POLSKA ATRAKCYJNYM PRODUCENTEM I …ckpulawy.com/wp-content/uploads/2015/10/Raport-2015...żywności systematycznie rośnie, a pod koniec 2015 roku wyniesie co najmniej 25 mld euro

POLSKA ATRAKCYJNYM

PRODUCENTEM

I DOSTAWCĄ ŻYWNOŚCI

Redakcja naukowa: prof. dr hab. Janusz Igras,prof. dr hab. Andrzej Kowalski,dr Zenon Pokojski,Wojciech Nalazek.

Projekt graficzny: Grupa Wzór Redakcja i korekta: High Profile Strategic Advisors Sp. z o.o.

Zdjęcia: Adam Dauksza

Copyright by Centrum Kompetencji Puławy; Puławy 2015

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tego opracowania nie może być kopiowana, powielana lub rozpowszechniana bez uprzedniej pisemnej zgody

Centrum Kompetencji w Puławach.

Raport powstał przy współpracy Zespołu Analiz RynkowychGrupy Azoty Zakłady Azotowe „Puławy” S.A.

Wydawca

Centrum Kompetencji Puławy; 24-110 Puławy; al. Tysiąclecia Państwa Polskiego 13tel.: +48 81 565 38 89; faks: +48 81 565 38 40; mail: [email protected]

www.ckpulawy.com

POLSKA ATRAKCYJNYM

PRODUCENTEM

I DOSTAWCĄ ŻYWNOŚCI

5

Spis treści:

Wstęp

1. Rosnąca rola sektora rolno-spożywczego w gospodarce

- Dynamiczny rozwój w oparciu o rolnictwo i przemysł spożywczy

- Gospodarka oparta na wiedzy i innowacjach

- Intensywna produkcja nawozów

- Duży rynek wewnętrzny

- Warunki zdynamizowania rozwoju sektora

2. Dobre, bo polskie. Czyli jak zbudować markę

- Marka, jak to rozumieć?

- „Nation branding”, czyli budowanie reputacji kraju

- Siła marki w grupie

- Jak to robią na Zachodzie

- Znak, symbol, słowo – brandujemy towar

- „Poznaj dobrą żywność”

- Nasze „pięć minut”

3. Sytuacja dochodowa polskiego rolnictwa

- Wyniki sektora rolnego według Rachunków Ekonomicznych dla Rolnictwa

- Dochody gospodarstw rolniczych w ostatnich latach

- Dynamiczny wzrost dochodów po akcesji

- Różnica między miastem a wsią

- Dochody w rolnictwie Unii Europejskiej w 2014 roku

4. Finansowanie sektora rolno – spożywczego – materiał opracowany

we współpracy z bankiem PKO BP i firmą Osadkowski S.A.

- Możliwości i bariery

- Polityka kredytowa banków

- Kredyt kupiecki jako alternatywa dla kredytu bankowego

- Oferta dla rolników indywidualnych

- Oferta dla dużych zakładów przetwórstwa spożywczego

- Alternatywne źródła finansowania i wsparcia w sektorze

rolno-spożywczym (dotacje unijne, KUKE S.A.)

5. Handel zagraniczny towarami rolno-spożywczymi

- Ekspansja handlowa po otwarciu granic

- Czego sprzedajemy najwięcej, czyli struktura polskiego eksportu

- Główne rynki zbytu

- Struktura importu rolno-spożywczego

- Rosja – partner ważny, choć niestabilny

6. Jeśli nie Rosja to…? Nowe rynki zbytu?

- Skutki rosyjskiego embarga w 2014 roku

- Rosnący popyt na żywność na świecie

- Polska żywność w Afryce

- Polska żywność w Azji

- Wyzwania dla producentów

7. Badania socjologiczne wśród przedsiębiorców rolnych

Podsumowanie

Autorzy raportu

Bibliografia

7

8

20

26

36

46

58

64

74

76

78

7

WSTĘP

Oddając w Państwa ręce ten Raport, chcielibyśmy wywołać dyskusję nad modelem rozwoju polskiego rolnictwa w przyszłości. Bo to właśnie rolnictwo, wraz z przemysłem spożywczym, tworzą kluczowy sektor naszej gospodarki. Sektor, który uległ ogromnemu przeobrażeniu po wejściu Polski do Unii Europejskiej, stając się motorem eksportu. Według szacunków Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, wartość eksportu polskiej żywności systematycznie rośnie, a pod koniec 2015 roku wyniesie co najmniej 25 mld euro. Jesteśmy w tej dziedzinie potęgą i przykładem jak najlepszego wykorzystania dopłat do produkcji rolnej.

