Powikłania chemioterapiidr n. med. Natalia Kobelska-Dubieldr n. med. Maria GórnaÊ

Chemioterapia

Prawdopodobnie ju˝ wiesz, ˝e w terapii nowotworów stosuje si´ ró˝ne metody leczenia

w zale˝noÊci od rodzaju nowotworu, np. operacj´, radioterapi´, hormonoterapi´ czy

chemioterapi´ i leki biologicznie czynne. Wybór najskuteczniejszej metody leczenia,

zgodnej z najnowszymi standardami, nale˝y do Twojego lekarza i zale˝y od wielu czynni-

ków, w tym starannego rozwa˝enia potencjalnych korzyÊci i ryzyka zwiàzanych z wyborem

konkretnej terapii.

Bardzo wielu pacjentów ze zdiagnozowanà chorobà nowotworowà jest poddawanych

chemioterapii. Termin chemioterapia w szerszym poj´ciu oznacza po prostu zastosowa-

nie syntetycznych zwiàzków chemicznych (np. antybiotyków) w leczeniu chorób wywoła-

nych przez drobnoustroje czy paso˝yty. Chemioterapia to tak˝e jeden ze sposobów walki

z chorobà nowotworowà i w tym właÊnie znaczeniu obecnie najcz´Êciej u˝ywa si´ tego

terminu. W chemioterapii nowotworów stosowane sà silnie działajàce leki, tzw. cytostatyki,

które sà podawane według okreÊlonych schematów w tzw. cyklach. Stosuje si´ chemio-

terapi´ zło˝onà z jednego (monoterapia) lub kilku preparatów (polichemioterapia), a nie-

kiedy łàczy si´ lek cytostatyczny z innà aktywnà substancjà. Istnieje wiele grup cytostaty-

ków, ka˝da z nich ma inny mechanizm działania i odpowiada za wystàpienie innych działaƒ

niepo˝àdanych i powikłaƒ, dotyczàcych ró˝nych układów i narzàdów (tzw. toksycznoÊç

narzàdowa). W wybranych przypadkach chemioterapia mo˝e byç jedynà metodà leczenia

choroby nowotworowej. Cz´Êciej jednak jest elementem leczenia skojarzonego, na przy-

kład w połàczeniu z radioterapià czy leczeniem chirurgicznym.

Cytostatyki mogà byç podawane do organizmu ró˝nymi drogami: • do˝ylnà (zastrzyk, kroplówka, wlew ciàgły)• doustnà (tabletki, kapsułki)• dokanałowà (do kanału kr´gowego)• domi´Êniowà• bezpoÊrednio do naczynia krwionoÊnego w okreÊlonym narzàdzie• miejscowo – w postaci maÊci• bezpoÊrednio do jam ciała

Leczenie z zastosowaniem chemioterapii mo˝e byç prowadzone zarówno w warunkach

szpitalnych, ambulatoryjnych (tzw. dzienny pobyt), jak i w domu.

Cytostatyki sà lekami bardzo silnie działajàcymi na wszystkie szybko dzielàce si´ komórki

organizmu. Niestety, dotyczy to nie tylko komórek nowotworowych, które dzi´ki tej terapii

zostanà zniszczone lub ich namna˝anie zostanie zahamowane, ale tak˝e innych, prawidłowych

komórek organizmu, np. przewodu pokarmowego, szpiku kostnego i mieszków włosowych.

Prowadzi to do wyst´powania objawów niepo˝àdanych (powikłaƒ), które zale˝à od rodzaju

zastosowanego cytostatyku, jego dawki, a tak˝e indywidualnej reakcji chorego na leczenie.

Objawy te mogà pojawiç si´ ju˝ na poczàtku leczenia, w trakcie lub w czasie kolejnych dni.

Nale˝y bezwzgl´dnie informowaç lekarza prowadzàcego o wystàpieniu jakie-gokolwiek niepokojàcego objawu, poniewa˝ przynajmniej niektórym objawom niepo˝àdanym mo˝na skutecznie zapobiegaç lub leczyç. Na szcz´Êcie wi´kszoÊç objawów ubocznych chemioterapii jest przejÊciowa i po zakoƒczonym leczeniu stopniowo ust´puje.

Che

mio

tera

pia

8 9

Na kolejnych stronach tej broszury przedstawiono niektóre z najcz´Êciej wyst´pujàcych objawów

niepo˝àdanych zwiàzanych z zastosowaniem chemioterapii.

Che

mio

tera

pia

Reakcje alergiczne

Prawie ka˝dy lek, jako substancja obca dla organizmu, jest zdolny wywołaç reakcj´

alergicznà. Tak jak w przypadku stosowania innych leków, tak˝e podczas leczenia cyto-

statykami mogà wystàpiç reakcje alergiczne. Reakcje te pojawiajà si´ najcz´Êciej zaraz na

samym poczàtku leczenia, z reguły bardzo szybko, zanim jeszcze wystàpià inne objawy

niepo˝àdane, poniewa˝ układ odpornoÊciowy broni si´ w ten sposób przed dostaniem si´

leku do organizmu.

Reak

cje

aler

gicz

ne

W przypadku wystàpienia objawów miejscowych bezwzgl´dnie trzeba o nich zawiadomiç piel´gniark´, która podłàczyła kroplówk´ lub która wykonuje zastrzyk, poniewa˝ tylko szybka reakcja i podanie odpowiednich Êrodków pomo˝e zmniejszyç niekorzystne skutki reakcji uczuleniowej czy p´kni´cia naczynia krwionoÊnego.

Do objawów, które powinny Ci´ zaniepokoiç, nale˝à: zmiany skórne (zaczerwienienie, Êwiàd, pokrzywka), znaczny niepokój, dusznoÊç, goràczka, dreszcze, ból głowy, spadek ciÊnienia t´tniczego, bóle w klatce piersiowej oraz bóle kostno-mi´Êniowe. Pojawienie si´ któregokolwiek z powy˝szych objawów nale˝y natychmiast zgłosiç personelowi medycznemu.

