Sławomir Łodziński Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego i

mniejszości (semestr zimowy, środy, godz. 10-12, sala 401)

wykład nr 3

1. Powtórzenie – „pytania etniczne” w spisach powszechnych:

wiedza statystyczna o strukturze etnicznej społeczeństwa – spisy powszechne ludności (population census), rejestry ludności (population register, civil register) oraz socjologicznych badań reprezentacyjnych (sondażowych);

„za” i „przeciw” pytaniom etnicznym w spisach powszechnych ludności;

potrzeba spisowych danych etnicznych; ograniczenia wiarygodność danych etnicznych

uzyskiwanych z powszechnych spisów ludności: polityka państwa w zakresie mniejszości (narodowości) i

spisów; poziom jednostki; brak wiarygodnych danych na temat liczebności mniejszości -

rodzi tendencje do spekulowania na temat liczebności.

Przykład: Tabela: Liczebność Romów w spisach powszechnych w wybranych krajach Europy Środkowej

Lp. Kraj (rok spisu) Wyniki spisu Szacunki (w tys.)

1. Estonia (2000) 542 1- 1,5

2. Łotwa (2000) 8 205 (0,34%) 3,5 – 15/ 20

3. Litwa (2000) 2 600 (0,07 %) 3-4

4. Czechy (2001) 11 759 (0,1%) 250 – 300

5. Słowacja (2001) 89 920 (1,7%) 400 – 500

6. Węgry (2001) 190 046 (4%) 550-600

7. Rumunia (2002) 535 140 (2,5%) 1 500 – 2 5000

8. Bułgaria (2001) 365 797 (4,7%) 600 – 750

9. Ukraina (2001) 47 600 (0,1) 50-80

3. Przykład – Romowie w Polsce i w spisie 2002 (1): charakter społeczności romskiej:

• etnonim/-y, szacunki liczebności w Europie, Romowie jako „wielokulturowa” społeczność;

bariery w określaniu swojej tożsamości: • niechęć do określania swojej tożsamości jako wyraz

samoobrony; • różnorodność grupy; • polityka państwa nie uznająca Romów jako oddzielnej grupy

etnicznej (narodowej). szacunki liczebności społeczności romskiej w Polsce a

wyniki NSP 2002: • nakładanie się tradycyjnej etniczności i ambicji narodowych

Romów z elementami instytucjonalnymi - pomoc państwa i organizacji europejskich.

4. Przykład – Romowie w Polsce i w spisie 2002: szacunki administracyjne: ok. 20-30 tys., szacunki organizacji

romskich – do 50 tys. , GUS - 11 stowarzyszeń romskich, w których było 16 232 osoby;

spis 2002: • 12 855 osób deklarujących narodowość „romską” (0,03% ogółu

społeczeństwa polskiego), cechy: obywatelstwo polskie, równowaga płci, zurbanizowana, rozmieszczenie przestrzenne (woj. dolnośląskie, śląskie i małopolskie, mazowieckie i łódzkie oraz wielkopolskie);

• język romski - 15,8 tys. (dla większości z nich jest on używany razem z polskim, dla 1,4 tys. osób jest jedynym używanym językiem).

możliwe sposoby wyjaśnień:• sposób określania tożsamości etnicznej (świadomości narodowej); • poczucie dyskryminacji etnicznej i negatywne postrzeganie; • uznanie Romów jako mniejszości etnicznej i specjalny program pomocy

dla niej; • uznanie Romów na poziomie europejskim.

5. Historia spisów powszechnych (i problematyki etnicznej) w Polsce:

I Rzeczypospolita:• nie prowadzono powszechnych spisów ludności:• ze względów podatkowych (pogłówne) funkcjonowały rejestry urzędowe

niektórych grup narodowych w Polsce, jak Cyganów, Żydów, Karaimów i Tatarów; • Sejm Czteroletni 22 czerwca 1789 r. „Lustracja dymów i podanie ludności”.

okres zaborów (spisy powszechne ludności na ziemiach polskich); doświadczenia spisów powszechnych i pytań etnicznych w Polsce (1921-

2011): różna sytuacja państwa, zróżnicowane sytuacje polityczne i społeczne -

różny wpływ na metodologię i przebieg spisu; okres 1918 – 1939:

1921 r.; 1931 r.;

• okres 1945 – 2002:• tzw. „spis sumaryczny” 1946 r.; • spis 2002 (NSP 2002);• spis 2011 (NSP 2011).