Analitycy wskazują, że Polska – kraj położony w otoczeniu 200 mln obywateli – jak żaden inny posiada atuty, by stać się europejskim centrum produkcji i przetwórstwa żywności. Aby dobrze wykorzystać istnie-jące rezerwy, autorzy Raportu sugerują podjęcie określonych działań, koniecznych do osiągnięcia tego celu i zbudowania dodatkowej przewagi konkurencyjnej, zarówno w Europie, jak i na rynkach wschodzących. Rol-nictwo i przetwórstwo wciąż bowiem działają w obrębie początkowych ogniw łańcucha wartości, a produkty charakteryzują się niską wartością dodaną w przeliczeniu na jednostkę pracy. Podnoszenie produktywności tego sektora jest zatem kluczem do zwiększenia tempa wzrostu, zwłaszcza, że Polsce prawdopodobnie nie uda się uniknąć efektów niekorzystnych zmian demograficznych oraz przewidywanego niedoboru siły roboczej.

Autorzy Raportu analizują także sytuację dochodową i opłacalność produkcji rolnej oraz możliwości fi-nansowania przedsiębiorców rolnych. Finansowanie działalności rolniczej jest bowiem jednym z najważniej-szych elementów stabilności produkcji i trwałego rozwoju gospodarstwa. To zaś jest warunkiem zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego obywateli, co jest główną funkcją rolnictwa.

Polska już jest postrzegana jako kraj produkujący zdrową i bezpieczną żywność. Polskie artykuły żywno-ściowe cieszą się rosnącym zainteresowaniem zagranicznych odbiorców, a ich jakość, w opinii konsumentów, jest najwyższa. To sprawia, że jesteśmy kluczowym partnerem handlowym Unii Europejskiej. Ale nie tylko jej. Polska żywność jest bowiem obecna na 73 innych rynkach, m.in. na kontynencie afrykańskim i w Azji – w Chinach, Hongkongu, Malezji, Japonii, Singapurze i Korei. Na uwagę zasługuje także fakt, że coraz więcej sprzedajemy do krajów Bliskiego Wschodu.

Dlatego też stały wzrost eksportu polskich artykułów rolno-spożywczych i jego dodatni bilans powinny zmusić przedsiębiorców do zintensyfikowania działań promujących polską markę. Właśnie teraz, gdy dużo i dobrze eksportujemy, musimy zacząć pracować nad wizytówką, która zapewni bezpieczeństwo w przyszło-ści. Należy mieć jednak świadomość, że to praca na wiele lat, która może kosztować nawet setki milionów złotych.

Pamiętajmy jednocześnie, że to nie Unia Europejska, ani nie kraje WNP stanowią najbardziej dynamicznie rozwijające się rynki świata. W interesie polskiej gospodarki leży zatem, by nasze firmy docierały z produkta-mi sektora rolno-spożywczego w szybciej rozwijające się regiony, mimo, że są to rynki odległe geograficznie. To jest prawdziwe wyzwanie na przyszłość.

8

POLSKA ATRAKCYJNYM PRODUCENTEM I DOSTAWCĄ ŻYWNOŚCI

Przez ostatnie 25 lat Polska idzie drogą dynamicznego rozwoju, a nasza gospodarka podwoiła swoją wiel-kość (mierzoną realnym PKB). Pod względem PKB na głowę mieszkańca zmniejszyliśmy dystans do krajów Zachodniej Europy (UE-15)1 o blisko połowę – z 32 do ponad 60 procent średniej dla tych krajów. Dzięki dwóm dekadom nieprzerwanego wzrostu, Polska jest dziś ósmą gospodarką w UE pod względem realnego PKB. Musi jednak rozwijać się w dużo szybszym tempie, niż obecnie, jeśli chce stać się jedną z najbardziej zaawansowa-nych gospodarek świata. Według raportu firmy McKinsey & Company2, taki wzrost jest możliwy, jeśli oprze-my go na czterech głównych elementach:

1. przezwyciężaniu barier hamujących wzrost (głównie w obszarach: górnictwo, energetyka oraz rolnictwo);2. rozwoju branż o dużym potencjale wzrostu (mowa tu o zaawansowanych usługach dla biznesu, produkcji

przemysłowej oraz przetwórstwie żywności);3. efektywnym przyspieszeniu w dziedzinie technologii (np. dzięki zaawansowaniu produkcji przemysłowej

czy w branży farmaceutycznej);4. zahamowaniu presji demograficznej.