W przypadku wystàpienia reakcji alergicznych najcz´Êciej trzeba natychmiast przerwaç po-

dawanie leku i podaç Êrodki przeciwdziałajàce reakcji uczuleniowej. W wi´kszoÊci przy-

padków objawy ust´pujà i leczenie mo˝na kontynuowaç. Zdarzajà si´ jednak tak˝e stany,

które wymagajà intensywnego leczenia, cz´sto w warunkach oddziału intensywnej opieki

medycznej, i mogà prowadziç do wystàpienia wstrzàsu anafi laktycznego (najci´˝szej,

uogólnionej reakcji alergicznej), a w skrajnym przypadku nawet do zgonu pacjenta. Sà to

zdarzenia bardzo rzadkie, ale nale˝y wiedzieç, ˝e mogà one wystàpiç.

Obj

awy

mie

jsco

we

Objawy miejscowe

Czasami w trakcie podawania cytostatyku (najcz´Êciej drogà do˝ylnà) mogà wystàpiç miej-

scowe objawy nietolerancji leku, takie jak ból czy pieczenie wzdłu˝ naczynia krwionoÊnego,

do którego lek jest podawany. JeÊli przypadkowo dojdzie do wynaczynienia, czyli wydo-

stania si´ leku poza naczynie, mo˝e pojawiç si´ groêne powikłanie pod postacià martwicy

otaczajàcych tkanek.

10 11

Warto przy okazji wspomnieç, ˝e ogromny wpływ na nasze ogólne samopoczucie

wywiera sfera psychiczna i nasz indywidualnie wypracowany sposób radzenia sobie

w sytuacjach stresowych, do których niewàtpliwie nale˝y choroba nowotworowa.

Ju˝ dawno dowiedziono, ˝e emocje, zwłaszcza te negatywne, silnie oddziałujà na

organizm człowieka i mogà w znacznym stopniu wpływaç na przebieg choroby

i skutecznoÊç leczenia. To naturalne, ˝e odczuwasz silne emocje (l´k, złoÊç, bunt)

w tym jak˝e trudnym okresie walki z chorobà, ale musisz nauczyç si´ sobie z nimi

radziç i nie tłumiç ich w sobie. Ka˝dy sposób, by pozwoliç im wydostaç si´ na

zewnàtrz, b´dzie dobry: rozmowa z przyjacielem, a nawet zupełnie obcà osobà

mo˝e przynieÊç ulg´. Dobra ksià˝ka i muzyka, spacer, kontakt z przyrodà pozwolà na

chwil´ oderwaç myÊli od trudnej rzeczywistoÊci. A przede wszystkim myÊl pozytywnie

i pami´taj, ˝e rak to nie wyrok.

Na wszystkich oddziałach onkologicznych jest mo˝liwe skontaktowanie si´ z psy-

chologiem. Nie zawsze osoba taka zatrudniona jest w samym szpitalu czy przychodni,

ale zawsze lekarz lub piel´gniarka udzieli informacji, jak trafi ç na konsultacj´, spotkanie czy

nawet terapi´. Bardzo dobrym pomysłem na radzenie sobie z chorobà jest nawiàzanie

kontaktu ze stowarzyszeniem zrzeszajàcym chorych na nowotwór. Sà to organizacje

pacjentów chorych na jeden rodzaj schorzenia lub w ogóle chorych na jakiÊ nowotwór.

12 13 Obj

awy

ogól

ne

Obj

awy

ogól

ne

Objawy ogólne

Cytostatyki to bardzo silne leki, ale siła ich działania to cz´sto broƒ obosieczna. Skutecznie

walczà z komórkami nowotworowymi, przy okazji niszczàc zdrowe, prawidłowo rozwijajàce

si´ komórki organizmu. To cena, jakà płacimy za ich skutecznoÊç. W przebiegu leczenia

mogà pojawiç si´ zatem objawy ogólne, zwiàzane z oddziaływaniem cytostatyków na cały

organizm i ka˝dà jego komórk´, a tak˝e z pojawieniem si´ innych skutków ubocznych

terapii. Złe samopoczucie, uczucie zm´czenia i osłabienie to tylko niektóre z nich.

Choç biologiczne mechanizmy le˝àce u ich podło˝a nie do koƒca sà poznane, uwa˝a

si´, ˝e znaczàcà rol´ mogà odgrywaç takie czynniki, jak poziom odczuwanego bólu,

niedokrwistoÊç, niedobory ˝ywieniowe, nudnoÊci i wymioty, stres emocjonalny, depresja,

brak wysiłku fi zycznego, zaburzenia snu czy inne współistniejàce choroby. Objawy

te, uznawane przez wielu pacjentów za bardzo dokuczliwe, nie zawsze sà wyraênie

zauwa˝alne dla otoczenia. Czasami nawet sam pacjent nie zgłasza ich swojemu lekarzowi

i lekcewa˝y ich wpływ na codzienne funkcjonowanie, zapominajàc o tym, ˝e wiele z tych

objawów mo˝na skutecznie leczyç poprzez wpływ na czynniki je wywołujàce. I tak np.

udowodniono, ̋ e umiarkowany wysiłek fi zyczny czy zastosowanie leków wspomagajàcych

hematopoez´, czyli proces tworzenia krwinek czerwonych sà bardzo skuteczne w walce

z uczuciem zm´czenia i osłabienia u pacjentów cierpiàcych na chorob´ nowotworowà.

W proces leczenia powinni byç zaanga˝owani równie˝ członkowie rodziny, inne bliskie

osoby czy opiekunowie.

Zmiany zapalne w jamie ustnej

Jama ustna pod wzgl´dem anatomicznym to pierwszy odcinek przewodu pokarmowego.

Wn´trze jamy ustnej pokryte jest błonà Êluzowà, która jest bardzo wra˝liwa na działanie

cytostatyków i dlatego właÊnie tam cz´sto rozwijajà si´ zmiany zwiàzane z ich podaniem.

Sà to najcz´Êciej bolesne zmiany zapalne w postaci zaczerwienienia, obrz´ku oraz nad˝erek

(powierzchniowe uszkodzenie błony Êluzowej) i owrzodzeƒ z tendencjà do krwawienia.

Zmiany zapalne sà cz´sto bardzo nasilone i znacznie utrudniajà utrzymanie właÊciwej

higieny jamy ustnej (mycie z´bów sprawia du˝y ból), jak i spo˝ywanie pokarmów, a nawet

mówienie. U pacjentów z odpornoÊcià obni˝onà wskutek zmniejszenia liczby białych

krwinek mo˝e dojÊç do rozwoju powa˝nych infekcji bakteryjnych i grzybiczych nie tylko

w obr´bie jamy ustnej, ale tak˝e gardła i przełyku. Przed włàczeniem chemioterapii lekarz

powinien oceniç stan jamy ustnej pacjenta i zebraç dokładny wywiad w celu identyfi kacji

czynników ryzyka, zwi´kszajàcych prawdopodobieƒstwo rozwoju zmian zapalnych w jamie

ustnej w przebiegu chemioterapii. Przed rozpocz´ciem chemioterapii konieczne mo˝e byç

pilne leczenie stomatologiczne.

