2011 dhe tri elemente, të cilat janë kryesore dhe paraqesin një pasqyrë financiare. Pra, shpenzimet e përgjithshme

Figura 11. Numri i studentëve në arsimin e lartë për 100.000 banorë Burimi: MASHT (V.A. 2011/12)

Figura 10. Përqindja e studentëve dhe të diplomuarve sipas fushave të ISCDE-it Burimi: MASHT (V.A. 2011/12)

103



Figura 12. Shkalla e punësimit sipas arritjes shkollore Burimi: Anketa e Fuqise Punetore 2009

Figura 13. Treguesit financiarë lidhur me shpenzimet qeveritare në arsim Burimi: Ministria e Financave, 2013,;MASHT 2013.ASK 2013

në arsim si përqindje e Bruto Produktit Vendor (BPV), që në vitin 2011 ishin vetëm 4% kurse shpenzimet rrjedhëse publike në arsim për kokë nxënësi si përqindje e Bruto Produktit Vendor (BPV) për kokë banori janë 14.3% në vitin 2011. Ndërsa e dhëna lidhur me shpenzimet e përgjithshme

në arsim si përqindje e shpenzimeve të përgjithshme të qeverisë ekziston për vitin 2012, e cila është 13.8%.

Në fakt dy vitet e fundit kanë rritje pak më të madhe te shpenzimet e qeverisë dhe paraqet trendin që ka lëvizur në disa vitet e fundit.

105104



Sfidat dhe rekomandimet Sfidat janë si në vijim: a) Cilësia e arsimit dhe përshtatja e tij me

kërkesat e tregut të punës është sfidë; raporti mes ofertës dhe kërkesës është shumë i madh.

b) Niveli ende i ulët i nxënësve në testet e arritshmërisë së shkollimit parauniversitar.

c) Konsolidimi i procesit të akreditimit si mekanizëm për sigurimin e cilësisë në arsimin e lartë, ku megjithatë përmirësimi i cilësisë ende mbetet sfidë e madhe.

d) Zhvillimi i kompetencave në nivelin fillor dhe të mesëm të ulët që janë të nevojshme për shkollimin e mëtejmë dhe për një ekonomi tregu.

e) Kapacitetet njerëzore për zbatimin e suksesshëm të reformave, ku ne ende kemi kapacitete të kufizuara të shkollave për zbatimin e plan-programeve lëndore dhe programet për fusha mësimore që do të jenë në përputhje me Kornizën e Re të Kurrikulit të Kosovës.

f ) Kapacitetet e kufizuara njerëzore në nivel të komunave për ta zbatuar jo vetëm decentralizimin financiar, por edhe atë profesional, që nënkupton ndër tjerash mbikëqyrjen profesionale, ku për momentin komunat kanë kapacitete të kufizuara.

g) Arritja e kualifikimit të mësimdhënësve për zbatimin e kurrikulit bërthamë, implementimi i së cilit ka filluar këtë vit.

h) Buxheti i ulët në arsim, ku si sfidë paraqitet edhe sigurimi i një buxheti të qëndrueshëm për financimin e zhvillimit profesional të

mësimdhënësve si në nivelin qendror ashtu edhe në atë lokal.

i) Me gjithë mesataret e lakmueshme, ende si sfidë mbetet raporti i madh mes mësimdhënësve dhe nxënësve, sidomos në zonat urbane; gjithashtu edhe raporti i madh nxënës-paralele.

j) Përfshirja ende e ulët në përfshirjen e fëmijëve në nivelet parashkollore dhe parafillore, sidomos të moshës 0-5 vjeçare.

k) Me gjithë sukseset që i kemi pasur në përkrahjen e gjithanshme të komuniteteve, posaçërisht të komunitetit Romë, Ashkali dhe Egjiptianë (RAE), dhe në mësimin intensiv, megjithatë ngel sfidë përfshirja e komuniteteve, posaçërisht e komunitetit RAE në procesin e arsimit.

l) Përfshirja e fëmijëve me nevoja të veçanta ende është sfidë, edhe pse siç e thashë më parë e kemi dyfishuar numrin e përfshirjes së tyre, edhe me anë të caqeve dhe aktiviteteve të përcaktuara në planin strategjik. Mirëpo, edhe përfshirja e tyre prej 37% ende nuk është e kënaqshme për neve.

Rekomandimet janë si në vijim:a) Rritja e buxhetit në arsim me

ndihmën e Ministrisë së Financave, për të implementuar ndër tjerash edhe Kornizën e Kurrikulit, që është dokumenti bazë për implementimin e të gjitha atyre kompetencave të cekura më parë, dhe për të zhvilluar në këtë mënyrë një ekonomi të tregut e të mbështetur në dije duhet të ketë një financim më të madh e më të qëndrueshëm si dhe një planifikim më të mirë – edhe pse po punohet mjaft – në përcaktimin e

Cilësia e arsimit dhe

përshtatja e tij me kërkesat e tregut të punës është sfidë; raporti mes ofertës dhe kërkesës është shumë i madh.

Buxheti i ulët në arsim, ku

si sfidë paraqitet edhe sigurimi i një buxheti të qëndrueshëm për financimin e zhvillimit profesional të mësimdhënësve si në nivelin qendror ashtu edhe në atë lokal.

Zhvillimi i kompetencave

në nivelin fillor dhe të mesëm të ulët që janë të nevojshme për shkollimin e mëtejmë dhe për një ekonomi tregu.

105



prioriteteve të përbashkëta edhe me donatorët. Në këtë rast kemi bërë një hap shumë të madh, duke hartuar aktivitetet e kornizës bashkërisht, mirëpo ende ka hapësirë për përmirësim.

b) Matja e rezultateve dhe menaxhimi i bazuar në performancë, ku procesi i licencimit të mësimdhënësve është në proces e sipër, mirëpo ende nuk ka licencim të performancës. MAShT është duke punuar në hartimin e kritereve për vlerësimin e performancës së mësimdhënësve edhe në hartimin e kritereve për vlerësimin e performancës së shkollës, me ç’rast që të dyja këto ende janë në proces.

c) Fuqizimi i vlerësimeve të jashtme, të bazuara në teste të standardizuara, të mbështetura në Kornizën e Kurrikulit të Kosovës.

d) Ndërlidhja e nivelit të licencimit të mësimdhënësve me rritjen graduale të pagës, si stimulim për ata në procesin e licencimit, por edhe për rezultate më të mira në punë.

e) Qeverisja dhe legjislacioni, që përfshin trajnimin e të gjithë drejtorëve të shkollave për udhëheqje arsimore, duke pasur parasysh se drejtorët po ndërrohen shpesh.

f ) Zhvillimi i politikave arsimore të mbështetura në tregues sasiorë dhe cilësorë të arsimit.

g) Hartimi i ligjeve dhe akteve të tjera nënligjore të mbështetura në kërkesat e Bashkimit Evropian.

h) Përmirësimi i komunikimit, bashkëpunimit dhe koordinimit të punëve në mes të niveleve të arsimit.

Sepse nuk mund të ketë reformë të suksesshme, në qoftë se ajo nuk reflekton nga niveli i arsimit fillor, posaçërisht të arsimit parauniversitar dhe atë universitar. Në qoftë se këto dy nivele nuk kanë një bashkëpunim dhe harmonizim të programeve nuk mund të ketë edhe strukturë të suksesshme.

i) Decentralizimi i sistemit të arsimit të mesëm në Kosovë, ku është cekur edhe decentralizimi financiar dhe profesional.

j) Përfshirja e orientimit profesional ose orientimit në karrierë si lëndë apo fushë e veçantë zgjedhore në nivelin e arsimit të mesëm të lartë dhe atë të lartë.

k) Forcimi i lidhjeve të arsimit të përgjithshëm, por edhe atij të mesëm të lartë me tregun e punës.

l) Si një nga kërkesat kryesore është po ashtu edhe reformimi i përhershëm i tërë sistemit arsimor, posaçërisht i arsimit të lartë.

Fuqizimi i vlerësimeve të

jashtme, të bazuara në teste të standardizuara, të mbështetura në Kornizën e Kurrikulit të Kosovës.

Në qoftë se këto dy nivele

nuk kanë një bashkëpunim dhe harmonizim të programeve nuk mund të ketë edhe strukturë të suksesshme.

107106



Trendet e sektorit të arsimit në Kosovë dhe reflektimi i tyre në zhvillimin ekonomik

Azem Azemi, Udhëheqës i Zyrës për Planifikim dhe Analizë, MAShT

MINISTRIA E ARSIMT, SHKENCËS DHE TEKNOLOGJISËMINISTARSTVO ZA OBRAZOVANJE, NAUKU I TEHNOLOGIJU

MINISTRY OF EDUCATION, SCIENCE AND TECHNOLOGY

17 shtator 2013

Tabela e përmbajtjes

Hyrje: rëndësia e arsimit për ekonominë Konteksti: sistemi arsimor pas vitit 1999 Reformat në sistemin e arsimit Zhvillimet aktuale Qasja dhe përfshirja në arsim Kushtet e mësimnxënies Arritshmëria në vlerësimet jashtme Niveli i arsimit i fuqisë punëtore Treguesit financiarë Sfidat dhe rekomandimet

2

107



Hyrje: rëndësia e arsimit për ekonominë

Rëndësia e burimeve njerëzore për zhvillimin ekonomik është bazament i sigurt për zhvillim ekonomik afatgjatë dhe të qëndrueshëm

Shumë hulumtime nga kjo fushë dëshmojnë se nuk ka arsim cilësor (të mesëm dhe të lartë-profesional dhe arsim të lartë), pa një arsimim shumë cilësor fillor dhe të mesëm të ulët, sepse këtu vihen bazat e sigurta të zhvillimit të aftësive, njohurive dhe shkathtësive, përkatësisht kompetencave të parapara me Kornizën e Kurrikulit të Kosovës.

Rëndësia që ka arsimi fillor dhe ai i mesëm i ulët për zhvillimin e individit në radhë të parë, për zhvillimin e shkathtësive, aftësive dhe kompetencave të tij për vazhdimin e shkollimit, për përfshirjen në tregun vendor dhe në tregun e përbashkët evropian të punës, është në fakt porosia e kësaj konference.

3

Konteksti: sistemi arsimor pas vitit 1999

Arsimi në Kosovën e pasluftës është ballafaquar me shumë sfida. Gjatë periudhës 1999-2012 zhvillimet kryesore nëpër të cilat ka kaluar arsimi kanë njohur dy faza kryesore: Fazën emergjente, e cila përfshin periudhën prej gjysmës së dytë të vitit 1999

dhe zgjatë deri në fund të vitit 2002.

Fazën zhvillimore, e cila përfshin periudhën prej vitit 2003 e këndej dhe cila karakterizohet me një zhvillim të shpejtë të procesit të reformave arsimore në të gjitha nivelet e arsimit dhe në të gjitha fushat arsimore.

Për çdo nivel arsimor dhe për çdo fushë arsimore janë zhvilluar plane zhvillimore strategjike, për t’u sublimuar të gjitha në një dokument të vetëm: “Plani Strategjik i Arsimit në Kosovë 2011-2016”, i cili qartë e ka të artikuluar vizionin, misionin, objektivat, caqet, programet dhe projektet, përkatësisht aktivitetet konkrete për çdo vit, të gjitha të buxhetuara.

4

109108



Reformat në arsim

5

Reformat që po zhvillohen në sistemin e arsimit të Kosovës janë të thella, gjithëpërfshirëse dhe janë të shtrira si në vijën vertikale, ashtu edhe në vijën horizontale të sistemit arsimor.

Bazë e reformave të arsimit në Kosovë është Korniza e Re e Kurrikulit të Kosovës për arsimin parauniversitar e cila përshkohet nga zhvillimi i kompetencave, si:

1. Kompetenca e komunikimit; (Komunikues efektiv) 2. Kompetenca e të menduarit; (Mendimtar kreativ) 3. Kompetenca e të mësuarit; (Nxënës të suksesshëm) 4. Kompetenca që ka të bëjë me punën, jetën dhe mjedisin; (Kontribuues produktiv) 5. Kompetenca personale, dhe (Individ i shëndosh) 6. Kompetenca qytetare. (Qytetar i përgjegjshëm)

Zhvillimet aktuale: përmbledhje

6

Zhvillimi i kurrikulave bërthamë për nivele si dhe i programeve lëndore dhe fushave lëndore.

Zhvillimet tjera si: Hartimi i teksteve dhe mjeteve mësimore, Trajnimi i arsimtarëve Licencimi i arsimtarëve Vlerësimet e jashtme në tri nivelet e arsimit Përgatitjet për PISA Decentralizimi financiar i sistemit të arsimit, etj.

Koordinimi edhe më i mirë i bashkëpunimit me donatorë, dhe financimi i përbashkët i prioriteteve të parapara në PSAK.

Funksionimi, komunikimi dhe koordinimi më i mirë i të gjitha hallkave të sistemit të arsimit

109



Zhvillimet aktuale: licencimi dhe pagat e mësimdhënësve

7

Rritje e vazhdueshme e pagave të mësimdhënësve Paga mesatare mujore në 2012 ka arritur €358 (MEF, 2013), 63%

më e lartë se BPV për kokë banori për muaj (ASK, 2012). Në të ardhmen kategoria e licencës dhe paga përkatëse do

të caktohen sipas: Vlerësimit të performancës të bazuar në:

Vlerësimin e drejtorit të shkollës; Inspektimin/vrojtimin në klasë; Analizën e portfolios; dhe Vetë-vlerësimin e mësimdhënësit.

Numrit të orëve të pjesëmarrjes në trajnime përkatëse të akredituara

8

Përfshirja në arsimin parashkollor dhe parafillor dhe shkalla e pranimit të nxënësve fillestarë

Burim: MASHT (V.A. 2011/2012; UNESCO, 2012)

Shkalla bruto e regjistrimit në nivelin parashkollor dhe parafillor

Bosna dhe Hercegovina

Maqedoni

KOSOVË

Mali i Zi

Serbi

Shqipëri

Kroaci

Rumuni

Bullgari

Slloveni

17.4

25.5

26.1

40.2

53.2

57.5

61.3

79

79.4

89.7

Shkalla bruto e regjistrimit në parashkollor dhe parafillor, 2011

111110



Treguesit e përfshirjes sipas gjinisë

9

94.9%100.1%

95.8%95.5%99.7%

88.1%

Fillor I mesem i ulet I mesem i larte

Shkalla bruto e regjistrimit

Meshkuj

Femra

75 80 85 90 95 100 105

Bullgari

Maqedoni

Bosna dhe Hercegovina

Slloveni

Mali i Zi

Rumani

KOSOVË

Serbi

Kroaci

Shkalla bruto e regjistrimit në arsimin e mesëm të ulët –Krahasimi rajonal, 2011

70 75 80 85 90 95 100

MaqedoniSerbi

Bosna dhe HercegovinaKroacia

KOSOVËBullgari

Mali i ZiRumuniSlloveni

Shkalla bruto e regjistrimit në arsimin e mesëm të lartë –Krahasimi rajonal, 2011

Burim: MASHT (V.A. 2011/2012; UNESCO, 2012)

Kushtet e mësimnxënies: raporti nxënës -mësimdhënës

10

Mirëpo, këto mesatare‘të mira’ shoqërohen me dallime te mëdha ndërmjet shkollave të viseve rurale dhe urbane

Burim: MASHT (V.A. 2011/12)

111



Kushtet e mësimnxënies: raporti nxënës për paralele

Burim: MASHT 201311

0

5

10

15

20

25

30

35

Niveli paraf. Niveli fillor dhe i mesem i ulet Niveli i mesem Ilartë

Raporti nxënës për paralele

Vlerësimi i jashtëm: klasët 5 dhe 9

12Burim: MASHT (V.A. 2009/10, 2010/11, 2011/12)

113112



Vlerësimi i jashtëm, klasa 5 (2013)

13

Burim: MASHT (V.A. 2012/13)

Testi i klasës së 5-të në vitin 2013 bazohet në testim të kompetencave, prandaj rezultatet nuk janë të krahasueshme me ato të viteve të kaluara.

Vlerësimi i jashtëm: Matura

Burim: MASHT (V.A. 2009/10, 2010/11, 2011/12)14

113



Arsimimi i fuqisë punëtore

Burim: Regjistrimi 2011, ASK15

Fushat e studimit në arsimin e lartë

Burim: MASHT (V.A. 2011/12) 16

Shkenca dhe matematika, që konsiderohen kyçe për aftësinë e një vendi për të qenë konkurrent dhe për të pasur rritje ekonomike në ekonomi globale të bazuar në dije dhe informatë, kanë pjesëmarrje relativisht të ulët.

115114



Numri i studentëve në arsimin e lartë për 100,000 banorë

Burim: MASHT (V.A. 2011/12) 17

Kthimi në investimet në arsimim (1)

18

Në kontekst të Kosovës nuk ka studime të efektit të arsimimit në Rritjet ekonomike të vendit, ose

Rezultatet ’shoqërore’ (dhe jo-monetare), p.sh. në formë të përmirësimit të shëndetit, uljes së krimit, ngritjes së pjesëmarrjes qytetare, planifikimit familjar etj.

Mirëpo ka dëshmi empirike se individët përfitojnë në formë të pagës më të lartë, posaçërisht femrat: Për çdo vit shkolle shtesë, paga e femrave ngritët për mesatarisht

7.5%, ndërsa ajo e meshkujve për 3.3% (Hoti, 2011).

115



Kthimi në investimet në arsimim (2)

Burim: Anketa e Fuqisë Punëtore 2009

19

Një pjesë e kthimit në investim në arsimim për individin vjen edhe në formë të gjasave për punësim (Hoti, 2011).

Edhe efekti në gjasat për punësim është më i lartë tek femrat.

Treguesit financiarë

Burim: Ministria e Financave, 2013,;MASHT 2013, ASK 201320

117116



Sfidat (1)

21

Cilësia e arsimit dhe përshtatja e tij me kërkesat e tregut të punës Niveli i ulët i arritshmërisë së nxënësve në testet e shkollimit parauniversitar.

Me gjithë konsolidimin e procesit të akreditimit si mekanizëm i jashtëm për sigurimin e

cilësisë në arsimin e lartë, përmirësimi i cilësisë mbetet sfidë. Zhvillimi i kompetencave në nivelin fillor dhe të mesëm të ulët që janë të nevojshme për

shkollimin e mëtejmë dhe për një ekonomi tregu.

Kapacitet njerëzore për zbatimin e suksesshëm të reformave Kapacitetet e kufizuara të shkollave për të zhvilluar plan-programet lëndore dhe programet

për fusha mësimore që do të jenë në përputhje me kurrikulat bërthamë.

Kapacitetet e kufizuara njerëzore të në nivel të komunave për ta zbatuar decentralizimin profesional dhe financiar.

Arritja e kualifikimit të mësimdhënësve për zbatimin e Kurrikulës Bërthamë të re (pilotimi isë cilës fillon këtë vit).

Sfidat (2)

22

Investimi në arsim dhe kushtet e mësimnxënies Me gjithë mesataret e lakmueshme, ka dallime të mëdha në numrin e nxënësve për klasë

dhe raportin nxënës-mësimdhënës.

Sigurimi i një buxheti të qëndrueshëm për financimin e zhvillimit profesional të mësimdhënësve në nivelin qendror dhe lokal.

Qasja dhe gjithëpërfshirja në arsim Përfshirja ende e ulët e fëmijëve të nivelit parashkollor (mosha 0-5 vjeç);

Përfshirja e komuniteteve, posaçërisht e komunitetit RAE, ende mbetet sfidë;

Përfshirja e individëve me nevoja të veçanta.

117



Rekomandimet (1)

23

Rritja e buxhetit për arsimin

Me fokus të veçantë në përmirësim e cilësisë në arsimin parauniversitar.

Matja e rezultateve dhe menaxhimi i bazuar në performancë Fuqizimi i vlerësimeve të jashtme, të bazuara në kurrikula dhe teste të

standardizuara; Ndërlidhja e arritshmërisë së nxënësve me licencimin dhe pagën e

mësimdhënësve.

Zhvillimi i kapaciteteve për hartimin e plan-programet lëndore dhe programet për fusha mësimore si dhe teksteve dhe mjeteve mësimore në përputhje me kurrikulat bërthamë.

Organizimi i trajnimeve të arsimtarëve para dhe gjatë procesit të punës, sipas kërkesave të Kornizës së re të Kurrikulit.

24

Qeverisja dhe legjislacioni Trajnimi i të gjithë drejtorëve të shkollave për udhëheqje arsimore; Zhvillimi i politikave arsimore, i mbështetur në tregues relevant arsimor

sasiorë dhe cilësorë; Hartimi i ligjeve dhe akteve të tjera nënligjore në harmoni me kërkesat e

Bashkimit Evropian; Përmirësimi i komunikimit dhe koordinimit në mes niveleve të sistemit

të arsimit. Decentralizimi i arsimit të mesëm të lartë.

Përfshirja e orientimit profesional (udhëzimet për karrierë) në nivelin e arsimit të mesëm dhe të lartë.

Të forcohen lidhjet e arsimit të përgjithshëm, por edhe atij të mesëm të lartë dhe të lartë, me tregun e punës.

Reformat e përhershme dhe të thella në arsimin e lartë.

119118




rEFOrmat E POLONISë Në arSIm: Sa I SUKSESSHëm ëSHtë trEGImI I SUKSESIt? Dr. mikolaj Herbst, Universiteti i Varshavës, Poloni

Që nga viti 1989, Polonia kaloi përmes shumë reformave të sistemit të arsimit parauniversitar.

Reformat kryesore janë si më poshtë: - në vitin 1990 filloi procesi i decentralizimit

të arsimit fillor dhe të mesëm, i cili zgjati deri në vitin 1999;

- në vitin 1999 sistemi prej 2 nivelesh (8/4) u transformua në një sistem prej 3 nivelesh (6-3-3). Kjo gjithashtu nënkuptonte edhe një vit zgjatjeje të arsimit të përgjithshëm për të gjithë;

- në vitin 2002 u futën në zbatim Testet e Standardizuara Kombëtare për klasat 6 dhe 9, dhe në vitin 2005 edhe për klasën e 12-të, që do të thotë në fund të shkollimit të mesëm të lartë;

- në vitin 2002 u fut në zbatim reforma e promovimit profesional të mësimdhënësve dhe pagave. Në fakt, pas rënies së

komunizmit, profesioni i mësimdhënësit në Poloni ishte ndër profesionet më pak të paguara. Situata tani është shumë më ndryshe, ku kjo reformë ka kontribuar që të ndryshohet statuskuoja e mëparshme;

- në vitin 2006 janë zhvilluar vlerat e shtuara të masave arsimore nga Komiteti Qendror i Provimeve;

- në vitin 2010 është fut në zbatim vlerësimi i jashtëm i shkollave.

Përveç këtyre reformave, janë zbatuar edhe shumë reforma të tjera (të tilla si ato që ndërlidhen me kurrikulen), mirëpo për qëllim të këtij prezantimi, unë sot do të përqendrohem në këto katër pika.

Grafiku 1 jep një pasqyrë mbi reformat e ndërmarra, të paraqitura në mënyrë kronologjike.

Ofrimi i arsimit është tani përgjegjësi lokale, edhe pse pushteti qendror mbetet në krye të menaxhimit të disa kompetencave kyçe: ai përcakton kurrikulat (përmes

119



zyrave rajonale të arsimit, që janë në vartësi të qeverisë për mbikëqyrjen pedagogjike) si dhe organizon teste të standardizuara. Nga ana tjetër, sipas kësaj skeme të re, pushtetet lokale/rajonale tani janë përgjegjëse për mirëmbajtjen e shkollave, për menaxhimin e

rrjetit, për hapjen dhe mbylljen e shkollave, për pagesën e pagave të mësimdhënësve, për procesin e punësimit të drejtorëve të shkollave dhe në fund për shpenzimet kapitale.

Figura 1. Ndryshimet në sistemin e arsimit me reformat përcjellëse (1990-2010)

121120



Sa i përket sistemit të financimit, pushtetet lokale i menaxhojnë burimet (pagat e personelit, etj.), mirëpo 2/3 e shpenzimeve lokale për arsim e kanë burimin e tyre në transferet nga buxheti qendror tek komunat, qarqet dhe rajonet. Pushtetet lokale mbulojnë 1/3 e pjesës tjetër; kontributi i pushtetit lokal ishte i barabartë me rreth 19 miliardë zllotë në vitin 2011.

Sa i përket reformës së pagave të mësimdhënësve, ajo u bë si shtytës pasi që për shumë vite Polonia përjetoi një përzgjedhje negative të mësimdhënësve; thënë më thjeshtë, nëse të rinjtë nuk dinin se çfarë të bënin pas shkollës së mesme, ata thjesht aplikonin për tu bërë mësimdhënës. Falë kësaj reforme, situata tani është duke ndryshuar. Duke pasur parasysh periudhën kohore 2000-2011, grafiku më poshtë (figura 2) tregon ndryshimet në pagën mesatare të përgjithshme (vija e kuqe), në pagën mesatare të mësimdhënësve (vija e

gjelbër) dhe në pagën mesatare të femrave (vija e kaltër). Është e rëndësishme që të krahasohet paga mesatare e mësimdhënësve jo vetëm me atë të mbarë ekonomisë polake, por edhe me pagën mesatare të femrave, pasi që mësimdhënia në traditën polake është kryesisht një profesion i femrave. Në vitin 2000, mësimdhënësit fitonin shumë më pak se mesatarja e përgjithshme; në këtë mënyrë, të diplomuarit me nota të mira nuk e shihnin këtë profesion si tërheqës. Përgjatë dekadës, situata ndryshoi, ku në vitin 2011 mësimdhënësit përfundimisht ishin duke fituar më shumë se mesatarja.

Polonia në ditët e sotme konsiderohet ndërkombëtarisht si një shembull i mirë i një rishikimi të suksesshëm të sistemit të arsimit. Megjithatë, ia vlen të pyesim sesa sukses ka në këtë tregim suksesi.

Reformat arsimore të Polonisë janë marrë si të suksesshme për shkak të përmirësimeve të kohëve të fundit të Polonisë në testet e

Figura 2. Ndryshimet në pagat e mësimdhënësve (2000-2011)Burim: Herbst dhe Levitas, 2012

Paga e mësimdhënësit u bë mjaft atraktive gjatë dhjetëvjetëshit të fundit

Burim: Herbst dhe Levitas 2012

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

teachers

all employees

females

MësimdhënësitTë gjithë të punësuarit Femrat

Thënë më thjeshtë,

nëse të rinjtë nuk dinin se çfarë të bënin pas shkollës së mesme, ata thjesht aplikonin për tu bërë mësimdhënës.

121



Rez

ulta

tet e

test

it PI

SA-s

ëMatematikë Lexim Shkencë

Figura 3. Rezultatet e Polonisë në testin PISA (2000-2009)Burim: Herbst dhe Levitas, 2012

PISA-s (shihni figurën 3). Rezultati mesatar i vendeve të OBEZh-it është rreth 500. Polonia në vitin 2000 ishte mbi mesataren si në lexim ashtu edhe në matematikë; pasi që nxënësit polakë janë përmirësuar ndjeshëm sidomos sa i përket leximit.

Pavarësisht nga këto përmirësime të padiskutueshme, shumë kritikë pretendojnë se testi i PISA-s nuk mund të konsiderohet si një tregues i mirë për të vlerësuar efektivitetin e reformave arsimore të Polonisë. Për shkak të zgjatjes së arsimit të përgjithshëm për 1 vit më shumë, nxënësit polakë kanë filluar të testohen gjatë vitit të tyre të fundit të arsimit të përgjithshëm, ndërsa më parë ata testoheshin në vitin e tyre të parë të shkollës së mesme. Sipas disave, rezultatet në testet e PISA-s janë rritur vetëm për shkak të këtij ndryshimi organizativ, e jo për shkak të përmirësimit të cilësisë së arsimit.

Unë pohoj se një nga të arriturat polake më mbresëlënëse të dekadës së fundit është përmirësimi i disponueshmërisë së arsimit parashkollor. Në vitin 2003, shkalla e pjesëmarrjes së fëmijëve 3-5 vjeç ishte nën 40%, kurse në vitin 2010 ajo ishte afër 90%. Në fakt, një sasi e madhe e burimeve janë investuar (nga qeveria dhe BE-ja) për ndërtimin e objekteve dhe punësimin e mësimdhënësve të ri. Figura më poshtë përshkruan shkallën e pjesëmarrjes në vitet 2003 dhe 2010. Në vitin 2010 janë mbuluar shumë komuna tjera.

Një element tjetër i rëndësishëm siç u përmend tashmë është angazhimi i pushteteve lokale. Fillimisht, shumë ekspertë të arsimit ishin skeptik lidhur me procesin e decentralizimit, për aq sa ata e vinin në pikëpyetje idenë e lënies së menaxhimit të arsimit në duart e njerëzve të cilët mund të mos kenë qenë ekspertë të kësaj fushe,

Një nga të arriturat

polake më mbresëlënëse të dekadës së fundit është përmirësimi i disponueshmërisë së arsimit parashkollor.

123122



ndoshta edhe vetë ata mund të mos kenë qenë të arsimuar mirë. Megjithatë, procesi i decentralizimit u zhvillua dhe pushtetet lokale provuan se janë përgjegjës dhe menaxherë bujarë të shkollave. Aktualisht, rreth 20 miliardë zllotë të Polonisë (5 miliardë euro) shpenzohen çdo vit për arsim si kontribut vetanak i pushteteve lokale.

Megjithëse, ndërkombëtarisht janë pranuar si të suksesshme, reformat e Polonisë në arsim ndonjëherë kritikohen rëndë në debatin e brendshëm.

‘Temat e nxehta’ kryesore janë si më poshtë: - Kur Polonia u zhvendos në një ekonomi

të bazuar në treg, ajo gjithashtu zbatoi politika specifike në një përpjekje për t’u përqendruar më shumë në arsimin e përgjithshëm sesa në atë profesional. Si pasojë, në mes të vitit 2000, kërkesa për punëtorë të kualifikuar u rrit dhe oferta nuk mundi të përmbushë kërkesën.

Arsimi profesional ende nuk u rimëkëmb pas kolapsit të tij në vitet e 90-ta;

- 14 vjet pas futjes në zbatim të shkollave të mesme të ulëta, legjitimiteti i tyre ende vihet në pikëpyetje. Shumë ekspertë thonë se shkollat e mesme duhet të eliminohen nga sistemi, pasi që sipas mendimit të tyre, nxënësit në atë moshë ende nuk janë të gatshëm që papritmas të ndryshojnë mjedisin. Arsyeja themelore e këtij ndryshimi ishte për të përmirësuar perspektivat arsimore të fëmijëve, të cilët vinin nga zonat rurale dhe familjet e lëna anash. Në përgjithësi, shkollat fillore në zonat rurale janë të pajisura dobët, prandaj ideja ka qenë për t’i lëvizur ato sa më shpejtë të jetë e mundur në shkolla të mesme më të mëdha dhe më mirë të pajisura. Megjithatë, shumë kritikë pretendojnë se qëllimi nuk ishte përmbushur dhe se reforma vetëm sa e ka përkeqësuar situatën;

Figura 4. Shkalla e regjistrimit në para-shkollë për 3-5 vitet në vitet 2003 dhe 2010Burim: të dhënat e MEN/GUS

123



Përkundër të gjitha këtyre

kritikave, unë besoj se e arritura më e madhe e reformave të Polonisë është ekuilibri i duhur në mes të autonomisë lokale dhe mbikëqyrjes qendrore.

Qeveritë duhet të jenë

shumë të kujdesshme kur vendosin të decentralizojnë sistemin e arsimit, pasi që është e një rëndësie kyçe për të vendosur mekanizma adekuat të kontrollit.

- reforma e kohëve të fundit për uljen e moshës për regjistrim në shkollë (nga 7 në 6 vjeç) është dëshmuar të jetë një dështim para se të përfundojë;

- ekziston mungesa e standardeve kombëtare për financimin e arsimit. Sistemi aktual 2-fazësh i financimit (p.sh. pushtetet lokale marrin burimet nga pushteti qendror) duket se funksionon, por është jozyrtar. Asnjë qeveri nuk ka qenë deri më tani e gatshme që të krijojë standardet fikse, pasi kjo do të thoshte përballje me të dhënat dhe kështu ndoshta që edhe publikisht ta pranojë se sistemi i arsimit i Polonisë nuk është i financuar sa duhet;

- mësimdhënësit theksojnë efektin negativ të testeve të standardizuara; sipas tyre, cilësia e mësimdhënies është përkeqësuar për shkak të futjes në zbatim të testeve të PISA-s, pasi që mësimdhënësit filluan të japin mësim ‘si të arrijmë sukses të mirë në test’ në vend të asaj sesi të mendojmë në mënyrë autonome.

Përkundër të gjitha këtyre kritikave, unë besoj se e arritura më e madhe e reformave të Polonisë është ekuilibri i duhur në mes të autonomisë lokale dhe mbikëqyrjes qendrore.

Qeveritë duhet të jenë shumë të kujdesshme kur vendosin të decentralizojnë sistemin e arsimit, pasi që është e një rëndësie kyçe për të vendosur mekanizma adekuat të kontrollit. Disa vende (të tilla si Suedia) e kanë decentralizuar sistemin e tyre të arsimit pa krijimin e proceseve të duhura të monitorimit; kjo u reflektua me arritjet më të ulëta në teste të PISA-s. Me fjalë të tjera, vendet që nuk e kanë këtë ekuilibër, kanë përjetuar rënie në rezultatet e arsimit.

Është shumë e vështirë për të përcaktuar ekuilibrin, pasi që del nga konfrontimi

i interesave në konflikt të shprehura nga pushteti qendror, pushtetet lokale, mësimdhënësit, prindërit etj.

Në Poloni, komponent i rëndësishëm i ekuilibrit është Ligji i Kartës së Mësimdhënësve. Edhe pse është kritikuar nga pushtetet lokale, ai në fakt ndihmon në ruajtjen e standardeve të cilësisë në kuadër të sistemit të decentralizuar polak të arsimit. Ai përcakton kualifikimet minimale të mësimdhënësve, strukturën e pagave të mësimdhënësve, rregullat e avancimeve profesionale të mësimdhënësve, etj.

Me pak fjalë, arsimi i Polonisë në ditët e sotme mund të përshkruhet si shumë i decentralizuar, edhe pse një rol i rëndësishëm ende mbahet nga rregulloret qendrore. Ka edhe suksese edhe dështime në historinë e reformave të arsimit në Poloni. Megjithatë, të dyja duhen studiuar dhe hulumtuar: është më mirë të mësosh nga gabimi i dikujt tjetër se nga gabimi yt.

Së fundi, ndoshta arritja më e rëndësishme është ekuilibri ndërmjet autonomisë lokale dhe kontrollit qendror mbi cilësinë e arsimit.

125124



Reformat e Polonisë në arsim: sa i suksesshëm është tregimi i suksesit?

Mikołaj HerbstUniversiteti i Varshavës, EUROREGInstituti i Hulumtimit Arsimor (IBE)

Reformat kryesore të arsimit në Poloni që nga viti 1989

• Decentralizimi i menaxhimit të arsimit parashkollor, fillor dhe të mesëm (1990-1999)

• Transformimi i sistemit 2 nivelësh të shkollimit (8/4) në atë 3 nivelësh (6/3/3) (1999)

• Futja në zbatim e testeve të standardizuara kombëtare, si dhe klasat 6, 9 dhe 12 (2002-2005)

• Reforma e avancimit profesional të mësimdhënësve dhe pagave (2000)

125



Ndryshimet në sistemin e arsimit me reformat përcjellëse

Data Detyra Institucionet e përfshira

Reformat përcjellëse

1990 Qeveritë komunale Rivendosja e vetëqeverisjeve komunale, zgjedhjet e para lokale

1991 Decentralizimi i institucioneve parashkollore

Të gjitha qeveritë komunale

1993 Decentralizimi i shkollave fillore

Qeveritë komunale (vullnetarisht)

1996 Decentralizimi i shkollave fillore

Të gjitha qeveritë komunale

Futja në përdorim e financimit dyfazësh të arsimit

1996 Decentralizimi i shkollave të mesme

Qytetet më të mëdha (pilot programi vullnetar)

1999 Decentralizimi i shkollave të mesme

Të gjitha qeveritë e kantonit

Ndryshimi i ndarjes administrative (futja në zbatim e kantoneve, zvogëlimi i numrit të rajoneve nga 49 në 16) Zgjedhjet e para të këshillave të kantonit dhe të rajonit

Ndryshimet në sistemin e arsimit me reformat përcjellëse (vazhdim)

2000 Futja në përdorim e skemës së re të avancimit të mësimdhënësve. Rritja graduale e pagave të mësimdhënësve

Ministria e Arsimit, qeveritë lokale

2002 Futja në përdorim e testeve të standardizuara në klasën 6-tëdhe 9-të

Komisioni Qendror i Testimit, Komisionet Rajonale të Testimit

Shfuqizimi i provimit pranues në shkollat e mesme të larta

2004 Futja në përdorim e testeve të jashtme të kualifikimit profesional


2005 Futja në përdorim e testimit të standardizuar të jashtëm në klasën e 12-të


Shfuqizimi i provimit pranues në shkollat terciare

2006 Zhvillimi i masave të vlerës së shtuar në arsim

Komisioni Qendror i Testimit

2010 Futja në përdorim e vlerësimit të jashtëm të shkollave

Ministria e Arsimit

127126



Ofrimi i arsimit është tani përgjegjësi lokale, mirëpo ‘pushteti qendror’ luan një rol të rëndësishëm sa i përket

financimit, përcaktimit të standardeve dhe matjes së cilësisëDetyra Ministria

e Arsimit Zyra Rajonale për Arsim (Kuratorium -Bordi)

Komisioni Qendror i Testimit

Pushteti rajonal Pushteti kantonal Pushteti komunal

Normat, standardet kurrikulare

X

Mbikëqyrja pedagogjike

X

Testet e standardizuara

X

Mirëmbajtja e shkollës, menaxhimi i rrjetit

Shkollat e caktuara profesionale (p.sh. përgatitja e mësimdhënësve)

Shumica e shkollave të mesme të larta, shumica e institucioneve arsimore joshkollore

Parashkollat, shkollat fillore, shkollat e mesme të ulëta

Shpenzimet kapitale

Shkollat e përzgjedhura (p.sh. përgatitja e mësimdhënësve)

Shumica e shkollave të mesme të larta, shumica e institucioneve arsimore joshkollore

Parashkollat, shkollat fillore, shkollat e mesme të ulëta

Local authorities at

municipal, county,

and regional level

Preschools

Education subvention37 bn PLN

Central Government

4.5 bn PLN

Primary, secondary schools, and non-schooleducational tasks

52.5 bnPLN

Targetedgrants

1 bn PLN

Kontributi vetanak i qeverive lokale 19 miliardë

zllota

Fondet e BE-s 1.2 miliardë zllota

65%

33%

2/3-tat e shpenzimeve lokale për arsim burojnë nga transferet e buxhetit qendror tek komunat, kantonet dhe rajonet

Burim: bazuar në të dhënat e Ministrisë së Financave 2011

4.5 miliardë zllota 52.5 miliardë zllota

Parashkollat

Pushteti Qendror

Autoritetet lokale në nivel

komunal, kantonal dhe rajonal

Detyrat arsimore të shkollave fillore, të mesme dhe ato jashtëshkollore

Subvencion për arsim 37 miliardë zllota

Grantet e synuara

1 miliardë zllota

127



Paga e mësimdhënësit u bë mjaft atraktive gjatë dhjetëvjetëshit të fundit

Burim: Herbst dhe Levitas 2012

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

450020

00

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

teachers

all employees

females

MësimdhënësitTë gjithë të punësuarit Femrat

A ishin të suksesshme reformat e arsimit në Poloni?

440450460470480490500510520

2000 2003 2006 2009

PISA

test

scor

e

Math Reading ScienceMatematikë Lexim Shkencë

Rezu

ltati

i tes

tit të

PIS

A-s

129128



Përmirësimi i disponueshmërisë parashkollore është me siguri e arritura më e

madhe e dhjetëvjetëshit të fundit

2003 2010

Burim: bazuar në të dhënat MEN/GUS

Shkalla e regjistrimit në para-shkollë për 3-5 vitet në vitet 2003 dhe 2010

Pushtetet lokale dëshmohen si menaxherë të përgjegjshëm dhe bujarë të shkollave

• Aktualisht rreth 20 miliardë zllota (5 miliardë euro) shpenzohen çdo vit për arsim si kontribut vetanak i pushteteve lokale

129



Edhe pse ndërkombëtarisht të njohura si të suksesshme, reformat e arsimit në Poloni ndonjëherë

kritikohen ashpër në debatin e brendshëm

• Arsimi profesional ende nuk është rimëkëmbur pas kolapsit në vitet e 90-ta

• 14 vite pas futjes në sistem të shkollave të mesme të ulëta, legjitimiteti i tyre është ende duke u debatuar ashpër

• Reforma e kohëve të fundit për uljen e moshës së fillimit të shkollës, është dëshmuar si dështim madje edhe para përfundimit të saj

• Mungesa e standardeve kombëtare për financimin e arsimit • Mësimdhënësit theksojnë efektet e kundërta të testimit të

standardizuar

Me siguri arritja më e madhe e reformave të Polonisë është ekuilibri i duhur ndërmjet

autonomisë lokale dhe mbikëqyrjes qendrore

• Vendet të cilave u ka munguar ky ekuilibër, kanë përjetuar rënie në rezultatet e arsimit

• Është vështirë që të përcaktohet ekuilibri, meqë del nga përballja e interesave në konflikt të shprehura nga pushteti qendror, pushtetet lokale, mësimdhënësit, prindërit dhe ekspertët.

131130



Komponenti vendimtar i ekuilibrit është Ligji i Kartës së Mësimdhënësve. Edhe pse është kritikuar nga pushteti lokal, ai ndihmon në ruajtjen e standardeve të cilësisë

brenda sistemit të decentralizuar të arsimit

• Kualifikimet minimale të mësimdhënësve • Struktura (elementet) e pagës së mësimdhënësve• Koha e detyrueshme e mësimdhënies, koha shtesë e

mësimdhënies, orët gjithsej të punuara • Paga minimale në secilin nivel të karrierës së

mësimdhënësit• Rregullat e avancimit profesional të mësimdhënësve • Rregullat e punësimit dhe largimit nga puna të

mësimdhënësve

Përmbledhje

• Arsimi në Poloni është tashmë mjaft i decentralizuar, mirëpo me rolin e rëndësishëm të luajtur nga rregulloret qendrore.

• Ekzistojnë edhe suksese edhe dështime në historinë e reformës së arsimit në Poloni. Mirëpo është më mirë të mësohet nga gabimet e tjetërkujt.