Dynamiczny rozwój w oparciu o rolnictwo i przemysł spożywczy

Polska posiada czwartą pozycję pod względem wielkości powierzchni użytków rolnych w UE, za Francją, Hiszpanią i Niemcami. Bardzo zyskaliśmy w ostatnich latach jako dostawca żywności dla Europy, a należy pamiętać, że Unia Europejska to ponad 500 mln konsumentów. Jako kraj nie zdołamy jednak utrzymać do-tychczasowego tempa rozwoju przy różnicy w produktywności rolnictwa, w stosunku do średniej dla krajów „Starej Unii”, na poziomie 59 procent. Według autorów raportu McKinsey & Company, aby dalej rozwijało się w Polsce przetwórstwo żywności, należy:

• zwiększać stopień przetworzenia produktów rolno-spożywczych i wspinać się na wyższą pozycję w łań-cuchu wartości;

• wzmacniać zdolność konkurowania rolniczych gospodarstw towarowych;• rozwijać brand marketing, czyli budować polskie marki produktów rolno-spożywczych; rozważyć również

zakup zagranicznych, znanych marek;• przyspieszać konsolidację firm sektora przetwórstwa żywności tak, by skuteczniej rywalizować na ryn-

kach zagranicznych (w tym wykorzystać model konsolidacji spółdzielczej);• poprawiać warunki finansowania aktywności gospodarczej uczestników rynku rolnego;• lepiej korzystać z rezultatów prac badawczo-rozwojowych uczelni i instytutów przez biznes rolno-spo-

żywczy, a co za tym idzie: lepiej docierać z wiedzą do przedsiębiorców rolnych, a także zwiększyć zakres doradztwa rolniczego;

• rozwijać system wsparcia przez agendy rządowe;• rozwijać projekty związane z gospodarowaniem wodą do celów rolniczych.

Działania sugerowane powyżej będą skutkować podniesieniem produktywności przy malejącej liczbie pracowników, co jest kluczowe dla zwiększenia tempa wzrostu w rolnictwie i przetwórstwie.

Aby wejść na kolejny etap rozwoju, Polska powinna także skutecznie wykorzystywać swoje dotychczaso-we atuty, do których niewątpliwie należy silne zaplecze dobrze wykształconych pracowników. Blisko 22 proc. Polaków w wieku powyżej 24 lat ma wyższe wykształcenie. Należy jednak zauważyć, że pomiędzy terenami

1. UE-15 to: Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portu-galia, Szwecja, Wielka Brytania, i Włochy – członkowie Unii Europejskiej w latach 1995-2004.

2. Raport „Polska 2025 – Nowy motor wzrostu w Europie”, McKinsey & Company, Warszawa 2015.

ROSNĄCA ROLA SEKTORAROLNO-SPOŻYWCZEGO W GOSPODARCE

1.

9

wiejskimi a miejskimi od lat występują znaczne dysproporcje w poziomie edukacji. W 2012 roku, podobnie jak i w latach wcześniejszych, na wsi zanotowano znacznie niższy odsetek osób z wykształceniem średnim i wyższym (tabela 1). Cieszy natomiast, że procent osób z dyplomem wyższej uczelni wzrósł na wsi, w ciągu dekady, ponad dwukrotnie.

Tabela 1.Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej według poziomu wykształcenia w I kwartale 2015

Źródło: GUS, Aktywność ekonomiczna ludności Polski I kwartał 2015 r., 28.07.2015.

Gospodarka rolna oparta na wiedzy i innowacjach

Przedsiębiorcy rolni coraz częściej dostrzegają, jak duże znaczenie w prowadzeniu działalności ma wiedza. Wymusza ją coraz większa konkurencja innych przedsiębiorców z Unii Europejskiej, a także coraz bardziej intensywne i precyzyjne rolnictwo. Wydaje się, że wiedza zdobywana w dotychczasowym systemie kształ-cenia jest niewystarczająca. Badania, prowadzone m.in. przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (IERiGŻ-PIB), wskazują na duże zainteresowanie mieszkańców wsi różnymi formami kształ-cenia i dokształcania3. Tę tendencję dobrze ilustruje popularność podyplomowych studiów organizowanych wspólnie przez Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Grupę Azoty Puławy oraz Instytut Nowych Syntez Chemicznych w Puławach.