Zmia

ny z

apal

ne w

jam

ie u

stne

j

Do czynników ryzyka zmian zapalnych w jamie ustnej nale˝y m. in.:• współwyst´powanie innych chorób jamy ustnej, w tym zaniedbane, nieleczone z´by• êle dopasowana proteza• zaburzenia od˝ywiania• palenie tytoniu• nadu˝ywanie alkoholu

Zmiany zapalne w jamie ustnej czasami sà po chemioterapii tak bardzo nasilone, ˝e

wymagajà zastosowania leczenia, w tym równie˝ leków przeciwbólowych, niekiedy nawet

silnie działajàcych. Ogromne znaczenie majà jednak działania profi laktyczne, majàce na

celu zmniejszenie ryzyka rozwoju zmian zapalnych lub złagodzenie ich nasilenia.

Post´powanie profi laktyczne lub łagodzàce zmiany zapalne w jamie ustnej: • właÊciwa higiena jamy ustnej – myj z´by kilka razy dziennie, delikatnymi ruchami, u˝ywaj szczoteczki do z´bów z mi´kkim włosiem, cz´sto jà wyparzaj i zmieniaj co kilka tygodni• unikanie kwaÊnych, pikantnych i goràcych pokarmów, które mogà podra˝niç błon´ Êluzowà jamy ustnej• zaprzestanie palenia i picia alkoholu• właÊciwie skomponowana dieta (białko, witaminy, płyny)• u˝ywanie balsamów do ust, płukanie jamy ustnej płynami o działaniu łagodzàcym i leczniczym• czasami ulg´ przynosi ssanie kostek lodu lub zamro˝onych kostek ananasa czy zamro˝onego soku owocowego

Niekiedy konieczne jest stosowanie nie tylko powszechnie dost´pnych Êrodków łagodzàcych

dolegliwoÊci, jak szałwia, rumianek, tantum verde czy boraks z glicerynà, ale tak˝e leczàcych

infekcj´ wywołanà przez bakterie lub grzyby. O tym, czy konieczne jest wprowadzenie do leczenia

antybiotyku przeciwbakteryjnego czy leku przeciwgrzybiczego zawsze decyduje lekarz. Ale ̋ eby

mógł to zrobiç, pacjent powinien bezwzgl´dnie powiedzieç o niepokojàcych objawach.

14 15 Zmia

ny z

apal

ne w

jam

ie u

stne

j

NudnoÊci i wymioty

Cz´sto spotykane i bardzo dokuczliwe w czasie i po chemioterapii sà nudnoÊci i wymioty.

Poczàtek, czas trwania i ich nasilenie zale˝à od rodzaju cytostatyku, drogi i cz´stotliwoÊci

jego podania. Objawy te mogà pojawiç si´ ju˝ w trakcie podawania leku, bezpoÊrednio po

lub nawet przez kilka dni po leczeniu. Równie˝ tutaj wa˝nà rol´ odgrywa sfera emocjonalna

i nastawienie psychiczne pacjenta, czasami bowiem mogà wystàpiç tzw. wymioty

wyprzedzajàce, czyli takie, które pojawiajà si´ jeszcze przed podaniem leku wskutek

zadziałania innych bodêców natury zmysłowo-emocjonalnej, takich jak widok gabinetu

zabiegowego czy zapach szpitala. W celu zmniejszenia nasilenia tych nieprzyjemnych

dolegliwoÊci stosuje si´ leki przeciwwymiotne. Zwykle podaje si´ je przed rozpocz´ciem

wlewu lub przed wstrzykni´ciem cytostatyku. Leki mo˝na podawaç wówczas do˝ylnie, ale

tak˝e doustnie jako tabletki albo liofi lizat, lub doodbytniczo w postaci czopków.

Nud

noÊc

i i w

ymio

ty

Istniejà proste sposoby, których znajomoÊç mo˝e okazaç si´ niezwykle pomocna w łagodzeniu objawów, nale˝à do nich:• unikanie smaków i zapachów oraz innych bodêców mogàcych nasiliç nudnoÊci i odruchy wymiotne – ka˝dy chory stopniowo sam wypracowuje sobie własny sposób tolerowania chemioterapii i wie, jakie okolicznoÊci nasilajà niekorzystne objawy• zmiana nawyków ˝ywieniowych: – cz´ste spo˝ywanie małych porcji pokarmów o temperaturze pokojowej lub wr´cz chłodnych – unikanie potraw ci´˝kostrawnych, pikantnych, wzdymajàcych– picie małymi łykami chłodnych napojów, najlepiej niegazowanej wody mineralnej lub soków owocowych, z wyłàczeniem soku z grejpfrutów, „podjadanie” przecierów lub musów owocowych• spo˝ywanie pokarmów w pozycji siedzàcej lub półsiedzàcej• techniki relaksacyjne• inne „domowe” sposoby, np. ssanie landrynek lub korzenia imbiru, picie wywaru z imbiru lub soku z kiszonej kapusty

16 17 Nud

noÊc

i i w

ymio

ty

Zapa

rcie

i bi

egun

ka

Zaparcie i biegunka

Innymi powikłaniami chemioterapii, równie˝ dotyczàcymi przewodu pokarmowego, sà

zaburzenia rytmu wypró˝nieƒ, przebiegajàce pod postacià zaparcia lub biegunki.

W przypadku ich wystàpienia pomocna mo˝e byç modyfi kacja diety, czyli spo˝ywanie

produktów lekkostrawnych, cz´sto, ale w mniejszych iloÊciach oraz wypijanie wi´kszej iloÊci

płynów. Wskazany jest równie˝ umiarkowany wysiłek fi zyczny. W przypadku zaparç czasem

konieczne jest podanie Êrodków zmi´kczajàcych stolec i przeczyszczajàcych.