• Me siguri arritja më e rëndësishme është ekuilibri efektiv i kompetencave ndërmjet akterëve të ndryshëm.

131



133132




PërSHtYPjEt NGa SESIONI I PaSDItESDrita Kadriu, Këshilltare Politike, maSht

Znj. Artane Rizvanolli [AR], moderatore e konferencës: Në fund dua të ftoj për të ndarë përshtypjet e saj me ne për tërë ditën, si për sesionin e paradites ashtu edhe për atë të pasdites, znj. Drita Kadriu. Znj. Kadriu vjen gjithashtu nga fusha e arsimit dhe ka përvojë edhe në mësimdhënie dhe në menaxhim. Fillimisht dua t’ju pyesë se cilat janë përshtypjet dhe porositë e juaja lidhur me prezantimet që dëgjuam sot në fushën e ekonomisë së arsimit?

Znj. Drita Kadriu [DK], Këshilltare Politike në MAShT: Sot ishte një kënaqësi të dëgjojmë prezantime të ndryshme, sepse përmes tyre ne arritëm të nxjerrim pozitën e Kosovës në raport më përvojat e prezantuesve që vijnë si profesori Psacharopoulos, prezantuesi i parë që vjen nga Greqia, por edhe shembulli për decentralizim nga Polonia.

Meqenëse konferenca do të vazhdoj edhe nesër, besoj se në seksionet dhe në punëtori do të keni rastin të takoni edhe Drejtorin për Administratë të Përgjithshme, i cili

ngushtë është i lidhur me procesin e decentralizimit të sistemit të arsimit në Kosovë, ku do të merrni informata më të hollësishme për zhvillimet e decentralizimit në Kosovë.

Duke e bërë krahasimin e sistemit tonë me zhvillimet e Polonisë, realisht në periudhën kur Polonia ka filluar proceset e decentralizmit, Kosova dhe rajoni janë ballafaquar më luftërat dhe nuk dëshirojë të kthehem shumë mbrapa, por ju them se pas vitit 2008 pozita e Kosovës në proceset vendimmarrëse ka krijuar mundësitë në mënyrë që këto vendime të jenë më të fuqishme dhe të lëvizin më shpejtë në drejtim të reformës arsimore. Kjo reformë nuk është se fillon sot ose prej një pozite zero, por ajo është një vazhdimësi në rimarrje, duke marrë informata dhe duke i përpunuar ato. Me siguri se ndryshimet do të ndodhin atëherë, kur ne e konstatojmë së ka ndryshuar klasa ose ka ndryshuar qasja e mësimdhënësve në klasë.

Ministria ë Arsimit konstaton se proceset janë duke u zhvilluar mirë, sepse këto pjesëza të zhvillimeve krijojnë pasqyrim ose tregojnë rrugën që po trasohet dhe se kjo rrugë është e sigurt.

Dokumentet e zhvillimit të kompetencave tek nxënësit (Korniza e Kurrikulit të

133



Kosovës dhe Kurrikula Bërthamë) në nivelin e arsimit parauniversitar na tregojnë së pas aplikimit të tyre e në këtë vit, siç u tha më parë po pilotohet në 10 shkolla. Ndërsa ne me projektin e binjakëzimit që tani jemi duke e përgatitur kontratën, ku planifikohet një strategji sesi t’ju qasemi shkollave tjera, të cilat nuk janë në pilotim. Në këtë rast saktë do t’i matim të arriturat e nxënësve për çdo nivel dhe në tërë sistemin arsimor.

Parimi kryesor i kurrikules është gjithëpërfshirja, dhe kjo jo pse ndodh për herë të parë më këtë dokument, mirëpo në kuptim të përgjithshëm trendet e zhvillimit të arsimit kanë qenë rritja e përfshirjes së nxënësve në sistemin e arsimit. Nga aspekti politik çdo ngritje e pozitës politike të popullit tonë ka dhënë rezultat në shtrirjen e arsimit, dhe çdo shtrirje e arsimit dhe rritje e përfshirjes ka ngritur pozitën politike të kombit. Prandaj, ne edhe shpesh jemi emocional kur flasim për arsimin dhe zhvillimet politike.

Më pëlqeu edhe studimin që ka bërë znj. Gashi, sepse konkretisht kemi parë disa nevoja të tregut të punës e të cilat për herë të parë ndoshta në një konferencë mund t’i debatojmë. Ministria e Arsimit ende nuk ka të dhëna të sakta lidhur me ndikimin e sistemit të arsimit në rritjen e zhvillimit ekonomik. Prandaj, ne duhet të punojmë edhe më ngushtë më të gjithë faktorët në shoqëri, në mënyrë që të krijojmë një zhvillim të qëndrueshëm.

Derisa profesori nga Polonia fliste mu kujtua një prerje e tre rrathëve, sikur ai diagrami i vendit me një rreth plus. Prerja e atyre tre rrathëve në qendër e ndërton atë bashkësinë D, e cila paraqet zhvillimin e qëndrueshëm. Nëse shtyllat e këtij zhvillimi të qëndrueshëm janë shoqëria,

ekonomia dhe mjedisi, lumturinë të cilën e përmendi profesori në prezantimin e parë do të rritet sa më shumë që rritet kjo hapësirë e bashkësisë D, ose zhvillimi i qëndrueshëm. Pra, secila fushë merr njëra prej tjetrës, mirëpo kur të gjitha marrin sa më shumë dhe integrohen, atëherë ne do të kemi një zhvillim të qëndrueshëm. Kosova sipas zhvillimeve aktuale është në fazën e zhvillimit të qëndrueshëm social, ekonomik dhe mjedisor.

[AR]: Znj. Kadriu, një gjë që është përmendur, ishte rëndësia e madhe e vlerësimeve të jashtme, por edhe e nxitjes së mësimdhënësve, mundësisht duke e ndërlidhur përformancen e mësimdhënësve të matur me rezultatet në vlerësimet e jashtme të nxënësve të tyre dhe krahasuar këtë më pagën e tyre. E mendoni këtë si një ide të mirë dhe a do të ekzistonte mundësia që kjo edhe të zbatohet aktualisht apo në të ardhmen e afërt në Kosovë, qoftë në mënyrë ligjore apo buxhetore?

[DK]: Ju keni konstatuar me të drejtë që të vlerësuarit ka qenë dhe vazhdon të jetë një nga shtyllat kyçe në të cilat ne duhet të investojmë; pra, të vlerësuarit të proceseve e deri te ora e mësimit. Janë bërë disa hapa, dhe meqenëse nesër në njërën nga seancat do të flet kolegu im, z. Mustafë Kadriu, unë nuk do të kisha marrë më shumë kohë lidhur me këtë, vetëm dëshirojë të nënvizojë më këtë rast se të vlerësuarit është elementi kyç për zhvillimin e mëtejmë.

Prandaj, ne duhet të

punojmë edhe më ngushtë më të gjithë faktorët në shoqëri, në mënyrë që të krijojmë një zhvillim të qëndrueshëm.

135134



Ne edhe tani vazhdojmë të

ndjejmë një lidhje më shumë sociale brenda sistemit sesa profesionale, dhe shpesh një mësimdhënës nëse nuk është punëtorë i mirë na dhimbsët ta largojmë nga puna, por thjesht ia vazhdojmë kontratën për qëllime sociale. Ne edhe tani vazhdojmë të ndjejmë një

lidhje më shumë sociale brenda sistemit sesa profesionale, dhe shpesh një mësimdhënës nëse nuk është punëtorë i mirë na dhimbsët ta largojmë nga puna, por thjesht ia vazhdojmë kontratën për qëllime sociale. Në këtë mënyrë gradualisht zhvillimet që po i ndjekim besoj se mësimdhënësi do të vlerësohet dhe do të nxjerrim më të mirën të mundshme për nxënësit.

[AR]: Znj. Kadriu, gjatë prezantimit të z. Azemi por edhe nga lajmet e fundit, ku thuajse çdo javë ka nga një lajm lidhur më arsimin, apo më specifik lidhur më madhësinë e klasave. Vetëm para ca ditësh është mbyllur një shkollë në një fshat, që kishte vetëm 2-3 nxënës, ndërsa pardje ishte një lajm tjetër, ku në Fushë Kosovë

gjendet një shkollë më mbi 40 apo 50 nxënës.

Më herët ishte pyetja se a duhet të mendojmë për rritjen e efiçiencës duke i mbyllur ndoshta disa nga shkollat e vogla për t’i fokusuar investimet në shkollat e mëdha. Po ashtu duke pasur parasysh që kjo ka si anët pozitive ashtu edhe ato negative, dhe që efiçienca në mënyrën sesi e matin ekonomistët mund të mos jetë gjithmonë në më të mirën e mësimdhënies. Lidhur me këtë znj. Kadriu dua të di mendimin e juaj.

[DK]: Aq sa kam pasur mundësi të përcjelli proceset e zhvillimit të arsimit në nivel rajoni, por edhe më tutje, arsimi publik ka një standard të përfshirjes së nxënësve brenda klasës dhe ai standard

1. Zbatueshmëria2. Qëndrueshmëria3. Barazia4. Zhvillimi i qëndrueshëm

Faktorët e zhvillimit të qëndrueshëm

Figura 1. Faktorët kyç për një zhvillim të qëndrueshëm Burimi: MoF, 2013; MEST 2013; KSA 2013

135



Mos mendojmë së vetëm me

reforma po krijojmë mësues të mirë. Në çdo rrethanë dhe në çdo moment të zhvillimit historik të arsimit mësimdhënësit e mirë edhe kanë mbetur të tillë.

fillon nga numri 32, por mund të këtë deri në 40 nxënës në klasë. Prandaj, edhe mësimdhënësve kur ju ofrohen trajnime të ndryshme për zhvillim profesional, ata e dinë se duhet të punojnë në klasë të mëdha. Ka shumë arsye pse klasa e madhe funksionon, por këtu u nënvizuan edhe shembuj sesi një klasë e madhe – kuptohet se nëse kalohet numri 50 i nxënësve, në atë klasë mandej nuk mund të ketë mësimdhënie interaktive, por ka më tepër një ligjërim akademik, me ç‘rast nxënësit marrin aq sa mundën, si dhe mësimdhënësi shpjegon aq sa mundet.

Ne po flasim për një standard, dhe sipas të dhënave të paraqitura sot dhe që përpunohen në Ministrinë e Arsimit, mesatarja e nxënësve në klasë dhe raporti mësimdhënës-nxënës është sipas standardeve evropiane.

Për opinionin e gjerë dhe për mësimdhënësit duhet të theksoi se mësimdhënësit e mirë gjithmonë janë të mirë; mos mendojmë së vetëm me reforma po krijojmë mësues të mirë. Në çdo rrethanë dhe në çdo moment të zhvillimit historik të arsimit mësimdhënësit e mirë edhe kanë mbetur të tillë.

Nuk është se ideja për bashkimin e 2-3 shkollave në një fshat më të madh ka lindur për herë të parë në Prishtinë, por ligji është i decentralizuar dhe u thotë komunave se duhet të organizojnë transportin e nxënësve kur shkolla është në largësi mbi 3-4km, sepse edhe klasat më 3-5 nxënës nuk janë klasë sociale. Njëra prej parimeve siç thashë është gjithëpërfshirja, dhe nxënësi duhet të ndjejë vetën të gjithëpërfshirë në klasë, e jo të jetë vet i dyti apo i treti, por të bëjë punë në grupe dhe hulumtim në projekte të ndryshme.

Gjithashtu, duhet të theksoi se njëra prej gjashtë kompetencave është mendimi kreativ e kritik. Këtu u paraqitën në

prezantimet e z. Azemi gjashtë kompetencat në Kornizën e Kurrikulës së Kosovës të cilat janë adaptuar nga kompetencat në nivelin evropian që janë gjithsej 8 e të cilat u paraqitën nga znj. Gashi. Zhvillimi i kësaj kompetence si dhe kompetencave tjera kërkon shumë përkushtim, sepse nxënësi në secilën klasë dhe në secilin nivel duhet të arrijë të përpunojë të dhënat, të mbledhë fakte dhe të krijoj mendimin e tij/saj për çështje të caktuara, të punoj në grupe, të arrij të zgjedhë probleme, të kuptoj procesin e të mësuarit etj. Korniza e re i përcakton këto standarde dhe udhëzon mësimdhënësit në zhvillimin e strategjive sa më praktike për të arritur rezultatet e pritshme.

[AR]: Znj. Kadriu ju faleminderit shumë për kontributin e juaj.

137136



18 shtator 2013 Punëtoria e konferencës

PërCaKtUESIt E CILëSISë Në arSIm: ÇKa FUNKSIONON, E ÇKa jO?

Hapja: Ferit Idrizi, Drejtor i Departamentit për Bashkëpunim Ndërkombëtar, Koordinim të Zhvillimit dhe Inte-grime Evropiane, MAShT

Ligjërues: Jens Ruhose, ifo-Institute Munih, Gjermani

Grupi punues përbëhej prej 34 pjesëmarrësve nga MAShT-i, drejtorët e shkollave, mësimdhënësit,

OJQ-të, gazetarë dhe studentë nga fakultete të ndryshme të Kosovës dhe Gjermanisë.

Z. Ruhose e hapi punëtorinë duke përmbledhur edhe njëherë përmbajtjen e fjalimit të tij të ditës së mëparshme, i cili ishte fokusuar në marrëdhëniet në mes të arsimit dhe rritjes ekonomike. Me pak fjalë, edhe pse sipas studimeve të hershme, më shumë vite të shkollimit dukej se e shtonin rritjen ekonomike, provat e mëvonshme kanë dëshmuar se vetëm sasia e arsimit

si e tillë nuk ka ndonjë ndikim në rritjen ekonomike. Çfarë me të vërtetë ka rëndësi është cilësia e arsimit: rezultatet në pikat e testeve kanë dëshmuar se ndikojnë pozitivisht në rritjen ekonomike (shihni figurën 1).

Për këtë arsye, ia vlen të pyesim veten se çfarë kontributesh janë të rëndësishme për cilësinë në arsim. Shpenzimet në shkolla nuk duket se ndikojnë thellësisht në rezultatet e arsimit. z. Ruhose prezantoi një shembull: literatura nuk ka gjetur ndonjë konstatim të qëndrueshëm ku zvogëlimi i madhësisë së klasës, gjë që është një politikë shumë e shtrenjtë, rrit rezultatin e testit të nxënësve. Në fakt, në qoftë se mësimdhënësit nuk mund të përdorin klasa më të vogla për të përmirësuar rezultatet e testit me një koncept të duhur arsimor, atëherë politika rezulton të jetë krejtësisht e paefektshme. Pjesëmarrësit e seminarit kanë diskutuar nëse politikat e burimeve mund të ndikojnë në cilësinë e arsimit në

137



Një eksperiment i thjeshtë tregon

se ofrimi i informatave për prindërit lidhur me arritshmërinë e shkollave çon drejtë kërkesave dukshëm më të larta në shkollat me arritshmëri më të lartë.

Kosovë. Gjatë diskutimit, është ngritur problemi i mungesës së infrastrukturës. Për më tepër, është pohuar se nuk ka asnjë ndryshim në efektivitetin e arsimit në mes të klasave të përbëra prej 20 ose 36 nxënësve. Prandaj, problemi kryesor në Kosovë sipas shumë pjesëmarrësve është cilësia e mësimdhënësve, e cila shihet si ende mjaft e ulët. Një pikë tjetër e prekur gjatë diskutimit ishte fakti se në Kosovë nuk është e mundur të mbështetemi në statistikat, sepse ato nuk janë reale.

Sa i përket infrastrukturës, mendimi i shumicës së pjesëmarrësve ishte se infrastruktura duhet të përmirësohet, por kjo nuk duhet të merret si prioritet i parë; më e rëndësishme është kohëzgjatja e njësive mësimore. Është e një rëndësie kyçe për çdo mësimdhënës që të ketë kohë të punojë me nxënësit individualisht. Thënë shkurt, kombinimi i infrastrukturës, cilësisë së mësimdhënësve dhe faktorit prindëror (në kuptim të përfshirjes së prindërve) është vendimtar.

Z. Ruhose ofroi kontribute të reja në lidhje me llogaridhënien e shkollës, d.m.th proceset e vlerësimit të performancës së shkollave në bazë të masave të performancës së nxënësve. Llogaridhënia e shkollave duhet të vihet në funksion edhe në Kosovë. Një sistem i tillë përmban shpërblime dhe sanksione për edukatorët, d.m.th bonus për performancë të mirë dhe ristrukturimin për atë të ulët. Shkollat duhet të jenë përgjegjëse për mësimdhënësit, dhe administratat publike duhet të jenë në krye të monitorimit të shkollave. Së fundi, prindërit duhet të monitorojnë të gjithë sistemin dhe të jenë të përfshirë në secilën fazë (shihni figurën 2).

Prindërit duhet të jenë plotësisht në dijeni për të gjitha opsionet e mundësisë së zgjedhjes së shkollës. ‘Një eksperiment i thjeshtë tregon se ofrimi i informatave për prindërit lidhur me arritshmërinë e shkollave çon drejtë kërkesave dukshëm më të larta në shkollat me arritshmëri më të lartë (Hastings dhe Weinstein 2008).’ Për më tepër, Loeb dhe të tjerët (2011)

Figura 1. Shkathtësitë njohëse dhe rritja ekonomike


•

Rrit

ja e

kus

htëz

uar

Rezultatet e kushtëzuara të testeve

Burimi: Hanushek dhe Woessmann, 2008, fq. 640.

139138



Shkolla mund të vlerësohet

mbi bazën e nivelit të performancës (p.sh. rezultati mesatar i testit të nxënësve) ose mbi bazën e përmirësimit të performancës (p.sh. rritja në rezultatet mesatare të testit të nxënësve

kanë konstatuar se udhëheqësit e shkollave i përmirësojnë përpjekjet e tyre të marketingut të programeve arsimore në momentin kur ndjejnë presionin e konkurrencës.

Performanca e shkollës është zakonisht e vështirë për t’u monitoruar nga palët e interesit (prindërit, firmat lokale dhe politikbërësit). Prandaj, teste të standardizuara janë një komponentë vendimtare e çdo sistemi të llogaridhënies.

Sistemet më të zhvilluara të llogaridhënies janë ato që janë zhvilluar në SHBA, Angli dhe Kili. Një shembull i një sistemi mbarëkombëtar të llogaridhënies së shkollës është ‘Asnjë fëmijë të mos lihet prapa’ (NCLB), i cili u bë ligj në SHBA në vitin 2002. Objektivi ishte që të gjithë nxënësit të arrijnë një nivel të zotësisë deri në fund të viteve 2013-2014. Të gjithë nxënësit në klasat 3 deri 8 testohen; nëse rezultatet e shkollës janë në mënyrë të përsëritur të dobëta, atëherë ndërmerren hapa ose për të përmirësuar ose në fund të fundit për ta mbyllur shkollën.

Në veçanti, sistemi i Floridës mund të konsiderohet si një shembull për praktikën më të mirë. Sistemi i saj i llogaridhënies është i bazuar në programin mbarështetëror të vlerësimit, njohje të shkollës, eliminimin e promovimit social, shqyrtimin e gatishmërisë së shkollës, përmirësimin e shkollës, raportet vjetore dhe mundësinë e zgjedhjes së shkollës.

Dy qasje të ndryshme mund të merren ndaj matjes së performancës së shkollave: shkolla mund të vlerësohet mbi bazën e nivelit të performancës (p.sh. rezultati mesatar i testit të nxënësve) ose mbi bazën e përmirësimit të performancës (p.sh. rritja në rezultatet mesatare të testit të nxënësve). Kombinimi i të dy sistemeve është gjithashtu i mundshëm (shih sistemin e llogaridhënies së Floridës).

Sistemet e llogaridhënies mund të paraqesin gjithashtu edhe disa probleme: së pari, sistemet e llogaridhënies së shkollave nuk janë në gjendje që t’i matin të gjitha aspektet e interesave të akterëve, (si: shtetësia, etika e punës apo mendimi kritik). Aq më tepër, fokusimi vetëm në matësit e performancës së testeve mund të mos jetë i dëshirueshëm pasi që shkalla e diplomimit apo shkalla e vijueshmërisë në shkollë mund të jenë të rëndësishme gjithashtu.

Për më tepër, ekzistojnë provat se llogaridhënia e shkollave çon drejt ngushtimit të kurrikulit tek lëndët e testuara (mësimdhënia përshtatur testimit). Kështu, sistemi duhet të përfshijë një mori lëndësh. Megjithatë kjo mund të jetë e kushtueshme. Së fundi, disa lëndë nuk testohen lehtë.

Kosova nuk mund thjeshtë të kopjojë çfarëdo sistemi arsimor, por duhet që të marr elemente nga sistemet e ndryshme dhe të krijojë një të ri. Nga ana tjetër, disa

Sistemet e llogaridhënies së shkollave

• Sistemi i tillë do të mund të siguronte shpërblime dhe/apo sanksione për sukses apo dështim:

• Shpërblime: p.sh. Bonuset për edukatorët nëpër shkollat të cilat konsiderohen të jenë të shkëlqyeshme

• Sanksione: p.sh. Ristrukturimi apo mbyllja e shkollave me rezultate të dobëta.

• Gjithashtu i kuptueshëm përmes skemave të ndryshme të monitorimit:

Burim: Woessmann, 2003a

NxënësitMësimdhënësit

Shkollat

Administratorët

Prindërit

Institucionet e arsimit të Lartë. Punëdhënësit potencial

Figura 2. Sistemi i llogaridhënies së shkollës

139



Hulumtimet e kohëve të

fundit thonë se drejtorët janë në fakt mjaft të aftë në përcaktimin e mësimdhënësve të mirë dhe atyre të dobët, por janë shumë më pak të aftë në identifikimin e mësimdhënësve mediokër.

Mund të ketë probleme të

tjera të ndërlidhura me vlerësimin e cilësisë së mësimdhënësve përmes drejtorëve. Në fakt, meqë ka mësimdhënës të mirë dhe të dobët, ka edhe drejtorë të mirë dhe të dobët.

nga pjesëmarrësit argumentonin se Kosova nuk duhet të përqafojë një sistem plotësisht të ri, por duhet të fillojë nga sistemi arsimor që tashmë e ka dhe gradualisht ta përmirësojë atë.

Është diskutuar gjithashtu se cilët faktorë në Kosovë kanë nevojë të përmirësohen dhe si, në mënyrë që të rritet cilësia në arsim. Gjatë zhvillimit të sistemit të duhur të llogaridhënies, është e nevojshme të gjendet përgjigjja për këtë dhe pyetje të ngjashme. Mësimdhënësit duhet të kualifikohen sipas kritereve: ata nuk duhet vetëm të kenë njohuri të mira të matematikës dhe shkencës, por ata gjithashtu duhet të jenë në gjendje që në mënyrë efektive t’i përcjellin njohuritë e tyre në klasë. Për më tepër, është pohuar se me vendosjen e stimujve të larta për njerëzit që të bëhen mësimdhënës, do të ishte e mundur të tërhiqen më shumë talente.

Pas diskutimit, z. Ruhose ofroi kontribute shtesë në lidhje me efektivitetin e mësimdhënësve. Pasi që cilësia e mësimdhënësve është faktori më i rëndësishëm kur është fjala për përmirësimin e arritshmërisë së nxënësve, për drejtorët e shkollave dhe palët e tjera të interesit, është e rëndësishme që të zbulohet efektiviteti i mësimdhënësve. Modeli i vlerës së shtuar mund të përdoret për matjen e efektivitetit të mësimdhënësve, i cili vlerëson sasinë e përfitimeve nga ana e nxënësit që mund t’i atribuohet një mësimdhënësi të caktuar.

Formula e modelit të vlerës së shtuar në formën e saj më të thjeshtë të mundshme është si vijon:

ku: - A është arritshmëria e nxënësit në

klasën G, përkatësisht në klasën G-1; - T është efekti fiks i mësimdhënësit, i

cili mat efektin e mësimdhënësit j mbi arritshmërinë e nxënësit;

- S dhe X janë faktorë të shkollës dhe individual;

- E mbulon të gjitha problemet tjera, të cilat nuk mund të shpjegohen nga pjesët e tjera;

Edhe nëse modelet e vlerës së shtuar duket të jenë matësit më objektiv për të paraqitur cilësinë e mësimdhënësit, ato i kanë mangësitë e veta të caktuara të cilat duhet të merren parasysh.

Sa i përket vlerësimit të cilësisë së mësimdhënësve përmes drejtorëve të shkollave, supozimi se drejtorët janë vërtetë të aftë për të dalluar në mes mësimdhënësve të mirë dhe të dobët është i diskutueshëm. Hulumtimet e kohëve të fundit thonë se drejtorët janë në fakt mjaft të aftë në përcaktimin e mësimdhënësve të mirë dhe atyre të dobët, por janë shumë më pak të aftë në identifikimin e mësimdhënësve mediokër (Jakobi dhe Lefgren 2008). Përveç kësaj, mund të ketë probleme të tjera të ndërlidhura me vlerësimin e cilësisë së mësimdhënësve përmes drejtorëve. Në fakt, meqë ka mësimdhënës të mirë dhe të dobët, ka edhe drejtorë të mirë dhe të dobët.

Sa i përket stimulimit të mësimdhënësve, shumica e studimeve përdorin gjykime të rastësishme të kontrolluara për të identifikuar efektin nga ofrimi i stimujve. Ekzistojnë studime të kryera në Kenia dhe Indi, të cilat tregojnë se dhënia e shpërblimeve për mësimdhënësit për performancë të nxënësve rrit arritshmërinë. Studimet në SHBA konstatojnë rezultate të përziera. Megjithatë, provat në shtetet e ndryshme mbi pagën sipas performancës së mësimdhënësve tregojnë efekte pozitive nga sistemet e pagave sipas performancës së mësimdhënësve (shihni figurën 3).

141140



Më pastaj pasoi një diskutim i shkurtër në mesin e pjesëmarrësve lidhur me cilësinë e mësimdhënësve në Kosovë. Një pjesëmarrës pohoi se studentët në universitet kanë probleme serioze në të shkruarit në gjuhën shqipe (d.m.th. në gjuhën e tyre amtare); mësimdhënësit duhet të fajësohen për këtë. Mësimdhënësit duhet të jenë ekspertë në lëndët e tyre dhe ata nuk duhet të japin mësim jashtë fushës së tyre lëndore.

Së fundi, diskutimi u zhvendos në temën e nepoti zmit, që duhet të konsiderohet si një nga çështjet urgjente në tërë shoqërinë dhe në sistemin e arsimit. Infrastruktura ligjore ekziston, por nuk po zbatohet. Gjithashtu, drejtorët e shkollave nuk duhet të emërohen përmes vendimeve politike, por në bazë të kualifikimeve dhe performancës së tyre.

Në fund, pajtimi është arritur lidhur me sfidat dhe rekomandimet vijuese:

Sfidat:1. Cilësia në arsim ka nevojë për

investim të njëjtë në infrastrukturë, cilësinë e mësimdhënësve dhe përfshirjen e prindërve

2. Cili lloj i sistemit të llogaridhënies do të funksiononte në Kosovë dhe si mund të identifikohet

rekomandimet:1. Llogaridhënia është e

rëndësishme, Kosova ka nevojë për një sistem të llogaridhënies

2. Kosova ka nevojë për kriteret standarde/standardet e provimit pranues për Fakultetin e Edukimit

3. Mësimdhënësit duhet të jenë ekspertë në lëndët e tyre, ata nuk duhet të japin mësim jashtë fushës së tyre

Figura 3. Stimulimi i mësimdhënësve dhe arritshmëria e nxënësve

Paga sipas performancës së mësimdhënësve në vendet e ndryshme

• Një drejtim më i ri i literaturës fokusohet në stimulimin e mësimdhënësve për të rritur arritshmërinë e nxënësve.

Burim: Woessmann, 2011, faqe 411.

Paga sipas performancës së mësimdhënësit (e kushtëzuar)

Rez

ulta

tet e

test

it (e

kus

htëz

uar)

141



referencat

Anderson dhe Butcher, 2006, Leximi, shkrimi dhe rifreskimi: A janë duke kontribuuar financat e shkollave në obesitetin e fëmijëve? Zhurnali i Burimeve Njerëzore, 41(3), 467-494.

Abdulkadiroglu dhe të tjerët, 2009. Llogaridhënia dhe fleksibiliteti në shkollat publike: Prova nga shkollat e subvencionuara dhe pilot shkollat e Bostonit. Zhurnali Tremujor i Shkencës Ekonomike, 126(2), 699-748.

Black, 1999. A janë të rëndësishme shkollat më të mira? Vlerësimi prindëror i arsimit fillor. Zhurnali Tremujor i Shkencës Ekonomike 114(2), 577-599.

Black dhe Machin, 2011. Vlerësimi i performancës së shkollës nga ekonomitë familjare. Në Hanushek, Machin dhe Woessmann, redaktorët. Doracaku i Shkencës Ekonomike të Arsimit. Elsevier B.V. 485.519.

Branch, Hanushek dhe Rivkin, 2012, Vlerësimi i efektit të udhëheqësve në produktivitetin e sektorit publik. Rasti i drejtorëve të shkollave. Dokument pune i NBER 17803.

Chetty, Friedman dhe Rockoff, 2011. Efekti afatgjatë i mësimdhënësve: Vlera e shtuar e mësimdhënësve dhe rezultatet e nxënësve në moshën e rritur. Dokument pune i NBER 17699.

Chingos dhe Peterson, 2011. Është më lehtë të merret një mësimdhënës i mirë sesa të trajnohet një tjetër: Rezultatet e njohura dhe të reja lidhur me korrelacionin e efektivitetit të mësimdhënësve. Shqyrtimi i shkencës ekonomike të arsimit. 30(3)449-465.

Clerk, 2009, Performanca dhe efektet konkurruese të autonomisë së shkollës, Zhurnali i ekonomisë politike, 117(4) 745-783.

Gill dhe Booker, 2008, Konkurrenca e shkollës dhe rezultatet e nxënësve. Në Ladd dhe Fiske, redaktorët, Doracaku i hulumtimit në financat dhe politikat e arsimit. 183-200 Routledge, Nju Jork, NY.

Guarino, Reckase dhe Wooldridge, 2012, A mund t’u besohet masave të vlerës së shtuar të performancës së mësimdhënësve?

Figlio dhe Kenny, 2009, Matja e performancës së sektorit publik dhe mbështetja e palëve të interesit, Zhurnali i Shkencës Ekonomike Publike. 93(9-10), 1069-1077.

Figlio dhe Loeb, 2011, Llogaridhënia e shkollës, Në Hanushek, Machin dhe Woessmann, redaktorët. Doracaku i shkencës ekonomike të arsimit, Elsevier B.V. 383-421.

Figlio dhe Lucas, 2004, Çfarë ka në klasë? Skedat e raportimit të shkollës dhe tregu i pronave të shtëpive, Shqyrtimi Ekonomik Amerikan, 94(3), 591-604.

Figlio dhe Winicki, 2005, Material për të menduar: efektet e planit të llogaridhënies së shkollës mbi ushqyeshmërinë në shkollë, Zhurnali i Shkencës Ekonomike Publike, 89(2-3), 381-394.

Fryer, 2011, Stimulimi i mësimdhënësve dhe arritshmëria e nxënësve: Provat nga shkollat publike të New York City. Dokument Pune i NBER 16850.

Fryer dhe të tjerët, 2012. Rritja e efikasitetit të stimulimit të mësimdhënësve përmes shmangies së humbjes: Eksperiment fushor. Dokument Pune NBER 18237.

Goldhaber dhe Hansen, 2010. Përdorimi i performancës në vendin e punës për të siguruar informata lidhur me vendimet për kontratën e mësimdhënësve. Shqyrtimi Ekonomik Amerikan, 100(2), 250-255.

Hanushek, 2011, Vlera ekonomike e cilësisë më të lartë të mësimdhënësve, Shqyrtimi i shkencës ekonomike të arsimit, 30(3), 466-479.

Hanushek, Link dhe Woessmann, 2012, A ka logjikë në të gjitha vendet autonomia e shkollës? Vlerësimet e panelit nga PISA. Zhurnali i Shkencës Ekonomike të Zhvillimit. 104, 212-232.

Hanushek dhe Rivkin, 2011, Cilësia e mësimdhënësve, Në Hanushek, Machin dhe Woessmann, redaktorët. Doracaku i shkencës ekonomike të arsimit. North-Holland, 1051-1078.

Hastings dhe Weinstein, 2008, Informimi, zgjedhja e shkollës dhe arritja akademike: Provat nga dy

143142



eksperimentet, Zhurnali tremujor i shkencës ekonomike, 123(4), 1373-1414.

Hoxby, 2003, Zgjedhja e shkollës dhe konkurrenca në mes shkollave: Provat nga Shtetet e Bashkuara. Shqyrtimi i politikave ekonomike të Suedisë, 10(2), 9-65.

Imberman, 2011, Efekti i shkollave të subvencionuara mbi arritshmërinë dhe sjelljen e nxënësve të shkollave publike. Zhurnali i shkencës ekonomike publike, 95(7-8), 850-863.

Jacob 2011, A i pushojnë nga puna drejtorët e shkollave mësimdhënësit më të dobët? Vlerësimi i arsimit dhe analiza e politikës, 33(4), 403-434.

Jacob 2005, Llogaridhënia, stimulimet dhe sjellja: efekti i testimit të nivelit të lartë në shkollat publike të Çikagos, Zhurnali i shkencës ekonomike publike, 89(5-6), 761-796.

Jacob dhe Lefgren, 2008, A mund t’i identifikojnë drejtorët e shkollave mësimdhënësit efektiv? Provat nga vlerësimi subjektiv i performancës në arsim, Zhurnali i shkencës ekonomike të punës, 26(1), 101-136.

Kane dhe të tjerët, 2011, Identifikimi i praktikave efektive në klasë me përdorimin e të dhënave të arritshmërisë së nxënësve. Zhurnali i burimeve njerëzore, 46(3), 587-613.

Loeb dhe të tjerët, 2011, Mundësia e shtuar e zgjedhjes në tregun e shkollave: Reformat e kohëve të fundit dhe efektet e tyre në arritshmërinë e nxënësve. Zhurnali kombëtar i tatimit, 64(1), 141-164.

Meghir dhe Rivkin, 2011, Metodat ekonometrike për hulumtimin në arsim. Në Hanushek, Mashin dhe Woessmann, redaktorët, Doracaku i shkencës ekonomike në arsim, Elsevier B.V. 1-87.

Muralidharan dhe Sundararaman, 2011, Paga sipas performancës së mësimdhënësve: Provat eksperimentale nga India. Zhurnali i ekonomisë politike, 119(1), 39-77.

Levy, 2009, Paga e performancës dhe puna e mësimdhënësve; Produktiviteti dhe etika e notimit. Shqyrtimi ekonomik amerikan, 99(5), 1979-2011.

Lavy, 2002, Vlerësimi i efektit të stimulimeve të

performancës grupore të mësimdhënësve ndaj arritshmërisë së nxënësve. Zhurnali i ekonomisë politike, 110(6), 1286-1317.

Popovci, 2010, Raporti paraprak i arsimit parauniversitar në Kosovë, Programi i ngritjes së kapaciteteve dhe reformës në arsim (CBERP), Pedium Education Consulting.

Rouse dhe të tjerët, 2013, A e ndjeni nxehtësinë e Floridës? Si i përgjigjen shkollat me rezultate të ulëta kuponit dhe presionit të llogaridhënies? Zhurnali ekonomik amerikan: Politika ekonomike, 5(2), 251-281.

Springer dhe të tjerët, 2010, Paga e mësimdhënësve nga provat eksperimentale të performancës nga Projekti i stimulimit në mësimdhënie. Qendra Kombëtare për Stimulimin e Performancës, Universiteti Vanderbilt.

Projekti i ri i mësimdhënësve, 2009, Efekti i produktit: Dështimi jonë kombëtar për të pranuar dhe për të vepruar ndaj dallimeve në efektivitetin e mësimdhënësve.

Woessmann, 2012, Ein Gemeinsames Kernabitur fur Detuschland – der Vorschlag des Aktionsrats Bildung, Ifo Schnelldienst, 65(2), 12-21.

Woessmann, 2011, Provat nga mbarë vendi lidhur me pagën e performancës së mësimdhënësve, Shqyrtimi i shkencës ekomomike të arsimit. 30(3), 404-418.

Woessmann, 2003a, Provimet qendrore të maturës dhe arritshmëria e nxënësve: Provat ndërkombëtare, Në: Peterson dhe West, redaktorët, Asnjë fëmijë të mos mbetet prapa? Politika dhe praktika e llogaridhënies në shkolla, Shtypi i Institucionit Brookings, Washington D.C. 292-323.

Woessmann, 2003b, Heterogjeniteti i efektit të provimeve qendrore: prova nga TIMSS, TIMSS-Repeat dhe PISA, Shkenca Ekonomike e Arsimit, 13(2), 143-169.

143



Përcaktuesit e Cilësisë në Arsim: Çka funksionon, e çka jo?

- Punëtoria e Konferencës -

Jens Ruhose

Instituti Ifo Qendra Ifo për Shkencën Ekonomike të Arsimit dhe Inovacione

18 shtator 2013

Instituti i Laibnicit për Hulumtimin Ekonomiknë Universitetin e Munihut

Çfarë synon kjo punëtori?

• Pas punëtorisë, pjesëmarrësit do të duhej të dinin më shumë rreth përcaktuesve të cilësisë së arsimit. • Fokusi është tek faktorët e ndërlidhur me politika të cilat përcaktojnë rezultatet e nxënësve. • Do të diskutojmë aspektet joteknike.

• Konceptet bazë, • Aplikimet në botën reale, • Si dhe konstatimet empirike të përcaktuesve të cilësisë

në arsim.

145144



Shqyrtimi i përgjithshëm • Arsimi dhe rritja ekonomike. • Çka e shtyn përpara cilësinë në arsim.

1. Burimet e shkollës2. Institucionet

• Provimet qendrore të maturës dhe autonomia e shkollës,

• Mundësia e zgjedhjes së shkollës, • Llogaridhënia e shkollës.

3. Mësimdhënësit• Efektiviteti i mësimdhënësve• Vlerësimet e mësimdhënësve në praktikë• Përcaktuesit e efektivitetit të mësimdhënësve• Stimulimet e mësimdhënësve


•

Rrit

ja e

kus

htëz

uar



145




•

Rrit

ja e

kus

htëz

uar

Rezultatet e kushtëzuara të testeve


Vitet e shkollimit dhe rritja ekonomike të kushtëzuara nga shkathtësitë njohëse

•

Rrit

ja e

kus

htëz

uar



147146



•

Arsimi dhe rritja ekonomike

• Cilësia e arsimit është e rëndësishme për rritjen ekonomike. • Megjithatë, çka është e rëndësishme për cilësinë në arsim? • Çka mund të bëjnë politikat që ta rrisin cilësinë në arsim?

147



Shpërndarja e përqindjes së koeficientëve të parametrit të shpenzimeve të vlerësuara nga 96 vlerësimet e funksioneve të produktivitetit të arsimit: Vendet në zhvillim

Domethënëse në aspektin statistikor

Pozitive NegativeJodomethënëse

në aspektin statistikor (%)Numri i

vlerësimeveInputi (te dhënat)

Raporti mësimdhënës/nxënësArsimimi I mësimdhënësvePërvoja e mësimdhënësvePaga e mësimdhënësveShpenzimet/nxënësObjektet

Burimi: Hanushek, 2003, faqe F84.

• Madje edhe në shtetet e zhvilluara ne nuk shohim ndonjë pasqyre të pastër sa i përket efektit të burimeve të shkollës mbi arritshmërinë.

• Mirëpo, për shkak se sistemet e arsimit dallojnë aq shumë ndërmjet shteteve (madje edhe brenda vet shtetit), duhet ta shqyrtojmë secilin shtet ndarazi.

Politikat e burimeve të shkollës

• Pse nuk shohim ndonjë raport domethënës ndërmjet rezultateve të arsimit dhe shpenzimeve për nxënës? • Me sa shihet, ka rëndësi se ku investohen paratë!• Shembulli i madhësisë së klasës:

• Madje edhe zvogëlimet modeste në madhësinë e klasës janë jashtëzakonisht të shtrenjta.

• Megjithatë, literatura nuk ka gjetur ndonjë evidencë të qëndrueshme se kjo reformë i rrit rezultatet e testit.

• Pse? Varet nga mësimdhënësi që t’i përdor klasat më të vogla për t’i rritur rezultatet e testit me një koncept të duhur arsimor.

• Kështu, shpesh varet nga përdorimi i më shumë burimeve në mënyrë më adekuate nga ana e mësimdhënësit (një shembull tjetër janë kompjuterët).

149148



Nëse burimet e shkollës nuk janë përgjigje, atëherë çka e përcakton cilësinë në arsim?

• Faktorët më premtues janë ata që ndryshojnë strukturën e stimulimit për palët e interesit në sistemin e arsimit.

• Sërish, shpenzimi në arsim nuk ka të bëj aq shumë me atë se “sa” por më shumë me atë se “ku” do të duhej bërë investimin.

• Prandaj, në këtë punëtori, do të përqendrohemi në institucionet dhemësimdhënësit, si shtytës kryesorë të rezultateve të nxënësve.

Institucionet

• Llogaridhënia e shkollave: Mbajtja e shkollave dhe mësimdhënësve përgjegjës për arritshmëri është e dobishme për nxënësit.

• Provimi qendror i maturës: Siguron standardet e cilësisë dhe mund të rris arritshmërinë e nxënësve.

• Autonomia e shkollës: Evidencë për rritjen e arritshmërisë në vendet e zhvilluara por uljen e arritshmërisë në vendet në zhvillim. Ka logjikënëse vihet në kontekst së bashku me provimin qendror të maturës.

• Zgjedhja e shkollës dhe konkurrenca: Ofrimi i mundësisë prindërve që të zgjedhin nga shkollat e ndryshme ka potencial të çoj drejtë cilësisë më të madhe në shkolla.

149



Provimet qendrore të maturës në Gjermani

• Në Gjermani, mund ta shohim dallimin e qartë në arritshmëri në pajtim me atë nëse shtetet kanë zbatuar provimet qendrore të maturës (kolona e djathtë) apo nuk i kanë zbatuar provimet qendrore të maturës (kolona e majtë).

Burimi: Woessmann, 2012, faqe 17.

Autonomia e shkollës

• Autonomia e shkollës përshkruan pavarësinë nga organet lokale sa i përket për shembull buxheteve apo përmbajtjes së plan programeve.

• Clark (2009) tregon se autonomia mund të rritë arritshmërinë e nxënësve në mënyrë të konsiderueshme.