Jednymi z ważniejszych warunków sprostania wyzwaniom współczesnego rolnictwa są także dostęp oraz umiejętność korzystania z nowych technologii. W ostatnim dziesięcioleciu odnotowano znaczący wzrost liczby zarówno mieszkańców wsi, jak i rolników posługujących się Internetem (rysunek 1). Z danych GUS wynika, że w roku 2013 komputery posiadało ponad 2/3 wiejskich gospodarstw domowych; prawie wszystkie te gospodarstwa miały dostęp do Internetu.

Rysunek 1.Odsetek gospodarstw posiadających komputer i dostęp do Internetu na wsi w latach 2007-2013

Źródło: Opracowanie na podstawie danych GUS, 2007-2013.

3. „Kapitał ludzki w procesach przemian strukturalnych wsi i rolnictwa”, praca pod redakcją naukową dr hab. Agnieszki Wrzochalskiej, Wydawnictwo IERiGŻ-PIB, zeszyt nr 130, Warszawa 2014.

LATAGIMNAZJALNE, PODSTAWOWE

I NIEPEŁNE PODSTAWOWE

WIEŚ

2002 38,3% 29,2% 22,4% 4,3%

2012 31,6% 26,5% 25,5% 9,9%

I kw. 2015 28,7% 30,5% 28,1% 12,8%

2002 22,0% 21,1% 38,5% 13,7%

2012 18,0% 18,5% 35,3% 21,4%

I kw. 2015 14,9% 20,6% 36,5% 28,0%

MIASTO

ZASADNICZEZAWODOWE

ŚREDNIEI POLICEALNE WYŻSZE

2013

2011

2009

2007

0 20 40 6010 30 50 70internet

komputer

10


Warto jednak podkreślić, że w gospodarstwach powyżej 50 ha, a zatem takich, które rolnictwo traktują jako biznes, wskaźniki te zbliżają się obecnie do 90 proc. i nie odbiegają już od średnich w UE.

Rolnicy mają natomiast dużo do nadrobienia, jeśli chodzi o znajomość języków obcych. Co prawda Polska zajmuje 6. miejsce pod względem znajomości języka angielskiego, wśród ponad 60 przebadanych nieangloję-zycznych krajów świata4, jednak nie znajduje to jeszcze potwierdzenia na obszarach wiejskich. Tam, co praw-da, odsetek władających tym językiem w ostatnich latach wyraźnie wzrósł, jednak wciąż jest ich niewielu. Z badań ankietowych przeprowadzonych przez IERiGŻ-PIB w 2011 roku wynika, że wśród ogółu mieszkań-ców wsi 11,3 proc. znało jeden język obcy, w tym 7,3 proc. język angielski. Niski poziom znajomości języków przekłada się na ograniczone możliwości rozwoju kontaktów handlowych rolników na obcych rynkach.

Polscy pracownicy zarabiają znacznie mniej, niż zatrudnieni w Europie Zachodniej, także ci pracujący w sektorze rolno-spożywczym. Całkowite koszty wynagrodzenia przeciętnego pracownika ponoszone przez polskiego pracodawcę są czterokrotnie mniejsze, niż np. przez jego niemieckiego odpowiednika (rysunek 2). Zważywszy, że przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwach rolników jest niższy od dochodów gospodarstw domowych ogółem, można założyć, że podobne proporcje utrzymują się w dochodach rolników tych krajów.

Rysunek 2.Koszty pracy w 2013 roku (w dolarach za godzinę)

Źródło: Raport Economist Intelligence Unit; ONZ

Biorąc pod uwagę różnice w produktywności ziemi czy wydajności pracy, można przyjąć, że przewaga kosztowa nadal będzie duża, choć prawdopodobnie będzie się zmniejszać (rysunek 3 i 4). Jednocześnie należy pamiętać, że rośnie konkurencja dla Polski ze strony krajów oferujących niższe koszty pracy, jak np. krajów Wspólnoty Niepodległych Państw oraz Indii, Wietnamu, Malezji czy Filipin, choć przewagę kosztową tej dru-giej grupy krajów osłabia znaczna odległość i bariery logistyczne.

4. „English Proficiency Index” dla krajów nieanglojęzycznych, EF Education First, 2014.