Skutkiem przewlekłych zaparç mo˝e byç ujawnienie si´ przykrej dolegliwoÊci w postaci hemoroidów. Niekiedy wià˝e si´ to z wystàpieniem krwawienia przy wypró˝nieniu. Bezwzgl´dnie nale˝y zgłosiç si´ wówczas do lekarza, który prostà metodà (oglàdanie i badanie palcem przez odbyt) sprawdzi, czy sà to tylko hemoroidy, czy te˝ sytuacja wymagajàca dalszych badaƒ i wykluczenia powa˝nej choroby jelita grubego.

Biegunka, zwłaszcza nasilona, mo˝e prowadziç do odwodnienia i zaburzeƒ elektrolitowych,

wymagajàcych hospitalizacji. Towarzyszyç jej mogà: kurczowe bóle brzucha, osłabienie

i zawroty głowy. W przypadku wystàpienia biegunki pomocne mo˝e byç unikanie nadmiaru

błonnika i tłuszczu w diecie, eliminacja substancji dra˝niàcych (ostrych przypraw, alkoholu,

nikotyny), zwi´kszone spo˝ycie klarownych płynów lub stosowanie kupowanych w aptece

preparatów z dodatkiem elektrolitów. Czasami konieczne jest podanie leków zapierajàcych,

które nale˝y stosowaç ÊciÊle według wskazaƒ lekarza.

Nale˝y pami´taç, ˝e ka˝dy przypadek nasilonej biegunki, trwajàcej dłu˝ej ni˝ dob´ i nieust´pujàcej po podaniu leków zapierajàcych, zagra˝a powa˝nym odwodnieniem i wystàpieniem groênych w skutkach zaburzeƒ elektrolitowych. W takim przypadku trzeba koniecznie bezzwłocznie skontaktowaç si´ z lekarzem prowadzàcym.

Po opanowaniu biegunki powrót do normalnej diety powinien odbywaç si´ powoli, poprzez

stopniowe jej rozszerzanie.

Zapa

rcie

i bi

egun

ka

18 19

20 21

Krew i układ krwiotwórczy

Szpik kostny jest głównym êródłem najwa˝niejszych komórek krwi: krwinek białych

(leukocytów, a wÊród nich najliczniej wyst´pujàcych tzw. granulocytów oboj´tnochłonnych

– neutrocytów), krwinek czerwonych (erytrocytów) i płytek krwi (trombocytów). Procesy

rozmna˝ania si´ tych komórek cechujà si´ niezwykłà intensywnoÊcià, a przez to szpik kostny

jest bardzo wra˝liwy na działanie cytostatyków. Dlatego te˝ w czasie chemioterapii bardzo

cz´sto dochodzi do uszkodzenia szpiku kostnego (tzw. mielosupresji), a w konsekwencji do

zahamowania produkcji wszystkich rodzajów krwinek i wystàpienia ci´˝kich powikłaƒ.

NiedokrwistoÊçInnym powikłaniem chemioterapii bezpoÊrednio zwiàzanym z uszkodzeniem szpiku kostnego

jest obni˝enie liczby krwinek czerwonych i hemoglobiny (barwnika odpowiedzialnego za

transport tlenu do wszystkich komórek organizmu), co prowadzi do rozwoju niedokrwistoÊci.

NiedokrwistoÊç, obok neutropenii, jest jednym z najcz´stszych powikłaƒ chemioterapii, a jej

objawy mogà byç bardzo dokuczliwe dla pacjenta.

Krew

i uk

ład

krw

iotw

órcz

y

20 21 Krew

i uk

ład

krw

iotw

órcz

y

Czasami, przy znacznym niedoborze krwinek czerwonych, mo˝e zachodziç koniecznoÊç

wykonania transfuzji, czyli przetoczenia gotowego koncentratu krwinek czerwonych. Istniejà

równie˝ leki, które stymulujà proces powstawania krwinek czerwonych w szpiku kostnym.

Proces ten nosi nazw´ erytropoezy, a czynnikiem odpowiedzialnym za jego prawidłowy

przebieg jest erytropoetyna. Dzi´ki osiàgni´ciom współczesnej medycyny erytropoetyna

jest ju˝ dost´pna w formie leku i mo˝e byç z dobrym skutkiem stosowana u pacjentów

z niedokrwistoÊcià ró˝nego pochodzenia. Niekiedy mo˝e tak˝e byç stosowana u chorych

na nowotwory i poddawanych chemioterapii. O zastosowaniu erytropoetyny decyduje

zawsze onkolog prowadzàcy chemioterapi´ po wykonaniu niezb´dnych badaƒ.

Pojawienie si´ któregokolwiek z objawów niedokrwistoÊci wymaga pilnego kontaktu z lekarzem prowadzàcym i wykonania podstawowego badania krwi, jakim jest morfologia.

Objawy niedokrwistoÊci:• uczucie osłabienia i zm´czenia• sennoÊç, apatia• dusznoÊç• bóle w klatce piersiowej• bóle i zawroty głowy• kołatanie i przyÊpieszona czynnoÊç serca• bladoÊç powłok skórnych• szumy w uszach• mroczki przed oczami• skłonnoÊç do omdleƒ

22 23

TrombocytopeniaMałopłytkowoÊç, czyli zmniejszenie liczby krwinek płytkowych (tzw. płytek krwi, trombocytów)

jest jeszcze jednym cz´stym powikłaniem chemioterapii. W organizmie człowieka płytki krwi

odpowiadajà przede wszystkim za prawidłowe procesy krzepni´cia.

Zmniejszenie liczby płytek mo˝e prowadziç do wystàpienia krwawienia z nosa, dziàseł,

przewodu pokarmowego (fusowate wymioty i smoliste stolce), dróg rodnych, układu

moczowego (krew w moczu). Mo˝e tak˝e pojawiç si´ krwawienie do innych narzàdów

wewn´trznych, co mo˝e mieç czasami bardzo gwałtowny przebieg i zagra˝aç ˝yciu

chorego, np. w przypadku krwawienia do mózgu, którego objawy alarmujàce to nagły,

silny ból głowy z towarzyszàcymi wymiotami, utrata przytomnoÊci, zaburzenie równowagi.

Na skórze i błonach Êluzowych bardzo łatwo powstajà siniaki i wybroczyny.

W przypadku wystàpienia trombocytopenii lekarz po wykonaniu podstawowych badaƒ

b´dzie mógł oceniç stopieƒ zagro˝enia i zdecydowaç o rozpocz´ciu odpowiedniego

leczenia objawowego.