• Ai analizon shkollat e Britanisë ndërmjet viteve 1988 dhe 1997 të cilat mund të dilnin jashtë organeve lokale kurdo që shumica e prindërve votonte për një gjë të tillë.

• Pastaj ai vetëm i krahason shkollat që me vështirësi e kanë fituar votën dhe ato të cilat për pak e kanë humbur atë.

• Megjithatë, autonomia e shkollës nuk ka logjikë të bëhet gjithkah.• Në kolonën e shteteve, Hanushek dhe të tjerët (2012) tregon se

autonomia është e dobishme vetëm në sistemet më të zhvilluara të arsimit, por mund të jetë e dëmshme për vendet në zhvillim.

151150



Potësueshmëria e provimeve qendrore dhe autonomisë së shkollës kundrejt pagave

Po

Po

JoJoProvimet qendrore

Autonomia e shkollës kundrejtpagës së mësimdhënësve

Arritshmëria në lëndën e matematikës në rezultatet e testeve të TIMSS-TIMSS-R (e ndërlidhur me kategorinë më të ulët)Burim: Woessmann, 2003b, faqe 162.

Potësueshmëria e provimeve qendrore dhe autonomisë së shkollës kundrejt përmbajtjes së plan programit

Arritshmëria në lëndën e matematikës në rezultatet e testeve të PISA-s (e ndërlidhur me kategorinë më të ulët)Burim: Woessmann, 2008, faqe 823.

JoJo

Po

PoProvimet qendrore

Autonomia e shkollës kundrejtpërmbajtjes së plan programit

151



Mundësia e zgjedhjes së shkollës

• Në teori, mundësia e zgjedhjes së shkollës do të duhej që të rriste konkurrencën ndërmjet shkollave, dhe prandaj do ta rriste edhe cilësinë e shkollës.

• Prindërit duhet të jenë të njoftuar në mënyrë të veçantë me nevojat e fëmijëve të tyre.

• Pyetjet për t’u diskutuar: • Efekti i mundësisë së zgjedhjes: A çon shfrytëzimi i mundësive të zgjedhjes së

shkollës në rezultatet më të mira të nxënësve? • Efekti i konkurrencës: A çon shumëllojshmëria apo numri i shkollave përreth

drejtë rritjes së produktivitetit të shkollës (të shkollave publike)?

Shembuj të opsioneve të zgjedhjes së shkollës

• Mundësia e zgjedhjes së shkollës mund të paraqitet në disa forma.

• Ndarja sipas vendbanimeve në zonat e shkollave sipas familjeve.• Regjistrimi i hapur në shkollë: Nxënësit nuk janë të lidhur me ndonjë shkollë të caktuar dhe mund të aplikojnë për shkollë sipas zgjedhjes së tyre (ndonjëherë brenda kufijve të caktuar). • Vauqer (Dëftesë për pagesë falas): Kuponi i cili u mundëson nxënësve që të shkojnë në shkolla private. Mirëpo, vauqerat mund të dizajnohen edhe në disa mënyra të tjera gjithashtu. • Shkollat e subvencionuara: janë shkollat e angazhuara nga qeveria apo ndonjë organ i emëruar nga qeveria për t’i edukuar fëmijët si shpagim i një tarife të financuar nga paratë publike. Janë të lira që ta strukturojnë kurrikulin e tyre dhe ambientin e shkollës por pajtohen për një llogaridhënie më të rreptë.• Disponueshmëria e shkollave private.

153152



Disa prova të mundësisë së zgjedhjes së shkollës

• Arritshmëria e nxënësve zakonisht rritet kur vijojnë mësimin në shkollat sipas zgjedhjes së tyre (Hoxby 2003).• Megjithatë, reformat e zgjedhjes së shkollës sipas dëshirës nuk janë dëshmuar të jenë efektive në plotëni në tërësi (Loeb dhe të tjerët 2011).

Regjistrimi i hapur i nxënësve

• Lavy (2009) konstaton se me futjen në përdorim të regjistrimit të hapur në shkollë në Tel-Aviv, Izrael, shkalla e braktisjes së shkollës është ulur dhe të arriturat njohëse të nxënësve të shkollave të mesme janë rritur. Si Cullen dhe të tjerët (2006), ai gjithashtu konstaton se rezultatet bihevioriste (të sjelljes) janë përmirësuar.• Cullen dhe të tjerët (2006) e shqyrtojnë regjistrimin e hapur në shkollës në kuadër të shkollave publike të Çikagos, dhe nuk gjejnë dobi në kuptimin e rezultateve akademike. Megjithatë, ata gjejnë disa efekte pozitive në rezultate jotradicionale, të tilla si raste më të pakta të masave disiplinore, më pak arrestime, dhe shkallë më të ulët të burgosjeve.

Disa prova të mundësisë së zgjedhjes së shkollës

Shkollat e subvencionuara

• Nxënësit të cilët e fitojnë lotarinë e vijimit të shkollimit në shkollat e subvencionuara në Boston, shfaqin përfitime të mëdha në arritshmëri në krahasim me nxënësit të cilët kanë humbur lotarinë (Abdulkadiroglu dhe të tjerët 2009).• Shkolla “mesatare” e subvencionuar, megjithatë nuk duhet se po siguron përfitime të mëdha në krahasim me shkollat publike (Loeb dhe të tjerët 2011).

Vauqerat (kuponat)

• Nuk është e qartë nëse vauqerat (për shkollat private) rrisin arritshmërinë e shkollimit të atyre të cilët e marrin kuponin (Loeb dhe të tjerët 2011).

153



Disa prova të konkurrencës së shkollës

• Hoxby (2003) i përmbledh provat rreth konkurrencës së shkollave për studimet e SHBA-ve dhe arrin në përfundim se konkurrenca çon drejtë arritshmërisë më të lartë.

• Gill dhe Booker (2008) gjithashtu arrijnë në përfundim se ekziston arsyeja për një optimizëm të matur të efekteve pozitive nga konkurrenca.

• Megjithatë, Imberman (2011) tregon se prania e shkollave të subvencionuara do të mund të kishte gjithashtu edhe efektet negative në arritshmërinë në shkollat publike.

Çka mund të shpjegojë rezultatet e përziera të mundësisë së përzgjedhjes së shkollës

• Ndoshta prindërit nuk janë plotësisht në dijeni të të gjitha opsioneve të mundësisë së zgjedhjes së shkollës (p.sh.: për shkak të kostos së lartë të kërkimit) apo i vlerësojnë gjërat tjera më shumë se aftësimin arsimor.

• Një eksperiment i thjeshtë tregon se ofrimi i informatave prindërve lidhur me arritshmërinë e shkollave çon drejtë kërkesave konsiderueshëm më të larta në shkollat me arritshmëri më të lartë (Hastings dhe Weinstein 2008).

• Ndoshta udhëheqësit e shkollave nuk dinë si (apo nuk dëshirojnë) ta rrisin cilësinë e shkollës në përgjigje të presionit të konkurrencës.

• Loeb dhe të tjerët (2011) kanë konstatuar se udhëheqësit e shkollave i përmirësojnë përpjekjet e tyre të marketingut në vend të programeve arsimore në momentin kur ndjejnë presionin e konkurrencës.

• Ka pengesa për të përzgjedhur shkolla të caktuara madje edhe nëse janë ndonjë opsion valid. P.sh. Kostoja e transportit apo kuponit nuk mbulojnë pagesën gjithsej.

155154



Potësueshmëria e shkollave private dhe financimit nga qeveria

Arritshmëria në rezultatet e testeve të PISA-s (e ndërlidhur me kategorinë më të ulët)Burim: Luedemann, Schuetz, West dhe Woessmann, 2009, faqe 53.

JoJo

Po

Po

Pjesa e shkollave private

Mesatarja e financimit nga qeveria

.


• Llogaridhënia e shkollave: Procesi i vlerësimit të performancës së shkollës mbi bazën e matësve të arritshmërisë së nxënësve (Figlio dhe Loeb 2011).

• Gjithashtu rekomandimet për Kosovën që ta përmirësojë llogaridhënien (Popovci 2010).

“Pushteti qendror duhet të krijojë politika dhe infrastrukturë ligjore, të cilat mbështesin përmirësimin e rezultateve të arsimit dhe rrisin llogaridhënien e shkollave për arritshmërinë e nxënësve të tyre.

155




• Sistemi i tillë do të mund të siguronte shpërblime dhe/apo sanksione për sukses apo dështim:

• Shpërblime: p.sh. Bonuset për edukatorët nëpër shkollat të cilat konsiderohen të jenë të shkëlqyeshme

• Sanksione: p.sh. Ristrukturimi apo mbyllja e shkollave me rezultate të dobëta.

• Gjithashtu i kuptueshëm përmes skemave të ndryshme të monitorimit:

Burim: Woessmann, 2003a

NxënësitMësimdhënësit

Shkollat

Administratorët

Prindërit

Institucionet e arsimit të Lartë. Punëdhënësit potencial

Llogaridhënia e shkollave për çka?

• Matja e performancës në sektorët publik dhe joprofitabil.

• Performanca e shkollës është zakonisht problem i drejtorit të shkollës - agjentit.• Aktivitetet shkollore janë vështirë për t’u monitoruar nga ana e palëve të

interesit (prindërve, firmave lokale apo politikëbërësve). • Objektivat e arsimit mund të mos jenë në përputhje me objektivat e palëve të

interesit. • Monitorimi më efikas mund të çoj drejt përmirësimit të rezultateve. • Testet e standardizuara janë prandaj një komponent kyç i secilit sistem të

llogaridhënies. • Matja dhe raportimi i progresit të shkollës u mundëson politikëbërësve që të

vlerësojnë se sa e suksesshme ka qenë shkolla në plotësimin e synimeve të arritshmërisë të përcaktuara nga shteti.

157156



Sistemet e llogaridhënies së shkollave në mbarë botën?

• SHBA, Anglia dhe Kili kanë sisteme më të zhvilluara të llogaridhënies deri më sot. Shumica e hulumtimeve bëhen për këto shtete.

• Amerika Latine si një shembull i llogaridhënies së shkollave në vendet në zhvillim: Rezultatet raportohen publikisht në Brazil, Kili, Kolumbi dhe Meksikë.

• Dhe shumica e qeverive i evidentojnë raportet e nivelit të shkollave për qëllimet e brendshme.

Shembulli i sistemit të llogaridhënies në mbarë vendin?

• Ligji i Moslënies së Asnjë Fëmije Mbrapa, SHBA.

• Është miratuar në SHBA si ligj në vitin 2002. Objektivi ka qenë që të gjithë nxënësit të jenë në nivel të zotësisë apo përtej këtij niveli në fund të vitit 2013-2014.

• Shtetet duhet të vendosin se çka nënkupton të jesh i zoti. • Testohen të gjithë nxënësit në lexim dhe matematikë prej klasës së tretë deri

në klasën e tetë, dhe një klasë në shkollën e mesme. • Nëse rezultatet e shkollës janë vazhdimisht të dobëta, atëherë ndërmerren

hapat për të përmirësuar shkollën. Gjë që mund të shpie në mbylljen e shkollës.

• Para këtij Ligji: 45 shtete veçse i kishin publikuar skedat e raportimit mbi shkollat, dhe 27 kanë vlerësuar shkollat apo kanë identifikuar shkollat me rezultate të dobëta.

• Sllajdet e ardhshme: Llogaridhënia e shkollave në Florida, SHBA.

157



Shembull: Llogaridhënia e shkollave në Florida?

Sistemi i llogaridhënies në arsim i Floridës është K-20.

Misioni: “Rritja e zotësisë së të gjithë nxënësve brenda një sistemi efikas të njëtrajtshëm, duke u mundësuar atyre zgjerimin e njohurive dhe shkathtësive të tyre përmes mundësive të mësimnxënies dhe hulumtimit të vlerësuar nga nxënësit, prindërit dhe komunitetet (1008.31 F.S.)

Ruajtja e sistemit të llogaridhënies i cili mat suksesin e nxënësve drejtë këtyre synimeve:

• Arritshmëria më e lartë e nxënësve• Artikulimi i njëtrajtshëm dhe qasja maksimale • Fuqia punëtore e shkathët dhe zhvillimi ekonomik • Shërbimet efikase cilësore.

Burim: Winn, John, L. Komisioner i Departamentit të Arsimit në Florida.



Programi i Vlerësimit MbarështetërorTë gjithë nxënësit nga klasa 3-10 (1008.22)

Eliminimi i avancimit social (1008.25)

Shqyrtimi i gatishmërisë së shkollës (1008.21)

Notat e Shkollave (1008.34)

Raportet Vjetore (1008.25)

Përmirësimi i Shkollës (1008.345)

Njohja e Shkollës (1008.36)

K-20 Sistemi i Llogaridhënies (1008.31)

Mundësia e zgjedhjes së shkollës

(1002.31 – 1002.39)

Sistemi i llogaridhënies i Floridës përfshinë shumë pjesë

159158




Raporti shembull 2005Raporti shembull për vitin 2005


Gjysma e klasës së plotë bazuar në lexim FCAT Niveli 3 dhe më lartë Rezultatet e përqindjes 3.5 e më lartë

1 pikë për çdo % të plotësimit

të standardeve të lartanë lexim,

matematikë dhe shkrim.

1 pikë për çdo % të arritjes së përmirësimeve

në lexim, dhe matematikë.

1 pikë për çdo % të arritjes së përmirësimeve të nxënësve me rezultate

të dobëta në lexim.

Bazuar në 3 gjëra: 1. Pikat gjithsej2. Progres adekuat3. % e nxënësve të testuarProgres adekuat

50% apo më shumë = “Po”49% apo më pak = “Jo”

Përqindja e nxënësve përkatës të testuar

3 mënyra për të arritur rezultate-Përmirësimi i rezultateve Të FCAT. -Ruajtja e nivelit 3, 4 ose 5- Përmirësimi i më shumëse një viti brenda Nivelit 1 ose 2, po nuk mbahet përmirësimi.

Shkolla e Mesme SunshineLeximi

(Klasa 6, 7 dhe 8)Shkrimi (Klasa 8)

Matematikë(Klasa 6, 7 dhe 8)

PIkat e klasave

Po

% që plotësojnë standarde të larta

% e nxënësve që arrijnë përmirësimenë mësimnxënie

Progres adekuat i 25% të nxënësve më të dobët apo 30 nxënësve më të dobët

në shkollë?

Pikat e klasave të shkollësPërqindja e testuar = 93%

Klasa e shkollës

Shembull: Llogaridhënia e Shkollave në Florida?

Sanksionet për mosarritjen e progresit mesatar vjetor – të nevojshëm për përmirësim.

Viti i parë: Shkollat marrinë ndihmë shtesë; prindërve u ofrohet mundësia e zgjedhjes së shkollave publike/subvencionuara (rreth 930 shkolla në vitin 2004-05).

Viti i dytë: Prindërve u ofrohen shërbimet plotësuese si dhe mundësia e zgjedhjes së shkollës publike/subvencionuara (rreth 35 shkolla në vitin 2004-05).


159



Shembull: Llogaridhënia e Shkollave në Florida?

Sanksionet për mosarritjen e progresit mesatar vjetor.

Viti i tretë: Shkollat u nënshtrohen masave korrigjuese; opsionet e prindërve vazhdojnë (maksimumi i 35 shkollave në vitin 2005-06).

Viti i katërt: Shkolla identifikohet për ristrukturim; opsionet e prindërve vazhdojnë (nuk ka shkolla në vitin 2005-06).

Burim: Winn, John, L. Komisioner i Departamentit të Arsimit në Florida

Provat e rezultateve të nxënësve

• Sistemi i llogaridhënies është kryesisht pjesë e një pakoje më të madhe të reformave, gjë që e bën të vështirë që të nxirret vetëm efekti i sistemit ndarazi.

• Studimet ndjekin tri qasje kryesore për të zbuluar efektet mbi rezultatet e nxënësve: (i) Përshkrimi i trendëve në arritshmërinë e nxënësve pas futjes në përdorim të sistemit; (ii) Krahasimi i qarqeve të cilat kanë zbatuar sistemin me qarqet përreth të cilat nuk e kanë zbatuar sistemin e tillë; (iii) Përdorimi i ndryshueshmërisë në presionin e llogaridhënies brenda sistemit të caktuar.

• Studimet në NCLB tregojnë se programi ka ngritur arritshmërinë e nxënësve në mënyrë të konsiderueshme, e veçanërisht në matematikë.

• E njëjta gjë vlen për studimet të cilat hulumtojnë futjen në përdorim të një sistemi të llogaridhënies.

• Përderisa sistemi i llogaridhënies duket të jetë i dobishëm shikuar mesatarisht, mund të mos ketë efekte mbi disa grupe të tjera: Nxënësit, rezultatet e të cilëve janë më konsekuente për llogaridhënien e shkollës, kanë gjasa që të përfitojnë më së shumti.

161160



Hollësira të mëtejme për matjen e performancës së shkollës

• Dy qasje kryesore; • Matësit i gjendjes – shkolla vlerësohet mbi bazën e nivelit të

performancës, p.sh. Rezultatet e testit të nxënësit mesatar. • Matësit e rritjes – shkolla vlerësohet mbi bazën e përmirësimit të

performancës, p.sh. Rritja në rezultatet e testit të nxënësit mesatar.

• Modelet masin gjërat e ndryshme të cilat sigurojnë stimuj të ndryshëm për arritshmërinë e nxënësve.

• Matësi i gjendjes: Ngritja e performancës në së paku këtë nivel• Matësit e rritjes: Stimuj për përmirësimin e mësimnxënies së nxënësve në

vazhdimësi.

Ilustrimi i modeleve të gjendjes dhe rritjes

• Modeli i gjendjes: Shkolla A është më e mirë• Modeli i rritjes: Shkolla B është më e mirë

Të zotë

Vitin e kaluar Këtë vit

161



Modelet e gjendjes dhe rritjes në NCLB dhe Florida


Dallimet ndërmjet A+dhe NCLB

NCLB: Modeli i “Gjendjes”

Arritshmëria e nxënësve në kuadër të shkollës, qarkut

dhe shtetit matet në kuadërtë vitit aktual akademik, ku rezultatet krahasohen me arritshmërinë e nxënësve

në vitin e ardhshëm.

A+: Modeli i “Gjendjes”

dhe “Rritjes”Arritshmëria e nxënësve

matet gjatë vitit aktual akademik, si dhe përmes

aftësimit akademik të nxënësve ndarazi

duke përdorur shkallën vertikale të rezultateve.

Problemet në kuadër të sistemeve të llogaridhënies

• Sistemet e llogaridhënies së shkollave nuk janë në gjendje që t’i masin të gjitha aspektet e interesave të palëve të interesit, si shtetësia, etika e punës apo mendimi kritik.

• Fokusimi vetëm në matësit e performancës mund të mos jetë gjithashtu e dëshirueshme pasi që norma e diplomimit apo shkalla e vijueshmërisë në shkollë mund të jenë më të rëndësishme.

• Ekzistojnë provat se llogaridhënia e shkollave çon drejtë ngushtimit të kurrikulit tek lëndët e testuara (mësimdhënia – për të testuar). Kështu, sistemi duhet të përfshijë një mori lëndësh. Megjithatë kjo mund të jetë e kushtueshme.

• Disa lëndë nuk testohen lehtë. Dizajni mund të na largojë nga lëndët/përmbajtja e vështirë-për-tu-testuar.

163162



Problemet në kuadër të sistemeve të llogaridhënies

• Nëse shikojmë më mirë në renditjen e shkollave, ato mund të tregojnë sjelljen strategjike: • Shkollat mund t’i klasifikojnë nxënësit e dobët si nxënësit me të meta në

nxënie, të cilët janë të përjashtuar nga testimi. • Shkollat mund t’i caktojnë masat ndëshkuese më të ashpra për nxënësit e

dobët për të ndikuar në përgjithësi në lëndën (Figlio 2006). • Shkollat ndryshojnë programet e tyre të ushqimit para testit (Figlio dhe

Winicki 2005; Anderson dhe Butcher 2006). • Jacob (2005) konstaton gjithashtu prova të mbajtjes sistematike të klasës

në përgjigje të llogaridhënies së bazuar në test.

• Sjellja strategjike ka më pak gjasa në modelet e rritjes se sa në modelet e gjendjes. Sepse është gjithnjë e më vështirë të rritet arritshmëria e nxënësve përmes mashtrimit.

A reagojnë njerëzit ndaj informatave të performancës së shkollës?

• Përgjigja e thjeshtë është: “Po”!• Një listë e gjatë e punimeve tregon se performanca më e lartë e shkollave e

matur përmes testeve të standardizuara, rrit çmimet e pronave në rajonin e shkollave me performancë të lartë (shih p.sh. Black 1999, Figlio dhe Lucas 2004, Black dhe Machin 2011).

• Hastings dhe Weinstein (2008) tregojnë se informatat e drejtpërdrejta mbi rezultatet e testeve të shkollave i detyrojnë familjet me të ardhura të ulëta që të zgjedhin shkollat me performancë më të lartë në shumicën e rasteve.

• Figlio dhe Kenny (2009) gjejnë prova se notat e shkollave mund të kenë efekte të konsiderueshme ndaj aftësisë së shkollës për të marrë kontribute/donacione private.

• Rouse dhe të tjerët (2013) tregojnë se shkollat i përgjigjen presionit të llogaridhënies përmes ndryshimit të praktikave të tyre të mësimdhënies në mënyra domethënëse.

163



Efikasiteti i mësimdhënësve

• Cilësia e mësimdhënësve është faktori më i rëndësishëm i shkollimit kur bëhet fjalë për përmirësimin e arritshmërisë së nxënësve (Goldhaber dhe Hansen, 2010).

• Kështu, për drejtorët e shkollave por edhe për palët e tjera të interesit (nxënësit, qarku i shkollës, prindërit etj), është me rëndësi të shpaloset efektiviteti i mësimdhënësve.

• Ne shohim dallime të mëdha të efektivitetit të mësimdhënësve në kuadër të shkollave (Meghir dhe Rivkin, 2011, faqe 68).

• Kështu, identifikimi i mësimdhënësve të mirë dhe të dobët, posaçërisht para nënshkrimit të kontratës me ta do të ishte punë e dobishme për nxënësit.

Si të matet efikasiteti i mësimdhënësve

• Sa është sasia e përfitimit të nxënësve në mësimnxënie që mund t’i mëvishet ndonjë mësimdhënësi të caktuar.

• Këto lloje të modeleve njihen gjithashtu edhe si modele të vlerës së shtuar.

• A është arritshmëria e nxënësit në klasën G, përkatësisht në klasën G-1.• është efekti fiks i mësimdhënësit, i cili mat efektin e mësimdhënësit j mbi

arritshmërinë e nxënësit. • S dhe X janë faktorë të shkollës dhe individual. • D mbulon të gjitha problemet tjera të cilat nuk mund të shpjegohen nga

pjesët e tjera.

165164



Sa i rëndësishëm është efikasiteti i mësimdhënësve

• Siç është deklaruar tashmë, pjesa dërrmuese e literaturës konstaton se mësimdhënësit janë shumë të rëndësishëm për rezultatet e nxënësve.

• Llogaritjet për SHBA-t japin përfitime të mëdha nga rritja e cilësisë së mësimdhënësve: • Zëvendësimi i pjesës së poshtme 5-8% të mësimdhënësve me

mësimdhënës mesatar do ta mund ta qonte SHBA-n afër majës së renditjes ndërkombëtare në shkencë dhe matematikë, me një vlerë aktuale prej 100 trilion dollar amerikan në një periudhë afat-gjate (Hanushek 2011).

• Efektet individuale afat-gjata të cilësisë së mësimdhënësve: • Chetty dhe të tjerët (2011) konstatojnë se 30% e masave të vlerës së

shtuar paraqiten në rezultatet e testit 3 vite më vonë. Efekti i mësimdhënësve të mirë mund të matet madje edhe në tregun e punës. Ata konstatojnë se përmirësimi prej një devijimi standard në vlerën e shtuar të mësimdhënësve, rrit fitime prej 1% në moshën 28 vjeçare.

Vlerësimi i mësimdhënësve në Tennessee

Përdorimi i të dhënave të vlerës së shtuar për vlerësimin e mësimdhënësve të Tennessee-sNga Sarah Garland

Në mënyrë që të mbyllet hendeku i arritshmërisë ndërmjet nxënësve të varfër dhe të pasur në Tennessee, sipas materialeve të Departamentit të Arsimit në Tennessee, disa nxënës duhet të mësojnë dyfishi i normës së moshatarëve të tyre me arritshmëri të lartë. Por ky synim mund të krijojë një situatë të palakmueshme përmësimdhënësit, të cilët për herë të parë këtë vit do të maten dhe notohen –mbi atë nëse të gjithë prej nxënësve të tyre bëjnë të arritura të mëdha në testet e standardizuara, siç është përcaktuar nga formula kundërthënëse statistikore, e njohur nga hulumtuesit si"Krijimi i modelit të vlerës së shtuar". "Ekziston diçka e dyshimtë lidhur me formulën",ka thënë Keith Williams, Kryetar i Shoqatës së Arsimit në Memfis, Sindikata e Mësimdhënësve. "Ju jeni duke përdorur diçka që ka vërtet gabime të mëdha". Në tennessee, 45 për qind e mësimdhënësve japin mësim në lëndë me testet e standardizuara, dhe për më shumë se një dekadë, Tennessee i ka vlerësuar këta mësimdhënës duke përdorur progresin e nxënësve të tyre në teste. Zyrtarët e shkollave përdorin statistika të ndërlikuara për të parashikuar se çfarë rezultate do të tregojnë nxënësit bazuar në rezultatet e tyre të mëparshme

Raporti i Hechingerit

165



Citime të rëndësishme

• “… kush [mësimdhënësit] do të maten – dhe vlerësohen për herë të parë këtë vit – mbi atë nëse të gjithë prej nxënësve të tyre arrijnë nivele më të larta në testet e standardizuara, siç përcaktohet nga formula kundërthënëse statistikore, e njohur nga hulumtuesit si “modelimi i vlerës së shtuar”.

• “Mësimdhënësit, nxënësit e të cilëve arrijnë rezultate më të larta se të parashikuara, shihen si jashtëzakonisht efektiv. Mësimdhënësit, nxënësit e të cilëve nuk i arrijnë rezultatet e parapara, shihen si më pak të tillë.

• “Qarqet i përdorin të dhënat për të vendosur se cilët mësimdhënës meritojnë kontrata dhe kush duhet të pushohet nga puna.”

Vlerësimi i mësimdhënësve i publikuar në Los Angeles Times Renditja e mësimdhënësve të Los Angelesit

Rreth 11.500 mësimdhënës të shkollës së bashkuar fillore tëLos Angelesit dhe 470 shkolla fillore janë të përfshira në bazëne azhurnuar të të dhënave të The Times të renditjes "së vlerës së shtuar". Shumica e edukatorëve të klasës së tretë, katërtë dhe pestë të cilët kanë dhënë mësim në çfarëdo kohe gjatë viteve2004-05 deri në vitet akademike 2009-10 janë renditur në analizën e Times. Të përshirë janë shumica e shkollave filloretë qarkut. Rezultatet e testeve nuk kanë qenë në dispozicion përshumicën e shkollave të subvencionuara. Renditja e vlerës së shtuar e mësimdhënësve bazohet mbi progresin e tyre në Testet e Standardeve të Kalifornisë përgjuhën angleze dhe matematikë. Dallimi ndërmjet rritjessë pritur të nxënësve dhe vetë arritshmërisë është "vlera“që mësimdhënësi e ka shtuar apo larguar gjatë vitit. Renditja e vlerës së shtuar e shkollës bazohet mbi arritshmërinëe të gjithë nxënësve të testuar. Dallime të vogla në renditje nuk janë të rëndësishme në aspektin statistikor, posaçërisht për ata të cilët janë renditur afër mesatares. Edhe pse masat e vlerës së shtuar nuk mbulojnë çdo gjë rrethperformancës së mësimdhënësve apo shkollave, The Times vendosi që ta vë në dispozicion renditjen sepse atondikojnë në punën e punëtorëve publik të cilët sigurojnë një shërbim të rëndësishëm, si dhe duke besuar se prindërit dhe qytetarët kanë të drejtë në informim.

167166



Vlerësimi i mësimdhënësve i publikuar në Los Angeles Times

Top shkollat për nga vlera e shtuar Shkollat më të dobëta për nga vlera e shtuar

Top mësimdhënësit e gjuhës angleze për nga vlera e shtuar

Top mësimdhënësit e matematikës për nga vlera e shtuar


Renditja e Mësimdhënësve nga Los AngelesRenata E. Acosta Reyn

Mësimdhënësi i klasës së 3-te në Shkollën Fillore Middleton Street në vitin 2010.Këta grafikona tregojnë renditjen e vlerës së shtuar të mësimdhënësve bazuar në progresin e

nxënësve të tyre në Testet e Standardeve të Kalifornisë në matematikë dhe gjuhë angleze. Analiza eThe Times i ka përdorur të gjitha rezultatet valide të nxënësve në dispozicion për këtë mësimdhënës nga

viti 2003-04 deri në vitet akademike 2009-10. Rezultatet e vlerës së shtuar reflektojnë efektivitetin e mësimdhënësve në rritjen e rezultateve të testeve të standardizuara, si të tillë ato mbulojnë vetëm një

aspekt të punës së mësimdhënësve.

Efikasiteti në matematikë

167




Renditja e Mësimdhënësve nga Los AngelesLisette D. Bonilla

Mësimdhënësi i klasës së 3-te në Shkollën Fillore Tweedy në vitin 2010.Këta grafikona tregojnë renditjen e vlerës së shtuar të mësimdhënësve bazuar në progresin e

nxënësve të tyre në Testet e Standardeve të Kalifornisë në matematikë dhe gjuhë angleze. Analiza eThe Times i ka përdorur të gjitha rezultatet valide të nxënësve në dispozicion për këtë mësimdhënës nga

viti 2003-04 deri në vitet akademike 2009-10. Rezultatet e vlerës së shtuar reflektojnë efektivitetin e mësimdhënësve në rritjen e rezultateve të testeve të standardizuara, si të tillë ato mbulojnë vetëm një

aspekt të punës së mësimdhënësve.

Efikasiteti në matematikëEfikasiteti në matematikë

Problemet e vlerësimit të cilësisë së mësimdhënësve përmes modeleve të vlerës së shtuar

• Edhe nëse modelet e vlerës së shtuar duket të jenë matësit më objektiv për të paraqitur cilësinë e mësimdhënësit, ato i kanë mangësitë e veta të caktuara të cilat duhet të merren parasysh (Shih Guarino dhe të tjerët 2012). • Vendosja e mësimdhënësve dhe nxënësve në klasa ndikon tek efektiviteti i

mësimdhënësve. • Vendosja e mësimdhënësve në komunitete dhe shkolla. • Drejtorët kanë funksionet e ndryshme objektive. • Reagimet e shkollave dhe familjeve ndaj masave të publikuara të vlerës së

shtuar.

169168



Vlerësimi i cilësisë së mësimdhënësve përmes drejtorëve të shkollave

• A është në gjendje drejtori i shkollës të dallojë mësimdhënësit e mirë dhe ata të dobët?

• Hulumtimi i kohëve të fundit tregon se drejtorët e shkollave janë mjaftë të zotë në përcaktimin e mësimdhënësve të mirë dhe të dobët, por janë shumë më pak të zotë në përcaktimin e mësimdhënësve mediokër (Jacob dhe Lefgren 2008).

• Jacob (2011) konstaton se drejtorët kanë më shumë gjasa që t’i shkarkojnë nga puna mësimdhënësit e dobët, dmth mësimdhënësit me më shumë ditë mungese dhe masat më të ulëta të vlerës së shtuar.

• Kane dhe të tjerët (2011) ofron prova se mbikëqyrësit e trajnuar janë në gjendje t’i identifikojnë praktikat e mira të mësimdhënies.

Problemet e vlerësimi i cilësisë së mësimdhënësve përmes drejtorëve të shkollave

• Pasi që ka mësimdhënës të mirë dhe të dobët, gjithashtu ka edhe drejtor të mirë dhe të dobët (Branch dhe të tjerët 2012).

• Fokusi mund të ndryshojë nga rezultatet e nxënësve. • Mund të inkurajojë favorizime, nepotizëm, apo madje edhe diskriminimin e

mësimdhënësve. • Drejtorët e shkollave apo mbikëqyrësit mund të jenë shumë të but. Prova nga

Projekti Mësimdhënësi i Ri (2009). • Qarqet me renditjen binare të vlerësimit (në përgjithësi “e kënaqshme”

apo “e pakënaqshme”) – 99% e mësimdhënësve marrin “e kënaqshme”. • Qarqet të cilat përdorin një gamë më të gjer – 94% marrin një nga dy

renditjet më të larta dhe më pak se 1% vlerësohen të pakënaqshme.

169



Çka përcakton efektivitetin e mësimdhënësve?

• Pasi që kemi konstatuar se cilësia e mësimdhënësve është e rëndësishme për rezultatet e arsimit, ne do të dëshironim që të dimë lidhur me përcaktuesit e cilësisë së mësimdhënësve.

• Megjithatë, dhe fatkeqësisht hulumtimet deri më sot ngecin në identifikimin madje edhe kanalet e thjeshta të cilësisë së mësimdhënësve (Chingos dhe Petereson 2011).

• Prandaj shkurtimisht do t’i shqyrtojmë faktorët të cilët nuk parashikojnë cilësinë e mësimdhënësve në mënyrë të qëndrueshme.

• Pastaj shkurtimisht do t’I diskutojmë stimujt e mësimdhënësve të cilët mund të jenë premtuese në rritjen e nivelit të punës së mësimdhënësve.

Shpërndarja e përqindjes së efektit të vlerësuar të resurseve kyçe të mësimdhënësve mbi arritshmërinë e nxënësve

Burimet Numri Ivlerësimeve

Të parëndësishmeNë aspektin

statistikor

Të rëndësishëmnë aspektin statistikor

Pozitiv Negativ

Burim: Hanushek dhe Rivkin, 2011, faqe 1061

Të gjitha vlerësimet Arsimimi i mësimdhënësvePërvoja e mësimdhënësve

Vlerësimet e cilësisë së lartëArsimimi i mësimdhënësve Përvoja e mësimdhënësve

171170



Shpërndarja e përqindjes së efektit të vlerësuar të pagave të mësimdhënësve mbi arritshmërinë e nxënësve

Burimet Numri Ivlerësimeve

Të parëndësishmeNë aspektin

statistikor


Pozitiv Negativ

Burim: Hanushek dhe Rivkin, 2011, faqe 1063

Të gjitha vlerësimet Paga e mësimdhënësveRezultatet e testevetë mësimdhënësve

Vlerësimet e cilësisë së lartëPaga e mësimdhënësveRezultatet e testevetë mësimdhënësve

Shpërndarja e përqindjes së koeficientit të parametrit të shpenzimeve të vlerësuara nga 96 vlerësimet e funksioneve të produktivitetit të arsimit: Vendet në zhvillim

Burim: Hanushek, 2003, faqe F84

Numri i vlerësimeveTë dhënat

Pozitiv Negativ


Të parëndësishëmnë aspektin statistikor %

Raporti Mësimdhënës/Nxënës

Arsimimi i Mësimdhënësit

Përvoja e mësimdhënësit

Paga e mësimdhënësit

Shpenzimi/Nxënësi

Objektet

171



Paga sipas performancës së mësimdhënësve në vendet e ndryshme

• Një drejtim më i ri i literaturës fokusohet në stimulimin e mësimdhënësve për të rritur arritshmërinë e nxënësve.

Burim: Woessmann, 2011, faqe 411.

Paga sipas performancës së mësimdhënësit (e kushtëzuar)

Rez

ulta

tet e

test

it (e

kus

htëz

uar)

Ofrimi i stimulimit për mësimdhënësit

• Shumica e studimeve përdorin provat e kontrolluara sipas rastit për të identifikuar efektet nga ofrimi i stimulimeve.

• Ekzistojnë studimet të cilat janë realizuar në Keni (Glewe dhe të tjerët 2010) dhe në Indi (Muralidharan dhe Sundararaman 2011) të cilat tregojnë se dhënia e shpërblimit mësimdhënësve për performancën e nxënësve e rritë arritshmërinë.

• E njëjta gjë është konstatuar për skemat e stimulimeve në Izrael (Lavy 2002, 2009).

• Provat janë më pak të qarta sa i përket vendeve të zhvilluara (Shih Fryer 2011: Springer dhe të tjerët 2010). Ky grup nuk gjen ndonjë efekt të konsiderueshëm nga stimulimet.

• Megjithatë, dhe çka është interesant, ekziston një studim nga SHBA-ja i cili përdor konceptin e “mospelqimi i humbjes” dhe konstaton përmirësime të konsiderueshme në arritshmërinë e nxënësve (Fryer dhe të tjerët 2012).

173172



Porositë kyçe

• Stimulime, institucione dhe mësimdhënësit = cilësia në arsim = rritja ekonomike.

• Megjithatë, sistemet e arsimit janë një fushë komplekse dhe nuk ekzistojnë zgjidhje të lehta për të rritur arritshmërinë e nxënësve.

• Secila reformë pra duhet të shoqërohet me një vlerësim të thuktë.

173



175174



18 shtator 2013 Punëtoria e konferencës

SHQYrtImI I trEGImIt të SUKSESIt të POLONISë Në arSIm DHE INStrUmENtEVE të mENaXHImIt Për SEKtOrIN E arSImIt

Hapja: Arment Merovci, Divizioni i Politikave Makroekonomike, Ministria e Financave

Ligjërues: Dr. Mikolaj Herbst, Universiteti i Varshavës, Poloni

Grupi punues përbëhej prej 10 pjesëmarrësve nga MAShT-i, MeF-i, drejtorët e shkollave, mësimdhënësit,

OJQ-të, gazetarë dhe studentë nga fakultete të ndryshme të Kosovës dhe Gjermanisë.

Punëtoria ishte një sesion plotësues i fjalimit të Dr. Herbst të mbajtur në ditën e parë të konferencës me temën ‘Reformat e Polonisë në Arsim: sa i suksesshëm është tregimi i suksesit?’. Zyrtarëve qeveritarë nga Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë (MAShT) dhe nga Ministria

e Financave, si dhe drejtorëve të arsimit, akademikëve dhe përfaqësuesve të nxënësve u është dhënë mundësia për të përfituar njohuri të thella lidhur me dy instrumentet e përdorura nga qeveria polake për mbikëqyrje cilësore dhe financim të përshtatëm të sektorit të arsimit në Poloni.

Dr. Herbst filloi prezantimin e tij duke bërë përmbledhjen sesi menaxhohen fondet e dedikuara për sistemin e arsimit në Poloni. Në fakt, pushteti qendror subvencionoi autoritetet lokale në nivel komunal, të qarkut dhe atë rajonal (shihni figurën 1).

Mjetet financiare, të cilat i marrin pushtetet lokale nga pushteti qendror në Poloni janë të përqendruara në një grant qendror të subvencionimit të arsimit. Ai përbën 65% të të hyrave për qëllime të arsimit të marra nga niveli lokal, komunal, i qarkut dhe ai rajonal, ku në vitin 2010 kanë

175



arritur shumën prej rreth 8.8 miliard euro. Nivelet lokale gjenerojnë 33% të fondeve vetanake nga të hyrat tatimore.

Subvencionimi i arsimit nga pushteti qendror mbulon vetëm pagat e mësimdhënësve dhe disa materiale mësimore (në përgjithësi vetëm shpenzimet aktuale).

Deri në vitin 2013, niveli para-shkollor është financuar nga pushtetet lokale; megjithatë, me rritjen e numrit të institucioneve parashkollore, pushteti qendror ka caktuar ‘një grant me synim specifik’, në kuptimin e asaj se granti është i rezervuar dhe mund të shpenzohet vetëm nga pushteti lokal për institucionet para-shkollore.

Pushtetet lokale janë plotësisht përgjegjëse për investimet kapitale. Fondet për këto shpenzime mblidhen nga të hyrat tatimoret të grumbulluara ose të atribuara në buxhetet e pushtetit lokal nga niveli qendror. Fondet e BE-së kanë financuar gjithashtu programe

rajonale të kohezionit shoqëror, të cilat janë fokusuar në renovimin dhe ndërtimin e shkollave dhe objekteve sportive, si dhe pajisjeve të teknologjisë informative.

Në përgjithësi, Dr. Herbst konstaton se pushtetet lokale ishin të suksesshme në marrjen përsipër të përgjegjësive të tyre për sektorin e arsimit dhe kanë dëshmuar të jenë menaxherë të mirë të tij.

Qeveria polake përdor një algoritëm të veçantë për të llogaritur ndarjen e fondeve për pushtetet lokale. Algoritmi është një formulë matematikore, e cila mundëson që vendimmarrësit në sektorin e arsimit të ndajnë fondet për komuna të caktuara, bazuar në evidenca statistikore nga sektori i arsimit. Duke përfshirë këto evidenca në formën e treguesve dhe parametrave, mund të llogaritet shuma e subvencionit. Edhe pse kur algoritmi është futur në përdorim në mes të viteve të 1990-ta është shoqëruar me skepticizëm nga niveli i pushtetit lokal,

Pushteti Qendror

Autoritetet lokalenë nivel komunal,

të qarkut dhe rajonal

Subvencionimi iarsimit 8.8miliardë EUR

Grantet e synuara280 milion EUR

2.5 miliardëEUR

1.1 miliardë EUR

Detyrat arsimore të shkollave �llore,të mesme,dhe detyrat arsimore jashtë shkollore

Institucionetparashkollore

Kontributi vetanaki pushteteve lokale 4.5miliardë EUR 280 milionEUR fonde te BE-së

Figura 1. Roli i subvencionimit të arsimit në financimin e arsimit Burim: Përpiluar nga Dr. Herbst (bazuar në të dhënat e Ministrisë së Financave për vitin 2011)

177176



Në disa raste mund të

ndodhë që komunat e ndryshme të kenë të njëjtin numër të nxënësve, por shuma e subvencionit të pranuar për arsim ndryshon, sepse gjithashtu ndryshojnë edhe nevojat e nxënësve.

kurse sot pranohet mirë dhe konsiderohet si shumë funksional.

Formula e thjeshtësuar e algoritmit është:

)(1∑ =

=k

j ijjii NwADS

ku: S paraqet subvencionin e pranuar nga

komuna i; A paraqet standardin financiar (kostoja

e vlerësuar e ofrimit të arsimit) për një nxënës;

W paraqet mesataret, të cilat i atribuohen kategorive të ndryshme të nxënësve;

N paraqet numrin e nxënësve në kategorinë j dhe komunën i.

D i referohet komponentit, i cili pasqyron kualifikimet mesatare të mësimdhënësit në komunën i krahasuar me mesataren kombëtare.