Rumunia

Portugalia

Węgry

Hiszpania

Francja

Polska

Włochy

Niemcy

Czechy

Holandia

Dania

0 10 20 30 40 50 60

5,2

12,5

9,3

26,8

41,9

11,7

35,8

48,8

11,9

41,4

50,7

Nawóz uniwersalny do warzyw i kwiatów, Copyright by Grupa Azoty

11

Źródło: obliczenia na podstawie danych Farm Accountancy Data Network.

Źródło: obliczenia na podstawie danych Farm Accountancy Data Network.

Polska liderem w produkcji nawozów

W Polsce wytwarza się wszystkie niezbędne do produkcji rolnej nawozy mineralne. W ostatnich latach rodzimi producenci coraz odważniej wprowadzają nowe formuły nawozowe lepiej odpowiadające potrzebom różnych gatunków roślin. Produkujemy ok. 1,7 mln ton nawozów azotowych, co daje nam drugie, pod tym względem, miejsce w UE. W strukturze produkcji największy udział stanowią saletra amonowa, mocznik

70

80

60

30

50

20

40

10

0

8 do 25

1,8 2,2 2,5 3,2 3,52,3 2,65,8 4,3

3,2 3,9 5,1 4,8

10,1

5,9 5,2 6,2

13,4

70,8

3,7

25 - 50 50 - 100 100 - 500 >500

Polska

Węgry

Niemcy

Dania

Holandia

Polska

Węgry

Niemcy

Dania

Holandia

47,5

Rysunek 3.Produktywność ziemi (tys. euro/ha UR)

* Wydajność pracy określana stosunkiem wartości produkcji do nakładów pracy ogółem wyrażonych w AWU (Annual Work Unit).

* Wydajność pracy określana stosunkiem wartości produkcji do nakładów pracy ogółem wyrażonych w AWU (Annual Work Unit).

350

450

400

300

150

250

100

200

50

0

8 do 25 25 - 50 50 - 100 100 - 500 >500

Rysunek 4.Wydajność pracy (tys. euro/AWU*)

12,123,120,6

32,2

57

159,3

40,4

71,8

111,5

42,662,5

80,278

165,6190,5

116,5

281,4

311,5

116,5

279,4

428

12


i saletrzak, jednak coraz większym zainteresowaniem producentów cieszy się doglebowy nawóz płynny, ja-kim jest roztwór saletrzano-mocznikowy (RSM). Jeśli popatrzymy na zużycie nawozów azotowych, Polska jest na trzecim miejscu wśród krajów Unii (wyprzedzają nas jedynie Francja i Niemcy, rysunek 5) i to zużycie wzrasta. Najbardziej popularne nawozy azotowe to mocznik i saletra amonowa.

Rysunek 5.Zużycie nawozów azotowych w wybranych krajach UE w 2013 roku

Największym producentem nawozów w Polsce – i drugim w Europie – jest Grupa Azoty, oferująca całą gamę nawozów azotowych i wieloskładnikowych. Prowadzi ona także prace badawcze, których celem jest zwięk-szenie wykorzystania składników pokarmowych. Polscy naukowcy we współpracy z producentami nawozów pracują obecnie nad systemem precyzyjnego nawożenia. Chodzi o stworzenie takich formuł nawozów, które byłyby dostarczane bezpośrednio do systemu korzeniowego roślin, by nawożenie było bardziej efektywne i by ograniczyć negatywne skutki środowiskowe stosowania nawozów.

Potencjał Polski, jako atrakcyjnego producenta i dostawcy żywności, wzmacnia jej strategicznie położenie między Europą Zachodnią a grupą państw Europy Wschodniej, w tym Rosją czy Ukrainą. Jak zauważają au-torzy raportu firmy McKinsey & Company, w odległości do 1000 km od granic Polski mieszka ponad 200 mln obywateli Unii Europejskiej o stosunkowo dużych dochodach. Stwarza to bardzo duże możliwości rozwoju ofer-ty dóbr rolno-spożywczych. Duży potencjał dla produktów żywnościowych mają również rynki Turcji, Ukrainy i Bliskiego Wschodu, które w ostatnim okresie są odkrywane przez przedsiębiorców omawianego sektora.

Mapka: zużycie azotu w kg N/ha UR

Źródło: International Fertilizer Associacion, 2013.