22 23

JeÊli zauwa˝ysz u siebie któryÊ z wymienionych objawów małopłytkowoÊci, poinformuj o tym swojego lekarza. Zaleci on odpowiednie leki, a czasami konieczne mo˝e byç przetoczenie gotowego koncentratu krwinek płytkowych. JeÊli chemioterapia prowadzona jest w trybie ambulatoryjnym, a w nocy lub w dzieƒ Êwiàteczny nie ma mo˝liwoÊci porozumienia si´ z personelem oÊrodka onkologicznego, nale˝y bezwzgl´dnie zgłosiç si´ do najbli˝szego szpitala, aby uzyskaç pomoc doraênie.

Bardzo wa˝ne sà równie˝ wszelkie działania profi laktyczne, które majà na celu zapo-

bieganie pojawieniu si´ groênych i trudnych do opanowania krwawieƒ.

Nale˝y do nich m.in.:

• u˝ywanie szczoteczki do z´bów o mi´kkim włosiu

• ostro˝ne wydmuchiwanie nosa

• uwa˝ne operowanie ostrymi przedmiotami

• zabezpieczenie wszystkich ostrych kantów i kraw´dzi w najbli˝szym otoczeniu,

by zapobiec przypadkowemu urazowi

• o ile to mo˝liwe, zaprzestanie stosowania innych leków zmniejszajàcych

krzepliwoÊç krwi, np. popularnej aspiryny; jeÊli z jakiegoÊ powodu leki obni˝ajàce

krzepliwoÊç stosowane sà stale, koniecznie trzeba powiedzieç o tym onkologowi

planujàcemu i nadzorujàcemu chemioterapi´ – mo˝liwe, ˝e b´dzie konieczne

cz´stsze kontrolowanie wskaêników krzepni´cia lub zmiana sposobu dawkowania

tych leków

Krew

i uk

ład

krw

iotw

órcz

y

Krew

i uk

ład

krw

iotw

órcz

y

24 2525

NeutropeniaBiałe krwinki, a zwłaszcza najliczniejsze z nich neutrocyty, to główny or´˝ organizmu w walce

z zaka˝eniami. Dzi´ki badaniu krwi lekarz mo˝e w łatwy sposób okreÊliç liczb´ białych

krwinek. Prawidłowe wartoÊci to 4500-10 000/ml. Obni˝enie liczby neutrocytów we krwi to

tzw. neutropenia, która nale˝y do najcz´stszych i najbardziej niebezpiecznych powikłaƒ

chemioterapii. Ka˝da sytuacja, w której dochodzi do zmniejszenia liczby krà˝àcych

neutrocytów, b´dzie zwi´kszaç podatnoÊç na ró˝ne infekcje. Bezbronny organizm staje si´

łatwym celem dla niezliczonej iloÊci drobnoustrojów znajdujàcych si´ w otoczeniu – przede

wszystkim bakterii i grzybów. Zdrowy organizm radzi sobie z nimi bez wi´kszego problemu,

a jeÊli nawet dojdzie do rozwoju choroby, cz´sto ma ona łagodny przebieg. U osób

z obni˝onà odpornoÊcià, w tym tak˝e wskutek chemioterapii, nawet najbardziej błaha

infekcja mo˝e okazaç si´ bardzo groêna w skutkach. Konsekwencjà neutropenii mo˝e byç

tak˝e opóênienie lub niepodanie pełnej dawki chemioterapii w zaplanowanym czasie.

Niezmiernie wa˝ne jest przestrzeganie kilku podstawowych zasad:

• utrzymanie wysokiego poziomu higieny osobistej (cz´ste mycie ràk przed

jedzeniem, bezwzgl´dnie po wyjÊciu z toalety) i otoczenia (sprzàtanie)

• unikanie skaleczeƒ i najdrobniejszych nawet zranieƒ, ostro˝ne obchodzenie si´

z ostrymi przedmiotami, jak no˝yczki, no˝e czy igły; w razie uszkodzenia

powierzchni skóry nale˝y umyç to miejsce ciepłà wodà i mydłem oraz zastosowaç

Êrodek odka˝ajàcy

• korzystanie z r´kawic ochronnych podczas prac domowych

Stwierdzenie neutropenii w badaniu krwi wykonanym bezpoÊrednio przed planowanym

kolejnym kursem chemioterapii najcz´Êciej powoduje koniecznoÊç odroczenia terminu

chemioterapii. Cz´sto zapada decyzja o podaniu tzw. czynnika wzrostu neutrofi lów,

który przyspieszy powrót prawidłowej liczby komórek krwi. Chorzy, u których stwierdzono

niedobór neutrocytów w czasie chemioterapii, po kolejnym kursie mogà otrzymaç czynnik

wzrostu neutrofi lów zapobiegajàcy temu powikłaniu. Decyzj´ o takim post´powaniu zawsze

podejmuje onkolog planujàcy chemioterapi´ i to on wybiera odpowiedni rodzaj i dawk´

leku. Istniejà leki cytostatyczne, o których wiadomo, ˝e podawane same lub w połàczeniu

z innymi chemioterapeutykami bardzo cz´sto powodujà drastyczne obni˝enie liczby białych

krwinek. Zdarza si´, ˝e nawet po pierwszym podaniu takiego kursu chemioterapii chory

otrzymuje czynnik wzrostu neutrofi lów przyspieszajàcy odrodzenie si´ białych krwinek, aby

zmniejszyç neutropeni´ lub zapobiec wystàpieniu tak zwanej goràczki neutropenicznej.

24

• unikanie du˝ych skupisk ludzkich i kontaktu z osobami chorymi

• dbanie o właÊciwie skomponowanà i zbilansowanà diet´ uwzgl´dniajàcà

wszystkie grupy produktów, w tym warzywa i owoce oraz witaminy i mikroelementy

• unikanie nadmiernego przem´czenia i stresu

• wskazany jest umiarkowany wysiłek fi zyczny – spacery, uprawianie niezbyt

forsownych sportów

• unikanie papierosów i alkoholu

Krew

i uk

ład

krw

iotw

órcz

y

Krew

i uk

ład

krw

iotw

órcz

y

Goràczka neutropenicznaW przebiegu neutropenii mo˝e dojÊç do wystàpienia tzw. goràczki neutropenicznej. Jest

to bardzo groêny objaw, choç nie zawsze udaje si´ ustaliç, co le˝y u jego podło˝a.