Procedura fillon me mbledhjen e të dhënave nga ana e Ministrisë së Arsimit për numrin e nxënësve në komunë dhe ndjek vendimin mbi vlerën e parametrave. Në fakt, nëse Ministria është e njoftuar lidhur me numrin e nxënësve në zonat rurale, ajo është në gjendje që t’i vlerësojë nevojat, llogaris dhe atribuojë fondet për këtë grup të caktuar të nxënësve.

Për të parashikuar kostot në të ardhmen, Ministria e Arsimit të Polonisë vlerëson standardin financiar A çdo vit, dhe përcakton shumën gjithsej të subvencionit të arsimit çdo vit.

Në disa raste mund të ndodhë që komunat e ndryshme të kenë të njëjtin numër të nxënësve, por shuma e subvencionit të pranuar për arsim ndryshon, sepse gjithashtu ndryshojnë edhe nevojat e nxënësve. Me fjalë të tjera, kjo është për shkak të kategorizimit të nxënësve, të shënuar me

W në formulë. Kategorizimi i nxënësve mund të përshkruhet si vlerësim i grupeve të caktuara të nxënësve lidhur me kostot e ofrimit të edukimit për ta. Gjithsej janë më shumë se 40 kategori, çka do të thotë se nxënësit nga zonat rurale dhe qytetet e vogla kanë një standard të vlerësuar si më të lartë financiar A se nxënësit nga zonat urbane, sepse shpenzimet e transportit të tyre në shkolla nëpër zonat më rurale mund të jenë më të larta. Në këtë mënyrë, niveli qendror tenton të llogaris nevojat dhe profilet specifike të grupeve të veçanta të nxënësve.

Edhe pse algoritmi kontrollohet nga Ministria e Arsimit të Polonisë, presioni i madh dhe ngulmues nga sindikata e fuqishme e mësimdhënësve çoi në përfshirjen e faktorit D, duke paraqitur strukturën e kualifikimeve të mësimdhënësve në një komunë krahasuar me mesataren kombëtare. Si rrjedhojë, komunat me një numër të madh të mësimdhënësve me përvojë apo kompetent, marrin subvencion më të madh. Kjo ka qenë jashtëzakonisht kundërthënëse, pasi që financimi ishte menduar të mbulojë vetëm arsimimin e nxënësve e jo edhe pagat e mësimdhënësve.

Sapo të gjithë treguesit dhe parametrat (të tillë si numri i nxënësve në komunë) të jenë marrë parasysh, S llogaritet dhe niveli qendror e di sesa fonde mund të ndajë për secilën komunë brenda subvencionit të arsimit të dakorduar më parë.

Që nga ekzistimi i algoritmit si një mekanizëm drejtues, kategoritë e reja të nxënësve janë shtuar dhe janë rritur në numër nga fillimisht 20 në 41 në vitin 2008. Disa kategori janë përcaktuar për detyra shkollore, të tjerat për detyra jashtëshkollore, të tilla si subvencionet për nxënësit me pengesa në të folur apo për nxënësit me nevoja për kujdesin psikologjik.

177



Prindërit dhe nxënësit do të

shprehnin mendimet e tyre duke i regjistruar fëmijët e tyre në një shkollë tjetër, nëse rezultatet e vlerësimit tregonin përkeqësim të cilësisë së shkollës, të matur përmes provimeve qendrore.

Përcaktimi i kategorive është parë si një pikë e dobët e sistemit, pasi që i nënshtrohet lobimit dhe ndikimit nga grupet e ndryshme në sektorin e arsimit. Kjo mund të përshkruhet si një lojë politike ndaj algoritmit. Me ç’rast Dr. Herbst e përshkruan atë si një lojë të shumës zero, sepse standardi financiar bie kur algoritmi modifikohet duke shtuar kategori të reja, ndërsa buxheti qendror i arsimit mbetet i njëjtë.

Megjithatë, caktimi i mesatares përmbush një qëllim të rëndësishëm dhe paraqet stimulim për menaxherët e shkollave lokale, gjë që ka ndikuar në jetën e grupeve të caktuara të nxënësve. Një shembull interesant i mesatareve dhe stimujve të saja mund të shihet nga rezultatet e mesatareve të ndryshme për nxënësit me aftësi të kufizuara. Mesatarja varet nga shkalla e paaftësisë së tyre; sa më të veçanta dhe më të ndërlikuara të jenë nevojat e nxënësve me aftësi të kufizuara, aq më të larta do të jenë fondet e atribuara për këta nxënës. Qëllimi shumë i thjeshtë i kësaj qasjeje është për të inkurajuar përfshirjen e nxënësve me aftësi të kufizuara në shkollat e zakonshme, dhe mundësisht në një mjedis mësimor të përbashkët. Pjesa e mbetur e nxënësve në këto klasa integruese kanë një rezultat pak më të lartë për t’u akomoduar në këto rrethana. Rezultatet tregojnë se këta stimuj kanë përmirësuar financimin dhe përfshirjen e nxënësve me nevoja të veçanta.

Arsimi vazhdimisht i është nënshtruar rritjes së konkurrencës në Poloni. Faktori i cilësisë së shkollës i matur me vlerësimin e jashtëm, është bërë kriter për ndarjen e fondeve dhe licencimin e shkollave jopublike. Në mënyrë të ngjashme, pushteti qendror ka llogaritur në vlerësimin e jashtëm përmes provimeve kombëtare

për të ndikuar në vendimet e prindërve në zgjedhjen e shkollës. Kjo gjithashtu kishte implikime në financimin e arsimit. Në Poloni, pushteti qendror vendosi të shpërndajë subvencione arsimore në mënyrë të barabartë në mesin e të gjitha shkollave, pavarësisht nëse ato ishin publike apo private. Supozohej se ‘prindërit dhe nxënësit do të shprehnin mendimet e tyre’, duke i regjistruar fëmijët e tyre në një shkollë tjetër, nëse rezultatet e vlerësimit tregonin përkeqësim të cilësisë së shkollës, të matur përmes provimeve qendrore. Kur nxënësit tërhiqen nga shkollat , komunat marrin fonde më të vogla për ta. Kjo ka shkaktuar probleme për komunat e vogla, pasi që disa shpenzojnë gjysmën e buxhetit të tyre në arsim dhe varen nga subvencionet.

Në fund, liria e shtuar për pushtetet lokale dhe konkurrenca në sektorin e arsimit ka sjell në pah strategjitë e ndryshme, sipas të cilave pushtetet lokale i atribuojnë fondet e mbledhura nga vetë ato institucioneve në afërsi të tyre. Ndërsa disa rrallë financojnë shkollat jopublike, sepse ato preferojnë institucionet e tyre publike, të tjerat i negociojnë financimet drejtpërdrejt me shkollat jopublike ose përcaktojnë vet algoritmet e tyre. Në tërësi, sistemi mund t’i mbulojë nevojat e shkollave të veçanta dhe flukset e migrimit që të mundësojë planifikimin e arsimit të bazuar në evidenca.

Rrjedhimisht, Dr. Herbst prezantoi modelin Vlerës së Shtuar të Arsimit (VShA), si një mjet plotësues për të rritur konkurrencën në mes të shkollave, dhe t’u sigurojë prindërve informata lidhur me cilësinë e shkollës. Qasja në këto informata është publike në të dyja gjuhët, angleze dhe polake (http://gimnazjum.ewd.edu.pl/) dhe mbulon të gjitha shkollat në mbarë Poloninë.

179178



Korniza analitike e

VShA-it përdor teknika statistikore për të matur kontributet e shkollave në rezultatet e mësimnxënies.

VShA-i është jashtëzakonisht i dobishëm në një kontekst të atillë si ai i Polonisë, ku subjekte të ndryshme kanë përgjegjësi të ndryshme për ofrimin e arsimit cilësor: nivelet lokale janë përgjegjëse për menaxhimin e shkollave, ndërsa niveli qendror mbart përgjegjësitë politike për efektivitetin e sistemit dhe rezultatet e tij.

VShA-i është krijuar në mënyrë që t’i bëjë prindërit më të vetëdijshëm në lidhje me cilësinë aktuale të shkollave, pasi që besueshmëria e rezultateve të testeve dhe pikët mesatare konsiderohen mjaft të dobëta. Për më tepër, Dr. Herbst theksoi se akterët shpesh e ngatërrojnë cilësinë në shkollë me rezultatet në testet e standardizuara. Korniza analitike e VShA-it përdor teknika statistikore për të matur kontributet e shkollave në rezultatet e mësimnxënies. Ajo përdor rezultatet nga testet e nxënësve në fillim të shkollës së mesme të ulët (klasa 6) si një bazë, dhe i krahason këto rezultate me testet në fund të shkollës së mesme të ulët (klasa 9).

Pas dy prezantimeve interesante, pjesëmarrësit diskutuan zbatueshmërinë në Kosovë të asaj që sapo dëgjuan. Edhe pse ekzistojnë reformat dhe strategjitë e shumta, pjesëmarrësit e punëtorisë kanë shprehur shqetësimet e tyre se Kosova vështirë se po hyn në një proces të strukturuar mirë të zbatimit të këtyre. Sipas disave, prania e konfliktit të interesave në sektorin e arsimit luan një rol në këtë drejtim. Politika ndikon në vendimet e personelit dhe shkakton ndërprerje të punës kur zëvendësohet personeli i kualifikuar dhe i trajnuar. Njëlloj, ata kanë theksuar se dështimi në zbatimin e reformave të arsimit është gjithashtu shpesh për shkak të mungesës së administratorëve kompetentë për t’i zbatuar ato. Përveç kësaj, planet e hartuara rrallë mbështeten në evidenca, që do të mundësonin planifikimin e bazuar në rezultate.

Duke pranuar shpjegimin e Dr. Herbst lidhur me anën teknike të planifikimit të arsimit në Poloni, audienca e punëtorisë ka shprehur dëshirën për një shkëmbim të vazhdueshëm përvojash brenda Kosovës, por gjithashtu edhe me ekspertë ndërkombëtarë mbi praktikat më të mira në këtë fushë.

Në fund, është arritur pajtimi mbi sfidat vijuese:

Sfidat:1. Mbikëqyrja dhe implementimi i

strategjive të arsimit dëshmohen të jenë të vështira: mungesa e personelit të kualifikuar, planifikim i pamjaftueshëm i orientuar në rezultate si dhe ekziston një nevojë e vazhdueshme për kontribute lidhur me praktikat më të mira.

2. Të dhënat e arsimit nuk përdoren gjithnjë për planifikim të bazuar në evidencë, qoftë për shkak se të dhënat nuk janë të besueshme ose ka hezitime që ato të dhëna të përdoren për marrjen e vendimeve të planifikuara

3. Konfliktet e interesit në sektorin e arsimit dhe politika ndikojnë në vendimet e personelit dhe shkakton ndërprerje kur stafi i kualifikuar dhe i trajnuar zëvendësohet.

179



Algoritmi i ndarjes së subvencionit për arsim ndërmjet

pushteteve lokale në Poloni

Mikołaj Herbst, 18.09.2013

Roli i subvencionit të arsimit në financimin e arsimit

Local authorities at

municipal, county,

and regional level

Preschools

Education subvention37 bn PLN

Central Government

4.5 bn PLN

Primary, secondary schools, and non-schooleducational tasks

52.5 bnPLN

Targetedgrants

1 bn PLN

Oën contribution of LG 19 bn PLN

EU funds 1.2 bn PLN

65%

33%

Pushteti Qendror

Autoritetet lokale në nivel komunal, kantonaldhe rajonal

Parashkollat Detyrat arsimore të shkollave fillore, të mesme, dhe detyrat arsimore jashtë-shkollore

4.5 miliardë zlota të Polonisë 52.5 miliardë zlota të Polonisë

Fondet e BE-së 1.2 miliardë zlota të Polonisë

Grantet e synuara 1 miliardë

zlota të PolonisëSuvencionimi i arsimit 37miliardë zlota të Polonisë

Kontributi vetanak i pushteteve lokale 19

miliardë zlota të Polonisë

181180



FormulaAlgoritmi është futur në funksion në vitin 1996. Gjatë 10 viteve të para i është nënshtruar ndryshimeve substanciale. Që nga viti 2005, e ka marrë formën e përgjithshme si në vijim:

ku:S paraqet subvencionin e pranuar nga komuna iA paraqet standardin financiar (kostoja e vlerësuar e ofrimit të arsimit) për një nxënës w paraqet mesataret, të cilat i atribuohen kategorive të ndryshme të nxënësve N paraqet numrin e nxënësve në kategorinë j dhe komunën i.D i referohet komponentit, i cili reflekton kualifikimet mesatare të mësimdhënësit në komunën i krahasuar me mesataren kombëtare.

)(1∑ =

=k

j ijjii NwADS

Përcaktimi i shumës së subvencionit për arsim – procesi

The MoE collects data on student number (Nj)

by categoriesDetermines the

number of ‘weightedstudents’ (WS)

Municpiality i with Wsiof weighted students

receives educationsubvention= A*WSi

Determines financial standard per student:

S/WS=A

The government (MoF) the total Education

Subvention next yearwill be (S)

The MoE decides on the values of the 41

weights (wj)

Ministria e Arsimit grumbullon

të dhënat rreth numrittë nxënësve

(Nj) sipas kategorive

Ministria e Arsimit vendos mbi vlerat

e 41 mesatareve (Wj)

Subvencionimi gjithsej i arsimit për vitin e

ardhshëm nga qeveria(Ministria e Financave)

do të jetë (S)

Përcakton numrin e “mesatares

së nxënësve (WS)

Përcakton standardin financiar për nxënës:

S/WS=A

Komuna i me Wsj të mesatares së nxënësvemerr subvencionin për

arsim = A*WSj

181



Formula bëhet më e ndërlikuar me rritjen e numrit të mesatareve

Të gjitha mesataret

Mesataret për detyrat e shkollave

Mesataret për detyrat jashtë shkollave

Si përzgjidhen kategoritë dhe si përcaktohen mesataret?

• Përfundimisht është një pikë e dobët e sistemit • Është një proces përsëritës, ka reagime për të

bërë presion nga akterët • Ka mungesë të standardit të vërtetë financiar të

financimit të arsimit • Zhvillohet loja politike përreth algoritmit • Ekziston paqëndrueshmëria e formulës • Është një lojë ku askush nuk fiton asgjë

183182



Mesataret e përzgjedhura – sa mjete financiare jepen për kategoritë e ndryshme të nxënësve?

-

1 1

0,7 0,35

Shkollat për fëmijë

Shkollat publike Shkollat jopublike

Shkollat për të rriturit


1,38

1,38

1,041,082

Tipi szkoly

Shkollat fillore dhe të mesme të ulëta në zonat rurale

Shkollat fillore dhe të mesme të ulëta në qyteza

Të gjitha shkollat e mesme të ulëta

Të gjitha shkollat e mesme të larta

Mesatarja

183




2,43,94,6

10,51,8

Nxënësit me aftësi të kufizuara

Grupi AGrupi BGrupi C

Grupi DGrupi E (nxënësit në klasat e përbashkëta)

Komponenti i mësimdhënësve • Edhe pse formula bazohet mbi konceptin e financimit për

nxënës, që nga viti 2001 (2005 në formën aktuale) përmban gjithashtu edhe komponentin i cili reflekton kualifikimet e mësimdhënësve.

– Pk…d janë pagat mesatare të 4 niveleve të kualifikimeve të mësimdhënësve,

– Ws…d janë pjesëmarrja e mësimdhënësve në 4 nivelet e kualifikimeve.

+

++++++

=i

iw

dkdmkmkkksks

idkdimkmikkkisksi L

LR

WPWPWPWPWPWPWPWP

W ,,,,, 1Komuna

I gjithë komuniteti

185184



Instrumentet e Vlerës së Shtuar të Arsimit për administratorët, shkollat,

mësimdhënësit dhe prindërit në Poloni

Mikołaj Herbst, 18.09.2013

Konteksti

• Shkollat menaxhohen në nivel lokal, mirëpo pushteti qendror ka përgjegjësinë politike për ofrimin e arsimit të cilësisë së mirë për të gjithë fëmijët.

• Nxënësit (prindërit) lejohen që të bëjnë zgjedhjen e shkollës, por ata dinë pak rreth cilësisë së shkollave përreth.

• Pushtetet lokale i menaxhojnë shkollat, por si mund të bëjnë dallimin ato ndërmjet shkollave me arritshmëri të lartë dhe të ulët?

• Të gjithë akterët kanë tendencë të ngatërrimit të cilësisë së shkollës dhe rezultatin e saj mesatar në testet e standardizuara.

185



Çka është VShA• Rezultatet e provimit të nxënësve varen nga

shumë faktorë.• Hulumtimi tregon se historiati familjar dhe

presioni nga bashkëmoshatarët janë përcaktues shumë më të fuqishëm të arritshmërisë së nxënësve sesa cilësia në shkollë.

• Rezultati në test është një tregues jashtëzakonisht mashtrues rreth asaj nëse një shkollë e caktuar ofron mësim të mirë.

Çka është treguesi i VShA-së

• VShA-ja është një pako e teknikave statistikore, e cila mundëson matjen e kontributit të shkollës në rezultatet mësimore.

• Bazohet mbi modelet e shumëfishta të regresit, të cilat verifikojnë se deri në çfarë mase arrishtmëria e nxënësve në fund të fazës së caktuar të arsimit mund të shpjegohet nga arritshmëria e tyre në fillim të hyrjes në këtë fazë + karakteristikat individuale.

• Kjo metodë kërkon testim në fillim dhe në fund të periudhës së shqyrtuar.

187186



Koncepti i VShA-së

Rezultati i testit të klasës së 6-të Rezultati i testit të klasës së 6-të

6th

grad

ete

st sc

ore

Rezu

ltati

i tes

tit të

kla

sës s

ë 6-

të

Çka ofrohet në kuadër të pakos së instrumenteve të VShA-së

• Nxënësi polak testohet 3 herë gjatës karrierës së tij/saj: në klasën e 6-të, 9-të dhe 12-të.

• Kjo mundëson përllogaritjen e VShA-së për shkollat e mesme të ulëta (klasat 7-9) dhe shkollat e mesme të larta (klasat 10-12).

• Shkollat marrin kalkulatorin e VShA-së, i cili nevojitet për të vlerësuar VShA-në e shkollës duke përdorur të dhënat individuale për nxënësit.

• Një mjet i bazuar në rrjet, i cili ofron mesataret e 3 viteve të VShA-së për shkollat ndarazi, grupet e shkollave, shkollat në kuadër të komunës, mesataret rajonale, etj. është i disponueshëm online.

• Të dhënat sigurohen në formatin grafik (diagrame)

187



Çka është treguesi 3 vjeçar?

Si të lexohet grafiku

Shkolla mbështetëse Shkolla e suksesshme

Shkollat që kanë nevojë për ndihmë

Shkolla e mundësive të humbura

Rezultati i testit (matematikë)

VShA (matematikë)

90% e shkollave 50% e shkollave

189188



Shoqëritë duhet të pranojnë se

sektori i arsimit nuk do të duhej të ishte sektori i vetëm i preokupuar me çështjet e ZhShFH-së, por është e nevojshme një përpjekjeje më e gjerë, që përfshin të gjithë sektorët e angazhuar për arritjen e rezultateve efektive në këtë fushë.

18 shtator 2013Punëtoria e konferencës

VLEra E SHtUar E INtErVENImEVE Në ZHVILLImIN E SHKatHtëSIVE Në FëmIjërINë E HErSHmE

Hapja: Miranda Kasneci, Udhëheqëse e Divizionit të Arsimit të Përgjithshëm, MAShT

moderatore: Afërdita Spahiu, Zyra e UNICEF-it në Kosovë

Ligjëruese: Afërdita Spahiu Ligjëruese: Imrane Ramadani,

Arsimimi në Fëmijëri të Hershme, MAShT

Ligjëruese: Melita Kabashi, Save the Children

Ligjërues: Orhan Miftari, Caritas Kosova

Ligjëruese: Ardiana Shala, Balkan Sunflowers

Grupi i punës përbëhej prej 22 përfaqësuesve nga Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë

(MAShT), OJQ-të lokale dhe ato ndërkombëtare, si dhe nga mësimdhënës dhe ekspertë të arsimit.

Znj. Miranda Kasneci fillimisht përshëndeti të pranishmit dhe shpalli hapjen e punëtorisë, duke ia përcjellë fjalën znj. Spahiu.

Znj. Spahiu shpjegoi se Zhvillimi i Shkathtësive në Fëmijërinë e Hershme (ZhShFH) duhet të konsiderohet si një koncept gjithëpërfshirës për aq sa ai i referohet zhvillimit njohës, social, fizik, emocional, gjuhësor, shpirtëror dhe moral të individëve nga lindja e tyre deri në moshën 8 vjeçare. Duke qenë se ZhShFH-ja përfshin aspekte të ndryshme të zhvillimit njerëzor, rrjedh se ajo kërkon koordinimin

189



e shërbimeve të ndryshme në lidhje me shëndetin, të ushqyerit, stimulimit të hershëm, ndërveprimit pozitiv social dhe emocional me edukatorë të rëndësishëm, mundësitë e të nxënit, e kështu me radhë. Me fjalë të tjera, shoqëritë duhet të pranojnë se sektori i arsimit nuk do të duhej të ishte sektori i vetëm i preokupuar me çështjet e ZhShFH-së, por është e nevojshme një përpjekjeje më e gjerë, që përfshin të gjithë sektorët e angazhuar për arritjen e rezultateve efektive në këtë fushë.

Janë disa argumente që e shpjegojnë pse ZhShFH-ja duhet të konsiderohet e një rëndësie kyçe në mbarë botën:• Duhet të respektohen të drejtat e njeriut,

siç është e drejta për jetën, zhvillimin, mosdiskriminimin, interesin më të mirë të fëmijës dhe pjesëmarrjen;

• Për shkak të veçantisë së zhvillimit të trurit, aftësitë e përpunuara gjithmonë ndërtohen mbi ato themelore; kur këto të fundit mungojnë, as ato të

mëparshmet nuk mund të zhvillohen. Për më tepër, disa studime shkencore kanë dëshmuar se madhësia e trurit të individëve ndikohet thellësisht nga përvojat personale empirike; thënë më thjeshtë, përvojat negative ndikojnë negativisht në zhvillimin e trurit në një mënyrë që është vështirë për t’u riparuar më vonë;

• Një fokus i veçantë në ZhShFH në periudhën afatgjatë mund të çojë tek ulja e varfërisë.

Ekonomistët kanë vërtetuar se kthimi i investimit nga arsimi parafillor është shumë më i lartë se ai në nivelin fillor dhe nivele të tjera të arsimit. Për shembull, një studim interesant gjatësor nga Projekti Parashkollor Perry, i kryer mbi 40 vjet në ShBA, i cili ka dokumentuar kthim të lartë nga investimi në programin parashkollor - për çdo $1 të shpenzuar, kishte kthim prej gjithsej $17. Kjo përkthehej si në përmirësimin e kushteve të jetesës së individëve të përfshirë

Norma e kthimit nga investimi në kapitalin njerëzor

Nor

ma

e kt

him

it ng

a in

vest

imi n

ë ka

pita

lin n

jerë

zor

Kosto oportune e fondeve

Mosha 0Parashkollor Në shkollë Pas shkollës

r

“

Figura 1. Normat e kthimit nga investimi në kapitalin human

191190



ashtu edhe në ndikimet pozitive mbi shoqëritë si tërësi, pasi që krijonin më pak shpenzime sociale.

Me pak fjalë, ZhShFH-ja gjeneron rritje ekonomike, shpenzime më të ulëta afatshkurta për sistemin si tërësi, shpenzime më të ulëta për format e tjera të arsimit dhe shpenzime të zvogëluara për mbrojtjen e fëmijëve. Siç është përshkruar në figurën 1, norma e kthimit të investimeve në kapitalin njerëzor është veçanërisht e lartë për fëmijët më të vegjël (d.t.th ata në arsimin parashkollor), dhe gradualisht bie me moshën.

Prandaj, ZhShFH-ja është e një rëndësie kyçe për Kosovën dhe duhet të jetë në agjendën e politikbërësve. Aktualisht, sipas raportit të UNICEF-it ‘Duart e Bashkuara’ 16% e fëmijëve kosovarë jetojnë me më pak se 2.50 dollarë amerikanë në ditë. Sa i përket të ushqyerit në moshë të re, një në tetë foshnja ushqehen me gji vetëm për 4 muajt e parë të jetës së tyre, dhe më shumë se një e treta e nënave ushqejnë foshnjat e tyre me gji vetëm deri në muajin e gjashtë. Për më tepër, afër 20% e fëmijëve vuajnë nga ndërprerja në rritje gjegjësisht zhvillim, gjë që mund të jetë për shkak të përqindjes së ulët të shpenzimeve qeveritare për shëndetin (më pak se 10% të buxhetit) dhe qasje të kufizuar të personave në qendrat shëndetësore. Për më tepër, ekzistojnë dallime të mëdha në aspektin e mundësive të regjistrimit në arsimin e hershëm. Shkalla e regjistrimit për arsimin parashkollor është rreth 70%, por përqindja e fëmijëve nga pakicat është më pak se 10% (Duart e Bashkuara, 2011).

Është e nevojshme që të zgjerohet horizonti dhe të kërkohen praktikat më të mira nga mbarë bota – për shembull, Turqia dhe Kili kanë zbatuar kohëve të fundit

intervenime të suksesshme të ZhShFH-së dhe shembujt e tyre meritojnë një vështrim (inspektim) më të vëmendshëm.

Është me rëndësi të mbahet ZhShFH-ja në agjendën e politikbërësve kosovarë. Rezultatet e nismave të ZhShFH-së nuk janë të dukshme në afatin e shkurtër dhe në këtë mënyrë mund t’i dekurajojnë politikbërësit nga zbatimi i nismave në këtë fushë. Politikanët duhet ta pranojnë rëndësinë e ZhShFH-së dhe kështu thellësisht të analizojnë situatën aktuale dhe të hartojnë programe të besueshme dhe të realizueshme.

Znj. Ramadani nga Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë (MAShT), shpjegoi se arsimi parashkollor në Kosovë është i bazuar në institucionet parashkollore publike dhe private, klasat parafillore dhe qendrat me bazë në komunitet. Për më tepër, ajo paraqiti të dhënat mbi numrin e fëmijëve kosovarë të regjistruar në institucionet parashkollore dhe parafillore në vitin aktual akademik (shihni figurën 2).

Viti shkollor

arsimi parashkol-lor (1-5 vjeç)

arsimi parafil-lor (5-6 vjeç)

2012/13 5,389 20,317

Gjithsej 25,706

Figura 2. Regjistrimi në arsimin parashkollor dhe parafillor (2012-2013)

Burim: MEST

Rrjedhimisht, ajo shpjegoi se Plani Strategjik për Arsim në Kosovë (2011-2016) është nxjerr nga MAShT-i dhe disa rezultate (sipas MAShT-it) janë tashmë të dukshme. Sa për fillim, Fakulteti i Edukimit ka hapur një program të ri universitar, të dedikuar veçanërisht studimeve të ZhShFH-së, i cili do të duhej të fillonte në këtë vit akademik.

Shkalla e regjistrimit

për arsimin parashkollor është rreth 70%, por përqindja e fëmijëve nga pakicat është më pak se 10%.

191



Prioritetet aktuale të

MAShT-it janë për ta bërë arsimin parashkollor (mosha 5-6) të detyrueshëm.

Për më tepër, sipas znj. Ramadani, shumica e shkollave fillore kanë siguruar hapësirë të mjaftueshme për klasat parafillore në ndërtesat shkollore ekzistuese dhe të reja; ka filluar krijimi i institucioneve parashkollore me partneritete publiko-private; dhe është realizuar fushata e ndërgjegjësimit ‘Ylli yt’, e cila synon rritjen e ndërgjegjësimit për rëndësinë e investimit në edukimin e fëmijërisë.

Prioritetet aktuale të MAShT-it janë për ta bërë arsimin parashkollor (mosha 5-6) të detyrueshëm, për të zbatuar standardet e zhvillimit dhe të mësuarit në fëmijërinë e hershme (nga lindja e deri në moshë 6 vjeçare), për të rritur numrin e fëmijëve të regjistruar në programet parashkollore, dhe për të organizuar nisma për zhvillimin profesional të edukatorëve. Nga ana tjetër, MAShT-i duhet që t’i përputh të gjitha këto nevoja me një buxhet të pamjaftueshëm.

Fjala i ishte dhënë përfaqësuesve të disa Organizatave të Shoqërisë Civile (OShC) që punojnë në Kosovë. Edhe pse OShC-

të nuk mund të veprojnë si ofrues parësor të shërbimit në ZhShFH, ato mund të realizojnë shërbime në partneritet me sektorin publik dhe të luajnë një rol të vlefshëm në mënyra të tjera.

Në emër të UNICEF-it, znj. Spahiu shpjegoi se UNICEF-i (shihni sllajdet, faqe 205) në Kosovë kërkon të përmirësojë mbijetesën, zhvillimin (imunizimin, të ushqyerit me gji etj.), mbrojtjen dhe edukimin e fëmijëve (qysh nga fëmijëria e hershme e tutje). UNICEF-i është duke punuar në bashkëpunim me Ministritë e ndryshme (Ministrinë e Shëndetësisë, të Arsimit, etj.). Znj. Kabashi shpjegoi se Teoria e Ndryshimit e Save dhe Children, qasja e tyre e përgjithshme, është e bazuar në idetë e punës në partneritet me të tjerët për të zhvilluar programe novatore, për të siguruar një zë për fëmijët dhe që të përdorë prova për të bindur qeveritë dhe agjencitë e tjera, që t’i miratojnë politikat e duhura dhe t’i zbatojnë ato në shkallë të gjerë (shihni figurën 3).

Të mbështesim dhe të ngremë zërin për praktika dhe politika më të mira, për të plotësuar të drejtat e fëmijëve dhe për të siguruar që të dëgjohet zëri i tyre. (posaçërisht i atyre fëmijëve më të margjinalizuar apo që jetojnë në varfëri).

Të zhvillojmë dhe vërtetojmë zgjidhje më novatore, të përsëritshme të ba-zuara në evidenca për problemet me të cilat përballen fëmijët.

Të mbështesim zbatimin efektiv të praktikave më të mira, programeve dhe politikave për fëmijët, duke përdorur njohuritë tona për të siguruar një efekt të qëndrueshëm në shkallë të gjerë.

Të ndërtojmë partneritete Të bashkëpunojmë me fëmijët, organizatat e shoqërisë civile, qeveritë dhe sektorin privat për të shkëmbyer njohuritë dhe për të siguru-ar përmbushjen e të drejtave të fëmijëve.

... jemi zëri

Ne do të ...

... jemi novatorë

... arrijmë rezultate në shkallë të gjerë

Figura 3. Si punon Save The Children për të krijuar efektin për fëmijët

193192



Benjamin Franklin,

‘investimi në dije paguan interesin më të mirë’

Save the Children është duke punuar ngushtë me akterët e Qeverisë së Kosovës në nivel të ministrisë, me autoritetet komunale, institucionet, shkollat , OShC-të dhe komunitetet, si dhe OJQ-të lokale për të fuqizuar kapacitetet e tyre për t’iu përgjigjur nevojave të fëmijëve dhe të rinjve, duke mbrojtur të drejtat e tyre, dhe duke inkurajuar integrimin e fëmijëve të margjinalizuar në shkolla dhe komunitetin lokal (shihni slljadet, faqe 207).

Për programet e saj të ZhShFH-së, Save the Children ndjek katër parimet e paraqitura në figurën 4.

Znj. Shala nga Balkan Sunflowers shpjegoi se kjo organizatë ka një program parashkollor, përfshirë artin, muzikën dhe lojërat, nëpërmjet të cilit kërkon të fuqizojë shkathtësitë sociale dhe njohëse të nevojshme për adaptimin e fëmijëve ndaj shkollës fillore. Balkan Sunflowers është e angazhuar gjithashtu edhe në lehtësimin e regjistrimit në shkollë të komuniteteve

Romë, Ashkali dhe Egjiptianë në shkolla të rregullta, dhe nxitjen e bashkëpunimit ndërmjet mësimdhënësve, drejtorëve të shkollave dhe prindërve, në mënyrë që të promovojë regjistrimin në shkollë dhe parandalimin e braktisjes së shkollës. Siç ka thënë Benjamin Franklin, ‘investimi në dije paguan interesin më të mirë’. Për më tepër, është krijuar një rrjet i posaçëm në mënyrë që të mbështetet ndikimi i shoqërisë civile ndaj proceseve të pajtimit dhe kohezionit social përmes edukimit dhe zhvillimit në moshë të hershme në rajonin e Ballkanit dhe në Evropë. Rrjeti quhet “Partneriteti për pajtim përmes edukimit dhe zhvillimit të fëmijërisë së hershme në Evropë” (PRECEDE) (shihni slljadet, faqe 216).

Z. Miftari nga Caritas Kosova shpjegoi se ata janë aktualisht duke zbatuar një projekt të quajtur “Zbulimi i Hershëm dhe Edukimi”, i cili fokusohet në përmirësimin e kushteve të jetesës dhe atyre sociale të fëmijëve me aftësi të kufizuara dhe ofron

Figura 4. Katër parimet e Programit ZhShFH të Save the Children

Të fillohet nga fillimi (fokusi që nga

paralindja deri te mosha 3 vjeçare.

Ngritja e vetëdijes, përkrahja dhe

promovimi i zhvillimit të politikave të

fëmijërisë së hershme.

Përmirësimi i kalimit në shkollë fillore (fokusi në moshën 6 deri 8 vjeçare).

Të sigurohet qasja për mjedise cilësore të mësimit në moshë të hershme (fokusi në moshën 3 deri 5 vjeçare).

193



ndihmë për prindërit e tyre. Për më tepër, projekti gjithashtu synon të krijojë lidhjen ndërmjet institucioneve të arsimit, sociale dhe shëndetësore, në mënyrë që të lehtësojë integrimin e këtyre fëmijëve në shoqërinë kosovare. Motoja e këtij projekti është ‘ndihma e hershme, ndihma më e mirë’.

Pas të gjitha prezantimeve, debati i punëtorisë u përqendrua në sfidat aktuale me të cilat përballen sektorët e ZhShFH-së. OJQ-të kryesisht pohonin se ZhShFH-ja nuk shihet si prioritet ende nga politikbërësit dhe kështu buxheti për këtë fushë në përgjithësi është i pamjaftueshëm. Përveç kësaj, edhe bashkërendimi dhe bashkëpunimi në terren në mesin e OJQ-ve ndonjëherë është i dobët.

Për më tepër, ekzistojnë pabarazitë e jashtëzakonshme në mesin e fëmijëve kosovarë: disa prej tyre marrin një arsimim të plotë, të tjerët mbahen plotësisht jashtë gjithë sistemit (veçanërisht ata që jetojnë në zonat rurale të vendit). Pushtetet lokale duhet të gjejnë mënyrat e tyre për të mbledhur burime të reja financiare, në mënyrë që të rrisin cilësinë e shërbimeve dhe t’i bëjnë ato gjithëpërfshirëse. Një problem tjetër është se shumica e politikave kanë një strukturë nga lartë-poshtë. Do të ishte e arsyeshme të rimendohet procesi i vendimmarrjes, dhe të lihet hapësirë për nismat nga poshtë-lartë.

Në fund, është arritur pajtimi mbi sfidat dhe rekomandimet në vijim:

Sfidat:1. Mungesa e vetëdijesimit lidhur

me rëndësinë e zhvillimit dhe edukimit në fëmijëri të hershme.

2. Cilësia e programeve për zhvillimin dhe edukimin në fëmijëri të hershme.

rekomandimet:1. Rritja e vetëdijesimit e akterëve

të ndryshëm për rëndësinë e investimit në zhvillimin dhe edukimin në fëmijëri të hershme.

2. Krijimi i forumit për zhvillimin e vizionit të përbashkët të shoqërisë kosovare për zhvillimin dhe edukimin në fëmijëri të hershme.

3. Përmirësimi i cilësisë së programeve të zhvillimit dhe edukimit në fëmijëri të hershme.

195194



Për lexim të mëtejshëm:

Prezantim i shkurtër i rëndësisë së arsimimit dhe zhvillimit të shkathtësive në fëmijërinë e hershme për kohezionin social, tolerancën, paqen dhe rritjen ekonomike!

Shala, a. (m.Sc.), balaj, b. (b.Sc.)

Investimet në arsimin dhe zhvillimin e fëmijërisë së hershme janë faktorë kyç që parashikojnë dhe rrisin zhvillimin e

shoqërisë dhe rritjen ekonomike brenda vendit. Kosova, ku njerëzit nga kultura të ndryshme dhe me përkatësi të ndryshme etnike jetojnë së bashku si një shtet i ri në rajon, tani që ajo është orientuar drejt arsimit gjithëpërfshirës, ballafaqohet me një detyrë shumë të rëndësishme të bërjes së zgjedhjes së duhur në edukimin e fëmijëve dhe të rinjve për disa arsye. Shkalla e madhe e papunësisë në Kosovë është ndër më të mëdhatë në Evropë. Arsimimi jo vetëm që do të ndikojë në zhvillimin ekonomik të vendit, por është një faktor i pakontestueshëm për paqe dhe prosperitet të qëndrueshëm për të ardhmen e këtij vendi dhe të rajonit.

Teoritë e zhvillimit të fëmijëve1

Shumë teori të zhvillimit të fëmijëve theksojnë rolin që ka arsimi në vitet e hershme për zhvillimin njohës, emocional, social dhe fizik të personave.

Është me rëndësi shumë për edukatorët, mësimdhënësit, prindërit dhe politikbërësit

1 Petermann, F., Scheithauer, H., Niebank, K. (2004) Entwicklungswissenschaft: Entwicklungspsycho-logie - Genetik – Neuropsychologie. Berlin-Heidelberg. Springer Verlag.

që të kuptojnë zhvillimin e fëmijës që nga lindja deri te mosha e hershme e rritur.

Ndërsa, disa teori theksojnë rëndësinë e zhvillimit njohës dhe shpjegojnë zhvillimin e trurit dhe sesi ai ndikon në atë se çfarë mund të mësojë fëmija në cilën moshë, të tjerët përqendrohen në zhvillimin social të fëmijëve dhe rolin e përvojave të hershme dhe marrëdhënieve me edukatorët. Edukimi në moshë të hershme duhet të trajtojë të gjitha këto qasje të ndryshme, në mënyrë që të jetë më produktiv.

Ndërsa “teoria e bashkëngjitjes”2 thekson rolin e marrëdhënieve me edukatorët, duket po aq e rëndësishme që të arrihet në përfundim sesa i përket arsimit në moshë të hershme, jo vetëm që mësimdhënësit duhet të jenë të përgatitur mirë, por një bashkëpunim i mirë në mes të mësimdhënësve dhe prindërve, duhet të krijohet dhe përforcohet.

“Teoria e të mësuarit social”3 në anën tjetër, e bën të dukshme edhe njëherë se pse ndërveprimet mes nxënësve janë po aq të rëndësishme për zhvillimin e fëmijëve sa edhe mësimdhënia dhe kujdesi prindëror. Fëmijët mësojnë sjellje të reja nga vëzhgimi i njerëzve përreth tyre. Përforcime të brendshme, të tilla si: ndjenja e krenarisë,

2 Bowlby, J. (1951). Kujdesi ndaj fëmijëve dhe rritja e dashurisë. Harmondsworth: Penguin.3 Bandura, A. (1986). Themelet sociale të men-dimit dhe veprimit: Teoria njohëse sociale. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

195



kënaqshmërisë dhe përmbushjes, çojnë gjithashtu në të nxënit. Prandaj, kurrikula e arsimit parashkollor dhe mjetet e posaçme programore duhet të theksojnë individualitetin dhe personalitetin në lidhje me zhvillimin dhe edukimin e fëmijës, në mënyrë që të forcojë kohezionin social dhe respektin për diversitetin brenda shoqërisë.

Çështja themelore për edukimin dhe zhvillimin e fëmijëve është për të kuptuar sesi fëmijët mësojnë. Ashtu si sugjeruan Piaget dhe Vygotsky që fëmijët mësojnë në mënyrë aktive dhe përmes përvojave të drejtpërdrejta. Ata theksuan rëndësinë e kontributeve që shoqëria bën për zhvillimin individual. Ndërveprimi mes njerëzve në zhvillim dhe kulturës në të cilën ata jetojnë, formon gjenerata të reja.

Sipas Vygotsky4, “Çdo funksion në zhvillimin kulturor të fëmijës paraqitet dy herë: së pari, në nivelin social, dhe më vonë në nivelin individual: së pari, ndërmjet njerëzve (ndër-psikologjike) dhe pastaj brenda fëmijës (intra-psikologjike). Kjo vlen në mënyrë të barabartë për vëmendjen vullnetare, kujtesën logjike, dhe për formimin e koncepteve. Të gjitha funksionet e larta burojnë si marrëdhëniet faktike midis individëve.”

Teoria socio-kulturore5 fokusohet jo vetëm mbi atë sesi të rriturit dhe shokët ndikojnë në të nxënit individual, por edhe në mënyrën sesi besimet dhe qëndrimet kulturore ndikojnë në atë se si zhvillohet mësimdhënia dhe mësimnxënia.

PRECEDE (Partneriteti për pajtim përmes edukimit dhe zhvillimit në fëmijërinë e hershme në Evropë) është një rrjet i cili bazuar në teoritë e zhvillimit të fëmijës në njërën anë dhe hulumtimit 4 Keiler, P. (2002). Lev Vygotskij - ein Leben für die Psychologie. Weinheim: Beltz Verlag.5 Ibid.

empirik në ndërhyrjen e fëmijërisë dhe ndërtimin e paqes në anën tjetër, synon të ndërtojë një fushë të re lidhur me rëndësinë e edukimit dhe zhvillimit të shkathtësive në fëmijërinë e hershme në Kosovë. PRECEDE do të nxisë proceset e ndërtimit të paqes dhe diversitetit nëpërmjet edukimit në fëmijërinë e hershme, ndërsa bën ndërtimin e një terreni për bashkëpunim ndërmjet mësimdhënësve, prindërve, nxënësve, edukatorëve, politikbërësve, si dhe hulumtuesve nga disiplina dhe sektorë të ndryshëm.

Duke qenë se Kosova ka një popullsi shumë të re, nuk është e vështirë për të kuptuar sesi zhvillimi ekonomik i vendit do të ndikohet fuqimisht nga edukimi dhe zhvillimi i gjeneratave të ardhshme. Shumë studime6 tregojnë se investimi në arsim në moshë të hershme shpaguan interesin më të mirë, sepse a) shtrihet tek pjesa më e madhe e popullsisë, pasi që arsimi parashkollor-fillor është i detyrueshëm dhe shkalla e braktisjes është më e vogël, dhe b) hulumtimi i zhvillimit të fëmijëve mbështet argumentin se të nxënit dhe formimi i shkathtësive sociale në moshë të hershme është shumë i rëndësishëm për zhvillimin e fëmijës.