6. Pytania etniczne w spisach powszechnych ludności w Polsce w latach 1921 – 2011

Kategorie spisowe: Rok przeprowadzenia spisu

1921 1931 1950 1960 1970 1978 1988 2002 2011Obywatelstwo X X - - - - - X XNarodowość X - - - - - - X XTożsamość etniczna

- - - - - - - -X

Język domowy - - - - - - - X XJęzyk ojczysty X X - - - - - - XWyznanie religijne X X - - - - - - X

Tabela 1. Pytania etniczne w spisach powszechnych ludności w Polsce w latach 1921 –

2011

7. Okres międzywojenny: problemy spisu z 1921 r.:

• pytania o „narodowość” oraz o język ojczysty, wyznanie i obywatelstwo; • zmiany demograficzne (repatriacja), problemy organizacyjne spisu.

problemy spisu z 1931 r.: • brak pytania o narodowość, pytania o język, wyznanie i obywatelstwo; • rezygnacja ze spisu gospodarstw rolnych (pytanie o ogólną powierzchnię

gruntów i użytków rolnych) + pytanie o umiejętność czytania i pisania;• kwestionowanie wiarygodność spisu z 1931 r. w odniesieniu do

problematyki narodowościowej na terenach wschodnich. następny spis planowany na 1941 r., nie odbył się z powodu wybuchu wojny; w latach 30-tych szacunki liczebności mniejszości narodowych:

• stanowią one ponad 1/3 (36%) ludności państwa, liczącej 32,1 mln osób.;• największą niepolską grupą narodową stanowili Ukraińcy - 5 mln osób

(16%), a następnie Żydzi - 3,1 mln (10%), Białorusini - 2 mln (6%), Niemcy - 0,784 mln (2%), Litwini - 0,2 mln (1%), Rosjanie - 0,14 mln (1%) oraz inni - 0,09 mln.

8. Okres 1945-2002: spis sumaryczny w 1946 roku:

• warunki powojenne, zebranie podstawowych informacji o stanie zaludnienia kraju w nowych granicach;

• ustalenie stanu ludności według grup wieku, płci i 4 narodowości: Polacy wraz z osobami zweryfikowanymi i zrehabilitowanymi; osoby, wobec których toczy się rehabilitacja/weryfikacja; Niemcy; inne narodowości .

wynik: 23 mln 928 tys. osób - 20 mln 500 tys. osób narodowości polskiej, 2 mln 288 tys. Niemców, 399,5 tys. przedstawicieli innych narodowości, 417,4 tys. osób, wobec których prowadzono akcje weryfikacyjną, mającą wykazać ich narodowość (polską lub niemiecką) oraz 304,5 tys. osób, które nie zostały zaliczone do żadnej narodowości;

brak problematyki etnicznej w spisach 1950, 1960, 1970, 1978, 1988; dyskusja o „statystyce narodowościowej”.

9. Przygotowania i przebieg NSP 2002 z perspektywy pytania o „narodowość”:

przygotowania, przebieg i publikacja wyników NSP 2002: „Do jakiej narodowości zalicza się Pan(i)?”; „W jakim języku (językach) rozmawia Pan(i) najczęściej w domu?”.

społeczny odbiór pytania o „narodowość” w NSP 2002: kontekst społeczny i polityczny;

problemy rozumienia pytania o „narodowość”;

strategie stowarzyszeń mniejszości wobec pytania o narodowość. kierunki interpretacji wyników pytania o narodowość w NSP 2002:

„mocne” określenie swojej przynależności;

„twarda” konfiguracja przestrzenna samookreśleń;

mniejszości mogą być liczniejsze ze względu na nowość pytania w spisie i obawy przed ujawnieniem swojej przynależności;

perspektywa procesów asymilacyjnych mniejszości i zmiana formuły dotychczasowych identyfikacji mniejszościowych;

walka o uznanie publiczne niektórych grup – Ślązacy, Łemkowie, Kaszubi.

10. Przygotowania i przebieg NSP 2011 z perspektywy pytań etnicznych: ustawa z dnia 4 marca 2010 o narodowym spisie powszechnym ludności i mieszkań w 2011; . w spisie powszechnym zostały zebrane dane z następujących tematów badawczych:

• stan i charakterystyka demograficzna ludności - my i nasza najbliższa rodzina tworząca jedno gospodarstwo domowe, dane osobiste;

• edukacja - jaki jest stopień naszego wykształcenia? Czy kontynuujemy naukę? Czy zamierzamy w przyszłości ją kontynuować?;

• aktywność ekonomiczna osób - czy jesteśmy czynni zawodowo? Jak często zmieniamy pracę?;

• dojazdy do pracy - czas i sposób dojazdu do miejsca zatrudnienia;

• źródła utrzymania osób - ponownie będzie o miejscu pracy i wysokości dochodów; .