W ka˝dym przypadku pojawienia si´ goràczki powy˝ej 38°C u chorego przyjmu-jàcego chemioterapi´ nale˝y pilnie skontaktowaç si´ z lekarzem prowadzàcym.

DziÊ ju˝ na szcz´Êcie takim chorym mo˝na skutecznie pomagaç. Dost´pne sà bowiem

zarówno odpowiednie antybiotyki, jak i wspomniane ju˝ czynniki wzrostu neutrofi lów,

które przyspieszajà odnow´ szpiku kostnego i stymulujà produkcj´ neutrocytów. Dzi´ki

ich stosowaniu skraca si´ czas trwania ci´˝kiej neutropenii i towarzyszàcej jej infekcji

przebiegajàcej z goràczkà. Zapobieganie neutropenii, a tak˝e leczenie neutropenii pozwala

zachowaç właÊciwy rytm chemioterapii, czyli utrzymaç stałe przerwy pomi´dzy kolejnymi

kursami, co ma korzystny wpływ na efekt leczenia przeciwnowotworowego.

26 27

Âwiàd skóry

Wysypka i Êwiàd skóry to cz´ste niepo˝àdane objawy zwiàzane z chemioterapià. Âwiàd

mo˝e byç nierzadko bardzo dokuczliwy i prowadziç do uszkodzenia naskórka wskutek

intensywnego drapania i zaburzaç nocny wypoczynek. Celem ustalenia przyczyny

i oceny nasilenia Êwiàdu bierze si´ pod uwag´ równie˝ inne czynniki, takie jak choroby

współistniejàce, pobierane leki, stosowane kosmetyki i nawyki higieniczne oraz stan

od˝ywienia i nawodnienia pacjenta. Zapobieganie temu dokuczliwemu objawowi polega

na unikaniu stosowania perfumowanych kosmetyków (kremów, pudrów, balsamów itp.)

i u˝ywaniu zamiast nich preparatów hipoalergicznych, czyli nie uczulajàcych. Nale˝y

dbaç o właÊciwe nawil˝enie powietrza i utrzymywanie nieco ni˝szej ni˝ zwykle temperatury

w pomieszczeniach, w których przebywa chory. Czasem konieczne mo˝e byç miejscowe

stosowanie Êrodków działajàcych łagodnie znieczulajàco i emolientów. W szczególnych

przypadkach konieczne bywa podawanie choremu leków zmniejszajàcych dolegliwoÊci.

Âwià

d sk

óry

Krew

i uk

ład

krw

iotw

órcz

y

Zaburzenia płodnoÊci

U kobiet leczenie cytostatykami prowadziç mo˝e do wystàpienia zaburzeƒ cyklu

miesiàczkowego i niepłodnoÊci (trwałej lub przejÊciowej), gdy˝ leki te wpływajà toksycznie

na jajniki. Czasami dojÊç mo˝e do zatrzymania si´ miesiàczki. Mimo wszystko istnieje jednak

pewne ryzyko zajÊcia w cià˝´ w trakcie leczenia cytostatykami.

Zabu

rzen

ia p

łodn

oÊci

Cytostatyki mogà uszkadzaç płód i prowadziç do powstania wad rozwojowych, dlatego nale˝y w czasie ich przyjmowania, a tak˝e jeszcze przez jakiÊ czas po zakoƒczeniu chemioterapii, stosowaç skuteczne Êrodki antykoncepcyjne.

Niektóre kobiety, nawet bardzo młode, podczas chemioterapii mogà doÊwiadczaç

objawów charakterystycznych dla okresu przekwitania, czyli menopauzy. Jest to zwiàzane

z zaburzeniami hormonalnymi spowodowanymi uszkodzeniem jajników – głównego êródła

hormonów płciowych u kobiety. Do objawów tych, oprócz nieregularnych miesiàczek, nale˝à

uderzenia goràca oraz nadmierna suchoÊç skóry i błon Êluzowych. Mo˝na i warto poprosiç

wówczas lekarza o przepisanie Êrodków łagodzàcych te nieprzyjemne dolegliwoÊci.

Nale˝y pami´taç, ˝e chore na raka piersi, jajnika czy macicy nie powinny bez porozumienia z onkologiem przyjmowaç w takiej sytuacji leków hormo-nalnych.

Zabu

rzen

ia p

łodn

oÊci

M´˝czyêni poddani chemioterapii nie powinni planowaç prokreacji w czasie leczenia, jak i bezpoÊrednio po jego zakoƒczeniu. Mo˝na rozwa˝yç oddanie nasienia do tzw. banku nasienia jeszcze przed rozpocz´ciem leczenia, co umo˝liwia prokreacj´ w póêniejszym czasie, nawet wówczas, jeÊli wskutek leczenia cytostatykami m´˝czyzna staje si´ bezpłodny.

Niektóre z leków cytostatycznych stosowanych w chemioterapii nowotworów mogà

prowadziç do niepłodnoÊci u m´˝czyzn (czasowej lub trwałej). Jest to spowodowane

toksycznym wpływem cytostatyków na proces produkcji plemników. Czasami (zwłaszcza

na poczàtku terapii) płodnoÊç mo˝e byç jeszcze zachowana. Istnieje wówczas ryzyko

zapłodnienia partnerki, uszkodzenia płodu i urodzenia dziecka z wadami rozwojowymi.

28 29

30 31

Wypadanie włosów

Skóra i jej przydatki, czyli włosy, paznokcie to tkanka zbudowana z komórek ulegajàcych

intensywnym podziałom, które charakteryzujà si´ du˝à wra˝liwoÊcià na toksyczne działanie

cytostatyków. Do najcz´stszych powikłaƒ chemioterapii nale˝y wypadanie włosów, cz´sto

prowadzàce do wyłysienia. Niektóre cytostatyki powodujà jedynie osłabienie i przerzedzenie

włosów. Proces ten dotyczy nie tylko włosów na skórze głowy, ale tak˝e innych rejonów

ciała: rz´s, włosów łuku brwiowego czy włosów łonowych.