Hulumtimet dhe teoritë më të avancuara në fusha të ndryshme e informojnë rrjetin PRECEDE për zhvillimet më të fundit. Ne e dimë tani se: (1) Ndërhyrja në fëmijërinë e hershme mund të ketë rezultate drastike në zhvillimin e trurit, (2) Shumë forma të dhunës mund të ndikojnë në mënyrë drastike në zhvillimin mendor dhe emocional; dhe (3) Edukimi në fëmijërinë e hershme është një investim thellësisht i mirë shoqëror. 6 Birdsall, Nancy, 1993. “Zhvillimi social në zhvillimin ekonomik,” Seri 1123 e dokumentit të punës të hulumtimit të politikave, Banka Botërore

197196



Kërkohen programe për

të mbështetur fëmijët në nevojë nëse dëshirojmë që të kemi shansin e thyerjes së ciklit të përjashtimit dhe varfërisë.

Një nga rekomandimet kryesore nga punëtoria mbi fëmijërinë e hershme gjatë konferencës ndërkombëtare mbi “Ecim Tutje – Arsimimi për Zhvillim Ekonomik” të mbajtur në Prishtinë më 17 dhe 18 shtator 2013, ishte domosdoshmëria e ndërtimit të një rrjeti për edukimin dhe zhvillimin e shkathtësive në fëmijërinë e hershme në Kosovë. Ky rrjet do të mblidhte njerëz nga sektorë dhe disiplina të ndryshme, për të shkëmbyer idetë dhe njohuritë, dhe për të zhvilluar strategjitë e përbashkëta drejt qëllimeve të përbashkëta, si dhe për të krijuar shkëmbimin e informatave dhe bashkëpunimin ndër-disiplinor në mbështetje të ndërtimit të paqes, pajtimit, respektit për diversitetin nëpërmjet edukimit dhe zhvillimit të shkathtësive në fëmijërinë e hershme. PRECEDE (Partneriteti me Shqipërinë, Kroacinë, Maqedoninë, Irlandën Veriore dhe Serbinë) është një nismë për të mbështetur pikërisht këtë.

Të gjitha vendet partnere ose kanë përjetuar ndonjë konflikt të dhunshëm gjatë 25 viteve të fundit, ose të paktën ndonjë zhvendosje të thellë sociale. Edhe pse fëmijët kanë kapacitetet unike për fleksibilitet, ata janë gjithashtu të prekshëm, ndër të tjera përfshirë edhe plagët e prindërve të tyre. Investimi i dobët në fëmijërinë e hershme është ndër mangësitë më të mëdha të shoqërisë, dhe ndër mundësitë më të mira për investime: veçanërisht që sjellja e metodologjisë dhe aktiviteteve të diversitetit, përfshirjes dhe pranimit në punën e fëmijërisë së hershme kontribuon në fëmijë më të shëndetshëm, më të lumtur me gjasat e shtuara të shijimit të një jete të mirë dhe produktive.

Arsimi është gjithashtu një nevojë themelore për të drejtat e njeriut. Kosova ka një shoqëri shumetnike; ekzistojnë grupe të pakicave etnike që i nënshtrohen diskriminimit në nivele të ndryshme të

shoqërisë. Romë, Ashkali dhe Egjiptianë janë komunitetet më të cenueshme nga diskriminimi. Shkalla e lartë e papunësisë në mesin e këtyre komuniteteve dhe përhapja e madhe e varfërisë7 janë [pjesërisht] si rezultat i po kësaj. Kërkohen programe për të mbështetur fëmijët në nevojë nëse dëshirojmë që të kemi shansin e thyerjes së ciklit të përjashtimit dhe varfërisë. Arsimi gjithëpërfshirës është hapi i parë drejt bërjes së një ndryshimi afatgjatë dhe pozitiv për situatën e komuniteteve Romë, Ashkali dhe Egjiptianë në Kosovë. Projekti Rrjeti i Qendrave Mësimore, që Balkan Sunflowers është duke e zbatuar për pesë vite tani, synon mbarëvajtjen e Qendrave Mësimore me bazë në komunitet, në të cilat fëmijët Romë, Ashkali dhe Egjiptianë fitojnë dhe ushtrojnë aftësitë e nevojshme për të shkuar në shkollë, për të qëndruar në shkollë, dhe për të arritur sukses në shkollë.

Rrjeti i Qendrave Mësimore punon në katër qytete me pesë qendra mësimore; zhvillon një ekip të fortë e të motivuar, të përbërë prej shtatëdhjetë punëtorëve dhe të rinjve kryesisht nga komunitetet Romë, Ashkali dhe Egjiptianë të Kosovës, të cilët janë duke mbështetur arsimimin e fëmijëve të rrezikuar të këtyre komuniteteve. Në nivelin parashkollor, në klubin e gjuhëve dhe programin për ndihmë në detyrat e shtëpisë, fëmijët mësojnë dhe arrijnë të besojnë se ata kanë të drejtë në arsim, të drejtë për barazi, dhe shansin për të realizuar këto të drejta në jetën e tyre të përditshme, veçanërisht në vijimin dhe arritjen e suksesit në shkollë. Që nga fazat e para në arsimin përgatitor, fëmijët marrin pjesë në aktivitete që pasurojnë të kuptuarit e tyre për veten

7 Stubbs, P., Nestić, D. VARFËRIA E FËMIJË-VE NË KOSOVË – Dokument i opsioneve të politikave dhe raporti i sintezës. (UNICEF) KOSOVË. 2010

197



e tyre dhe të botës, duke e bërë të mundur për secilin prej tyre të bëhen një komponent aktiv në rritjen ekonomike dhe sociale të komuniteteve të tyre.

Së bashku me personelin me orar të plotë, të rinjtë e shkollës së mesme nga po këto komunitete shërbejnë si mbikëqyrës dhe mentorë për fëmijët më të vegjël. Përmes programit të mbikëqyrjes, rinia rrit angazhimin e tyre për komunitetet e veta, besimin e tyre në aftësinë e tyre për të bërë ndryshime pozitive, dhe vet angazhimin e tyre për të mësuar në mënyrë që të lulëzojnë në botën moderne.

Qendrat mësimore janë në kërkim të krijimit të partneriteteve të forta me edukatorët, prindërit, mësimdhënësit dhe shkollat si një komponentë thelbësore për të siguruar përvojën më të mirë arsimore për fëmijët. Me rritjen e komunikimit dhe ndërveprimit efektiv ndërmjet të gjitha palëve të interesit, Qendrat Mësimore mbështesin ndërgjegjësimin dhe pjesëmarrjen e familjes, duke afirmuar kohezionin social në një shkallë më të gjerë.

Një projekt paralel i Balkan Sunflowers, Kosova ka ‘Ndërmjetësues të Shkollave’ të cilët punojnë në nëntë komuna, duke mbështetur bashkëpunimin ndërmjet mësimdhënësve, shkollave, prindërve dhe komuniteteve, për të zvogëluar shkallën e braktisjes së shkollës, zgjidhjen e problemeve dhe marrjen e veprimeve parandaluese.

Nxënësit Romë, Ashkali dhe Egjiptianë, të cilët po ndjekin RQM-në, janë të përgatitur më mirë për të hyrë në shkollë, për të kaluar nga klasa në klasë dhe për të diplomuar, prandaj edhe rriten shanset e punësimit dhe rritjes ekonomike.

Përfituesit e drejtpërdrejtë të projektit janë rreth 450 fëmijë pjesëmarrës, 45 mbikëqyrës vullnetarë, dhe 30 anëtarë

personeli. Tërthorazi, prindërit dhe komunitetet përfitojnë nga mbështetja për edukimin e fëmijëve të tyre. Janë rreth 6.400 nxënës Romë, Ashkali dhe Egjiptianë të cilët janë përfitues indirekt në qytetet ku ofrohet shërbimi. PRECEDE ndan idealin se ekziston përgjegjësi e përbashkët brenda shoqërisë për të ndërtuar dhe forcuar paqen dhe tolerancën në mes të gjitha grupeve etnike, përmes edukimit dhe zhvillimit në fëmijërinë e hershme. Ne besojmë se rezultati më i mirë mund të arrihet nëpërmjet ‘Rrjetit’, anëtarët e të cilit vijnë nga disiplina dhe sektorë të ndryshëm, të cilët punojnë për qëllime të përbashkëta dhe përforcojnë njëri-tjetrin përmes shkëmbimit të informatave, mbështetjes dhe ndihmës praktike.

Rrjeti i Qendrave Mësimore është vetëm njëri prej anëtarëve të Rrjetit PRECEDE Kosova pasi që është themeluar në fillim të vitit 2013, në mesin e tridhjetë organizatave të tjera dhe individëve profesionistë nga sektorë të ndryshëm, të tillë si UNICEF-i, Qendra për Arsim e Kosovës, Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, Ministria e Shëndetësisë, Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale, Save the Children, SOS Fshati i Fëmijëve, Avokati i Popullit, Universiteti i Prishtinës, etj.

PRECEDE synon, ashtu siç është parashikuar në strategjinë e BE-së për Marrëveshjet e Kornizës të Partneriteteve, që të sjellë së bashku palët e interesit, të përcaktojë kapacitetet e tyre, dhe të sigurojë mjete në drejtim të identifikimit të mangësive dhe forcimit të fushës. ‘Aftësimi fushor është një strategji kritike për ndryshime shoqërore’, ku fusha përkufizohet si “bashkësi e organizatave dhe individëve që punojnë së bashku drejt një qëllimi të përbashkët, dhe që përdorin një sërë qasjesh të përbashkëta drejt arritjes së

199198



atij qëllimi.8 Në identifikimin e përparësive, interesave, mundësive - partnerët mund të dizajnojnë, avokojnë dhe/ose zbatojnë programet e nevojshme në mënyrë më efikase. Hulumtimi i veprimit mundëson të nxënit. Kjo do të thotë se komuniteti i organizatave dhe individëve është i përfshirë drejtpërdrejt në identifikimin dhe zgjidhjen e problemeve: testimin, rafinimin dhe përpunimin drejt rezultateve gjithnjë e më të kënaqshme. Rezultatet e veçanta do të ndryshojnë brenda çdo vendi partner. Ato do t’i ndajnë gjërat e përbashkëta në përmirësimin e edukimit dhe zhvillimit të shkathtësive në fëmijërinë e hershme, duke përfshirë zhvillimin dhe zbatimin e mjeteve që sjellin për fëmijët dhe njerëzit të cilët kujdesen për ta, një tolerancë më të madhe, respektin për diversitetin, përfshirjen sociale, si dhe komunikimin dhe sjelljen jo të dëmshme. Me një afat katërvjeçar, PRECEDE synon të zhvillojë qëndrueshmërinë e rrjetit që do të jetojë përtej projektit.

8 Korniza e Fuqishme e Terrenit, Fondacioni James Irvine, 2009

199



Investimi në zhvillimin e

shkathtësive në fëmijërinë

e hershme18 shtator 2013

Afërdita Spahiu

Përmbajtja

Çfarë nënkuptohet me zhvillimin e shkathtësive në fëmijërinë e hershme?

Pjesa 2: Pse është i rëndësishëm?

Pjesa 3: Pse zhvillimi i shkathtësive në fëmijërinë e hershme është i rëndësishëm për Kosovën?

201200



Çka nënkupton është zhvillimi i shkathtësive në fëmijërinë e hershme?

• Zhvillimi holistik – njohës, social, fizik, emocional, gjuhësor, shpirtëror, moral etj. nga faza e paralindjes deri në moshën 8 vjeçare.

• Shërbime të koordinuara dhe cilësore për fëmijët e vegjël dhe familjet.

• Shëndet, të ushqyerit, stimulimi i hershëm, bashkëveprimet pozitive sociale dhe emocionale me kujdestarët, të lozurit, mundësitë e të mësuarit dhe mbrojtja nga dhuna.

Pse është i rëndësishëm?

Të drejtat e njeriut (jeta, mbijetesa dhe zhvillimi, mos-diskriminimi, interesi më i mirë për fëmijën, arsimimi, shëndeti, pjesëmarrja)

Neurobiologjia (neuronet, përvojat formojnë kapacitetin e trurit)

Zhvillimi i kapitalit njerëzor

Zbutja e varfërisë

Vitet e para janë shumë të rëndësishme…

201



Lindja 6 vjeçar 14 vjeçar

(700 sinapsa të formuara për sekondë në vitet e hershme)

Human Development Case: Vulnerability

Neglizhencë ekstreme

Zhvillimi i trurit si rezultat i neglizhencës në fëmijërinë e hershme

203202



Investments in Human Capital

“

Normat e kthimit nga Investimi në kapitalin njerëzor

Kosto oportune e forcave

Mosha0Parashkollor Në shkollë Pas shkollës

r

“

Investimet në kapitalin njerëzor

Nor

mat

e k

thim

it ng

a In

vest

imi n

ë ka

pita

lin n

jerë

zor

Përfitimet Pse në Kosovë?• Më pak foshnja të lindura me

nënpeshë • Me pak fëmijë me aftësi të

kufizuara dhe zhvillim të vonuar = kosto më e ulët për sistemin

• Të arritura më të mira në shkollë = shpenzimet më të vogla për

format tjera të arsimit

• Përfshirje më e madhe e femrave në fuqinë punëtore

= rritje ekonomike

• Prindësi e përmirësuar = kosto më e ulët për mbrojtjen e

fëmijëve

• 16% e fëmijëve vuajnë nga rritja e pamjaftueshme

• 12 vdekje amënore të raportuara në vitin 2009

• 40% e popullatës në Kosovë jetojnë me më pak se $2.50 në ditë

• Fëmijët me aftësi të kufizuara nuk i gëzojnë plotësisht të drejtat e tyre

• 15.5% regjistrimi i fëmijëve të moshës 0-5 vjeçare në arsimin parashkollor

• 26% regjistrimi i fëmijëve në nivelin parashkollor/parafillor

• 75% shkalla e regjistrimit të fëmijëve në arsimin parafillor

203



EDUKIMI PARASHKOLLOR

INFRASTRUKTURA LIGJORE DHE PROFESIONALE

Ligji për Edukimin Parashkollor, 2006 Ligji për Arsimin Parauniversitar në Kosovë, 2011 Ligji për Arsimin në Komuna në Republikën e Kosovës Plani Strategjik për Sektorin e Arsimit 2011-2016 Korniza e Kurrikulës së Kosovës Standardet e Zhvillimit dhe të Mësuarit në Fëmijërinë e

Hershme (mosha 0-6 vjeçare) Kurrikula e Edukimit Parashkollor në Kosovë 3-6 vjeç, 2006 Standardet e Përgjithshme të Edukimit dhe Arsimit

Parashkollor në Kosovë (mosha 3-6 vjeçare), 2006 Dokumentacioni Pedagogjik

205204



FORMAT E ORGANIZIMIT NË EDUKIMIN PARASHKOLLOR NË KOSOVË

Viti shkollor Parashkollor(mosha 1-5

vjeçare)

Parafillor(mosha 5-6

vjeçare) 2012/13 5.389 20.317

Gjithsej 25.706

Edukimi parashkollor në Kosovë organizohet në këto forma: • në institucione parashkollore publike • në institucione parashkollore private • në klasat parafillore• qendrat me bazë në komunitet

TË ARRITURAT Është realizuar trajnimi pilot për zbatimin e dokumentit për

Standardet e Zhvillimit dhe të Mësuarit në Fëmijërinë e Hershme (mosha 0-6 vjeçare).

- Hartimi i shtatë moduleve trajnuese - Trajnimi i edukatoreve në shtatë komuna pilotë- Vlerësimi i procesit të pilotimit- Përgatitjet për zbatimin e fazës së dytë në bashkëpunim me Institutin Pedagogjik të Kosovës

Fakulteti i Edukimit ka hapur programin e ri për edukimin në fëmijërinë e hershme, që përfshin moshën 0-3 vjeçare të fëmijëve. Programi pritet të fillojë në këtë vit akademik.

205



Shumica e shkollave fillore kanë siguruar hapësirë të mjaftueshme për klasat parafillore në objektet ekzistuese dhe të reja shkollore, ku ka filluar të zbatohet Udhëzimi Administrativ Nr. 47/2007, i cili e obligon edukatoren parafillore të punojë me dy grupe edukative dhe kjo ka ndikuar në rritjen e përfshirjes së fëmijëve në edukimin parafillor.

Ka filluar themelimi/ndërtimi i institucioneve parashkollore në partneritet publiko-privat. Një gjë e tillë është realizuar në komunën e Deçanit dhe praktikat e ngjashme po realizohen edhe në Prishtinë, ku janë duke u ndërtuar 2 institucione të tilla.

Është mbajtur fushatë vetëdijesimi për rëndësinë e investimit nëedukimin e hershëm të fëmijëve me moton “Ylli yt”, e cila fushatëfilloi më 1 qershor dhe përfundoi më 1 shtator 2012. Qëllimi ishterritja e shkallës së regjistrimit të fëmijëve në edukiminparashkollor.

Fushatat e ngjashme vazhduan edhe në vitin 2013, të cilat filluan më 1 qershor në Ditën Ndërkombëtare të Fëmijëve. Qysh tri vite MAShT organizon për çdo vit olimpiadën e “Lojërave pa kufi” për fëmijët parashkollor të moshës 5-6 vjeç.

Është hartuar kurrikula bërthamë për edukimin parafillor.

207206



PRIORITETET

• Edukimi parafillor të bëhet i obliguar;

• Zbatimi i dokumentit të Standardeve të Zhvillimit dhe të Mësuarit në Fëmijërinë e Hershme (mosha 0-6 vjeçare);

• Rritja e regjistrimit të fëmijëve në edukimin parafillor/parashkollor, duke shfrytëzuar sa më shumë forma alternative;

• Zhvillimi i kurrikules për edukimin parashkollor në këndvështrimin e Kurrikules së Kosovës;

• Zhvillimi profesional i edukatoreve;

• Rritja e vetëdijesimit për edukimin në fëmijërinë e hershme.

Sfidat Buxheti i pa mjaftueshëm; Regjistrimi në nivel jo të kënaqshëm i fëmijëve në

edukimin parashkollor; Mungesa e institucioneve parashkollore publike; Mungesa e hapësirës fizike në shkollat fillore për

regjistrimin e fëmijëve të moshës parafillore (5-6 vjeçare); Vetëdija e ulët për rëndësinë e edukimit në fëmijërinë e

hershme; Licencimi i institucioneve parashkollore private; Qëndrueshmëria e qendrave me bazë në komunitet.

207



BALKAN SUNFLOWERS

Si kontribuon UNICEF-i në Zhvillimin e Shkathtësive në Fëmijërinë e Hershme (ZhShFH) në Kosovë?

• Zhvillim kapacitetesh për zhvillim dhe mbijetesë të përmirësuar të fëmijut (imunizim, të ushqyerit me gji etj.)

• Mbështetja e mbrojtjes së fëmijut (Strategjia për të Drejtat e Fëmijut, monitorimi i të drejtave të fëmijut etj.)

• Avokim për arsim cilësorë për të gjithë, qysh nga fëmijëria e hershme e tutje (ZhShFH dhe qasje në edukimin parafillor, shkolla miqësore për fëmijët, arsim cilësorë përmes zhvillimit të kurrikulit, përfshirja e grupeve të cenuara në arsim)

209208



Përkrahja e ZhShFH-së për Arsim

• Ligji mbi Edukimin Parashkollor

• Kurrikula Parashkollore• Zhvillimi i kapaciteteve të

MAShT-it • Edukim parashkollor për

fëmijët me bazë në komunitet

• Shkrim e lexim tek femrat

• Standardet për Zhvillimin e Mësimnxënies së Hershme

• Vlerësimi i ZhShFH-së në Kosovë me Universitetin e Jelit (Yale)

• Rrjetëzimi dhe ndërtimi i partneritetit të bazuar në ZhShFH

3

• ZhShFH nuk është prioritet • Korniza të kufizuara gjithëpërfshirëse dhe

multi-sektoriale politike, asnjëra për ZhShFH• Mungesë të koordinimit të mekanizmave tërë-

sektoriale për të siguruar shërbime përkatëse të ZhShFH-së

• Sektorë të nën-financuar të shëndetësisë dhe mirëqenies, jo në gjendje të përmbushin nevojat bazike, posaçërisht për grupet më të cenuara dhe më të varfëra

UNICEF4

Sfidat më të mëdha

209



We will…

build partnershipscollaborate with children, civil society organizations, communities, governments and the private sector to share knowledge to ensure children’s rights are met

THEORY OF CHANGE:how we work to create impact for children

… be the voiceadvocate and campaign for better practices and policies to fulfill children's rights and to ensure that children’s voices are heard (particularly those children most marginalized or living in poverty)

… be the innovatordevelop and prove evidence-based, replicable breakthrough solutions to problems facing children

… achieve results at scalesupport effective implementation of best practices, programs and policies for children, leveraging our knowledge to ensure sustainable impact at scale

... jemi zëriTë mbështesim dhe të ngremë zërin për praktika dhe politika më të mira, për të plotësuar të drejtat e fëmijëve dhe për të siguruar që të dëgjohet zëri i tyre. (posaçërisht i atyre fëmijëve më të margjinalizuar apo që jetojnë në varfëri).

... jemi novatorë Të zhvillojmë dhe vërtetojmë zgjidhje më novatore, të përsëritshme të bazuara në evidenca për problemet me të cilat përballen fëmijët.



Të ndërtojmë partneritete Të bashkëpunojmë me fëmijët, organizatat e shoqërisë civile, qeveritë dhe sektorin privat për të shkëmbyer njohuritë dhe për të siguruar përmbushjen e të drejtave të fëmijëve.

Ne do të ...

TEORIA E NDRYSHIMIT:

si ne punojmë për të krijuar efektin për fëmijët

Të mbështesim dhe të ngremë zërin për praktika dhe politika më të mira, për të plotësuar të drejtat e fëmijëve dhe për të siguruar që të dëgjohet zëri i tyre. (posaçërisht i atyre fëmijëve më të margjinalizuar apo që jetojnë në varfëri).

Të zhvillojmë dhe vërtetojmë zgjidhje më novatore, të përsëritshme të ba-zuara në evidenca për problemet me të cilat përballen fëmijët.


Të ndërtojmë partneritete Të bashkëpunojmë me fëmijët, organizatat e shoqërisë civile, qeveritë dhe sektorin privat për të shkëmbyer njohuritë dhe për të siguru-ar përmbushjen e të drejtave të fëmijëve.

... jemi zëri

Ne do të ...

... jemi novatorë


Vizioni ynë: çdo fëmijë të ketë arsimim të mirë cilësor dhe të përvetësoj aftësitëdhe njohuritë të nevojshme për të lulëzuar në shekullin 21.

Objektivat e Save the Children

3. Përkujdesja dhe Zhvillimi në Fëmijërinë e Hershme

Një numër në rritje i fëmijëve të vegjël të kenë qasje në përkujdesje cilësore të

fëmijërisë së hershme dhe në programet e zhvillimit që sigurojnë të drejtat

e tyre në mbijetesë, shëndet dhe arsimim.

1. Edukimi BazikTë gjithë fëmijët kanë qasje në

arsim të mirë e cilësor – veçanërisht ata të cilët janë të përjashtuar dhe

të margjinalizuar ose që jetojnë në shtete të brishta dhe të prekura

nga konflikti.

2. Edukimi në nevojë (urgjencë)Fëmijët dhe të rinjtë në rrezik

apo të prekur nga nevoja,kanë qasje në arsim cilësor

si një pjesë themelore e të gjithapërgjigjeve humanitare.

4. Edukimi për fuqizimin e rinisë

Të fuqizohen të rinjtë e pambrojtur në vende rurale dhe urbane përmesarsimimit dhe trajnimit për t'u bërë

qytetarë aktivë në aspektin ekonomik, social dhe politik.

5 . Nxitja e ndryshimeve të politikës globale dhe kombëtare Të sigurohet ndryshimi i politikave globale dhe kombëtare në mënyrë

që të gjithë fëmijët të përfitojnë nga e drejta e tyre për arsim të mirë e cilësor.

211210



Të fillohet nga fillimi(fokusi që nga paralindja deri në moshën 3 vjeçare.

Të sigurohet qasja për mjedise cilësore të mësimit në moshë të hershme (fokusi në moshën 3 deri 5 vjeçare).

Përmirësimi i kalimit në shkollë fillore (fokusi në moshën 6 deri 8 vjeçare).

Ngritja e vetëdijes, përkrahja dhe promovimi i zhvillimit të politikave të fëmijërisë së hershme.

Katër Parimet e Programit ZhShFH të Save the Children

Të gjithë fëmijë kanë qasje dhekanë përfituar nga arsimi cilësorpara-shkollor, parafillor dhe fillor, sidhe nga arsimi jo-formal.

Punojmë në 9 institucioneparafillore/kopshte dhe në 14shkolla fillore në 9 komuna tëprojektit.

Mbështesim trajnimin eedukatoreve/mësimdhënësve lidhurme metodologjitë gjithëpërfshirëse.

Punojmë ngushtë me MAShT-in,DKA-të, OJQ-të, shkollat,kopshtet, prindërit dhe fëmijët përtë rritur vetëdijesimin mbirëndësinë e zhvillimit tëshkathtësive në fëmijërinë ehershme dhe për përqendrim nëfushat kyçe të ndërhyrjeve.

Deri ne fund të vitit 2012nga programi i edukimitgjithëpërfshirës kanëpërfituar 10.162 fëmijë,duke përfshirë fëmijët meaftësi të kufizuara, fëmijëtnga komunitetet Romë,Ashkali dhe Egjiptianë dhenga komunitetet tjera.

Çfarë ne bëjmë

211



Quality pre-school and pre-primary education

Përfshirja e strukturave komunale të arsimittë dedikojnë dhe planifikojnë më shumëfonde për gjithëpërfshirjen e grupeve më tëmargjinalizuara të fëmijëve.

Realizimi i analizës së situatës në përkujdesjedhe zhvillimin e shkathtësive në fëmijërinë ehershme (duke përfshirë fëmijët e moshës 0-3 vjeçare dhe familjet) në 5 komuna.

Ngjarje për qëllim avokimi.

Indeksi për gjithëpërfshirje (Ifl) është akredituar si pilot projekt në vitin 2012 ngaMAShT-i.

Është përfshirë në Planin Strategjik të Edukimit për Fëmijët me Nevoja të Veçanta2010-2015 dhe në Planin Strategjik të Arsimit në Kosovë 2011-2016.

Përmirësimi i kapaciteteve të menaxhmentit të institucioneve parashkollore nëplanifikimin e buxhetit.

Mbështet proceset e zhvillimit parashkollore në 9 institucione parashkollore dhe 11shkolla fillore.

Indeksi për gjithëpërfshirje (Ifl) dhe të tjera

Gjithëpërfshirja e fëmijëve me aftësi të kufizuara

Përkrahja e të drejtave të fëmijëve me aftësi të kufizuara – gjithëpërfshirja nëarsimin para-shkollor dhe fillor.

Promovimi i arsimit gjithëpërfshirës – vetëdijesimi dhe fushata avokuese (dukepërfshirë trupat avokuese të vetë-qëndrueshme) përmes partnerëve lokalë &OJQ-ve.

Lobimi në nivel qendror dhe lokal dhe ngritja e kapaciteteve të institucioneve tëadministrimit lokal.

Mbështetja e 8 qendrave burimorerajonale.

Zhvillimi dhe ngritja e kapaciteteve tëshkollës – trajnimi i stafit, materialetshkollore, rehabilitimi dhe të tjera.

213212



Është hapur qendra e Përkujdesjes dhe Zhvillimit të Shkathtësive në Fëmijërinë e Hershme në Mitrovicë – duke krijuar një mundësi dhe mjedis për zhvillimin e shkathtësive në fëmijërinë e hershme.

Është bërë një vlerësim i nevojave të fëmijëve të komuniteteve RAE, të moshave 3-6 vjeçare. Bazuar në të gjeturat, janë identifikuar dhe praktikuar qasje të ndryshme.

Gjithëpërfshirja e fëmijëve të komuniteteve RAE dhe personave të zhvendosur

Aktivitete për të nxitur pjesëmarrjen e fëmijëve, përkrahjes ‘peer to peer’ dhe krijimit të ndërlidhjes fëmijë-shkollë.

Sigurimi i klasave plotësuese dhe ekstra kurrikulare.

Zvogëlimi i braktisjes së shkollimit të përgjithshëm përmes vetëdijesimit.

Inclusion of children from non-majority communities

“MOZAIK “– Mësimet e nxjerra

Ndihmon komunitetet e ndryshme etnike të bashkëpunojnë dhe të komunikojnë me njëri-tjetrin;

I pranuar nga MAShT dhe aktualishtka financuar 3 kopshte për fëmijëtnë Obiliq, Pejë dhe Prishtinë.

Qasja dygjuhësore në kopshtet për fëmijët (moshat 3-5 vjeçare);

Të mësuarit e tolerancës dhe respektimit të diversitetit kulturor;

Socializmi sa më i hershëm i fëmijëve në një mjedis multikulturor;

Zhvillimi i qasjes pedagogjike me fëmijët në qendër, e cila përfshin trajnimin mbi aftësitë për zgjidhjen e konflikteve të adaptuar varësisht nga mosha.

213



Sfidat

Mungesa e traditës në programet e Përkujdesjes dhe Zhvillimit të Shkathtësive në Fëmijërinë e Hershme ose edukimit parashkollor.

Nuk është prioritet në nivelin qeveritar dhe komunal.

Nuk ka burime të alokuara për mbështetjen e nismave politike për rritjen e qasjes në shkollë.

Numër i vogël i kopshteve publike për fëmijë dhe klasave para-fillore.

Mungesa e edukatorëve dhe mësimdhënësve të kualifikuar (veçanërisht atyre që punojnë me fëmijë të moshave 0-3 vjeçare).

Lokacioni – urban vs. rural.

Monitorimi i implementimit të indeksit për gjithëpërfshirje (Ifl) nga strukturat përkatëse të arsimit.

Procesi i ngadalshëm iakreditimit të kopshteve privatepër fëmijë.

215214



Edukimi dhe Zbulimi i Hershëm

Qëllimi• Qëllimi i projektit ‘Edukimi dhe Zbulimi i Hershëm’ është i

fokusuar në përmirësimin e performancës së zhvillimit të fëmijut, përmirësimin e kushteve të jetesës dhe sociale të fëmijëve me aftësi të kufizuara, dhe në ofrimin e ndihmës për prindërit e tyre.

• Është vendimtare që fëmijët moshat 0-6 vjeçare) të përkrahen në mënyrë intensive në zhvillimin e hershëm dhe në aftësitë për mësimnxënie, sepse perceptimi është më i madh në periudhën e parë të zhvillimit dhe përkrahja e hershme ndihmon në permirësimin e mëtejm të zhvillimit të fëmijut.

• Edukimi i hershëm është pranuar në sistemin e rregullt arsimor.

215



Rëndësia e edukimit të hershëm

• Ky projekt ofron mundësi më të mira për zhvillimin e hershëm të fëmijëve me aftësi të kufizuara (moshat 0-6 vjeçare) dhe këshillim për prindërit e tyre, si dhe krijon një lidhje me institucionet arsimore, sociale dhe shëndetsore për inegrimin e tyre në shoqërinë kosovare . Motoja është: ‘NDIHMA E HERSHME – NDIHMA MË E MIRË’.

• Lehtëson jetën e femijëve dhe të prindërve të tyre, regjistrimin e tyre në kopshte për fëmijë dhe në shkollë, si dhe lehtëson punën e prindërve dhe të mësimdhënësve në shkollimin e mëtejmë.

Pse e bëjmë këtë?

• Mundësi të barabarta: çdo fëmijë ka të drejtë të shkollimit.

• Lehtësimi i integrimit të fëmijëve me aftësi të kufizuara në sistemin e rregullt arsimor.

217216



Sfidat

• Mungesa e koordinimit dhe bashkëpunimit me Organizatat e Shoqerisë Civile (OShC), të cilat veprojnë në këtë fushë.

• Interesimi i institucioneve qeveriitare dhe lokale – nuk ka përkrahje nga fondet lokale.

• Qëndrueshmeria e projektit.

Rekomandime• Rirja e mundësive për edukim në fëmijërinë e

hershme për fëmijet me aftësi të kufizuara.

• Krijimi i politikave zhvillimore për edukim në fëmijerinë e hershme.

• Vlerësimi/përdorimi i standardeve ekzistuese për zhvillimit dhe mësimnxënie në fëmijërinë e hershme - (2011/MAShT publikim, i përkrahur nga UNICEF).

217



‘Investimi në dije shpërblehet me interesin më të mirë.’

- Benjamin Franklin -

BALKAN SUNFLOWERS

219218



BALKAN SUNFLOWERS Shkalla e braktisjes në shkollë fillore bie për 80%

Mesatarisht rreth 450-500 fëmijë vijojnë qendrat për përgatitje parashkollore, klubet e gjuhës, për ndihmë në detyrat e shtëpisë, argëtim dhe përkrahje,

drekë, mbështetje me materiale shkollore etj.

Regjistrimet në shkolla janë në rritje!

Në Fushë Kosovë, rritja e regjistrimeve dhe zbritja e braktisjeve pasqyrohen në numrat që tregojnë që shkalla e regjistrimit në shkollë fillore të fëmijëve të komuniteteve Ashkali dhe Egjiptianë është rritur prej rreth 350 nxënës në afër 600 nxënës. Shkalla e kaluar e

braktisjes së shkollës është zvogëluar nga 350 nxënës në 120 nxënës (34.3%). Të dhënat e fundit tregojnë një shkallë prej 14 braktisje prej afër 600 nxënës (2.3%).

Rrjeti i qendrave për mësimnxënie Programi parashkollor – moshat 5-6/7 vjeçare

5 qendra në Kosovë (Fushë Kosovë, Graçanicë, Plemetinë 2 qendra dhe në Shtime). Të gjithë fëmijët që nga mosha parashkollore janë të mirëseardhur të vizitojnë qendrat, nëse

ato ekzistojnë në komunitetet e tyre.

Qëllimi: Përmes artit, muzikës dhe lojërave, programi fokusohet në fuqizimin e aftësive sociale dhe kognitive ,të domosdoshme për vijimin e shkollës fillore: zhvillimi i aftësive motorike të mëdha dhe të imëta; përmirësimi i aftësive gjuhësore (shprehje, shkrim, lexim), të nevojshme për pjesëmarrje

në shkollën e komunitetit ku fëmija jeton; aftësitë gjuhësore nxiten përmes këngëve, përdorimit të gjuhës në diskutime me

mësuesit, përmes ushtrimeve dhe lojërave pedagogjike etj.

Ngritja e vetëdijes rreth rëndësisë së edukimit dhe zhvillimit në fëmijërinë e hershme: Mbledhje/takime të rregullta me prindër; lehtësimi/përkrahja në regjistrimin e fëmijëve nga komunitetet Romë, Ashkali dhe

Egjiptianë për vijim të mësimit në shkolla të rregullta; Ndërmjetësimi i bashkëpunimit në mes të mësimdhënësve, drejtorëve të shkollave dhe

prindërve me qëllim të përkrahjes së regjistrimit dhe zbutjes së braktisjes përmes programit të ndërmjetësuesve shkollor.

Gjeni më shumë informata këtu: www.learningcentersnetwork.org

BALKAN SUNFLOWERS

219



Partneritet për kohezion social përmes edukimit dhe zhvillimit në fëmijërinë e hershme në Evropë (PRECEDE*)

*Partnership for Reconciliation through Early Childhood Education and Development in Europe

Të gjitha shtetet partnere ose kanë përjetuar konflikt të dhunshëm brenda 25 viteve të fundit ose së paku trazira shoqërore drastike me

pasoja të mëdha. Edhe pse fëmijët kanë aftësi unike për ripërtërije, ata janë të ndjeshëm, pa përjashtim edhe ndaj lëndimeve e vuajtjeve të

prindërve. Investimi i dobët në fëmijërinë e hershme është e meta më e keqe e një

shoqërie. Në të kundërtën investimet në fëmijërinë e hershme, që synojnë të sjellin

metodologji dhe aktivitete që përkrahin diversitetin, gjithëpërfshirjen dhe tolerancën në të gjitha veprimet rreth fëmijërisë së hershme

kontribuojnë në shëndetin, lumturinë, aftësinë e fëmijëve dhe rrisin mundësinë për një jetë më produktive dhe të lumtur për ta dhe gjithë

shoqërinë si në të tashmen ashtu edhe në të ardhmen.

BALKAN SUNFLOWERS

Partneritet për kohezion social përmes edukimit dhe zhvillimit në fëmijërinë e hershme në Evropë (PRECEDE*)

*Partnership for Reconciliation through Early Childhood Education and Development in Europe

• Partneritet me: • Shqipërinë • Kroacinë• Maqedoninë • Irlandën Veriore dhe • Serbinë

• Qëllimet kryesore:Përkrahja e ndikimit të shoqërisë civile në proceset e ndërtimit të paqes dhe kohezionit social përmes edukimit në fëmijërinë e hershme në rajonin e Ballkanit dhe në Evropë.

BALKAN SUNFLOWERS

221220



Rrjeti PRECEDEAktivitet kryesore: • Hulumtimi dhe publikimi i raportit për situatën vendore rreth EZHFH në të gjitha shtetet

partnere;• Bazuar në vlerësimin fillestar vendor rreth EZHFH , identifikimi i vazhdueshëm i

mangësive në ligjet, politikat, strategjitë dhe/ose sfidat e zbatimit të tyre në EZHFH; • Themelimi i rrjeteve vendore dhe grupeve punuese që do të krijohen rreth

komponentëve të hulumtimit, vëzhgimit, instrumenteve programore dhe standardeve të cilësisë menaxhuese;

• Ndërlidhja e rrjeteve vendore me rrjetin ndërkombëtar për ndërtimin e paqes me fëmijë të vegjël (moshat 0-8 vjeçare);

• Zhvillimi i strategjive dhe materialeve avokuese për të gjitha shtetet partnere;• Aktivitete avokuese bazuar në nevojat e identifikuara brenda kornizave të programit; • Vlerësim, hulumtim dhe përshtatje ose/dhe krijim të instrumenteve programore për

ndërtimin e paqes dhe kohezionin social në EZHFH (lojëra, aktivitete, plan-programe, objekte), specifike për secilin shtet partnerë;

• Ndërtimi i kapaciteteve brenda organizatave të shoqërisë civile bazuar në mangësitë që ata kanë identifikuar;

• Mbështetje për certifikim në “menaxhim cilësor” sipas standardeve evropiane për anëtarët e rrjetit.

BALKAN SUNFLOWERS

Rrjeti PRECEDE• Pjesëmarrje e OJQ-ve partnere nga projekte të

ndryshme në trajnime/punëtori të përbashkëta në:• hulumtim; • monitorim; • avokim; • ndërtim të kapaciteteve të organizatave (menaxhim cilësor).

• Shkëmbimi i përvojave dhe të gjeturave në mes të projekteve të rrjetit përmes një komunikimi të përbashkët elektronik, përmes fletushkave, raporteve përmbledhëse, shpalljeve të ngjarjeve, konferencave, mbledhjeve etj.

BALKAN SUNFLOWERS

221



‘Kur di më mirë, vepron më mirë.’

- Maya Angelou -

BALKAN SUNFLOWERS

223222




rrUGëtImI I KOSOVëS DrEjt PISa 2015: VLErëSImI I NXëNëSVE DHE LëVIZja DrEjt arSImIt të SHKatHtëSIVE të baZUara Në KOmPEtENCa

Hapja dhe moderator: Mustafë Kadriu, Drejtor i Divizionit për Standarde dhe Vlerësime, MAShT

Ligjërues: Mustafë Kadriu

Ligjërues: Profesor për Punë Kërkimore në Arsim, Universiteti Duisburg-Essen, Gjermani

Ligjërues: Dr. Keith Prenton dhe Dr. David Carroll, Programi i Arsimit Fillor në Kosovë (BEP), USAID

Grupi punues prej 21 pjesëmarrësish kishte në përbërjen e vet përfaqësues nga Ministria e Arsimit, Shkencës dhe

Teknologjisë (MAShT) dhe nga OJQ-të, si dhe drejtorë të shkollave, mësimdhënës, gazetarë dhe studentë nga fakultete të ndryshme.

Z. Mustafë Kadriu fillimisht përshëndeti të pranishmit dhe bëri një hyrje në zhvillimin e vlerësimit të nxënësve në Kosovë dhe mbi rëndësinë e pjesëmarrjes së Kosovës në procesin e PISA-s 2015.

223



Ai vazhdoi me prezantimin e tij (shihni faqen 239) duke dhënë një vështrim të përgjithshëm mbi aktivitetet e Divizionit për Standarde dhe Vlerësime, në veçanti lidhur me testet e arritshmërisë, duke filluar nga testi i klasës së 5-të, gjysmë-maturës të

klasës së 9-të dhe testit të maturës në fund të shkollës së mesme të lartë (shihni figurën 1).

Z. Kadriu ofroi shembuj nga materiali i testeve dhe shpjegoi se si është përdorur taksonomia e Bloom-it (shihni figurën 2) si bazë për përpilimin e testeve.

Figura 1. Vlerësimi

Figura 2. Taksonomia e Bloom-it

TAKSONOMIA E BLOOM-it

TË MEN

DU

AR

IT KRITIK

225224



Profesori Abs filloi prezantimin e tij (shihni faqen 232) me përshkrimin e procesit të PISA-s në Gjermani, dhe sidomos të efekteve që “tronditja e PISA-s” (rezultatet u treguan më të dobëta sesa ishin pritur) kishte në politikat gjermane për arsim. Pasi që testet e PISA-s në vitin 2003 vendosën nxënësit gjermanë nën mesataren e vendeve të OBEZh-it, Gjermania ndërmori shumë reforma në sistemin e arsimit, gjë që çoi në përmirësimin e arritshmërisë së nxënësve gjerman (shihni figurën 3). Pjesëmarrësit e punëtorisë gjithashtu shikuan një film nga seria e filmave të OECD-së mbi temën “Përformues të fortë dhe reformues të suksesshëm të arsimit”.

Prof. Dr. Abs prezantoi mjetet kognitive që mund të përdoren për analizën e detyrave mësimore dhe detyrave të testit. Ai shpjegoi se kohëve të fundit këto mjete më nuk quhen ‘taksonomi’, por ‘modele të kompetencave’ ose ‘nivele të kompetencave’, dhe ato janë bërë të njohura në kontekstin e PISA-s. Një

tipar dallues i mjeteve të reja kognitive është se ato janë specifike sipas lëndës.