46 kg/ha

77 kg/ha

64 kg/ha

70 kg/ha

78 kg/ha

125 kg/ha

103 kg/ha

83 kg/ha

50 kg/ha

Włochy

Hiszpania

WielkaBrytania

Polska

Francja

Tabelka: zużycie azotu w mln ton

Niemcy

0 20001000 3000

597

956

1011

1103

1694

2183

13

Duże tereny upraw, nie najlepsze gleby

Dużym atutem Polski jest również powierzchnia terenów uprawnych – Polska znajduje się bowiem na 4. miejscu w UE, za Francją, Hiszpanią i Niemcami (rysunek 6). Natomiast jakość tych gleb nie jest najlep-sza. Według badań Instytutu Upraw i Nawożenia Gruntów (IUNG-PIB), gleby dobre i bardzo dobre stanowią 28,6 proc. ogółu gruntów ornych, średnie – 39,1 proc., natomiast słabe i bardzo słabe to 32,3 proc.5. Około 80 proc. gleb użytków rolnych Polski jest w różnym stopniu zakwaszonych, pozostałe 20 proc. to gleby o od-czynie obojętnym i zasadowym. Ponieważ większość roślin uprawnych do prawidłowego rozwoju potrzebuje gleb o odczynie od słabo kwaśnego do obojętnego, eksperci postulują konieczność prowadzenia wapnowania większości ziem uprawnych. Słabsze gleby ograniczają bowiem plonowanie roślin, co w konsekwencji obniża ich produktywność.

Rysunek 6.Powierzchnia gruntów ornych w wybranych krajach europejskich (w mln hektarów)

Źródło: Eurostat, 2012.

5. Raport „25 lat polskiego rolnictwa. Bezpieczeństwo żywnościowe w Europie’’, Centrum Kompetencji w Puławach, 2014.

0 84 12 182 10 166 14 20

Francja 18

Rumunia 9

Hiszpania 12

Włochy 7

Bułgaria 3

Niemcy 12

Czechy 3

Polska 11

Węgry 4

Dania 2

6Wlk. Brytania

Zaksan™ (Kędzierzyńska saletra amonowa), Copyright by Grupa Azoty

14


Niedobory wody i skuteczne gospodarowanie jej zasobami

Czynnikiem ograniczającym produkcję są również deficyty wody. Polska należy do krajów o niskich zaso-bach wody na mieszkańca6. Dodatkowo, sezonowa zmienność ilości i rozkładu opadów wpływa na okresowe susze w pewnych regionach, a co kilka lat na obszarze całego kraju. Przykładem takiego zjawiska może być sytuacja z tego roku, gdy susza objęła całą powierzchnię Polski, istotnie ograniczając wielkość i jakość plo-nów. Biorąc pod uwagę ocieplenie klimatu, bardzo prawdopodobne jest, że susze w Polsce będą coraz częstsze i coraz bardziej intensywne.

Dużym wyzwaniem jest więc rozbudowa systemów nawadniania ciśnieniowego, gdyż w Polsce obszar ten jest szczególnie zaniedbany. Łączna powierzchnia nawadniania, wg szacunków ITP., nie przekracza 0,5 proc. powierzchni użytków rolnych (np. w Holandii 29 proc., we Francji 7,6 proc. pow. UR7). Rozwiązanie problemu niedoboru wody jest kluczowe, by zapewnić stabilne plony wysokiej jakości.

Szansą rynek wewnętrzny

Istotną przesłanką dla traktowania sektora rolno-spożywczego jako jednego z fundamentów przyspiesze-nia rozwoju Polski w kolejnych latach, jest duży wewnętrzny rynek konsumpcji. To 38 milionów konsumen-tów o wciąż rosnących dochodach. Przypomnijmy, że według GUS, realna wartość wynagrodzeń w Polsce wzrosła w ciągu ostatniej dekady o ponad jedną trzecią.

Zaś według rankingu Banku Światowego oceniającego łatwość prowadzenia biznesu w 189 gospodar-kach świata, Polska przesunęła się z 76. miejsca w 2009 roku na 32. miejsce w 2014 roku8. Wypadliśmy rów-nież bardzo dobrze w rankingu najbardziej innowacyjnych krajów według Bloomberga, z 24. miejscem na 215 przebadanych państw9.

Również pod względem wydatków publicznych w relacji do PKB, Polska plasuje się znacznie poniżej unijnej średniej (rysunek 7). Szacuje się, że w 2015 roku wydatki te mają być najniższe w historii i wyniosą 41,5 proc. PKB, podczas gdy średnia dla całej Unii Europejskiej wynosi 47,8 proc., a dla strefy euro 49 proc.10.