• niepełnosprawność - nasz stan fizyczny. Czy jesteśmy całkowicie zdolni, częściowo lub niezdolni do wykonywania pracy i zwykłego funkcjonowania? Ewentualny stopień niepełnosprawności;

• obywatelstwo - jakie posiadamy obywatelstwo? Czy posiadamy np. podwójne?;

• migracje wewnętrzne - czy przenosimy się trwale w celach zarobkowych w inne miejsca Polski. Czy jesteśmy zdolni do podjęcia takiej decyzji?;

• migracje zagraniczne - czy podejmujemy pracę / lub przebywamy w sposób trwały za granicą?;

• narodowość i język oraz mniejszości narodowe i etniczne - nasza narodowość i języki jakimi się posługujemy;

• wyznanie - przynależność do kościoła lub jakiegoś związku wyznaniowego;

• gospodarstwa domowe i rodziny - stan rodzinny i miejsca zamieszkania;

• stan i charakterystyka zasobów mieszkaniowych - gdzie i od kiedy mieszkamy, jakie mieszkania (budynki) posiadamy, ich stan prawny, techniczny itd.

11. NSP 2011- pytania o narodowość i język: Jak jest Pani/Pana narodowość? Czy odczuwa Pani/ Pani przynależność do innego narodu lub

wspólnoty etnicznej? Jakim językiem /językami zazwyczaj posługuje się Pani/Pan w

domu? Jaki jest Pani/Pana język ojczysty? problemy:

• skutki ustawy o mniejszościach: lista uznanych mniejszości narodowych i etnicznych w formularzu

spisowym. • pytania spisowe – historia i rozszerzenie pytań etnicznych; • nowa metodologia (mieszana) i technologia spisowa (Internet); • mobilizacja etniczna mniejszości do NSP 2011:

obecność tematyki spisowej w telewizji i Internecie; przykłady osób deklarujących publicznie swoją tożsamość etniczną; rola ludzi starszych; wynik spisowy a fundusze na działalność kulturalna mniejszości.

12. Przykłady mobilizacji etnicznej: mniejszość niemiecka (ulotka spisowa):

Podaj w spisie narodowość niemiecką. Jeżeli masz niemieckie korzenie, niemieckie pochodzenie, twoi rodzice czy

dziadkowie są Niemcami, ty jesteś Niemcem - na pytanie ankietera o narodowość powiedz:

TAK, jestem NARODOWOŚCI NIEMIECKIEJ Hauptrat der Deutschen Oberschlesier |Rada Główna Niemców

GórnośląskichDeklarując swoją narodowość, deklarujesz także przynależność do historii i

dziedzictwa narodowego, a niemieckie dziedzictwo to też poważny wkład w kulturę światową – uznaną i podziwianą przez społeczeństwa Europy i Świata. Ty o tym wiesz i może to stanowić dla Ciebie powód do dumy.

Nie musisz znać języka niemieckiego, by być Niemcem (a powszechnie wiadomo z jakich przyczyn go nie znasz), bo narodowość to cecha

dziedziczna.Pamiętaj kim byli Twoi przodkowie i Twoi rodzice.

Weź to pod uwagę, zadeklaruj odważnie swoją narodowość zgodnie z Twoim odczuciem.

12. Przykłady mobilizacji etnicznej (cdn.):

1 kwietnia rozpoczyna się Narodowy Spis Powszechny. Każdy z nas będzie miał możliwość spisać się samemu, przez

internet.Dla młodzieży nie stanowi to problemu, ludzie starsi jednakże

będą potrzebowali naszej pomocy. Dlatego zachęcamy do akcji:

Pomóż się Omie / Opie spisać!Pomóż się Omie / Opie spisać!Pomóż się Omie / Opie spisać!

13. Problemy metodologii NSP 2011 z perspektywy „pytań etnicznych”:

narodowość (tożsamość etniczna):• szersza bateria pytań, „wieloraka” tożsamość etniczna, problem liczenia

„podwójnych tożsamości”. metody i techniki zbierania danych „etnicznych” w NSP 2011:

• „mieszany” model, polegający na łączeniu danych z rejestrów urzędowych z wynikami badania reprezentacyjnego;

• formularz „długi” i „krótki”;• dwa zbiory danych: z badanie „pełnego” i z badania „reprezentacyjnego”; • badanie 86 gmin „mniejszościowych” (10% mniejszości w populacji gminy);• błąd „próby” i błędy przeszacowania/niedoszacowania populacji.;• liczebności i odsetka osób o „nieustalonej” identyfikacji narodowo – etnicznej.;• znaczenie wyników na poziomie gmin.

społeczny odbiór pytań etnicznych w NSP 2011:• udział organizacji mniejszości w przygotowywaniu spisu; • informacje o spisie w językach mniejszości; • bezprecedensowa mobilizacja środowisk mniejszości.