Statusi shkencor i taksonomisë së Bloom-it gjithmonë ka qenë ai i një mjeti orientues, në kuptimin që ajo është një procedurë e provës dhe gabimit, duke zbatuar kriteret e njohura ndaj faktorëve të panjohur. Si e tillë, ajo ka qenë dhe mbetet e rëndësishme për planifikimin e mësimdhënies dhe për hartimin e testeve. Por hulumtimi empirik rreth taksonomisë ka treguar se nivelet e sipërme të taksonomisë nuk mund të dallohen në mënyrë të qartë dhe empirike.

Modelet e reja të kompetencës janë zhvilluar në drejtim të kundërt. Zhvillimi filloi me vështirësitë e pyetjeve të detyrave të testit brenda PISA-s dhe TIMSS-sit (faktet empirike). Pastaj hulumtuesit kërkuan karakteristikat e përbashkëta të pyetjeve me vështirësi të njëjta, dhe zhvilluan modelin përkatës sipas lëndës mbi atë bazë.

Sipas prof. Abs, të dy konceptet nuk janë krejtësisht të ndryshme, por ato tregojnë

Tronditja dhe Pasojat nga PISA 2000

Rritja e rëndësisë së arsimit në debatet publike

Reforma në kujdesin e fëmijërisë së hershme

Futja në përdorim e testimit të standardizuar kombëtar të nxënësve

Reformimi i programeve të edukimit të mësimdhënësve

Reformimi i provimeve të centralizuara të maturës

Llogaridhënia më e madhe e shkollave (drejtorëve tëshkollave) për rezultatet në arsim

Vendimet për të shpenzuar më shumë mjete financiare në fushën e arsimit

Figura 3. Si ka ndikuar PISA në zhvillimin arsimor në Gjermani

225



Sipas shumë pjesëmarrësve,

sot në Kosovë ka mungesë të instrumenteve për vlerësimin objektiv në nivel kombëtar.

tipare të përbashkëta. Të dy konceptet fillojnë me detyrat që përsëriten më shumë, pastaj vazhdojnë me aplikimin e rutinave dhe çojnë drejt të menduarit më analitik dhe zgjidhjes së problemeve (shihni figurën 4).

Profesori Abs shpjegoi gjithashtu se PISA do të përdor modelet e kompetencave dhe jo taksonominë e Bloom-it, në mënyrë që të përshkruaj dallimet midis pyetjeve të testit dhe të raportimit të rezultateve.

Kosova ka vendosur që të marrë pjesë në PISA 2015; më së voni për raportin kombëtar për PISA, MASHT-i do të duhet të merret me modelet e reja të ofruara nga OBEZh-i. Në vende të tjera, rezultatet e PISA-s kanë quar drejt zhvillimit të ri profesional për mësimdhënësit mbi bazën e ideve te reja.

Dr. Prenton dhe Dr. Carroll paraqitën (shihni faqen 247) aktivitetet e realizuara në kuadër të projektit të BEP-it,

USAID, të cilat synojnë përmirësimin e mësimdhënies në lexim në Kosovë dhe shtrimin e rrugës drejt vlerësimit të leximit në klasat e hershme. Të dy prezantuesit theksuan rëndësinë e shkathtësive të të kuptuarit në lexim, si shkathtësitë themelore të zhvilluara në moshën e hershme, të cilat janë duke u përdorur vazhdimisht në tërë procesin arsimor. Ata shtjelluan mbi skemën e diagnostikimit që është aplikuar si për testimin e nxënësve, ashtu edhe për zhvillimin profesional të mësimdhënësve.

Gjatë sesionit të pyetjeve dhe përgjigjeve, janë diskutuar qasjet ndaj vlerësimit kombëtar. PISA si vlerësim ndërkombëtar realizohet çdo 3 vjet; prandaj ekziston nevoja për vlerësimin kombëtar/të brendshëm mbi baza vjetore. Sipas shumë pjesëmarrësve, sot në Kosovë ka mungesë të instrumenteve për vlerësimin objektiv

Është rekomanduar

që sindikata e mësimdhënësve do të duhej të luante një rol të rëndësishëm në politikat e arsimit të Kosovës.

Taksonomia e Bloom-it Nxënësit mund të …

Vlerësojnë mbi bazën e kritereve dhe argumentojnë zgjidhjet e ndryshme

Krijojnë strategji të reja për zgjidhjen e problemeve

Zgjidhin probleme të ndërlikuara derisa bëjnë identifikimin e kufizimeve dhe përcaktimin e supozimeve

Përgjithësojnë zgjidhjet e problemeve në formula dhe të argumentojnë lidhur me këto formula

Bëjnë supozime në mënyrë që të zgjidhin një problem

Aplikojnë algoritmet bazë kur u kërkohet në mënyrë të drejtpërdrejt

Aplikojnë algoritme të cilat kërkojnë vendime vazhduese

Kryejnë procedurat e zakonshme në mënyrë të saktë

Analizojnë dhe riorganizojnë përmbajtjen para aplikimit

Aplikojnë ashtu siç e kanë mësuar

Shpjegojnë atë çfarë kanë kuptuar

Mbajnë mend ashtu siç e kanë mësuar përmendësh

PISA 2009 – Nxënësit mund të …

Figura 4. Shembulli nga PISA – Modeli i kompetencave Nivelet brenda modelit të PISA-s të kompetencës matematikore

227226



Shumë pjesëmarrës

kanë theksuar se sa e rëndësishme është që të përqendrohemi në zhvillimin e shkathtësive në moshën e hershme, pasi që ato janë bazë për zhvillimin e shkathtësive të nivelit më të lartë, përfshirë edhe ato që vlerësohen në testin e PISA-s.

në nivel kombëtar. Ndërsa ka më pak dyshim në objektivitetin e testeve të PISA-s - të cilat ndjekin udhëzimet e rrepta dhe monitorohen nga vëzhgues ndërkombëtar - besueshmëria, objektiviteti dhe vlefshmëria e vlerësimit të brendshëm të Kosovës duhet të rriten.

Gjithashtu është përmendur nga shumë pjesëmarrës se mësimdhënësve u mungojnë shkathtësitë dhe kompetencat e vlerësimit në praktikën e tyre të përditshme. Si rekomandim kyç për tejkalimin e këtij problemi është propozuar që të zhvillohen trajnime për mësimdhënësit mbi metodat e vlerësimit, të cilat janë të harmonizuara me qasjen e PISA-s.

Duke parë shembullin nga studimi i rastit në Gjermani, ku Sindikatat e Mësimdhënësve kanë qenë gjithashtu të përfshira në reformat e arsimit pas tronditjes nga PISA, është rekomanduar që sindikata e mësimdhënësve do të duhej të luante një rol të rëndësishëm në politikat e arsimit të Kosovës. U theksua rëndësia e përfshirjes së të gjithë palëve të interesit në procesin e reformës.

Është ngritur çështja e efekteve të mundshme të varfërisë në arritshmërinë e nxënësve në PISA. Pjesëmarrësit e punëtorisë erdhën në përfundim se prejardhja shoqërore dhe ekonomike ka ndikim të caktuar në arritshmërinë e nxënësve, por ky nuk është faktori i vetëm vendimtar. Në fakt disa vende, edhe pse nuk janë veçanërisht të begata, kanë arritshmëri relativisht të lartë të nxënësve. Për më tepër, është diskutuar edhe fakti i veçantë se në disa vende me rezultate të dobëta në PISA, nxënësit shpesh ende e deklarojnë veten si të etur për të mësuar (p.sh. kemi përgjigje më pozitive ndaj pyetjes ‘Sa ju pëlqen të lexoni?’ në Shqipëri

sesa në vendet e tjera me rezultate më të mira në PISA).

Cilësia e ulët e mësimdhënies është parë si një sfidë për zbatimin me sukses të testit të PISA-s në Kosovë. Në këtë drejtim, është sugjeruar që një mostër e mësimdhënësve do të duhej që gjithashtu t’i nënshtrohen testit të PISA-s. Kjo çoi në diskutimin se si mund të zbatohet vlerësimi i performancës së mësimdhënësve. Është arritur pajtimi se Taksonomia e Bloom-it është e vështirë për t’u përdorur për këtë qëllim, pasi që (a) është një mjet teorik, dhe (b) nuk ka dëshmi empirike se nivelet e larta të objektivave të të nxënit mund të dallohen qartazi nga njëri-tjetri. Megjithatë taksonomia mund të strukturojë hartimin e pyetjeve në formate dhe nivele të ndryshme të vështirësisë.

Është diskutuar mundësia e lidhjes së arritshmërisë së nxënësve në matematikë dhe pagat e mësimdhënësve por kjo është parë në mënyrë kritike nga shumë pjesëmarrës. Argumenti i ofruar ishte se mësimdhënësit, përveç aftësisë në matematikë, duhet t’i mësojnë nxënësve kompetenca shumë më të gjera (të tilla si aftësitë e bashkëpunimit), të cilat padyshim se nuk vlerësohen në testet e matematikës. Për më tepër, edhe pse cilësia e mësimdhënësit mbetet faktori kryesor që ndikon në arritshmërinë e nxënësve (siç u deklarua nga z. Psacharopoulos dhe z. Ruhose në fjalimet e tyre), ka edhe faktorë të tjerë që mund të luajnë një rol. Është përmendur rasti i Britanisë së Madhe, ku e gjithë shkolla është përgjegjëse për arritshmërinë e nxënësve. Edhe akterë të tjerë të rëndësishëm si prindërit, duhet të jenë të përfshirë në procesin e reformimit.

Më pas, pjesëmarrësit diskutuan lidhur me nevojën për të pasur mësimdhënës të ndryshëm (për lëndë të ndryshme) në klasat e ulëta, në mënyrë që t’u mundësohet

227



nxënësve që të njihen më herët me modelet e ndryshme të mësimdhënies. Hapi nga klasa 5 deri në klasën 6, për nxënësit përfaqëson një ndryshim të madh që ndikon në arritshmërinë e tyre; ky problem duhet të trajtohet. Përveç kësaj, është sugjeruar që të ofrohet një trajnim më i specializuar i mësimdhënësve, i specializuar për secilën klasë. Pas një trajnimi të tillë, mësimdhënësit mund t’i kuptojnë më mirë nxënësit në moshë të caktuar, dhe të përdorin metoda më të përshtatshme të mësimdhënies për ta.

Shumë pjesëmarrës kanë theksuar se sa e rëndësishme është që të përqendrohemi në zhvillimin e shkathtësive në moshën e hershme, pasi që ato janë bazë për zhvillimin e shkathtësive të nivelit më të lartë, përfshirë edhe ato që vlerësohen në testin e PISA-s.

Një temë tjetër që u përmend ishte rëndësia e punës praktike në shkollat e Kosovës. Mësimdhënësit duhet të trajnohen në metodologji praktike që të familjarizohen me qasje praktike në procesin e të nxënit.

Ngritja e vetëdijes është parë si një aspekt i rëndësishëm në përgatitjet drejt PISA-s 2015 dhe duhet të mbulojë të gjitha çështjet relevante në menaxhimin e efekteve të mundshme që dalin nga procesi i PISA-s.

Në fund, është arritur pajtimi rreth sfidave dhe rekomandimeve vijuese:

Sfidat:1. The need to improve internal

assessment (because this is currently somewhat subjective) and link it to external assessment.

2. Preparing and involving all stakeholders to deal with the PISA results in meaningful way (all stakeholders includes teachers’ unions) in order to pave the way for the subsequent process of reform.

rekomandimet:1. Përfshirja e një mostre të

mësimdhënësve në përdorimin e testit PISA.

2. Zhvillimi i trajnimit të mësimdhënësve që harmonizon metodat e vlerësimit dhe mësimdhënien me modelet e kompetencës së PISA-s.

3. Zhvillimi i trajnimit të mësimdhënësve që harmonizon metodat e vlerësimit dhe mësimdhënien me modelet e kompetencës së PISA-s.

Për leximi të mëtejshëm:

Anderson, L.; Krathwohl, D. (Redaktorët.) (2001). Taksonomia e mësimnxënies, mësimdhënies dhe vlerësimit. Rishikimi i taksonomisë së Bloom-it të objektivave të arsimit. New York: Longman.

PISA 2009, Korniza e vlerësimit. Kompetencat kyçe në lexim, matematikë dhe shkencë. Paris: OBEZh. faqe 122.

229228



Për lexim të mëtejshëm:

Përdorimi i vlerësimit për përmirësimin e mësimdhënies në lexim

(Dr. Prenton, K dhe Dr. Carroll, D.)

Programi i Arsimit Fillor (BEP) është një iniciativë pesëvjeçare, e dizajnuar që t’u sjellë dobi të gjitha shkollave publike fillore dhe të mesme të ulëta në Kosovë, (klasat 1 - 9). Programi ka filluar më 1 tetor 2010 dhe është planifikuar të përfundojë më 30 shtator 2015. Motoja e BEP-it është “Zhvillimi i shkathtësive të nxënësve të shekullit të 21-të me shkolla dhe komunitete”. Në këtë aspekt, BEP-i kërkon të përmirësojë kapacitetet e shkollave të Kosovës për të ofruar shkathtësitë përkatëse për nxënësit e tyre. Synimi i tij gjithëpërfshirës është që të përmirësojë kapacitetet institucionale të Qeverisë së Kosovës në sektorin e arsimit, dhe të përmirësojë cilësinë e arsimit fillor. BEP-i financohet nga USAID-i dhe Qeveria e Kosovës. FHI 360 është duke zbatuar BEP-in në emër të USAID-it, në partneritet me Ministrinë e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë si dhe Qendrën e Kosovës për Arsim (KEC).

BEP-i përdor vlerësimin për përmirësimin e kompetencave të nxënësve në 3 mënyra kryesore:1. Programi fton të gjithë mësimdhënësit

e Kosovës të klasave 1-9, për të përfunduar kursin tre ditor, “Vlerësimi për mësimnxënien” (VpN). Deri më tani, mbi 7500 mësimdhënës kanë marrë pjesë në këtë kurs. VpN-ja nënkupton rritjen e arritshmërisë së nxënësve përmes vlerësimit. Bazohet në

idenë se nxënësit do të përmirësohen më së shumti nëse e kuptojnë qëllimin e mësimit të tyre, ku është vendi i tyre lidhur me këtë qëllim, dhe se si mund ta arrijnë qëllimin. VpN përfshin:

• Ndarjen e qëllimeve mësimore me nxënësit

• Ndihmë për nxënësit që të dinë dhe njohin standardet drejt të cilave duhet synuar

• Ofrimi i informatave kthyese që u ndihmon nxënësve të identifikojnë se si të përmirësohen

• Besimi se secili nxënës mund të përmirësohet në krahasim me të arriturat e mëparshme

• Si mësimdhënësi ashtu edhe nxënësit të shqyrtojnë dhe reflektojnë mbi performancën dhe përparimin e nxënësve

• Nxënësit të mësojnë teknikat e vetëvlerësimit, për të zbuluar fushat në të cilat duhet përmirësuar

• Të kuptojnë se të dyja, edhe motivimi edhe vetëbesimi, që janë vendimtare për mësimnxënien efektive dhe progresin, mund të përmirësohen përmes teknikave të vlerësimit efektiv.

2. BEP-i është duke e ndihmuar Divizionin e MASHT-it për Vlerësime për të përmirësuar cilësinë e pyetjeve të testit të matematikës dhe shkencës, duke përdorur modele të PISA-s. BEP-i ka zhvilluar programe për matematikë dhe shkenca dhe pako të mjeteve të matematikës dhe shkencës për shkolla, në bazë të nevojave për të përmirësuar kompetencat në kurrikulen e re.

229



3. Programi ka zhvilluar një Vlerësim të Leximit në Klasat e Para (VLKP) në gjuhën shqipe, duke përshtatur një model të VLKP-së të siguruar nga USAID-i dhe Korniza e Njohurive të Leximit të PISA-s; si dhe ka kryer një studim bazë me 800 nxënës duke përdorur këtë VLKP. Bazuar në gjetjet e VLKP-së, BEP-i ka zhvilluar një kurs trajnimi dhe materialet plotësuese për lexim për mësimdhënësit e klasave 1 - 5.

Pjesa tjetër e këtij prezantimi diskuton se si programi është ndikuar nga PISA në zhvillimin e VLKP-së, dhe konstaton se në përgatitjen për PISA, MASHT-i duhet të përqendrojë përpjekjet e tij në përmirësimin e arsimit në klasat e para.

Zbërthimi i Kornizës së Njohurive të Leximit të PISA-s – Shkuarja nga ku jemi, në ku dëshirojmë të jemi

Parashikimi i performancës së Kosovës në vitin 2015

Duke shikuar performancën e shteteve fqinje në PISA 2009, ne mund të bëjmë një supozim të përafërt se çfarë performancë pritet që Kosova të ketë në vitin 2015:

Shteti rezultati mestar i leximit

Shqipëria 385

Mali i Zi 408

Rumunia 424

Bullgaria 429

Serbia 442

Kroacia 476

Pra unë jam i gatshëm të rrezikoj të shpallem persona non grata duke parashikuar rezultatin mesatar të Kosovës

i cili ka gjasa të jetë ndërmjet 400 dhe 420.

Korniza e Njohurive të Leximit e PISA-sKorniza e Njohurive të Leximit e PISA-

së është një përshkrim shumë i dobishëm i leximit duke përdorur një paradigmë të bazuar në kompetenca. Ajo përshkruan materialin në të cilin duhet të paraqiten këto kompetenca - tekste; vet kompetenca - aspekte; si dhe konteksti në të cilin duhet paraqitur - situatat. • Tekste: mjeti, mjedisi, formati, lloji • Aspekte: qasu dhe rikthehu; integro

dhe interpreto; reflekto dhe vlerëso • Situata: personale, publike, arsimore,

profesionale

Sot, do të përqendrohem në një aspekt të kornizës më të gjerë – aspektin e leximit.

Nivelet e zotësisë të PISA-sNjë mënyrë më e dobishme për të parë

se çfarë nënkupton kjo, është të merren parasysh nivelet e zotësisë. Korniza e PISA-s përcakton nivelet e zotësisë në mënyrë shumë gjithëpërfshirëse.

• Janë përkufizuar gjashtë nivele;• Është ofruar % mesatare e

nxënësve të aftë që të arrijnë rezultate sipas nivelit apo edhe mbi të;

• Karakteristikat e detyrave në secilin nivel;

• Shembujt e pyetjeve të nxjerra në kuadër të nivelit, me nivelin e shkallëzuar të vështirësisë;

Prandaj, është përkufizuar dhe dhënë me shembuj ajo se çfarë mund të bëjë një i nënshtruar tipik i testit në një nivel të caktuar.

231230



Përqindja (%) kumulative e nxënësve që i nënshtrohen testit në apo mbi secilin nivel.

Niveli 1a Niveli 2 Niveli 3

Albania 69.9 43.3 17.7

Montenegro 78.2 50.4 22.4

Romania 83.2 59.6 28.0

Bulgaria 79.1 59.0 35.6

Serbia 89.3 67.2 34.0

Croatia 94.1 77.6 50.2

OECD avg. 94.3 81.2 57.2

Në kuptimin e niveleve, në OBEZh si tërësi, nxënësi mesatar që i nënshtrohet testit është paraqitur në nivelin 3 (ashtu siç është paraqitur nxënësi mesatar që i është nënshtruar testit në Kroaci, por vetëm këtij testi). Në Serbi, Bullgari, Rumuni dhe Mal të Zi (por vetëm në këto vende), nxënësi mesatar që i është nënshtruar testit është paraqitur në nivelin 2. Në Shqipëri, nxënësi mesatar që i është nënshtruar testit është paraqitur në nivelin 1a. Pra, Kroacia është i vetmi shtet i Ballkanit duke arritur rezultate sipas apo afër standardit të OBEZh-it.

Duket e arsyeshme të parashikohet se nxënësi mesatar që i nënshtrohet testit në Kosovë do të jetë në nivelin 2.

Nxënësi mesatar që i nënshtrohet testit në OBEZh

Kjo është çka paraqet arritja e rezultateve sipas nivelit të 3-të:

Njohuritë e Leximit sipas PISA-s, Niveli 3

Qasu dhe rikthehu

Integro dhe interpreto

reflekto dhe vlerëso

Zbuloni disa pjesë të infor-matave, ku secila pjesë duhet t’i plotësojë kriteret e shumëfish-ta. Kombi-noni pjesët e infor-matave në kuadër të tekstit. Merruni me informatat konkur-ruese.

Integroni disa pjesë të teks-tit në mënyrë që të identi-fikoni idenë kryesore, të kuptoni mar-rëdhënien apo të ndër-toni kuptimin e fjalës apo fjalisë. Kra-hasoni, bëni dallime apo kategorizoni duke marrë parasysh shumë kritere. Merruni me informatat konkurruese.

Bëni lidhje apo kraha-sime, jepni shpjegime apo vlerësoni karakteristi-kat e tekstit. Demonstroni të kuptuarit e hollësishëm të tekstit në raport me njohuritë e njohura të përditshme, apo të puno-het në njo-huri shumë më pak të zakonshme.

Shkurtimisht, kjo ju tregon se çka mund të bëjë i nënshtruari i testit – shkathtësi e caktuar, por gjithashtu edhe niveli i shtjellimit të ndërlikueshmërisë.

Krahasimi i nivelit 2 dhe 3Dallimi në mes të nivelit 2 dhe 3 mund

të mos tingëllojë si i madh; por në qoftë se vendosen krah për krah, është e qartë se në fakt ka dallime të mëdha në mes tyre.

231



Niveli 3 Niveli 2

Gjeni disa pjesë të informatave, ku secila prej tyre do të duhej t’i plotësonte kriteret e shumëfishta.

Gjeni një apo më shumë pjesë të informatave, ku secila prej tyre duhet t’i plotësojë kriteret e shumëfishta.

Kombinoni pjesët e informatave në kuadër të testit.

• Identifikoni idenë kryesore, kuptoni raportin apo ndërtoni domethënien e fjalës apo fjalisë, bazuar në integrimin e pjesëve të tekstit.

• Identifikoni idenë kryesore, kuptoni raportin, apo ndërtoni kuptimin e fjalës apo fjalisë brenda pjesës së kufizuar të tekstit kur informatat nuk janë në dispozicion dhe ku kërkohen ndërhyrjet e nivelit të ulët.

• Krahasoni, bëni dallimet apo kategorizoni duke marrë parasysh shumë kritere.

• Formoni apo aplikoni kategori të thjeshta.

• Bëni ndërlidhje apo krahasime, jepni shpjegime, apo vlerësoni karakteristikat e tekstit.

• Bëni ndërlidhje apo krahasime ndërmjet tekstit dhe njohurive të jashtme.

• Demonstroni nivelin e hollësishëm të të kuptuarit të tekstit në raport me njohuritë e njohshme, të përditshme.

• Shpjegoni karakteristikat e tekstit duke u bazuar në përvojat dhe qëndrimet personale.

• Punoni në më pak njohuri të zakonshme.

• Merruni me informata konkurruese.

• Merruni me disa informata konkurruese.

Nëse e kam të drejtë në lidhje me performancën në PISA, kjo do të përshkruajë mjaft mirë dallimin në njohuritë e leximit, në mes të një kosovari tipik në fund të klasës së 9-të, dhe një qytetari tipik të OBEZh-it në fazën e njëjtë. Unë mendoj se Kosova duhet të jetë e përgatitur për këtë rezultat. Por mendoj se edukatorët duhet të mendojnë gjithashtu për atë se çfarë duhet të bëjnë në lidhje me të.

Çfarë duhet të bëhet?

Mund t’i shoh dy mënyra të gjera si përpjekje për ta realizuar këtë:• Të fokusohet në trajnimin e nxënësve

të klasave 8 dhe 9 në kompetencat e kërkuara.

• Të dizajnohet mësimdhënia e leximit në mënyrë që të zhvillohen kompetencat qysh nga klasat e hershme e tutje.

Kuptohet që këto nuk e përjashtojnë njëra-tjetrën.

Planifikoj që shkurtimisht të shqyrtojë pjesën e dytë të këtyre - çfarë duhet të bëni për të siguruar që mësimdhënia e leximit është përshtatur për arritjen e kompetencave të PISA-s?

Zbërthimi i kompetencave të PISA-sBEP-i ka qenë duke punuar në zhvillimin

e njohurive të leximit në moshë të hershme.Çfarë PISA përshkruan janë në thelb

kompetencat e daljes.Ajo nuk thotë asgjë rreth asaj se si janë

arritur këto kompetenca - që varet nga sistemi kombëtar i arsimit që t’i përcaktojë.

BEP-i kishte nevojë për një përkufizim të të kuptuarit e leximit në klasat e para, si një bazë për strategjinë e mësimdhënies dhe testimit.

Kjo ishte bazuar në përshkruesit e PISA-s. Qëllimi ishte që të zhvillohet një

233232



varg i kompetencave të të gjitha klasave, në mënyrë që kompetencat themelore të krijohen sa më herët që është e mundur, ku ka mjaft hapësirë për zhvillim me kalimin e kohës.

Së pari, Programi e ka “zbërthyer” kornizën e PISA-së të njohurive të leximit. Ne kemi përdorur sekuencat e ndërlikueshmërisë në rritje në të gjitha nivelet për të na udhëzuar në atë se si do të dukej niveli i 3-të në klasën e 5-të dhe në klasat 2/3.

Ju mund të mos pajtoheni me këtë qasje (dhe disa njerëz sigurisht që edhe nuk janë pajtuar); por megjithatë duket si një pikënisje e mirë duke pasur parasysh destinacionin.

Modeli i BEP-it “bazuar në PISA” i të kuptuarit në lexim në klasat e para

Modeli i “bazuar në PISA” për detyrat e të kuptuarit në lexim në klasat 2/3 që është përpiluar, duket kështu:• Gjejini një apo më shumë pjesë të

pavarura të informatave, ku informatat janë deklaruar në mënyrë të qartë, ku secila pjesë e informatës plotëson një kriter të vetëm, kurse kemi pak ose aspak informata konkurruese.

• Gjetja e informatave mund të kërkojë por mund edhe të mos kërkojë bërjen e përputhjes sinonime; kurse informata e synuar mund të jetë e dukshme por edhe jo në kuadër të tekstit.

• Njihni temën kryesore apo qëllimin e autorit në tekst, ku tema e tekstit është e njohur dhe ku informatat e kërkuara janë të dukshme në kuadër të tekstit.

• Bëni shumë ndërhyrje të thjeshta.• Bëni një lidhje të thjeshtë ndërmjet

informatave në tekst dhe dijenisë së rëndomtë, të përditshme.

• Ndërlidhni ndonjë tipar të vetëm të tekstit me përvojën apo qëndrimet e tyre personale.

Praktika aktuale Për të kursyer turpërimin e cilido

person, unë do t’u jap një shembull që u zhvillua nga persona të burimeve dhe mësimdhënësit të cilët punojnë në VLKP, para se ne të kemi zhvilluar modelin tonë të ri. Por ne besojmë se shpreh mjaft shumë praktikën aktuale.

Ishte njëherë një djalosh i quajtur Pikalosh, që jetonte me babain, nënën dhe qenin e tij bupin. ata jetonin në një kasolle afër pyllit. Kur po darkonin pranë oxhakut, jashtë dëgjuan të lehurat e bupit. Pikaloshi dhe babai i tij dolën dhe panë bupin duke u përleshur me një ujk. Pikaloshi zuri të qante. Por, kur pa ujkun që po ia mbathte, kuptoi që bupi ishte heroi i tij i vërtetë.

1. Me kë jetonte Pikaloshi?

(Me babain, nënën dhe qenin e tij, Bupin).

2. Çfarë dëgjoi kur po darkonte Pikaloshi?

(Ai dëgjoi të lehurat e Bupit).

3. Çfarë panë Pikaloshi dhe babai i tij?

(Ata panë Bupin duke u përleshur me një ujk).

4. Ç’kuptoi Pikaloshi?

(Ai kuptoi që Bupi ishte heroi i tij i vërtetë).

Problemi themelor me këtë tekst është se të gjitha pyetjet vlerësojnë një nivel – nxjerrjen e informatave të deklaruara në mënyrë eksplicite - me variacione kryesisht të vogla. Unë mund t’ju siguroj, një person që nuk flet shqip mund të bëjë një supozim mjaft të mirë në përgjigjen e këtyre pyetjeve thjesht duke i lidhur fjalët midis tekstit dhe pyetjeve. Ato në fakt nuk kërkojnë apo nuk vlerësojnë aq shumë të kuptuarit.

233



Në fakt nuk ka asgjë shumë të pazakontë lidhur me këtë. Por nëse e krahasoni këtë me listën tonë të nën-kompetencave, dallimi është tejet i madh.

Pyetjet që pasqyrojnë modelin “e bazuar në PISA” mund të kenë karakteristikat si në vijim:• Rimarrja e informatave qartazi të

deklaruara mund të përfshijë një nivel të caktuar të transformimit gjuhësor apo nxjerrja e informatave më pak të spikatura.

• Do të ekzistojnë pyetje të cilat kërkojnë ndërhyrje të thjeshta.

• Mund të ekzistojë pyetja rreth qëllimit të autorit apo rreth temës kryesore të tekstit.

• Do të jenë një apo më shumë pyetje që do të kërkojnë nga udhëheqësi të bëjë ndërlidhjen me njohuritë e tyre rreth botës dhe qëndrimeve.

Çfarë duhet bërë?• Dallimet në arritshmëri në PISA

ndërmjet shteteve të ndryshme reflektojnë karakteristikat e gjera të mësimnxënies në moshën 15 vjeçare. Këto karakteristika janë të rëndësishme.

• Kornizat e PISA-s janë më të avancuara në përcaktimin e kompetencave dalëse. Mirëpo ato përkufizojnë synimet, e jo si të arrihen ato.

• Nëse arritshmëria në PISA do të ndryshonte në mënyrë të konsiderueshme, vendi ku duhet filluar nuk është klasa e 8-të, por klasa e 1-rë. Kërkohet që të bëni një vlerësim të thuktë të objektivave dhe mësimdhënies, ku duhet të udhëzohet nga kompetencat dalëse, ashtu siç është definuar nga PISA.

Në përfundim Në arsimin fillor aktualisht ekziston:• Fokusi mbizotërues në rimarrjen e

informatave të deklaruara në mënyrë të vetëkuptueshme

• Përdorimi i teksteve të dizajnuar që të jenë sa më të vetëkuptueshëm që është e mundur

• Një hapësirë shumë e kufizuar e llojeve të teksteve dhe situatave

Kjo përbën një bazë shumë të dobët për zhvillimin e kompetencave të PISA-s.

BEP-i ka zhvilluar tekste të reja ekzemplarë me pyetje në këto nivele të shumëfishta, dhe gjithashtu shembuj të pyetjeve në këto nivele, të lidhura me tekstet në librat ekzistues shkollor. Ne kemi zhvilluar edhe udhëzimet për tekst dhe hartuesit e pyetjeve.

Deri tani ne kemi punuar vetëm në klasat 2/3 dhe 5. Gjatë dy muajve të ardhshëm, ne do ta zgjerojmë këtë në klasat 8/9.

235234



22.11.2013 Faqe 1Zhvillimi i Kapaciteteve në Sektorin e Arsimit Fillor

Zhvillimi i kapaciteteve në sektorin e arsimit fillor(CDBE) në Kosovë

Punëtoria 2: Rrugëtimi i Kosovës drejt PISA 2015 Vlerësimi i nxënësve:

Nga taksonomia e Bloom-it tek testimi i bazuar në kompetenca

Mustafë Kadriu - Hermann J. Abs - Keith Prenton - David Carroll - Linda UkimerajPrishtinë, 18 shtator 2013


Shembull: Si ka ndikuar PISA në zhvillimin e arsimit në Gjermani

Ndërlidhja e kornizës së vlerësimit të PISA-s me praktikën e arsimit

Tronditja dhe Pasojat ngaPISA 2000

Rritja e rëndësisë së arsimit në debatet publike

Vendimet për të shpenzuar më shumë mjete financiare në fushën e arsimitReforma në kujdesin e fëmijërisë së hershme

Llogaridhënia më e madhe e shkollave (drejtorëve tëshkollave) për rezultatet në arsim

Futja në përdorim e testimit të standardizuar kombëtar të nxënësve

Reformimi i provimeve të centralizuara të maturës

Reformimi i programeve të edukimit të mësimdhënësve

235




Shembull: Nga skemat e përgjithshme në skemat specifike lëndore për

diagnostikimin e kompetencave të nxënësve

Nga taksonomia e Bloom-it tek testimi i bazuar në kompetenca

Pasojat e PISA-s në fushën e zhvillimit profesional të mësimdhënësve dhe praktikës së

mësimdhënësve

Mënyra klasike për organizimin e synimeve të mësimnxënies dhe detyrave të testeve

Taksonomia nga Bloom-i dhe të tjerët. (1956) & Lorin Anderson dhe të tjerët (2001)

1. Dituria – (të mbajturit mend)

2. Kuptimi – (të kuptuarit)

3. Aplikimi – (aplikimi në kontekstin e njohur apo të ri)

4. Analiza – (analizimi sipas kritereve të dhëna)

5. Sinteza – (krijimi i zgjidhjes për problemin)

6. Vlerësimi – (të vlerësuarit)

237236




Kompetencat janë të dobishme për t’u marrë me problemet e jetës së përditshme në shoqëritë moderne, pra kërkohet më shumë se vetëm njohuritë e sakta.

Kompetencat janë specifike për fusha të caktuara, si matematika, leximi apo shkenca. Përveç kësaj mund të përkufizohen edhe nënfushat.

Kompetencat përshkruhen në nivele, në mënyrë që objektivat më të lehta mësimore të mund të dallohen nga objektivat më të avancuara mësimore.

⇒ Pra, niveli i caktuar i kompetencave tregon diçka rreth objektivave të përafërta mësimore të nxënësit apo grupit të nxënësve, por jo atë sesi të arrihet ky objektiv mësimor.

Nivelet e kompetencave bazohen në mënyrë empirike; prandaj ato integrojnë edhe vështirësitë e tjera të një çështjeje përtej vështirësisë së caktuar të fushës.

Testet e PISA-s bazohen në Modelet e Kompetencave –Çka do të thotë kjo?


Pse vështirësia e detyrës nuk e paraqet gjithmonë nivelin e pritur: Ekzistojnë shumë faktorë kufizues (cf. Kleinknecht dhe të tjerët 2011)

Faktori Kategoritë e vështirësive

Ngarkesa njohëse Numri i njësive informuese, të cilat duhet të merren parasysh në të njëjtën kohë

Ndërlidhja me jetën e nxënësit

Sillen nga “mospasja e lidhjes”, “lidhjet që janë disi të ndërtuara” e deri tek “detyrat autentike të jetës”

Ndërlikimi i gjuhës Lidhur me terminologjinë, gjatësinë e fjalive dhe strukturat gramatikore

Transparenca e detyrës

Një përkufizim i qartë i zgjidhjes së saktë <–> ndërtimi i zgjidhjes duhet të bëhet nga personi që mëson

Mënyra e përfaqësimit

Një apo më shumë mënyra të paraqitura në detyrë & mënyra të njëjta ose të ndryshme, të përdorura për detyrën dhe për zgjidhjen e pritur

237



7

Hauptschule

Integrierte Gesamtschule

Realschule Gymnasium

V 0,0 0,6 0,5 4,2

IV 0,4 4,1 6,5 31,9

III 6,5 24,2 36,1 48,0

II 37,1 40,7 42,4 14,8

I 38,6 24,6 12,7 1,1

< I 17,4 6,2 2,0 0,0

Krijimi i modeleve të ndërlikuara dhe përdorimi i argumenteve matematikore

Krijimi i modeleve më gjithëpërfshirëse, duke përfshirë edhe terminologjinë e re

Krijimi i modeleve siç kërkohet në nivelin e mesëm të ulët

Krijimi i modeleve elementare

Kalkulimet bazike ashtu siç janë mësuar në shkollën fillore

Shembuj nga PISA – Modeli i Kompetencave

Nivelet në kuadër të Modelit të PISA-s të Kompetencës Matematikore

6 përgjithësojnë zgjidhjet e problemeve në formula dhe të argumentojnë lidhur me këto formula

5 zgjidhin probleme të ndërlikuara derisa bëjnë identifikimin e kufizimeve dhe përcaktimin e supozimeve

4 bëjnë supozime në mënyrë që të zgjidhin një problem

3 aplikojnë algoritme të cilat kërkojnë vendimet vazhduese

2 aplikojnë algoritmet bazë kur u kërkohet në mënyrë të drejtpërdrejt

1 kryejnë procedurat e zakonshme në mënyrë të saktë

<1

PISA 2000 PISA 2009 –Nxënësit mund të …

8

Shembulli nga PISA – Modeli i KompetencaveNivelet në kuadër të Modelit të PISA-s të Kompetencës Matematikore

6 përgjithësojnë zgjidhjet e problemeve në formu dhe të argumentojnë lidhur me këto formula

5 zgjidhin probleme të ndërlikuara derisa bëjnë identifikimin e kufizimeve dhe përcaktimin e supozimeve

4 bëjnë supozime në mënyrë që të zgjidhin një problem

3 aplikojnë algoritme të cilat kërkojnë vendime vazhduese

2 aplikojnë algoritmet bazë kur u kërkohet në mënyrë të drejtpërdrejt

1 kryejnë procedurat e zakonshme në mënyrë të saktë

<1

Taksonomia e Bloom-itNxënësit mund të …

PISA 2009 –Nxënësit mund të …

vlerësojnë mbi bazën e kritereve dhe argumentojnë zgjidhjet e ndryshme

krijojnë strategji të reja për zgjidhjen e problemeveanalizojnë dhe riorganizojnë përmbajtjen para aplikimit

aplikojnë ashtu siç e kanë mësuar

shpjegojnë atë çfarë kanë kuptuar

mbajnë mend ashtu siç e kanë mësuar përmendësh

239238



9

Bujku planifikon mbjelljen e trungjeve të mollës. Ai dëshiron t’i mbjelli ato në rendet simetrike. Me qëllim që t’i mbrojë pemët e tija nga fryma, ai dëshiron të mbjell edhe pisha në të gjitha anët e pemishtes.

Diagrami në vijim paraqet modelin për mbjelljen e të dyja llojeve të trungjeve. Modeli i përgjithshëm është i pavarur nga numri i rendeve të trungjeve të mollës (n):

Shembulli i çështjes së trungut nga Testi i Matematikës në PISA(trungu është një situatë e cila ofron nisjen e detyrës në vijim)

n = 1 n = 2 n = 3 n = 4x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x xx x x x x x x xx x x x x x x x x

x x x x x xx x x x x x x x x

x x x xx x x x x x x x x

x xx x x x x x x x x

x = pisha

= trungu i mollës

10

Çështja në nivelin III:Krijimi i modelit siç është kërkuar në nivelin e mesëm të ulët

(standardi i mundshëm minimal i arsimit për të gjithë popullsinë)

V

IV

III

II

I

696

604

512

421

329

Detyra 1Plotësoni tabelën në vijim:

547(0,50 / 0,48) n Numri i trungjeve të mollës Numri i pishave

1 1 82 4345

Bloom: Aplikimi

239



11

Çështja në nivelin IV(niveli i synuar për arsimin e mesëm të ulët)

V

IV

III

II

I

696

604

512

421

329

Detyra 2Ekzistojnë dy formula të cilat mund të përdoren në mënyrë që të llogaritet numri i trungjeve të mollës dhe pishës për modelin e përshkruar:

Numri i trungjeve të mollës = n²

Numri i pishave = 8n

Me n kemi shënuar numrin e rendeve të trungjeve të mollës.

Ju lutem llogaritni vlerën e n që duhet të jetë numri i barabartë i trungjeve të mollës dhe pishave. Shkruani sesi e keni llogaritur këtë vlerë.

655(0,25 / 0,25)

Bloom: Analiza

12

Çështja në nivelin V: Krijimi i modeleve komplekse / përdorimi i matematikës

gjatë argumentimit /

V

IV

III

II

I

696

604

512

421

329

Detyra 3

Supozojmë se bujku dëshiron të mbjell një pemishte shumë më të madhe, duke mbuluar shumë rende të trungjeve të mollës. Çka do të rritej më shpejtë: Numri i trungjeve të mollës apo numri i pishave?

Shpjegoni sesi keni arritur deri te zgjidhja e juaj.

722(0,08 / 0,10)

Bloom: Sinteza/Vlerësimi

241240




Modelet e PISA-s të kompetencave ofrojnë më shumë informata rreth vështirësisë së detyrës, sepse ato integrojnë gjithashtu edhe karakteristikat e rastësishme të çështjes (p.sh. mënyrën e përfaqësimit).

Modelet e PISA-s të kompetencave nuk dëshmojnë si të gabuar Taksonominë e Bloom-it, por i afrohen më shumë synimeve mësimore të lëndëve të caktuara.

⇒ Pasqyra e ofruar rreth asaj se çfarë duhet arritur në klasa dhe shkolla, bëhet më precize.

⇒ Është më lehtë që të ndërlidhet detyra e testit si dhe rezultatet e testit me mësimdhënien dhe mësimnxënien e lëndës së caktuar.

⇒ Kërkohen përpjekjet shtesë, sepse mësimdhënësit duhet të trajnohen në modelet specifike të kompetencave për lëndët, ndërsa më parë një Taksonomi ka mjaftuar.

Krahasimi i Taksonomisë së synimeve mësimore (Bloom dhe të tjerët) dhe Modeli i PISA-s i kompetencave për Matematikë dhe Pasojat


Të pasurit e synimeve mësimore të cilat ndërlidhen me testet e kompetencave u mundësojnë mësimdhënësve që të tregojnë suksesin e mësimdhënies së tyre.

Të pasurit e synimit i mbanë mësimdhënësit larg nga vetëm rrëfimi i tregimeve që nxënësve të tyre u pëlqen të dëgjojnë, apo thjeshtë shoqërimi i nxënësve me aktivitete interesante.

Të pasurit e kompetencave si synime mësimore ndihmon në strukturimin e njësive mësimore në një mënyrë progresive.

Të pasurit e synimeve mësimore të strukturuara mirë i informon të gjithë palët e interesit lidhur me pritjet e shkollës:

që janë bazë për vlerësimin e nxënësve

që orientojnë mësimdhënien e mëtejme

Plotësoni:

Pse ka kuptim që kompetencat t’i kemi si synime mësimore?