Według szacunków raportu McKinsey & Company11, Polska gospodarka charakteryzuje się solidnym tem-pem wzrostu i ma szansę je utrzymać, a nawet wzmocnić w następnych latach, pod warunkiem oparcia go na elementach, o których wspominano we wstępie, w tym wyeliminowaniu barier rozwoju sektora rolno-spo-żywczego.

6. EUROSTAT, wg danych z 2012 roku, ocenia, że pod względem zasobów wody słodkiej na mieszkańca Polska znajduje się na dalekim miejscu na liście krajów UE. Przed nami jest ponad 20 krajów, a za nami Czechy (1600 m3/mieszkańca/rok) oraz Cypr i Malta, które mają znacznie mniej wody słodkiej (odpowiednio, 400 i 100 m3/mieszkańca/rok).

7. Instytut Technologiczno-Przyrodniczy, dane z 2010 roku.

8. Doing Business 2015, World Bank Group, 2014.

9. Bloomberg’s Global Innovation Index, 2015. Zgodnie z nim, pozycja, jaką zajmuje państwo, jest rezultatem cząstkowych ocen zdobytych w siedmiu kategoriach. Oceniano m.in. wydajność w gospodarce, znaczenie przemysłu, nakłady na prace badawczo-rozwojowe, efektywność systemu szkolnictwa wyższego, liczbę innowacyjnych spółek giełdowych.

10. Bloomberg’s Global Innovation Index, 2015.


Oleśnica, Elewatory Zbożowe, Osadkowski SA, fot. Adam Dauksza, 2015 r.

15

Rysunek 7.Prognoza Komisji Europejskiej wielkości wydatków publicznych w relacji do PKB wybranych krajów w 2015

Źródło: Prognozy Komisji Europejskiej na podstawie danych Eurostatu.

Dobrze wyglądają również perspektywy polskiego eksportu. W ocenie Oxford Economics i banku HSBC, jego przyrost w latach 2014-2016 może wyniesie ok. 9 proc.

Duża liczba gospodarstw tradycyjnych

Polskie rolnictwo od dawna wyróżniało się na tle innych krajów europejskich. Specyfika wyrażała się głównie dużym odsetkiem niewielkich gospodarstw należących do osób fizycznych, ze stosunkowo małym kontaktem z rynkiem, które swoje dochody w dużej części czerpały ze źródeł pozarolniczych. Zmiana ustroju społeczno-gospodarczego na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego wieku rozpoczęła proces zmian w kierunku urynkowienia produkcji rolnej. Część gospodarstw rolnych zaczęła dynamicznie rozwijać się, traktując rolnic-two jak biznes, część natomiast, tzw. tradycyjnych zorientowana była raczej na przetrwanie. Według Wojcie-cha Jóźwiaka, grupy te można podzielić, ze względu na pogłębiający się proces społecznego, ekonomicznego i technologicznego zróżnicowania, na rolnictwo: komercyjne, wielofunkcyjne i socjalne. Ostatnia grupa go-spodarstw nie posiada zdolności konkurencyjnej i właściwie nie produkuje na rynek12.

Łączna liczba gospodarstw ze zdolnością konkurencyjną i tych, które tę zdolność mogą szybko osiągnąć, wyniosła w latach 2010-2012 około 209 tysięcy (tabela 2). W stosunku do lat 2005-2007 obserwujemy wzrost w tej grupie gospodarstw o ok. 20 proc. Zwraca uwagę fakt, że aż 1,27 mln gospodarstw uznaje się za gospo-darstwa bez zdolności konkurencyjnej.

Tabela 2.Liczba gospodarstw osób fizycznych ze zdolnością konkurencyjną i tych z przesłankami, by ją osiągnąć

12. „Efektywność, koszty produkcji i konkurencyjność polskich gospodarstw rolnych obecnie i w perspektywie średnio oraz długoterminowej”, praca zbiorowa pod redakcją prof. Wojciecha Jóźwiaka, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2014.

70

60

30

50

20

40

10

0

41,535,1 34,9 34,7 36,8

58,9 58,1 56,1

53,447,8 49,1

LATA

2005 - 2007

Gospodarstwa ze zdolnością konkurencyjną

Źródło: obliczenia J. Sobierajewskiej i W. Jóźwiaka wykonane na podstawie wyników monitoringu Polskiego FADN i danych GUS.

Gospodarstwa z potencjalnymi możliwościami uzyskania zdolności konkurencyjnej

Gospodarstwa bez zdolności konkurencyjnej

Liczba (tys.) Liczba (tys.)