Jest to te˝ objaw, który przez pacjentów, a zwłaszcza kobiety, postrzegany jest jako najbardziej

dokuczliwy, przede wszystkim ze wzgl´dów estetycznych. Włosy sà przecie˝ uznawane za

nieodzowny atrybut kobiecoÊci, a fakt ich utraty jest du˝ym wyzwaniem dla kobiety chorujàcej

na nowotwór. Na szcz´Êcie jest to objaw całkowicie odwracalny, po zakoƒczonym leczeniu

włosy odrastajà, cz´sto nawet bujniejsze i silniejsze ni˝ przed leczeniem.

Niestety, nie istnieje ̋ adna skuteczna metoda zapobiegania wystàpieniu tego jak˝e przykrego

dla wi´kszoÊci pacjentów objawu. Warto jednak przygotowaç si´ do tego, pami´tajàc, ˝e

dyskomfort jest tylko czasowy. Jeszcze przed rozpocz´ciem leczenia mo˝na zaopatrzyç

si´ w peruk´, która podlega refundacji przez NFZ. Peruk´ takà mo˝na nawet wykonaç

z własnych włosów, zwłaszcza ˝e ich obci´cie przed leczeniem jest jak najbardziej godne

polecenia z wielu wzgl´dów: ułatwia to ich póêniejszà piel´gnacj´, a tak˝e pozwala stopniowo

przyzwyczaiç si´ osobie chorej i jej najbli˝szemu otoczeniu do nowego wizerunku.

Wyp

adan

ie w

łosó

w

Wyp

adan

ie w

łosó

w

Na głow´ mo˝na zakładaç ró˝ne twarzowe apaszki, chustki, opaski albo turbany. Czasem

warto te˝ skorzystaç z fachowej pomocy kosmetyczki, która doradzi nam, jak korzystnie si´

umalowaç i zamaskowaç w ten sposób brak rz´s lub brwi. Po zakoƒczonym leczeniu, i tylko

po konsultacji z lekarzem, mo˝na rozwa˝yç zastosowanie preparatów witaminowych, które

korzystnie wpłynà na proces odrastania włosów.

Wypadanie włosów mo˝e byç poprzedzone nieprzyjemnymi objawami w postaci mrowienia

i bolesnoÊci skóry głowy, a sama skóra mo˝e si´ łatwiej przesuszaç i sw´dzieç. Warto wtedy

zaopatrzyç si´ w łagodnie działajàce Êrodki przeciwbólowe, a do miejscowej piel´gnacji

stosowaç kremy i balsamy nawil˝ajàce.

W trakcie samego leczenia warto szczególnie dbaç o skór´ głowy i włosy:

• u˝ywaç łagodnych szamponów i mi´kkich szczotek

• unikaç silnie działajàcych zabiegów fryzjerskich (ondulacja, farbowanie,

prostowanie)

• suszyç włosy w naturalny sposób lub za pomocà suszarki, ale nieco chłodniejszym

strumieniem powietrza

Zespół „r´ka-stopa”

Niektóre z cytostatyków mogà powodowaç wystàpienie objawu o dziwnie brzmiàcej nazwie

„r´ka-stopa”. Jego cechà charakterystycznà jest pojawienie si´ zmian rumieniowych

i obrz´ku na dłoni i podeszwowej powierzchni stopy, a czasem tak˝e pod pachami,

w okolicy pachwin i krocza oraz w fałdach skórnych pod piersiami. Powy˝szym objawom

mo˝e towarzyszyç suchoÊç skóry i uczucie mrowienia, a nawet bólu. W ci´˝szej postaci na

skórze mo˝e dojÊç do rozwoju p´cherzy lub p´kni´ç, które z kolei mogà staç si´ wrotami

zaka˝enia.

Zesp

ół „

r´ka

-sto

pa”

W łagodzeniu objawów zespołu „r´ka-stopa”, a tak˝e w jego profi laktyce pomocne mogà

okazaç si´ poni˝sze wskazówki. W miar´ mo˝liwoÊci nale˝y unikaç:

• czynnoÊci i sytuacji, w których dochodzi do nadmiernego obcià˝ania niektórych

– szczególnie nara˝onych na wystàpienie zmian – okolic ciała (uprawianie joggingu,

praca w ogródku, krzy˝owanie nóg, opieranie si´ na łokciach, zmywanie w ciepłej

wodzie, nadmierna aktywnoÊç dłoni – szydełkowanie, robienie na drutach, pisanie

na klawiaturze, gra na pianinie)

• zakładania zbyt ciasnego obuwia i obcisłych, dra˝niàcych rzeczy

• sytuacji, w których dochodzi do rozszerzenia naczyƒ krwionoÊnych: opalania si´,

spo˝ywania goràcych posiłków i napojów, goràcej kàpieli lub prysznica

• w przypadku przyjmowania do˝ylnie leku, który mo˝e spowodowaç zespół „r´ka-stopa”

pomaga czasem trzymanie w dłoniach w czasie trwania wlewu cytostatyku chłodnego

przedmiotu (zamro˝ony wkład do turystycznej lodówki zawini´ty w mi´kkà tkanin´)

czy opieranie stóp o taki przedmiot

Znacznie nasilone objawy zespołu „r´ka-stopa” mogà byç czasem powodem przerwania

cyklu chemioterapii. W przypadku mniej nasilonych zmian skórnych mo˝na spróbowaç

metod przyspieszajàcych ich gojenie i zmniejszajàcych dyskomfort zwiàzany z nadmiernà

suchoÊcià, np. podawanie preparatów witaminy B6 czy stosowanie emolientów, czyli

Êrodków nawil˝ajàcych, natłuszczajàcych i zmi´kczajàcych skór´.

Zesp

ół „

r´ka

-sto

pa”

32 33

Obw

odow

a ne

urop

atia

Obwodowa neuropatia

Pod tym poj´ciem kryje si´ inne mo˝liwe powikłanie chemioterapii, przebiegajàce pod

postacià dr´twienia, mrowienia lub piekàcego bólu palców ràk i stóp. JeÊli chemioterapia

jest kontynuowana, objawy te mogà ulec nasileniu, a dodatkowo mogà wystàpiç

zaburzenia czucia, wibracji i temperatury oraz osłabienie siły mi´Êniowej i zniesienie

odruchów neurologicznych. W zaawansowanym stadium mogà pojawiç si´ zaburzenia

chodu i równowagi, trudnoÊci z wykonywaniem precyzyjnych ruchów, niezgrabnoÊç,

omdlenia i upadki. Niektóre stany i choroby współistniejàce lub przebyte mogà zwi´kszaç

ryzyko wystàpienia objawów neuropatii obwodowej, np. cukrzyca, zaka˝enie wirusem HIV,

niedobory witamin, alkoholizm, stosowanie innych leków działajàcych toksycznie na układ

nerwowy.