241



Tema: Rrug timi i Kosov s drejt PISA 2015Vler simi i nx n sve

Tema: Rrugëtimi i Kosovës drejt PISA 2015Vlerësimi i nxënësve:

Nga vlerësimi i bazuar në Taksonominë e Bloom-it nëvlerësim të bazuar në kompetencë

ZHVILLIMI I AKTIVITETEVE TË DVSM /MAShTDivizioni për Vlerësim, Standarde dhe Monitorim

Niveli I

Niveli II

Niveli III

Avancimet

Testi i klasës së 5-të

Testi i arritjes së klasës së 9-të

Matura Shtetërore

Nxënësit me dhunti

VLERËSIMI

243242



PROCESI I TË MËSUARIT

KURRIKULA

VLERËSIMI

MËSIMNXËNIA

MËSIMDHËNIANXËNËSI

KOMPETENCAT

243



Dëshmia: 1. Nxënësi mund të përgatisë planin për zgjidhjen e problemit.2. Nxënësi mund të përcaktojë variablat, të cilat janë pjesë e problemit dhe lidhen me njëra tjetrën në gjuhën matematikore.

FUSHA E MATEMATIKËS

KOMPETENCAT KYÇE

REZULTATET MËSIMORE Përshkruan problemin, ofron informata të mjaftueshme dhe përdorë mjete dhe metoda për të zgjidhur problemin

KOMPETENCAT E FUSHËS

MODELIMI MATEMATIKOR

Rezultati mësimor:Nxënësi përshkruan dhe modelon një problem nga jeta reale, duke i kthyer veprimet dhe marrëdhëniet nga situata të përditshme në numra, figura, forma si elemente të statistikës që nevojiten për biznes dhe ekonomi.

Dëshmia: Nxënësi mund të interpretoj një situatë në mënyrë matematikore në raport me situatën.

Shembulli 2. E gjeni formulën matematikore për të llogaritur numrin e ulëseve për çfarëdo numri të tavolinave në një rresht? (siç shihet në fotografi). Përgjigja: 2n+2. Si keni arritur në këtë zgjidhje ?

245244



Rezultati mësimor:Nxënësi përshkruan problemin, ofron informata të mjaftueshme dhe përdorë disa mjete dhe metoda për të zgjidhur problemin me koncepte bazë, modele dhe forma të thjeshta matematikore.

Shembull. Prej 268 trupave të kumbullave janë mbledhur mesatarisht nga

25kg kumbulla për trup. Të gjitha kumbullat janë vendosur në paketa që

peshojnë 4 kg. Sa është numri i nevojshëm i paketave?Zgjidhje.

268 trupa kumbulla x 25kg mesatarisht = 6700kg kumbulla 1 pikë 6700 kg kumbulla : 4 kg për paketë = 1676 paketa 1 pikë

Totali: 2 pikë

Dëshmia: Nxënësi mundë të zbatoj një strategji për të interpretuar dhe vërtetuar një zgjidhje matematikore për problemin.

ZGJIDHJA E PROBLEMEVE MATEMATIKORE

Rezultati mësimor: Nxënësi përdor në mënyrë efektive të të menduarit matematikor; arsyeton, argumenton dhe prezanton qartë problemet matematikore të zbatueshme në jetën e përditshme.

Dëshmia: Nxënësi reflekton mbi zgjidhjen e problemit dhe ofron shpjegime me argumente që përkrahin zgjidhjen e problemit.

ARSYETIMI MATEMATIKOR

245



TAKSONOMIA E BLOOM-it

TË MEN

DU

AR

IT KRITIK

SHEMBUJ

Shembull: Sa është distanca në vijë ajrore Prishtinë-Berlin?

a)b)

a)

b)

ALGJEBËR – Numri: Veprimet me numraObjektiva e përgjithshme: Të kuptuaritObjektiva specifike: Përkthim materiali

247246



VLERËSIMI KLASA 5

Viti Gjuhë amtare (%)

Matematikë(%)

Totali(%)

2008 43.2 26.4 34.82009 45.8 28.5 37.12010 54.3 47.4 50,82011 55,4 48,1 51,82012 PILOTIMI2013 KRAHASIMI I VLERËSIMIT TË

JASHTËM ME ATË TË BRENDSHËM

54.7 34.3 44.5

247



PA KOMENT

PISA (Programi për Vlerësimin Ndërkombëtar të Nxënësve)

Qëllimi i vlerësimit në PISA:Nxjerrja e informacioneve për autoritetet arsimore dhe publikut të gjerë lidhur me të arriturat e nxënësve në shkrim e lexim, matematikë dhe shkenca natyrore, dhe sa kanë aftësi themelore për pjesëmarrje të plotë në shoqërinë kosovare.

Dokumenti: Vlerësimi PISA për vendin tonë është i bazuar në dokumentin” “STRATEGJIA PËR ZHVILLIMIN E ARSIMIT PARAUNIVERSITAR NË KOSOVË

2007-2017”

Objektiva 4. Sistemi funksional për sigurimin e cilësisë së nxënësve i bazuar në standarde të krahasueshme me vendet e zhvilluara.

249248



REALIZIMI I PISA-s

a. Faza e pilotimitb. Faza e studimit kryesor

Sa dhe çka janë duke mësuar nxënësit në shkollat e Kosovës?

Cili është niveli i cilësisë në shkollë?

Çfarë mësimdhënie është duke u zhvilluar?

Si duhet të punohet që të kemi një shkollë efektive?

Sa funksionale janë tekstet shkollore?

Sa të përshtatshme janë kurrikulat shkollore?

Sa është objektiv, i qëndrueshëm dhe i besueshëm vlerësimi?

Si e dimë se jemi duke udhëhequr mirë në shkollë?

Cili është niveli i arritshmërisë së nxënësve në raport me të tjerët?

PËRGJIGJA (2015 - 2016)

PYETJET TË CILAT KËRKOJNË PËRGJIGJE

249



Përdorimi i vlerësimit për përmirësimin e

mësimdhënies në lexim 18 shtator 2013David Carroll dhe Keith Prenton

• Programi i Arsimit Fillor (BEP) është një iniciativë pesëvjeçare, e dizajnuar që t’u sjellë dobi të gjitha shkollave fillore dhe të mesme të ulëta në Kosovë, (duke u shërbyer klasave 1– 9). Ka filluar më 1 tetor 2010 dhe është planifikuar të përfundojë më 30 shtator 2015.

• Motoja e BEP-it është “Zhvillimi i shkathtësive të shekullit 21 për nxënësit, me shkolla dhe komunitete”. Në këtë aspekt, BEP-i kërkon të përmirësojë kapacitetet e shkollave të Kosovës duke i ofruar shkathtësitë përkatëse për nxënësit e tyre.

• Synimi gjithëpërfshirës i BEP-it është që të përmirësojë kapacitetet institucionale të Qeverisë së Kosovës në sektorin e arsimit dhe të përmirësojë cilësinë e arsimit fillor.

• BEP-i financohet nga USAID dhe Qeveria e Kosovës. FHI 360 është duke zbatuar BEP-in në emër të USAID-it, në partneritet me Ministrinë e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë si dhe Qendrën e Kosovës për Arsim (KEC), e cila menaxhon komponentin e 3-të të Programit.

Programi i Arsimit Fillor i USAID/QeK

251250



CLICK TO ADD TITLE

PROGRAMI I ARSIMIT FILLOR

1. Ftesë për të gjithë mësimdhënësit e shkollave fillore të Kosovës për të përfunduar kursin treditorë, “Vlerësimi për Mësimin” (AfL), i cili synon të rris cilësinë e procesit të mësimdhënies dhe mësimnxënies, si dhe të rris progresin e nxënësve në mënyrë individuale. Deri më tani, mbi 7500 mësimdhënës kanë ndjekur kursin.

2. Asistencë ofruar Divizionit për Vlerësime të MAShT-it për të përmirësuar cilësinë e çështjeve në testim, me përdorimin e modeleve të PISA-s.

3. Zhvillimi i Vlerësimit të Leximit në Klasat e Hershme (EGRA) në gjuhën shqipe; realizimi i studimit krahasues i 800 nxënësve duke përdorur EGRA; dhe bazuar në konstatime, zhvillimi i kursit trajnues dhe materialeve plotësuese të leximit për mësimdhënësit e klasave 1-5.

Përdorimi i vlerësimit për përmirësimin e kompetencave të nxënësve

251



Dekonstruimi i kornizës së PISA-s për aftësinë e leximit

Shkuarja nga ku jemi tani në aty ku dëshirojmë të arrijmë

Parashikimi i arritshmërisë së Kosovës në vitin 2015

Vendi Rezultati mesatar i leximit në vitin 2009

Shqipëria 385Mali i Zi 408Rumania 424Bullgaria 429Serbia 442Kroacia 476

253252



Korniza e PISA-s për Aftësinë e Leximit

• Tekstet: mjetet e informimit, mjedisi, formati, lloji • Aspektet: qasje dhe tërheqje, integrimi dhe interpretimi,

reflektimi dhe vlerësimi • Situatat: personale, publike, arsimore, profesionale

Nivelet e PISA-s për Zotësi

Janë përkufizuar gjashtë nivele:• Përqindja mesatare e nxënësve të aftë për të arritur

rezultate sipas nivelit apo edhe më lartë; • Karakteristikat e detyrave në secilin nivel; • Shembuj të pyetjeve të nxjerra në nivel, me nivelin e

shkallëzuar të vështirësisë së tyre.

253



PISA 2009 – % kumulative e nxënësve që i nënshtrohen testit në apo mbi secilin nivel

Niveli 1a Niveli 2 Niveli 3Shqipëria 69.9 43.3 17.7Mali i Zi 78.2 50.4 22.4Rumania 83.2 59.6 28.0Bullgaria 79.1 59.0 35.6Serbia 89.3 67.2 34.0Kroacia 94.1 77.6 50.2Mesatarja e OBEZh-it 94.3 81.2 57.2

Niveli 3 – Nënshtruesi mesatar i testit në OBEZh

Qasuni dhe rikthehuni Integroni dhe interpretoni

Reflektoni dhe vlerësoni

Zbuloni disa pjesë të informatave, ku secila pjesë duhet t’i plotësojë kriteret e shumëfishta. Kombinoni pjesët e informatave në kuadër të tekstit. Merruni me informatat konkurruese.

Integroni disa pjesë të tekstit në mënyrë që të identifikoni idenë kryesore, të kuptoni marrëdhënien apo të ndërtoni kuptimin e fjalës apo fjalisë. Krahaso, bëj dallime apo kategorizo duke marr parasysh shumë kritere. Merruni me informatat konkurruese.

Bëni lidhje apo krahasime, jepni shpjegime apo vlerësoni karakteristikat e tekstit. Demonstroni të kuptuarit e hollësishëm të tekstit në raport me njohuritë të njohura të përditshme, apo të punohet në njohuri shumë më pak të përbashkëta.

255254



Krahasimi i nivelit 2 dhe nivelit 3Niveli 3 Niveli 2

• Gjeni disa pjesë të informatave, ku secila prej tyre do të duhej t’i plotësonte kriteret e shumëfishta.

• Gjeni një apo më shumë pjesë të informatave, ku secila prej tyre duhet t’i plotësojë kriteret e shumëfishta.

• Kombinoni pjesët e informatave në kuadër të testit.

•

• Identifikoni idenë kryesore, kuptoni raportin ose ndërtoni domethënien e fjalës apo fjalisë, bazuar në integrimin e pjesëve të tekstit.

• Identifikoni idenë kryesore, kuptoni raportin ose ndërtoni domethënien e fjalës apo fjalisë brenda pjesës së kufizuar të tekstit kur informatat nuk janë në dispozicion dhe ku kërkohen ndërhyrjet e nivelit të ulët.

• Krahasoni, bëni dallimet ose kategorizoni duke marrë parasysh shumë kritere.

• Formoni ose aplikoni kategori të thjeshta.

• Bëni ndërlidhje apo krahasime, jepni shpjegime, ose vlerësoni karakteristikat e tekstit.

• Bëni ndërlidhje apo krahasime ndërmjet tekstit dhe njohurive të jashtme.

• Demonstroni nivelin e hollësishëm të të kuptuarit e tekstit në raport me njohurit e njohshme, të përditshme.

• Shpjegoni karakteristikat e tekstit duke u bazuar në përvojat dhe qëndrimet personale.

• Nxirrni sa më pak njohuri të zakonshme. •• Merruni me informata konkurruese. • Merruni me disa informata konkurruese.

Çka duhet të bëhet?

Dy opsione të gjera:

• Fokusimi në trajnimin e klasës 8 dhe 9 të nxënësve me kompetencat e kërkuara.

• Dizajnimi i mësimdhënies së leximit për t’i zhvilluar kompetencat e kërkuara që nga fillimi i klasave të hershme.

Natyrisht, se këto nuk janë e përjashtojnë njëra-tjetrën.

255



Dekonstruimi i Kompetencave të PISA-s

• PISA përshkruan kompetencat e daljes. • Sistemi kombëtar i arsimit duhet të përcaktojë sesi duhet

të arrihen kompetencat. • BEP-i synoi që të zhvillojë një seri kompetencash tek

klasat e ndryshme, bazuar në përshkruesit e nivelit të zotësisë nga ana e PISA-s.

• Ne kemi përdorur sekuencën e kompleksitetit ndër nivele për të na orientuar në parashikimin e asaj sesi do të mund të dukej niveli 3, si për shembull në klasën 5 dhe klasat 2/3.

Model i bazuar në “PISA” i të kuptuarit në lexim në klasat e hershme

• Gjeni një apo më shumë pjesë të pavarura të informatave, ku informatat janë deklaruar në mënyrë të qartë, ku secila pjesë e informatës plotëson një kriter të vetëm, kurse kemi pak ose aspak informata konkurruese.

• Gjetja e informatave mund të kërkojë por mund edhe të mos kërkojë bërjen e përputhjes sinonime; kurse informata e synuar mund të jetë ose mund të mos jetë e dukshme në kuadër të tekstit.

• Njihni temën kryesore apo qëllimin e autorit në tekst, ku tema e tekstit është e njohur dhe ku informatat e kërkuara janë të dukshme në kuadër të tekstit.

• Bëni shumë ndërhyrje të thjeshta. • Bëni një lidhje të thjeshtë ndërmjet informatave në tekst dhe dijenisë së

rëndomtë, të përditshme.• Ndërlidhni ndonjë tipar të vetëm të tekstit me përvojën apo qëndrimet e

tyre personale.

257256



Praktika aktualeIshte njëherë një djalosh i quajtur Pikalosh, që jetonte me babain, nënën dhe qenin e tij Bupin. Ata jetonin në një kasolle afër pyllit. Kur po darkonin pranë oxhakut, jashtë dëgjuan të lehurat e Bupit. Pikaloshi dhe babai i tij dolën dhe panë Bupin duke u përleshur me një ujk. Pikaloshi zuri të qante. Por, kur pa ujkun që po ia mbathte, kuptoi që Bupi ishte heroi i tij i vërtetë.

1) Me kë jetonte Pikaloshi? (Me babain, nënën dhe qenin e tij, Bupin).

1) Çfarë dëgjoi kur po darkonte Pikaloshi?

(Ai dëgjoi të lehurat e Bupit).

1) Çfarë panë Pikaloshi dhe babai i tij?

(Ata panë Bupin duke u përleshur me një ujk).

1) Ç’kuptoi Pikaloshi? (Ai kuptoi që Bupi ishte heroi i tij i vërtetë).

Modeli i bazuar në “PISA”

Pyetjet mund të kenë karakteristikat në vijim:• Rimarrja e informatave të deklaruara në mënyrë të qartë

mund të përfshijnë një nivel të caktuar të transformimit gjuhësor apo nxjerrja e informatave më pak të spikatura.

• Do të ekzistojnë pyetje të cilat kërkojnë konkluzione të thjeshta.

• Mund të ekzistojë pyetja rreth qëllimit të autorit apo rreth temës kryesore të tekstit.

• Do të jenë një apo më shumë pyetje që do të kërkojnë nga lexuesi të bëjë ndërlidhjen me njohuritë e saj/tij rreth botës ose qëndrimeve.

257



Çka duhet të bëhet?• Dallimet në arritshmëri në PISA ndërmjet shteteve të

ndryshme reflektojnë karakteristikat e gjera të mësimnxënies në moshën 15 vjeçare. Këto karakteristika janë të rëndësishme.

• Kornizat e PISA-s janë më të avancuarat në përcaktimin e kompetencave dalëse. Mirëpo, ato përkufizojnë synimet, e jo si të arrihen ato.

• Nëse arritshmëria në PISA do të ndryshonte në mënyrë të konsiderueshme, atëherë klasa me të cilën duhet filluar nuk është klasa e 8-të. por klasa 1. Kërkohet që të bëni një rishikim të hollësishëm të objektivave dhe mësimdhënies, ku duhet të udhëzohet nga kompetencat dalëse, ashtu siç është definuar nga PISA.

259258



Fokusi do të duhej të ishte në

cilësinë e arsimit, për shkak se nxënësit që janë në arsim sot, do të jenë fuqia e ardhshme punëtore - dhe shkathtësitë e tyre duhet t’i plotësojnë nevojat e tregut të punës.


NEVOjat E trEGUt të PUNëS DHE PërGjEGjëSIa SHOQërOrE E bIZNESEVE

Hapja dhe moderator: Prof. Dr. Muhamet Mustafa, Instituti Riinvest

Ligjërues: Safet Gërxhaliu, Oda Ekonomike e Kosovës

Ligjërues: Bardhyl Meta, Oda Ekonomike Gjermano-Kosovare

Ligjërues: Emmanuel Mitsou, Sharrcem, Titan Group

Grupi punues përbëhej prej 36 pjesëmarrësve të MAShT-it, kompanive, OJQ-ve, gazetarëve dhe

studentëve nga fakultete të ndryshme të Kosovës dhe Gjermanisë.

Prof. Dr. Muhamet Mustafa mbajti një fjalim hyrës mbi rëndësinë e investimeve në arsimin fillor, pasi që në periudhën

afatgjatë kjo do të çonte drejt një ekonomie të fortë, e cila është bazë për stabilitet social. Duke pasur parasysh popullatën e re të Kosovës dhe kërkesën për rritjen e cilësisë në arsim, veçanërisht në arsimin parauniversitar, qeveria dhe akterët e tjerë duhet të angazhohen për rritjen e buxhetit të dedikuar për arsim. Ai theksoi se fokusi do të duhej të ishte në cilësinë e arsimit, për shkak se nxënësit që janë në arsim sot, do të jenë fuqia e ardhshme punëtore - dhe shkathtësitë e tyre duhet t’i plotësojnë nevojat e tregut të punës. Arsimi duhet të sigurojë njohuri të mira për punë dhe studime të mëtejme dhe t’u mundësojë të rinjve fleksibilitetin në mësimnxënie dhe përgjigje ndaj nevojave të tregut të punës në ndryshim e sipër dhe mësimin gjatë gjithë jetës.

Bizneset mund të kontribuojnë në disa mënyra; sa për të filluar, përmes pagimit të tatimeve ato kontribuojnë në buxhetin

259



Ne mund të marrim një

shembull nga vendet e tjera që kanë zhvilluar në mënyrë efektive ekonominë e tyre, të tilla si Turqia: është e qartë se ata kanë investuar në cilësinë e arsimit në mënyrë që të arrijnë këtë rritje ekonomike.

Nuk ka burime të mjaftueshme

financiare të ndara për arsimin fillor. Si pasojë, një numër jo i mjaftueshëm i nxënësve që përfundojnë shkollën nuk i kanë aftësitë adekuate në fushat e shkrim-leximit dhe matematikës.

e shtetit, një pjesë e të cilit do të ndahet për arsim. Përveç kësaj, sektori i biznesit mund të ushtrojë presion politik mbi odat ekonomike në mënyrë që të rritet cilësia në arsim. Kompanitë gjithashtu mund të vendosin që ta kthejnë një pjesë të fitimit të tyre në shoqëri përmes programeve të ashtuquajtura Përgjegjësia Shoqërore e Korporatave (PSK), për shembull duke investuar mjetet financiare në infrastrukturën shkollore ose në projektet komunale.

Z. Safet Gërxhaliu mbajti një prezantim (shihni sllajdet në faqen 263) mbi situatën aktuale të ekonomisë kosovare; sa i përket ekonomisë private, është e dukshme se në Kosovë pjesa më e madhe e saj i takon bizneseve familjare. Këto firma shpesh kanë mungesë të njohurive të biznesit lidhur me kushtet e tregut, qasjes së orientuar drejt tregut dhe menaxhimit bashkëkohor të kompanisë. Për më tepër, aktiviteti ekonomik i grave është shumë i ulët. Prandaj, është e nevojshme që të ngritet fusha e arsimit në biznes. ‘Ne mund të marrim një shembull nga vendet e tjera që kanë zhvilluar në mënyrë efektive ekonominë e tyre, të tilla si Turqia: është e qartë se ata kanë investuar në cilësinë e arsimit në mënyrë që të arrijnë këtë rritje ekonomike’.

Një tjetër aspekt i rëndësishëm që duhet të merret parasysh janë ndryshimet në strukturën e popullsisë; pasi që popullsia e re përfaqëson një komponent në rritje dhe kyç (shihni figurën 1), ku përmirësimi dhe zhvillimi i nivelit të arsimit të lartë është gjithashtu i nevojshëm. Për më tepër, sipas z. Gërxhaliu, kërkohet ndryshimi i mentalitetit: të menduarit dhe të vepruarit duhet të bazohen në parimet etike.

Figura 1. Struktura e moshës së popullsisë kosovare

Z. Bardhyl Meta pohoi se nuk ka burime të mjaftueshme financiare të ndara për arsimin fillor. Si pasojë, një numër jo i mjaftueshëm i nxënësve që përfundojnë shkollën nuk i kanë aftësitë adekuate në fushat e shkrim-leximit dhe matematikës, megjithëse këto aftësi do të ishin një bazë e rëndësishme për shumë profesione, po ashtu edhe për aktivitete të shumta artizanale. Qeveria gjermane do të ofrojë një mundësi të punësimit të punëtorëve nga Kosova. Por për fat të keq nuk ka personel të mjaftueshëm të kualifikuar në dispozicion, qoftë për shkak të mungesës së njohurive të gjuhës gjermane dhe/ose mungesës së ekspertizës profesionale. Sa i përket çështjes paraprake, gjuha gjermane duhet të futet si gjuhë e huaj në kuadër të sistemit të arsimit fillor. Sa i përket kësaj të fundit, më shumë qendra duhet të ngrihen në mënyrë që të ofrohet trajnimi profesional për profesione të shumta.

Z. Emmanuel Mitsou pohoi se kompanitë mund të rriten vetëm së bashku me shoqërinë në të cilën ato janë aktive, kjo është mënyra e vetme e qëndrueshme (shihni sllajdet faqe 260). Menaxhmenti i Sharrcem-it ka vendosur objektivin për të punësuar punëtorë nga Kosova, edhe pse përballen me vështirësitë në gjetjen e punëtorëve me ekspertizën e duhur. Personeli vendor i kualifikuar është

261260



Duke pasur parasysh

mungesën e punëtorëve kosovarë të kualifikuar, ata (kompanitë) shpesh e zgjidhin problemin duke punësuar punëtorët me shkathtësi të nevojshme nga jashtë.

vendimtar në tërheqjen e investimeve të drejtpërdrejta të huaja. Siç tha z. Mitsou, kompanitë duhet të jenë konkurruese dhe për këtë arsye, duke pasur parasysh mungesën e punëtorëve kosovarë të kualifikuar, ata (kompanitë) shpesh e zgjidhin problemin duke punësuar punëtorët me shkathtësi të nevojshme nga jashtë. Meqë Kosova gëzon normë shumë të shëndoshë demografike, shoqërimi i potencialit të saj në moshë të re me aftësitë adekuate do të krijonte një burim të fuqisë punëtore, i cili nevojitet shumë në botën e sotme. Për shembull, specialistë indianë të softuerit punojnë për kompanitë e teknologjisë informative në mbarë botën. Për këtë arsye, arsimi duhet të synojë që t’i vë kosovarët së pari në gjendjen për të fituar biznesin ndërkombëtar dhe përvojën profesionale dhe pastaj të jenë në gjendje të udhëheqin në mënyrë efektive ekonominë e tyre. Kosovarët do të mund të ishin aktiv në tregun vendor por edhe atë ndërkombëtar të punës - sfida është që të përgatiten nxënësit për të dyja tregjet. Megjithatë, aftësimi profesional nuk është aktualisht duke iu përgjigjur nevojave të industrisë. Qasja e re duhet të jetë pragmatike: krijimi i një rruge të qartë me siguri del nga niveli i arsimit të mesëm. Sharrcem, sipas udhëzimeve të grupit të tij, është i zotuar ndaj parimeve ndërkombëtare të përgjegjësisë shoqërore të korporatave, me një fokus të veçantë edhe në arsim. Në fakt, Sharrcem-i më tej në punën e angazhimit të vet në krijimin e aftësive nga zeroja për punëtorët e rinj, gjithashtu merr pjesë në programe specifike të vendit për të zhvilluar një bazë të qëndrueshme dhe kompetente të arsimit në Kosovë.

Në diskutimet e mëvonshme, të pranishmit ngritën disa çështje lidhur me sektorin e arsimit të Kosovës që tregojnë nevojën për veprim. Për shembull, kurrikula shkollore duhet të përshtatet në mënyrë fleksibile ndaj nevojave vazhdimisht në ndryshim

të bizneseve. Aftësitë dhe kompetencat që kërkohen sot mund të mos jenë sipas kërkesës së kohës pesë vjet më vonë. Fëmijët e sotëm do të duhet të jenë shumë më kreativ – krahasuar me prindërit e tyre - në ambientin e tyre të punës në të ardhmen lidhur me mënyrën sesi ata do t’i gjejnë zgjidhjet.

Grupi punues diskutoi sesi mund të rritet përgjegjësia për cilësinë më të lartë në arsim. Është sugjeruar që të bëhet një analizë e situatës aktuale në sektorin e arsimit në mënyrë që të identifikohen mangësitë. Këto mangësi pastaj do të mund të trajtoheshin një nga një.

Një problem tjetër që është përmendur është procesi i përzgjedhjes së mësimdhënësve, ku aktualisht shumë mësimdhënës në Kosovë nuk kanë aftësitë dhe ekspertizën e duhur për t’i shoqëruar nxënësit e tyre në mënyrë adekuate përmes proceseve të tyre të të mësuarit; disa nxënës madje ndjehen të dekurajuar nga mësimdhënësit për t’i vazhduar studimet e tyre në përgjithësi. Kosova ka popullsinë më të re në Evropë. Duke marrë parasysh nivelin e lartë të papunësisë, objektivi afatgjatë do të duhej të ishte qartazi që të rriten shanset, për aq punëtorë sa është e mundur për t’u punësuar në Kosovë. Sistemi i arsimit i Kosovës duhet të jetë në gjendje që t’u sigurojë nxënësve ekspertizën e kërkuar nga tregu i punës, të tillë si aftësitë komunikuese, kompetencën matematikore dhe gatishmërinë për të ndërmarrë sfida. Me këtë grup të aftësive, të punësuarit do të jenë më të shkathët, duke qenë në gjendje që t’u përshtaten nevojave në ndryshim e sipër të kompanive.

Hulumtimet duhet të realizohen në mënyrë që të kuptohet se në cilat industri nevojitet fuqia punëtore më së shumti; rrjedhimisht, fokusi i sistemit të arsimit do të duhej zhvendosur në drejtim të këtyre sektorëve. Sa i përket Kosovës, vendet gjermanishtfolëse (Gjermania, Austria dhe Zvicra) janë investitorët më të mëdhenj në Kosovë; pra, u përsërit se ekziston nevoja për të futur gjuhën gjermane në shkollat e

Kompanitë mund të rriten

vetëm së bashku me shoqërinë në të cilën ato janë aktive.

261



Sfidat:1. Buxheti dhe investimet e përgjithshme

në arsimin parauniversitar nuk janë të mjaftueshme për të arritur objektivat strategjike të shoqërisë, në rritjen e cilësisë së arsimit dhe arritjen e kompetencave (njohurive dhe shkathtësive) që i nevojiten tregut të punës.

2. Shoqatat e bizneseve dhe vet bizneset nën presionin e mjedisit të biznesit, ende nuk kanë arritur që të promovojnë praktikat dhe standardet e përgjegjësisë shoqërore të korporatave, për të luajtur një rol aktiv në politikat e arsimit parauniversitar dhe gjithashtu për të paraqitur interesat e tyre.

rekomandimet:1. Në përputhje me prioritetet strategjike të

shoqërisë për të rritur cilësinë e arsimit dhe për t’u përputhur me nevojat e tregut të punës, buxheti i dedikuar dhe investimet e tjera të përgjithshme duhet të rriten nga viti në vit, dhe të jenë në përputhje me nivelin rajonal dhe evropian.

2. Në plotësimin e nevojave të tregut të punës dhe rritjen e mundësive të punësimit pas përfundimit të shkollimit, përqendrimi kryesor duhet të jetë në atë që nxënësit të arrijnë në mënyrë efektive tetë kompetencat kyçe të kornizës evropiane.

3. Shoqatat e bizneseve duhet të artikulojnë nevojat e tyre dhe interesat e bizneseve në drejtim të arsimit parauniversitar, për të avokuar përmes dialogut dhe partneritetit për krijimin e përgjegjësisë shoqërore të korporatave, në mënyrë që të luajnë një rol aktiv dhe të kontribuojnë drejtpërdrejtë në rritjen e financimit dhe cilësisë së arsimit parauniversitar.

Sistemi i arsimit i Kosovës duhet

të jetë në gjendje që t’u sigurojë nxënësve ekspertizën e kërkuar nga tregu i punës, të tillë si aftësitë komunikuese, kompetencën matematikore dhe gatishmërinë për të ndërmarrë sfida.

Fëmijët e sotëm do të duhet të

jenë shumë më kreativ – krahasuar me prindërit e tyre - në ambientin e tyre të punës në të ardhmen lidhur me mënyrën sesi ata do t’i gjejnë zgjidhjet.

Kosovës si gjuhë të dytë të huaj. Për më tepër, të rinjtë duhet të përpiqen të punësohen nga kompanitë ndërkombëtare jashtë vendit, në mënyrë që të fitojnë shkathtësitë profesionale. Qeveria e Kosovës duhet të përgatisë një plan për të siguruar kthimin e tyre të mëpasshëm në Kosovë; ata do të mund të sillnin në vendin e tyre amë njohuritë teknike, të cilat i kanë zhvilluar jashtë vendit, dhe në këtë mënyrë Kosova në tërësi do të mund të përfitonte jashtëzakonisht shumë prej kësaj. Megjithatë, zhvillimi i një plani të tillë nuk do të ishte një detyrë e lehtë. Është e arsyeshme të paramendohet se njerëzit që emigrojnë jashtë vendit, do të dëshirojnë dhe përpiqen të qëndrojnë aty ku janë, për shkak të kushteve më të mira ekonomike dhe sociale.

Trajnime do të mund të organizoheshin gjithashtu për punëkërkuesit me qëllim të rritjes së gjasave të tyre për punësim. Trajnimet që bizneset ofrojnë për punëtorët e tyre zakonisht mbulojnë nevojat e veçanta që i ka kompania. Megjithatë, do të ishte e arsyeshme nëse kompanitë do t’i trajnonin punëtorët e tyre në atë mënyrë që do t’u mundësonte atyre të integrohen në proceset e tjera më lehtë.

Një çështje tjetër që u diskutua ishte fakti që kompanitë teorikisht kanë përgjegjësi për të ofruar praktikë apo stazh, në mënyrë që nxënësit të trajnohen brenda një mjedisi profesional. Megjithatë, shumica e bizneseve kosovare janë biznese familjare, dhe për këtë arsye ato nuk janë në gjendje të marrin numër të madh nxënësish.

Odat Ekonomike janë identifikuar si subjekte me rol kyç për procesin e grumbullimit të nevojave të bizneseve në drejtim të arsimit fillor, dhe komunikimin e atyre tek Qeveria e Kosovës. Odat gjithashtu do të mund të bashkëpunonin me universitete, në mënyrë që të sigurojnë se shkathtësitë e nevojshme janë të mbuluara nga programet e tyre. Rritja e cilësisë në arsim është një çështje kryesore për MAShT-in. Ata do të ndjekin tutje çështjet e

sugjeruara. Përveç kësaj, ata gjithashtu synojnë të organizojnë një konferencë ndërkombëtare mbi temën e arsimit profesional, në mënyrë që të thellohen në temat e diskutuara dhe për të promovuar zhvillimin e mëtejshëm në sektorin e arsimit.

Në fund, është arritur pajtimi mbi sfidat dhe rekomandimet vijuese:

263262



Arsimi në Kosovë:përvoja e rekrutimit nga Sharrcem

Ku qëndrojmë ne

Fabrika është privatizuar në fund të vitit 2010

Nevoja të konsiderueshme për investime Mjedisi, siguria, efiçienca Kompletuar: ne pajtueshmëri mjedisore sipas BE-së,

SSM u përmbushen, automatizimi dhe cilësia, siguria në punë dhe shëndeti

Duke u zhvilluar: përditësimet në efikasitetin e prodhimit => kapaciteti i furrnela dhe retifikës (smerilimit), mbulueshmëria e energjisë, derivatet alternative

Te punësuarit: sfidë; (i) Mosha mesatare dhe (ii) nevojiten shkathtësi të reja për fabrikën e fjalës së fundit

263



Nevojat për shkathtësi

Programet e brendshme / në grupe (përmbledhëse): trajnime të zgjeruara dhe të përqendruara për të

punësuarit (në Kosovë dhe jashtë vendit); mbështetje financiare për stafin për zhvillim personal

arsimor; zgjerimi i aftësive të TIK-ut; rritja e numrit të

përdoruesve me mjete specifike pune.

Megjithatë, një brez i tërë i ri i fuqisë punëtore teknike është i nevojshëm: kapaciteti për të drejtuar pajisje moderne teknologjike dhe përshtatshmëriapër të evoluar dhe udhëhequr Bordin Menaxhues.

Përvoja jonë

Qëndrimi themelor i personave të rinj/kandidatëve: shumë pozitive Disa rekrutime të shkëlqyera: të rastësishme Për një ngritje sistematike të grupeve të punës, ne

kemi hasur në mangësi të rënda të shkathtësive. Biznesi: financiar => është dashur të punësohen

punëtorë maqedonasë Teknike: edhe më alarmuese=> inxhinierisë, mekanikës,

elektrike, automatizimit dhe kontrollit => ne ende insistojmë, por duket sikur ne jemi duke kërkuar një gjilpërë në kashtë.

Dy pika të konsiderohen: (a) Kosova ka mungesë për IJD; fuqia punëtore e shkathtë është thelbësore për investitorin; (b) Kosova ka një tepricë të madhe të fuqisë punëtore, e cila, eventualisht, nëse ofrohet jashtë – dhe nëse është e aftë do të sjell përfitime.

265264



Përvoja jonë Pse kështu? Niveli jo i mjaftueshëm i ofruar nga shteti:

niveli sekondar; Universiteti; arsimi profesional nuk i përshtatet nevojave të

industrisë; nuk ofron një alternativë të vërtetë për arsimin e

shkallës së tretë

Mënyra e vetme, për mendimin tim, është të veprojë pikërisht në linjën dhe vendin e duhur

Sekondare Universitet ose arsim profesional Punëmarrësi

Pozita jonë

Sharrcem, sipas udhëzimeve të kompanisë është angazhuar për parimet ndërkombëtare të CSR-së. Arsimi është një fushë.

Prandaj, derisa ne kërkojmë menaxherët e ardhshëm, ne do të vazhdojmë të:

Krijimi i aftësive nga zeroja përmes programeve të dedikuara për rekrutët e rinj.

Zhvillimi i gjeneratës se re përmes aktiviteteve tëCSR-së.

Marrin pjesë në programe specifike në vend për të zhvilluar një sfond të qëndrueshëm dhe kompetent arsimor në Kosovë.

265



NIVELI I EDUKIMIT EKONOMIK NË KOSOVË

Safet Gërxhaliu

Prishtinë, 2013

Analiza e gjendjes në fushën e edukimit për biznes ka ndikuar që:

programet mësimore në sistemin e rregullt të shkollimit nuk janë reformuarplotësisht në harmoni me nevojat e ekonomisë së tregut;

programet nuk sigurojnë krijimin e shkathtësive praktike (më tepër nocione emë pak shkathtësi)

teknikat dhe metodat e vjetruara të mësimit dhe teknologjia joadekuate, sidhemungesa e programeve të trajnimit jashtë sistemit të rregullt shkollor;

mos-zhvillimi i iniciativës private në këtë fushë dhe mungesa e rrjetit tëedukimit dhe nxitjes së zhvillimit të Ndërmarrjeve të Vogla dhe të Mesme(NVM);

mungesa e bashkëpunimit ndërkombëtar dhe asistencës teknike.

267266



Struktura formale kualifikuese e personelit dhe pronarëve emenaxherëve në ndërmarrjet private mendohet të jetë :

54 % e pronarëve e menaxherëve ka të kryer shkollën e lartë ose universitetin;

26 % e personelit në ndërmarrjet private ka shkollën e lartë ose universitetin;

60 % shkollat e mesme, dhe

14% të tjerë.

Kualifikimi dhe njohuritë e tyre nuk u përgjigjen nevojave të ekonomisë sëtregut. Rikonstruktimi (përmirësimi) i njohurive të tyre dhe përdorimi inovacionit konsiderohen si të domosdoshme.

Po të analizohet struktura e ekonomisë private në Kosovë del se pjesa më emadhe i përket biznesit familjar. Karakteristikë e këtyre ekonomive, e sidomos eatyre në fushën e agrobiznesit, është se u mungojnë:

njohuritë për afarizëm në kushtet e tregut;

qasja me orientim kah tregu dhe;

menaxhmenti bashkëkohor i firmës.

Problem tjetër është edhe aktiviteti i ulët ekonomik i femrave. Format e veçantatë edukimit dhe organizimit të femrave për biznes janë gjithashtu një nga fushate rëndësishme për aktivitetet e ardhshme.

267



Situata e përshkruar e bën imediate nevojën për ndryshimin e gjendjesnëpërmjet veprimit kompleks në segmentet më të rëndësishme të edukimit përbiznes dhe në nivelet e ndryshme.

Zbatimi i një programi kompleks të përmirësimit të gjendjes lidhur me edukiminpër biznes, menaxhment dhe aftësimi i rrjetit dhe infrastrukturës që duhet tapërcjell atë duhet shikuar si njërën nga komponentët më të rëndësishme tëtranzicionit në Kosovë dhe të zhvillimit të filozofisë ndërmarrëse. Kjo paraqetfaktor të rëndësishëm për krijimin e parakushteve për zhvillimin e ndërmarrjeveekzistuese private dhe gjenerimin e ndërmarrjeve të reja, për zhvillimin eshkathtësive ndërmarrëse dhe frymës së ndërmarrësisë, kulturën dhe etikën ebiznesit si rrugë më efikase për fuqizimin e komunitetit të biznesit në Kosovë.

MISIONI DHE SYNIMET

MISIONI: Zvogëlimi i diferencës midis kërkesave për ndërmarrës dhemenaxherë të ekonomisë së tregut dhe realitetit – dijes dhe shkathtësive qëofron sistemi arsimor dhe format e tjera të edukimit për biznes në Kosovë.

SYNIMI: Përmbushja e kërkesave te reja për dije nga fusha e ndërmarrësisëdhe biznesit, e cila duhet të sigurojë edukimin që mundëson qasjen nërrethanat që krijojnë ‘shanse për vetëpunësim’ dhe që sigurojnë rritjeekonomike nëpërmjet ‘krijimit të vendeve të punës’.

269268



Synim para se gjithash është që të zhvillohet fryma e ndërmarrësisë e cila karakterizohet para së gjithash me:

identifikimin dhe njohjen e shanseve në treg;

gjenerimin e ideve për biznes për të shfrytëzuar ato shanse;

shfrytëzimin e resurseve dhe ballafaqimin me rrezikun për të shfrytëzuar

ato shanse;

krijimi dhe vënia në funksion e një biznesi.

Krijimi i vendeve të lira të punës duhet të jetë në fokus të krijuesve tëpolitikave dhe strategjisë së zhvillimit të Kosovës. Krijimi i një rrethinetërheqëse për investimet është mese i nevojshëm me qëllim të zvogëlimit tënormës së lartë të papunësisë si dhe krijimit të perspektives së punësimit përgjeneratat e reja që hyjnë në tregun e punës.

Përmirësime të mëtutjeshme në politikën e tatimeve (lehtësime për importine pajisjeve dhe inputeve për bujqësi dhe agro-industri);

Kushte më të mira për kredi për NVM-të dhe bizneset familjare;

Eliminimi i pengesave në tregti me vendet fqinje;

Lansimi i një programi atraktiv për tërheqjen e investimeve të jashtme.

269



Ndryshimet në strukturën e popullsisë

Ky kontingjent i ri i popullsisë do të bëjë presion të vazhdueshëm në tregun e punës përvende të reja pune duke pasur parasysh situatën ekzistuese të punësimit.Njëkohësisht, popullata e re përbën një faktor shumë të rëndësishëm të zhvillimit, andajështë i domosdoshëm një nivel i lartë i edukimit konform me zhvillimet e teknikës dheteknologjisë, dhe kulturës së ndërmarrësisë. Duhet të potencohet se pjesëmarrja epensionistëve (popullatës mbi 65 vjet) është ende e vogël dhe nuk paraqet ndonjëpengesë të madhe socio-ekonomike.

AKTIVITETET EKONOMIKE TË POPULLSISË

271270



Struktura e punësimit sipas sektorëve ekonomik

271



273272




SHKatHtëSItë E mENaXHImIt të KarrIErëS SI Një FUSHë E Qartë E KOmPEtENCëS Në arSImIN E PërGjItHSHëm

Hapja dhe moderator: Alush Istogu, Drejtor i Departamentit të Administratës së Arsimit Parauniversitar, MAShT

Ligjërues: Dr. Raimo Vuorinen, Rrjeti Evropian për Këshillime Tërëjetësore (ELGPN) dhe Universiteti i Jyväskylä-s, Finlandë

Dr. Vuorinen filloi prezantimin e tij duke prezantuar konceptin e orientimit gjatë gjithë jetës (LLG).

Sipas Rezolutës së Këshillit të Ministrave mbi LLG (2004), termi i referohet të gjitha atyre aktiviteteve (p.sh. ofrimit të informatave, këshillave, këshillimit,

vlerësimit, mësimdhënies dhe avokimit) që synojnë t’u mundësojnë qytetarëve të bëjnë zgjedhje kuptimplotë për jetë të të mësuarit dhe punës. Natyrisht, politika e LLG-së në mbarë botën dhe ofrimi i shërbimeve si rrjedhojë filtrohen përmes kulturave, kushteve ekonomike dhe politike të vendeve të ndryshme.

LLG krijon përfitime individuale, ekonomike dhe sociale. Sa i përket çështjes paraprake, LLG-ja u mundëson personave që të kenë qasje dhe pjesëmarrje më të madhe në mësim dhe trajnim, dhe gjithashtu nxit motivimin e tyre të brendshëm; si pasojë indirekte, LLG-ja parandalon braktisjen e shkollës në moshë të hershme dhe rrit nivelin e arsimit dhe trajnimit të qytetarëve.

273



ShMK-ja i referohet “një

game të tërë të kompetencave që ofron mënyra të strukturuara për personat dhe grupet për të mbledhur, analizuar, sintetizuar dhe organizuar informata të arsimit dhe ato profesionale, si dhe shkathtësitë për të bërë dhe zbatuar vendimet dhe periudhat kalimtare

Sa i përket përfitimeve ekonomike, LLG-ja çon në një nivel më të lartë të pjesëmarrjes në punësim, dhe në këtë mënyrë e ulë nivelin e papunësisë. Për më tepër, rezultatet e vendit të punës rezultojnë të përmirësuara për shkak të rritjes së motivimit në vendin e punës; fuqia punëtore bëhet më fleksibile dhe personat përgjithësisht e kanë më lehtë për t’u punësuar. Si pasojë, si nivelet e pagave ashtu edhe produktiviteti kanë tendencë të rritjes. Së fundi, është gjithashtu shumë e rëndësishme për të përmendur efektet pozitive që LLG krijon në sferën sociale. Individët rezultojnë më të sigurt; përfshirja sociale ka tendencë të rritjes dhe në këtë mënyrë gjasat e krimit dhe sjelljes ofenduese tentojnë të ulen. Shoqëria si tërësi mund të përfitojë prej saj. Nëse politikat e LLG-së zbatohen në mënyrë efektive, burimet e shpenzuara për sigurimet sociale, shëndetin publik dhe shërbimet tjera publike mund të zvogëlohen.

Personat përgjatë gjithë jetës së tyre zhvillojnë kompetenca të llojeve të ndryshme; në veçanti, është e mundur të bëhet dallimi

në mes të kompetencave profesionale, sociale dhe personale. Shkathtësitë e Menaxhimit të Karrierës (ShMK) e vendosin veten në kryqëzimin ideal midis tyre (shihni figurën 1).

Sipas përkufizimit, ShMK-ja i referohet “një game të tërë të kompetencave që ofron mënyra të strukturuara për personat dhe grupet për të mbledhur, analizuar, sintetizuar dhe organizuar informata të arsimit dhe ato profesionale, si dhe shkathtësitë për të bërë dhe zbatuar vendimet dhe periudhat kalimtare (ELGPN 2010).

Në veçanti, Dr. Vuorinen përmendi tri elemente të ShMK-së:• Shkathtësitë personale (vendimmarrja,

veprimi në mjedise të ndryshme kulturore, etj.);

• Lidhjet midis arsimit dhe punës (kurset dhe mundësitë e vendeve të punës, kërkesat, hulumtimi i karrierës, aftësitë e të mësuarit);

• Tregu i punës (të drejtat dhe detyrat në punë, mundësitë e barabarta).

Kompetencat sociale

Kompetencat profesionale

Kompetencat personale

Shkathtësitë e Menaxhimit të Karrierës

Figura 1. Shkathtësitë e Menaxhimit të Karrierës

275274



Sipas një sondazhi të

EUROSTAT-it (2010) mbi perceptimin e punëdhënësve të gjasave të punësimit nga të diplomuarit, shkathtësitë të cilat konsiderohen prej rëndësisë primare janë puna ekipore, shkathtësitë specifike sipas sektorit, shkathtësitë e komunikimit dhe të përshtatshmërisë

Gjatë punësimit të të diplomuarve nga arsimi i lartë, kompanitë i marrin shkathtësitë e ndryshme të kandidatëve si kyçe për vendimin e tyre. Sipas një sondazhi të EUROSTAT-it (2010) mbi perceptimin e punëdhënësve të gjasave të punësimit nga të diplomuarit, shkathtësitë të cilat konsiderohen prej rëndësisë primare janë puna ekipore, shkathtësitë specifike sipas sektorit, shkathtësitë e komunikimit dhe të përshtatshmërisë (shihni figurën 2).

Dr. Vuorinen prezantoi para pjesëmarrësve një studim rasti për Finlandën, dhe në veçanti në zbatimin e orientimit në kuadër të arsimit të përgjithshëm finlandez. Siç përshkruhet në grafikun më poshtë (shihni figurën 3), arsimi fillor në Finlandë zgjat

9 vjet; megjithatë, nxënësit të cilët nuk regjistrohen drejtpërsëdrejti në programet e arsimit të mesëm të lartë (7-8% në vit), mund të vendosin ta shtyjnë për një vit në rast se dëshirojnë t’i përmirësojnë notat e tyre ose të qartësojnë planet e karrierës së tyre. Sa i përket arsimit të mesëm të lartë profesional, kjo është rregulluar në kuadër të shkollave profesionale (të cilat përfshijnë gjithashtu të paktën gjashtë muaj mësim pa shkëputje nga puna) dhe trajnimeve të stazhit. Për më tepër, Ministria e Arsimit ka dhënë leje për programet post-diplomike për disa universitete të shkencave të aplikuara.

Procesi i reformimit të sistemit finlandez të arsimit ka filluar në vitet e 70-ta. Gjatë viteve të 90-ta, ka ndodhur një zhvendosje

ëith the support of the Lifelong Learning Programmeof the European Union

European Lifelong Guidance Policy Netëork http://elgpn.euCoordinator: [email protected]

Eurostat (2010)Flash EB No 304 – Employers’ perception of graduate employability

Rëndësia e shkathtësive dhe aftësive të ndryshme gjatë punësimittë të diplomuarve me arsim të lartë – Numri gjithsej

Shumë të rëndësishme

Aspak të rëndësishme

Të rëndësishme Të parëndësishme

Shkathtësitë e punës ekipore

Shkathtësitë specifike sipas sektorit

Shkathtësitë e komunikimit

Shkathtësitë kompjuterike

Aftësia për t’u përshtatur dhe vepruar në situata të reja

Shkathtësitë e mira të leximit/shkrimit

Shkathtësitë analitike dhe të zgjidhjes së problemeve

Shkathtësitë planifikuese dhe organizative

Shkathtësitë e vendim-marrjes

Të zot në numra

Shkathtësitë e gjuhëve të huaja

Eurostat (2010) Flash EB nr. 304 – Perceptimi i punëdhënësve lidhur me mundësitë e punësimit tëtë diplomuarve.

Q3.2 Ju lutem t’i notoni shkathtësitë dhe kompetencat në vijim në kuptimin e asaj se sa janë të rëndësishme gjatë punësimit të të diplomuarve me arsim të lartë në kompaninë tuaj

Baza: Të gjitha kompanitë, % gjithsej

Figura 2. Rëndësia e shkathtësive dhe aftësive të ndryshme gjatë punësimit të të diplomuarve me arsim të lartë – GJITHSEJ

Burim: Sondazhi i EUROSTAT-it

275



nga administratat e centralizuara në administratat rajonale; për më tepër, janë përpiluar më shumë rrugë opsionale mësimore për nxënësit dhe është zhvilluar një bashkëpunim më i fuqishëm në mes të institucioneve të nivelit të mesëm. Megjithatë, për shkak të recesionit ekonomik të viteve të 90-ta, buxheti arsimor ishte shkurtuar. Duke pasur parasysh rritjen e kërkesës për shërbime orientuese, qeveria zhvilloi aktivitete ndër-ministrore.

Rëndësia e orientimit në karrierë në Finlandë sot dëshmohet nga fakti se

rëndësia e saj është pranuar gjithashtu edhe në kuadër të legjislacionit. Në fakt, është deklaruar shprehimisht se nxënësit dhe studentët kanë të drejtë orientimi arsimor dhe profesional gjatë çdo ditë pune në shkollë. Edukimi në karrierë është një lëndë e detyrueshme në orarin e nxënësve dhe një fond i caktuar i orëve duhet t’i caktohet aktiviteteve të ndërlidhura me karrierën. Për më tepër, nxënësve duhet t’u ofrohet mundësia e pasjes së kohës për përvojat e punës, si dhe pasja e këshillimit personal të karrierës.



5

4

3

2

1UNIVERSITETET

4

3

2

1

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

3

2

1

VITET E SHKOLLIMIT

MOSHA

ARSIMI PARAFILLOR

Arsimi

i

Detyrueshen

ARSIMI FILLOR

16

15

14

13

12

11

10

9

8

7

6

PËRVOJA E PUNËS

PËRVOJA E PUNËS

KUALIFIKIMET E SPECIALIZIMIT PROFESIONAL

KUALIFIKIMET E MËTEJME PROFESIONALE

3

2

1

UNIVERSITETET E

SHKENCAVE TëAPLIKUESHME

ARSIMI DHE TRAJNIMIPROFESIONAL I MESËM I LARTË

ARSIMI I PËRGJITHSHËM I MESËM I LARTË

1)

2)

1 Viti i 10-tëi shtuar ështëvullnetar, i cili ju ofron nxënësve njëmundësi për t’i përmirësuar notat e tyre dhe qartësuar planet për karrierën e tyre.

2 Arsimi dhe trajnimi profesional i mesëm i lartëofrohet nëshkollat profesionale (duke përfshirësëpaku gjashtëmuaj tëtrajnimit pa shkëputje nga puna) si dhe nëformën e trajnimit tëpraktikës. Tërriturit mund t’i �tojnëkuali�kimet profesionale tëarsimit tëmesëm tëlartëgjithashtu edhe nëtestet e kompetencave.

3 Ministria e Arsimit ka dhënëleje për programet e diplomave pas-universitare për disa universitete tëshkencave aplikative.

4 “Fillimi profesional”ështëviti opsional pas arsimit gjithëpërfshirës qënga viti 2007

3)

SISTEMI ARSIMOR I FINLANDËS

Figura 3. Sistemi i Arsimit i Finlandës

277276



Në vitet 2003-2004, Këshilli Kombëtar Finlandez i Arsimit i ka përditësuar udhëzimet kombëtare për ofrimin e orientimit dhe edukimit në karrierë në arsimin gjithëpërfshirës dhe të mesëm të lartë, të cilat përfshijnë një qasje gjithëpërfshirëse dhe vlerësimin e rregullt të shërbimeve të prodhuara. Sipas planit të ri, secili mësimdhënës dhe drejtor shkolle është përgjegjës për ofrimin e shërbimeve të këshillimit për nxënësit. Shërbimet e këshillimit përfshijnë këshillimin në karrierë, këshillimin e aftësive të studimit, si dhe mbështetjen e të mësuarit dhe ato psiko-sociale.

Zhvillimi i këtij plani të ri sfidues kishte implikime të rëndësishme politike, pasi kërkohej trajnimi i mësimdhënësve, praktikuesve të karrierës, drejtuesve dhe menaxherëve të arsimit.

Sipas Rrjetit Evropian për politikat në orientimin gjatë gjithë jetës1, gjashtë faktorë duhet të merren parasysh gjatë zhvillimit dhe zbatimit të politikave të Shkathtësive të Menaxhimit të Karrierës (ShMK):1. Rregulloret e ShMK-së duhet të

inkorporohen si në legjislacionin e arsimit ashtu edhe atë të punës;

2. Aktivitetet e ShMK-së duhet të financohen në mënyrë të qëndrueshme;

3. Duhet të ngritet një platformë ndikuese e komunikimit, që fokusohet në formulimin dhe zbatimin e politikave të ShMK-së;

4. Duhet të merret parasysh se hartimi dhe zbatimi i politikave të ShMK-së është një proces edhe afat-shkurtër edhe afat-gjatë;

1 Gravina, D. & Lovsin, M. (2012). Shkathtësitë e menaxhimit të karrierës: Faktorët të cilët ndikojnë në zbatimin e suksesshëm të politikave. Dokumenti i konceptit i përgatitur nga ELGPN. <http://ktl.jyu.fi/img/portal/23229/Gravina_and_Lovsin_cms_concept_note_web.pdf?cs=1350650053>

5. Zbatimi i politikave duhet të mbështetet nga zhvillimi i përmbajtjes së shëndoshë, ofrimi i shërbimit profesional dhe stafi i trajnuar mirë;

6. I gjithë procesi i zbatimit të politikave të ShMK-së duhet të monitorohet nga afër.

Për të përfunduar, sipas Dr. Vuorinen, sistemet orientuese të cilat funksionojnë mirë, përmirësojnë efektivitetin dhe efikasitetin e arsimit, trajnimit dhe tregut të punës, duke gjeneruar një shkallë më të ulët të braktisjes së shkollës dhe një produktivitet më të lartë, duke trajtuar mungesat e aftësive dhe fushat e kompetencave në zhvillim e sipër. Megjithatë, roli kyç i LLG ende ka nevojë të jetë më gjerësisht i pranuar.

Diskutimi në mesin e pjesëmarrësve u përqendrua mbi opsionet aktuale për realizimin e orientimit në karrierë në Kosovë. LLG-ja do të duhej përmirësuar efektivitetin dhe efikasitetin e arsimit, ku LLG duhet të bëhet një e drejtë qytetare. Për momentin, është shumë e vështirë për nxënësit kosovarë që të marrin vendime të duhura dhe me kohë lidhur me orientimin e tyre në karrierë. MASHT-i, organizatat e prindërve dhe të gjithë akterët e tjerë përkatës duhet të punojnë ngushtë në mënyrë që të zhvillojnë një kornizë të shëndoshë lidhur me LLG-në. Duke marrë parasysh rezultatet e hulumtimit të shkencës ekonomike të arsimit, të diskutuara ditën e mëparshme me Prof. Psacharopoulos dhe z. Ruhose, është gjithashtu e arsyeshme të mendohet se edukimi në karrierë do të kenë më shumë gjasa të jetë efektiv nëse zbatohet në një fazë të hershme të rrugës arsimore të nxënësve. Studentët e Fakultetit të Edukimit pohonin se Orientimi në Karrierë do të duhej futur në sistem si lëndë e detyrueshme; është e nevojshme

Sistemet orientuese të

cilat funksionojnë mirë, përmirësojnë efektivitetin dhe efikasitetin e arsimit, trajnimit dhe tregut të punës, duke gjeneruar një shkallë më të ulët të braktisjes së shkollës dhe një produktivitet më të lartë, duke trajtuar mungesat e aftësive dhe fushat e kompetencave në zhvillim e sipër.

277



të trajnohen mësimdhënësit në mënyrë që të bëhen të aftë për t’i orientuar dhe mbështetur nxënësit e tyre të ardhshëm.

Në fund, është arritur pajtimi mbi sfidat dhe rekomandimet vijuese:

Sfidat:1. Përmirësimi i komunikimit

ndërmjet ministrive dhe akterëve të tjerë në fushën e orientimit në karrierë.

2. Zbatimi praktik i aktiviteteve nga dokumentet strategjike që rregullojnë çështjet e orientimit në karrierë.

3. Funksionalizimi i plotë dhe reformimi i sistemit të orientimit në karrierë/mekanizmave funksional.

rekomandimet:

1. Fillimi i hershëm me orientimin në karrierë në shkollim.

4. Marrja e përgjegjësisë për zbatimin e marrëveshjes me të gjithë palët e interesit (MPMS, MAShT dhe të tjerët).

5. Bashkëpunim më të thellë në mes të institucioneve të arsimit, bizneseve, prindërve dhe shoqërisë civile.

6. Rishikimi dhe hartimi i materialeve të nevojshme didaktike dhe të tjera për orientim në karrierë.

279278





Shkathtësitë e Menaxhimit të Karrierës (ShMK) si një fushë e qartë e kompetencave në arsimin e

përgjithshëm – implikimet e praktikës së orientimit gjatë gjithë jetës dhe politikave zhvillimore

Raimo Vuorinen, Ph.D.Koordinator i RrEPOGjJ-së (ELGPN)

Instituti Finlandez për Hulumtim në ArsimUniversiteti i Jyväskylä, Finlandë

Konferenca Ndërkombëtare për Ekonominë e Arsimit në Kosovë 17-18 shtator 2013, Prishtinë, Kosovë



Temat për diskutime• Karriera?• Zgjerimi i paradigmës së orientimit gjatë gjithë jetës• Opsionet për integrimin e shkathtësive të

menaxhimit të karrierës në arsimin e përgjithshëm • Konkludime dhe reflektime • …• Më shumë informata rreth politikave të BE-së mbi

orientimin gjatë gjithë jetës i gjeni tek: – http://elgpn.eu

279





Karriera?

Zgjedhja e karrierës Ndërtimi i karrierës



Zhvendosja paralele e paradigmës?

Zëri i ofruesve:

Arsimi dhe trajnimi

Këshillimi në karrierëdhe orientimi në karrierë

Zëri i përdoruesve:

Të mësuarit gjatë gjithë jetës

Zhvillimi i karrierësBashkëzhvillimi i karrierës?

281280





Përkufizim - orientimi gjatë gjithë jetës?

• Çfarë? Aktivitete: për shembull ofrimi i informatave, këshillave, këshillimit, vlerësimit, mësimdhënies, avokimit.

• Për kë/Me kë? Të gjithë qytetarët. • Kur? Në çfarëdo moshe apo kohe në jetën e tyre. • Fokusi? Bërja e zgjedhjes domethënëse në jetë për mësimnxënien

dhe punën. Fuqizimi për të menaxhuar mësimnxënien dhe karrierën. • Karriera? Shtigjet individuale të mësimnxënies, punës dhe

rrethanave të tjera, ku këto kapacitete dhe kompetenca mësohen dhe/ose përdoren.

• Ku? Shkollim, trajnim, punësim, komunitet, jetën private. – Rezoluta e Këshillit të Ministrave të BE-së e vitit 2004 për orientimin

gjatë gjithë jetës.



LLG policydevelopment and

service provision arefiltered through

culture, economic andpolitical conditions in

each country….

LLG policydevelopment and

service provision arefiltered through

culture, economic andpolitical situations in

each country….

Zhvillimi i politikave dhe ofrimi i

shërbimeve të OGjGjJ-së filtrohet përmes kulturës,

kushteve ekonomike dhe politike në secilin

shtet ….

281





Efektiviteti i sistemit të arsimit dhe tregut

të punës

Rezultatet mësimore,shkathtësitë individuale

të menaxhimit të karrierës

Zhvillimi ekonomik dhe social

Rezultatet e pritura të

orientimit gjatë gjithë jetës në

nivele të ndryshme?



Rezultatet mësimore• Qasje më të madhe në mësimnxënie dhe trajnim • Pjesëmarrje më të madhe në mësimnxënie dhe trajnim• Shkalla e përmirësuar e mbajtjes së nxënësve në arsim

dhe trajnim• Niveli më i mirë i arsimit dhe trajnimit dhe shkathtësitë e

nivelit më të lartë • Përmirësimi i motivimit dhe prandaj i nivelit të arsimit dhe

trajnimitEfektet e mësimnxënies • Nivelet më të larta të pagave përmes arritjes së

kualifikimeve më të larta

Dobitë individuale të orientimit

283282





Rezultatet ekonomike• Nivelet më të larta të pjesëmarrjes në punësim • Nivelet më të ulëta të papunësisë• Zotërimi më i mirë i vendit të punës përmes motivimit

të rritur në punë• Një fuqi punëtore më përgjegjëse dhe fleksibile • Përmirësimet në gjasat e punësimit të individëve

Ndikimet ekonomike • Nivelet më të larta të pagave • Produktiviteti i përmirësuar

Dobitë ekonomike të orientimit



Rezultatet sociale • Vetëbesimi i shtuar • Mirëqenia e shtuar e cila kontribuon në dobitë e

shëndetit për shoqërinë • Zvogëlime në krim dhe sjellje cenuese • Nivele më të larta të përfshirjes sociale

Ndikimet sociale • Zvogëlime në fitimet e humbura dhe produktivitet më

të ulët përmes arsimimit dhe trajnimit të humbur • Zvogëlime në sigurinë sociale, shpenzimet e

shëndetit publik dhe shpenzimet e tjera publike

Dobitë sociale të orientimit

283





Eurostat (2010)Flash EB No 304 – Employers’ perception of graduate employability

Rëndësia e shkathtësive dhe aftësive të ndryshme gjatë punësimittë të diplomuarve me arsim të lartë – Numri gjithsej

Shumë të rëndësishme

Aspak të rëndësishme

Të rëndësishme Të parëndësishme

Shkathtësitë e punës ekipore

Shkathtësitë specifike sipas sektorit

Shkathtësitë e komunikimit

Shkathtësitë kompjuterike

Aftësia për t’u përshtatur dhe vepruar në situata të reja

Shkathtësitë e mira të leximit/shkrimit

Shkathtësitë analitike dhe të zgjidhjes së problemeve

Shkathtësitë planifikuese dhe organizative

Shkathtësitë e vendim-marrjes

Të zot në numra

Shkathtësitë e gjuhëve të huaja

Eurostat (2010) Flash EB nr. 304 – Perceptimi i punëdhënësve lidhur me mundësitë e punësimit tëtë diplomuarve.

Q3.2 Ju lutem t’i notoni shkathtësitë dhe kompetencat në vijim në kuptimin e asaj se sa janë të rëndësishme gjatë punësimit të të diplomuarve me arsim të lartë në kompaninë tuaj

Baza: Të gjitha kompanitë, % gjithsej



Korniza Evropiane e kompetencave kyçe për mësimin gjatë gjithë jetës

1. Komunikimi në gjuhën amtare; 2. Komunikimi në gjuhët e huaja; 3. Kompetenca në matematikë dhe kompetenca bazë në shkencë dhe teknologji; 4. Kompetenca digjitale; 5. Të mësuarit për të mësuar; 6. Kompetencat sociale dhe qytetare; 7. Ndjenja e iniciativës dhe ndërmarrësisë; 8. Vetëdija për kulturën dhe të shprehurit.

285284





Masat për promovimin e mundësisësë punësimit (Eurofound 2012)

Rruga drejtë punësimit

MASAT TË CILAT SYNOJNË PËRMIRËSIMIN APO REFORMIMIN E SHËRBIMEVE NË DISPOZICION PËR TË RINJTË

Masat të cilat intervenojnë

para se faktorët e rrezikut të

ndodhin

Masat të cilat synojnë t’i kthejnë të rinjtë në arsim apo

trajnim

Masat për lehtësimin e kalimit në punësim

Masat (trajnimi) të cilatsynojnë të rritin

gjasat e punësimit tek të rinjtë

Masat për t’i ndihmuargrupet me vështirësi të

caktuara në punë

Masat të cilat synojnë

parandalimin e lëshimit të

hershëm të shkollës (LHSh)

Masat të cilat synojnë riintegrimin

e nxënësve të cilët lëshojnë herët shkollën

(LHSh)

Masat të cilat lehtësojnë kalimin

nga shkolla në punë

Masat që kujdesenpër gjasat e

punësimit tek të rinjtë

Masat për largimin e pengesave

praktike/logjistike dhe stimulimet për

punësim



Kompetencat personale

Kompetencatsociale

Kompetencatprofesionale

Kompetencat kyçe dhe të tërthorta

Rimendimi i:

Shkathtësive të Menaxhimit të Karrierës gjatë gjithë jetës si një kompetencë kyçe e të mësuarit gjatë gjithë jetës

285





Shkathtësitë e Menaxhimit të Karrierës gjatë gjithë jetës (ShMK)

• “Shkathtësitë e menaxhimit të karrierës thirren në një seri kompetencash, të cilat sigurojnë mënyrat e strukturuara për individët dhe grupet që të grumbullojnë, analizojnë, sintetizojnë dhe organizojnë vetvetiu informatat e arsimit dhe të profesioneve, si dhe shkathtësitë për të marr dhe zbatuar vendimet dhe fazat e tranzicionit.” (ELGPN 2010)



Elementet e ShMK-së(Sultana 2011)

Zgjedhjet personale dhe shkathtësitë – Njohja e vetvetes, vetëvlerësimi, vendimmarrja, tranzicionet,

veprimi në një ambient të shumëllojshëm kulturor.

Lidhjet ndërmjet arsimit dhe punës – Kurset dhe mundësitë e vendeve të punës, kërkesat, hulumtimi i

mundësive në karrierë, shkathtësitë e të mësuarit

Tregu i punës – Të drejtat dhe detyrat në punë, mundësitë e barabarta, vlerat e

stileve të ndryshme të jetës

287286





Opsionet e realizimit të orientimit(Zelloth 2009)

MODELI I KURRIKULIT

(1) ‘Edukimi në karrierë’ i lëndëve të obligueshme apo të ngjashme (2) Pjesa obligative e lëndës(ve) të tjera (3) Parimi i kurrikulit të obligueshëm (të gjitha apo disa lëndë)(4) ‘Edukimi në karrierë’ i lëndëve zgjedhore apo të ngjashme(5) Pjesë e lëndës(ve) tjetër(a) zgjedhore(6) Pjesë e aktiviteteve kurrikulare (p.sh. programi i orientimit)(7) Pjesë e aktiviteteve jashtëkurrikulare (p.sh. panairet e karrierës)

MODELI IQENDRËS

(1) Qendra brenda shkollës/universitetit(2) Qendra jashtë shkollës/universitetit, posaçërisht për studentët (3) Qendra për të papunët në kuadër të shërbimeve publike për punësim (4) Qendra për të gjithë qytetarët – brenda apo jashtë strukturave arsimore apo të

tregut të punës

MODELI INDIVIDUAL

(1) Specialistë në kuadër të shkollës / universitetit / shërbimeve të punësimit (këshillues i shkollës, psikologu apo pedagogu i shkollës, punëtori social, specialisti i orientimit në zyrat e punësimit)

(2) Gjysmë-specialistë në kuadër të shkollës / universitetit / shërbimeve të punësimit (p.sh. Mësimdhënësi i klasës, mësimdhënësi i lëndës, (zëvendës) drejtori, këshilluesi i punësimit, koordinatori i përgjithshëm për karrierë apo këshilltari për karrierë)

MODELI VIRTUAL APO I RRJETIT

(1) Objektet për vet-ndihmë në shkolla / shërbimet publike të punësimit / komunitetet lokale

(2) Ndërveprimi i bazuar në rrjet (individi përmes internetit)



Rasti: Zbatimi i orientimit në kuadër të

arsimit të përgjithshëm në Finlandë

287





5

4

3

2

1UNIVERSITETET

4

3

2

1

10

9

8

7

6

5

4

3

2

1

3

2

1

VITET E SHKOLLIMIT

MOSHA

ARSIMI PARAFILLOR

Arsimi

i

Detyrueshen

ARSIMI FILLOR

16

15

14

13

12

11

10

9

8

7

6

PËRVOJA E PUNËS

PËRVOJA E PUNËS

KUALIFIKIMET E SPECIALIZIMIT PROFESIONAL

KUALIFIKIMET E MËTEJME PROFESIONALE

3

2

1

UNIVERSITETET E

SHKENCAVE TëAPLIKUESHME

ARSIMI DHE TRAJNIMIPROFESIONAL I MESËM I LARTË

ARSIMI I PËRGJITHSHËM I MESËM I LARTË

1)

2)

1 Viti i 10-tëi shtuar ështëvullnetar, i cili ju ofron nxënësve njëmundësi për t’i përmirësuar notat e tyre dhe qartësuar planet për karrierën e tyre.

2 Arsimi dhe trajnimi profesional i mesëm i lartëofrohet nëshkollat profesionale (duke përfshirësëpaku gjashtëmuaj tëtrajnimit pa shkëputje nga puna) si dhe nëformën e trajnimit tëpraktikës. Tërriturit mund t’i �tojnëkuali�kimet profesionale tëarsimit tëmesëm tëlartëgjithashtu edhe nëtestet e kompetencave.

3 Ministria e Arsimit ka dhënëleje për programet e diplomave pas-universitare për disa universitete tëshkencave aplikative.

4 “Fillimi profesional”ështëviti opsional pas arsimit gjithëpërfshirës qënga viti 2007

3)

SISTEMI ARSIMOR I FINLANDËS



Orientimi arsimor dhe profesional si agjent ndryshimi në reformat e shkollore të Finlandës

• Arsimi gjithëpërfshirës i viteve të 70-ta dhe arsimi i mesëm i viteve të 80-ta– Edukimi në karrierë është integruar në kurrikulen e re

kombëtare si lëndë obligative për nxënësit • Trajnimi i këshilluesve të parë me orar të plotë në shkollë

– Mbështetja për zbatimin e sistemit të ri – Interpretimi i sistemit të ri tek nxënësit, prindërit si dhe

mësimdhënësve të tjerë – Informatat lidhur me mundësitë e reja në tregun e

punës – Konsensusi i fuqishëm politik mbi vlerën e shtuar të

këshillimit në shkollë

289288





Orientimi arsimor dhe profesional si agjent ndryshimi në reformat e shkollave të Finlandës (2)

• Lëvizja drejtë programeve të mësimit individual në vitet e 90-ta– Lëvizja nga administrimi i centralizuar në administrimin rajonal – Kurrikula bërthamë kombëtare – përshtatjet lokale – Mundësitë më të shumta opsionale për mësim nga nxënësit – Bashkëpunimi më i madh ndërmjet instituteve të nivelit të

mesëm – Themelimi i universiteteve të shkencave aplikative – Recesioni ekonomik i viteve të 90-ta – shkurtime në buxhetet e

arsimit

– Kërkesa e shtuar për shërbimet e orientimit -> zhvillimi i aktiviteteve ndër-ministrore



Orientimi në legjislacion

• Nxënësit dhe studentët kanë të drejtë në orientimin arsimor dhe profesional gjatë çdo ditë pune në shkollë• Orientimi në karrierë/Edukimi në karrierë si një lëndë e obligative në orarin e nxënësit – fondi i caktuar i orëve të ndara për aktivitetet e ndërlidhura me karrierën

Ligje për arsimin gjithëpërfshirës, të mesëm tëlartë dhe profesional:

289





Orientimi në legjislacion (2)

• Këshilluesit e nxënësve kujdesen për orientimin profesional dhe arsimor• Bashkëpunimi me jetën e punës – mundësia e pasjes së kohës për përvojën e punës• Orientimi dhe këshillimi në klasa, mundësia e pasjes së këshillimit personal

Dekretet për arsimin gjithëpërfshirës, të mesëm të lartë dhe profesional:



Udhëzimet shtetërore për ofrimin e shërbimit të orientimit dhe edukimit në karrierë 2003 – 2004- arsimi gjithëpërfshirës dhe i mesëm

• Plani strategjik dhe operativ për ofrimin e këshillimit • Vlerësimi i rregullt i shërbimeve të prodhuara • Qasja gjithëpërfshirëse • Këshilluesi i nxënësve, secili mësimdhënës dhe drejtor

realizojnë shërbimet (përgjegjësitë) e këshillimit• Bashkëpunimi i shumë profesioneve – grupet e ekspertëve

(kujdesi pastoral, etj.)• Synimet e reja të udhëzimeve të kurrikules

– Mbështetja për rritje dhe zhvillimi personal– Promovimi i zhvillimit të shkathtësive të studimit si dhe ofrimi i

ndihmës në vështirësitë për të mësuar – Këshillimi dhe udhëzimi i nxënësve në orientimin arsimor dhe

profesional

291290



ORIENTIMI NË SEKTORIN E ARSIMIT (Kasurinen 2008)

UDHËZIMET E KURRIKULËS: Mbështetja psiko-sociale dhe shërbimet e mirëqenies së nxënësve Këshillimi i shkathtësive të studimit, dhe mësimi Këshillimi në karrierë

TRANZICIONI

1 6 9

Zgjedhjet. vendimmarrja

BASHKËPUNIMI ME JETËN E PUNËS

PËRCJELLJA TUTJE

RRUGA E STUDIMIT INDIVIDUAL

NË JETËNE PUNËS APO ARSIMIMTË MËTEJMË

NË ARSIMIM TË MËTEJMË

Opsionet fleksibile

Arsimi gjithëpërfshirës

Mësimdhënësit e klasës

Këshilluesit e karrierësKëshilltarët grupor



Implikimet e politikave

Dizajnimi i ofrimit të trajnimit – Zhvillimi i ShMK-së• ”Kurrikula është më shumë një mjet sesa një rregull”

Trajnimi i mësimdhënësve • Kompetencat për të mbështetur drejtimet individuale mësimore

Trajnimi i praktikantëve të karrierës• Kompetencat për realizimin e shërbimit dhe dizajnimin e

shërbimit

Trajnimi i udhëheqësve dhe menaxherëve të arsimit • Udhëheqja për rrjetet

Kanalet më të diferencuara të realizimit • Roli integruesi i teknologjisë informative dhe të komunikimit (TIK)

291





Gjashtë faktorët që janë të rëndësishëm në zhvillimin dhe zbatimin e politikës së ShMK-së

1. Rregulloret e ShMK-së të inkorporuara në arsim dhe legjislacion të punës

2. Financimi i qëndrueshëm i aktiviteteve të ShMK-së 3. Prania e një platforme ndikuese të komunikimit, e cila fokusohet në

formulimin dhe zbatimin e politikës së ShMK-së 4. Dizajnimi dhe zbatimi i politikës së ShMK-së si një proces

afatshkurtër dhe afatgjatë, i cili planifikohet dhe është gradual 5. Zbatimi i politikës mbështetet nga zhvillimi i përmbajtjes së

shëndoshë, realizimi i shërbimit profesional, si dhe stafi i trajnuar mirë

6. Monitorimi i procesit të zbatimit të politikës së ShMK-së



Konkludime

• Sistemet e orientimit me funksionim të mirëfilltë përmirësojnë efikasitetin dhe efektivitetin e arsimit, trajnimit dhe të tregut të punës (niveli i ulët i braktisjes së shkollës, produktiviteti më i lartë, adresimi i mangësive në shkathtësitë dhe paraqitja e fushave të reja të kompetencave)

• Roli dhe fokusi i orientimit gjatë gjithë jetës në këtë aspekt duhet të pranohet më gjerësisht!

• Orientimi gjatë gjithë jetës si një e drejtë e qytetarëve sidhe një element i kontratës sociale

293292



18 shtator 2013

PaNELI PërmbYLLëS: “ECIm tUtjE: NGa DO të SHKOjmë?”

Në fund të ditës së dytë të Konferencës Ndërkombëtare për Ekonominë e Arsimit u ftuan në panelin përmbyllës

përfaqësuesit e gjashtë punëtorive për të prezantuar rekomandimet dhe sfidat e nxjerra lidhur me tematikën përkatëse të shtjelluar në kuadër të punëtorisë së tyre.

Panelistët ishin: Për punëtorinë I: Përcaktuesit e cilësisë në

arsim: çka funksionin, e çka jo? • Ferit Idrizi, Departamenti për

Bashkëpunim Ndërkombëtar, Koordinim të Zhvillimit dhe Integrime Evropiane, MAShT, Kosovë

• Vlora Kozhani, Fakulteti i Edukimit, Universiteti i Prishtinës, Kosovë

• Jens Ruhose, ifo-Institute Munih, Gjermani

Për punëtorinë II: Shqyrtimi i tregimit të suksesit të Polonisë në arsim dhe instrumenteve të menaxhimit për sektorin e arsimit• Arment Merovci, Divizioni i Politikave

Makroekonomike, Ministria e Financave, Kosovë

• Bardha Qirezi, Kolegji Riinvest, Kosovë• Dr. Mikolaj Herbst, Universiteti i

Varshavës, Poloni

Për punëtorinë III: Vlera e shtuar e intervenimeve në zhvillimin e shkathtësive në fëmijërinë e hershme• Afërdita Spahiu, Zyra e UNICEF-it në

Kosovë• Zamira Hyseni, Kids Academy (kopsht

i fëmijëve), Kosovë

Për punëtorinë IV: Rrugëtimi i Kosovës drejt PISA 2015: vlerësimi i nxënësve dhe lëvizja drejt arsimit të shkathtësive të bazuara në kompetenca • Mustafë Kadriu, Divizioni për

Vlerësime dhe Standarde, MAShT, Kosovë

• Vera Remškar, Foundation Together Kosova

• Prof. Dr. Hermann Josef Abs, Universiteti Duisburg-Essen, Gjermani

Për punëtorinë V: Nevojat e tregut të punës dhe përgjegjësia shoqërore e bizneseve • Prof. Dr. Muhamet Mustafa, Instituti

Riinvest, Kosovë

293



• Bardhyl Meta, Oda Ekonomike Gjermano-Kosovare

Për punëtorinë VI: Shkathtësitë e menaxhimit të karrierës si një fushë e qartë e kompetencës në arsimin e përgjithshëm • Alush Istogu, Departamenti

i Administratës për Arsim Parauniversitar, MAShT, Kosovë

• Milazim Avdylaj, Trajner për Orientimin në Karrierë, Kosovë

Pas prezantimit të rezultateve të punës së grupeve u zhvilluan diskutime aktive: folës të ndryshëm nga paneli komentuan ose parashtruan pyetjet.

Shumë nga ato janë të pasqyruara në deklaratën përmbyllëse të Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë.

295294



18 shtator 2013

FjaLImI PërmbYLLëS Në PaNELIN “ECIm tUtjE: NGa DO të SHKOjmë?”ragip Gjoshi, Këshilltar Politik, maSht

Kam kënaqësinë, që në emër të Ministrit të Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë, Prof. Dr. Ramë

Buja, të përshëndes gjithë pjesëmarrësit e konferencës, dhe më lejoni të falënderoj për punën dhe kontributin tuaj në këtë konferencë.

Ekonomia e arsimit është një shkencë relativisht e re në Kosovë, por në këtë fazë të zhvillimit dhe ecjeve tona dhe të reformimit të sistemit arsimor të Kosovës shumë e domosdoshme për sistemin e arsimit dhe Kosovën në përgjithësi.

Para përmbledhjes së sfidave dhe rekomandimeve të nxjerra nga grupet e punës gjatë konferencës, më lejoni të them fillimisht se prioritet i Qeverisë së Republikës së Kosovës, për disa mandate me radhë dhe në të ardhmen është sigurimi i arsimit cilësor që sjellë një ekonomi të qëndrueshme dhe në përgjithësi një shoqëri të shëndoshë.

Pra, rekomandimet dhe sfidat e nxjerra nga grupet e punës e të cilat do të na shërbejnë si udhërrëfyes në punën e MAShT-it dhe sektorit të arsimit janë të përmbledhura si në vijim:1. Gjithëpërfshirja në arsim si orientim

strategjik dhe si çështje e paraparë në të gjitha strategjitë dhe dispozitat ligjore.

2. Arsimi i bazuar në shkathtësi dhe kompetenca, të cilat janë përfshirë dhe zbatohen në Kurrikulen e Re.

3. Harmonizimi i nevojave të tregut të punës me planifikimet në sistemin e arsimit.

4. Promovimi i Arsimit dhe Aftësimit Profesional si perspektivë për zbutjen e papunësisë së të rinjve në vendin tonë.

5. Llogaridhënie funksionale si mjet për ngritjen e cilësisë në arsim.

6. Zbatimi i strategjive, ligjeve dhe Kurrikules së Re.

7. Depolitizimi i sistemit të arsimit.8. Zbatimi i orientimit në karrierë në

fazat e hershme të arsimimit.

295



9. Menaxhimi cilësor i të dhënave statistikore në arsim.

10. Digjitalizimi i procesit mësimor nëpër shkolla përbën një perspektivë në arsim, edhe pse është e kushtueshme, mirëpo duhet të merret parasysh në të ardhmen.

11. Reformimi i vlerësimit të jashtëm, me ç’rast MAShT është në fazën e ndryshimit të dispozitave ligjore që e rregullojnë çështjen e maturës shtetërore.

12. Bashkërendimi i qëllimeve me Ministri të tjera vendore, (siç janë Ministria e Financave, Ministria e Punës dhe Mirëqenies Sociale, Ministria e Shëndetësisë, Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit, etj.) për realizim sa më të mirë të synimeve të përbashkëta strategjike.

13. Harmonizimi i indeksit demografik me atë ekonomik.

14. Fuqizimi i hallkës në mes të bizneseve dhe Arsimit dhe Aftësimit Profesional për bashkëpunim në formimin profesional të të rinjve.

15. Zhvillimi i vazhdueshëm profesional dhe stimulimi i mësimdhënësve bazuar në vlerësim të drejtë të punës së tyre.

16. Orientimi i kërkimeve shkencore për përkufizimin e rolit të arsimit në zhvillimin ekonomik të vendit, ku institucionet akademike dhe shkencore do duhej të fokusoheshin në fushën e kërkimeve shkencore, meqë në Kosovë ka ende mungesë të një ekspertize të tillë.

17. Përfshirja 100% e fëmijëve në arsimin parashkollor si dhe përmirësimi i cilësisë në arsimin parashkollor dhe atë fillor.

18. Rrugëtimi i Kosovës drejt PISA 2015 që paraqet një rëndësi të lartë për tërë sistemin arsimor, ku duhet

të organizohen fushata, trajnime dhe të harmonizohen metodat e mësimdhënies dhe të vlerësimit bazuar në kriteret e PISA-s.

19. Hartimi i teksteve shkollore bashkëkohore duke pasur parasysh 8 kompetencat e Bashkimit Evropian, dhe dhënia e teksteve shkollore falas për arsimin e obliguar.

Krejt në fund, të gjithë pjesëmarrësit e konferencës dëshiroj edhe njëherë t’i falënderoj për kontributin e dhënë gjatë këtyre dy ditëve të konferencës si dhe do sugjeroja që një konferencë e tillë ndërkombëtare me këtë tematikë të rëndësishme “Ecim Tutje – Arsimimi për Zhvillim Ekonomik” të vazhdoj të mbahet për çdo vit dhe të shndërrohet në konferencë tradicionale.

Gjithashtu, dëshiroj të falënderoj shtetin gjerman për përkrahjen e tyre të vazhdueshme në fushën e arsimit, si dhe ekipin GIZ/CDBE për përkrahjen e dhënë në organizimin e kësaj konference të rëndësishme.

Besoj që kontributi juaj dhe rekomandimet e përmbledhura të gjejnë hapësirën e tyre për zbatim në kuadër të sektorit të arsimit, dhe mesazhet e pjesëmarrësve të depërtojnë në dokumentet dhe infrastrukturën ligjore të MAShT-it.




GIZ Zyra në PrishtinëRr. Anton Çetta, Nr. 110000 PrishtinëRepublika e Kosovës

Zhvillimi i Kapaciteteve në Arsimin Fillor/CDBE

Documents

PËR EKONOMINË E ARSIMIT NË KOSOVË ECIM TUTJE · PDF fileqë burimet të shfrytëzohen në mënyrë ... numër të madh kolegjesh private, të cilat janë duke i përgatitur kuadrot