JeÊli ju˝ pojawià si´ objawy neuropatii obwodowej, nale˝y pami´taç o pewnych

prostych zasadach post´powania w ˝yciu codziennym. Zadbaç nale˝y o:

• zachowanie szczególnej ostro˝noÊci w kontakcie z goràcymi, bardzo zimnymi

lub ostrymi przedmiotami

• zainstalowanie odpowiedniego oÊwietlenia oraz por´czy

• ostro˝ne chodzenie

• zachowanie uwa˝nej kontroli wzrokowej przy wykonywaniu ró˝nych czynnoÊci,

zwłaszcza podczas chwytania przedmiotów (zmysł dotyku mo˝e byç zaburzony)

• obicie lub zabezpieczenie ostrych kantów mebli i sprz´tów domowych

• u˝ywanie r´kawic ochronnych podczas wykonywania prac domowych

• noszenie wygodnego, stabilnego obuwia na płaskim obcasie

W przypadku nasilonych objawów polineuropatii obwodowej konieczne bywa stosowanie odpowiednich leków pomagajàcych w regeneracji nerwów. O wszelkich niepokojàcych objawach trzeba niezwłocznie poinformowaç swojego onkologa, aby w razie potrzeby mógł zmieniç dawk´ podawanego leku, zwi´kszyç odst´py mi´dzy kolejnymi kursami chemioterapii lub rozpoczàç leczenie wspomagajàce.

Obw

odow

a ne

urop

atia

34 35

Nad

wra

˝liw

oÊç

na Ê

wia

tło

słon

eczn

e

Nadwra˝liwoÊç na Êwiatło słoneczne

Niektóre cytostatyki mogà spowodowaç wi´kszà wra˝liwoÊç skóry na promienie

słoneczne, dlatego niezmiernie wa˝ne jest unikanie zbyt długiego przebywania na

słoƒcu i stosowanie preparatów ochronnych z wysokimi fi ltrami. Nie mo˝na zapominaç

o skórze głowy, zwłaszcza w sytuacji, gdy wypadajà włosy. Warto korzystaç z ró˝nych

nakryç głowy.

36 37

Podsumowanie

Celem niniejszego opracowania było przedstawienie mo˝liwych powikłaƒ

chemioterapii i sposobów radzenia sobie z nimi przy pomocy leków lub innych

niefarmakologicznych metod post´powania. Musisz jednak pami´taç, ˝e wszelkie

działania powinny byç zawsze dobrane indywidualnie dla Ciebie, odpowiadaç

Twoim oczekiwaniom i potrzebom. W zło˝onym, wieloetapowym procesie leczenia

ka˝dego pacjenta z chorobà nowotworowà niezwykle istotne jest nawiàzanie dobrej

relacji lekarz-pacjent, co gwarantuje owocnà współprac´ w trudnej walce z chorobà

i osiàgni´cie zamierzonego celu: pokonanie nowotworu. Elementem dobrej

współpracy jest edukacja pacjenta dotyczàca zasad leczenia przeciwnowotworowego

i wystàpienia jego mo˝liwych powikłaƒ. Dzi´ki temu b´dàc Êwiadomy zagro˝eƒ

zachowasz czujnoÊç i w por´ zwrócisz si´ o fachowà pomoc.

38 39

Słowniczek

Chemioterapia – jedna z metod leczenia choroby nowotworowej; polega na

podawaniu silnie działajàcych leków – cytostatyków, zwykle w czasie jednego kursu/

cyklu chemioterapii stosuje si´ kilka ró˝nych cytostatyków; chemioterapia mo˝e byç

jedynà metodà leczenia choroby nowotworowej lub byç uzupełnieniem radioterapii

i leczenia chirurgicznego

Cytostatyki – naturalne lub syntetyczne leki, które działajà toksycznie na komórki

nowotworowe (niszczà je całkowicie lub hamujà ich namna˝anie) i sà stosowane

w chemioterapii chorób nowotworowych

Emolienty – Êrodki nawil˝ajàce, natłuszczajàce i zmi´kczajàce skór´, najcz´Êciej

stosowane w chorobach skóry przebiegajàcych z jej nadmiernà suchoÊcià

Erytrocyt – krwinka czerwona, jeden z podstawowych składników krwi, jego główna

funkcja polega na transportowaniu tlenu i dwutlenku w´gla

Erytropoetyna – hormon, którego głównà funkcjà jest stymulacja procesu

erytropoezy w szpiku kostnym

Erytropoeza – produkcja erytrocytów w szpiku kostnym

Goràczka neutropeniczna – goràczka, która pojawia si´ w przebiegu neutropenii,

zwiàzana jest najcz´Êciej z rozwijajàcym si´ zaka˝eniem

Hemoglobina – czerwony barwnik krwi, składnik erytrocytu, odpowiada za transport

tlenu i dwutlenku w´gla do i z komórek

Hematopoeza – krwiotworzenie, proces wytwarzania komórek krwi zachodzàcy

przede wszystkim w szpiku kostnym

Leukocyt – krwinka biała, jeden z podstawowych składników krwi; odpowiada

za odpornoÊç organizmu (ochrona przed zaka˝eniami); leukocyty dzielà si´ na

limfocyty, monocyty, neutrocyty, bazocyty i eozynocyty

MałopłytkowoÊç – zmniejszenie liczby trombocytów (płytek krwi) we krwi

Neuropatia obwodowa – choroba nerwów obwodowych (unerwiajàcych przede

wszystkim koƒczyny górne i dolne); najcz´Êciej zwiàzana z uszkodzeniem lub

procesem zapalnym; przebiega z objawami bólu, dr´twienia, mrowienia, uczucia

palenia i osłabienia koƒczyn

Neutrocyt – neutrofi l, granulocyt oboj´tnochłonny, składnik krwi i element układu

odpornoÊciowego; nale˝y do leukocytów; jego podstawowa funkcja to ochrona

przed zaka˝eniem bakteryjnym

Neutropenia – zmniejszenie liczby neutrocytów we krwi; mo˝e prowadziç do

rozwoju ci´˝kich zaka˝eƒ bakteryjnych

SPONSOR PROJEKTU EDUKACYJNEGO