90,7

83,8

1 567,1

90,3

119,1

1 270,8

Udział (%) Udział (%)

5,2

4,8

90,0

7,1

8,0

84,9

2010 - 2012GRUPY GOSPODARSTW

FinlandiaFrancja

DaniaBelgia

PolskaRumunia

ŁotwaLitwa

IrlandiaUnia Europejska

Strefa Euro

16


Szacuje się, że na gospodarstwa ze zdolnością konkurencyjną i z potencjalnymi możliwościami jej uzy-skania przypadało w 2010 roku około 52,5 proc powierzchni użytków rolnych będących w posiadaniu osób fizycznych, ale ich udział w krajowej towarowej produkcji rolniczej był z całą pewnością większy13. Podobna analiza przeprowadzona dla osób prawnych wskazuje na zdecydowanie większy udział gospodarstw ze zdol-nością konkurencyjną i takich, które wkrótce mogą ją zyskać (93-94 proc.).

Reasumując, należy podkreślić, że w Polsce na blisko 1,5 mln gospodarstw rolnych zdecydowaną mniej-szość (ok. 210 tysięcy) stanowią gospodarstwa towarowe, a dominują gospodarstwa socjalne (1,3 mln)14.

Wyższa pozycja w łańcuchu wartości

Rolnictwo ma stosunkowo mały udział w tworzeniu PKB, bo zaledwie 3,4 proc. Jednak obrót międzyna-rodowy produktami rolno-spożywczymi ma już teraz bardzo duże znaczenie dla naszej gospodarki. Eksport tych produktów w roku 2014 przekroczył 21 mld euro i stanowił ponad 13 proc. całego polskiego eksportu. Należy dodać, że saldo dodatnie obrotu wspomnianymi produktami przekroczyło 6,5 mld euro15.

Rolnictwo i przemysł spożywczy stanowią prawie 7 proc. aktywności gospodarczej w Polsce (w wartości dodanej brutto). To najwięcej spośród krajów Starej Unii. A sektor ten wciąż się rozwija i ma spore rezerwy. Polskie rolnictwo i przemysł spożywczy, w latach 2008-2011, poprawiły swoją produktywność o 12 proc., podczas gdy kraje „piętnastki” – jedynie o jeden procent.

W polskim rolnictwie i przemyśle spożywczym dominują produkty o niskiej wartości dodanej. Polska ma większy udział w unijnej produkcji produktów surowych, niż finalnych. Odpowiada on 43 proc. całkowitej wartości dodanej brutto, generowanej w niemieckim przemyśle i jedynie 28 proc., jeśli chodzi o produkty przetworzone16. Sprzedaż tych pierwszych, to z reguły sprzedaż z niską marżą. Warto zatem wspinać się na wyższą pozycję w łańcuchu wartości, by „przejmować” większą część wartości dodanej produktu.

Koncepcja globalnego łańcucha wartości (Global Value Chain, GVC) zdobywa coraz większą popularność17. Uwzględnia ona, poza produkcją, cały zakres działań od projektowania produktu po jego marketing i dostawę klientowi finalnemu oraz pokazuje, w jaki sposób dystrybuowane są korzyści w poszczególnych ogniwach tego łańcucha (rysunek 8).

Rysunek 8.Tworzenie wartości w łańcuchu wartości

Źródło: „Zarządzanie w warunkach niepewności”, Andrzej Krzysztof Koźmiński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.

13. „Efektywność, koszty produkcji i konkurencyjność polskich gospodarstw rolnych obecnie i w perspektywie średnio- oraz długoterminowej”, praca zbiorowa pod redakcją prof. Wojciecha Jóźwiaka, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2014.

14. Można przyjąć, że gospodarstwa towarowe i wielofunkcyjne, to gospodarstwa posiadające zdolność konkurencyjną bądź posiadające potencjalną możliwość uzyskania zdolności konkurowania.

15. „Handel zagraniczny towarami rolno-spożywczymi w 2014 r. z uwzględnieniem eksportu głównych grup towaro-wych”, Agencja Rynku Rolnego, Biuro Analiz i Programowania, Warszawa 2015.


17. Szerzej na ten temat R. Grochowska, „Globalne łańcuchy wartości wyzwaniem dla sektora rolnego w Polsce”, w: „Kie-runki rozwoju rolnictwa i polityk rolnych – wyzwania przyszłości”, IERiGŻ, zeszyt nr 127, Warszawa 2014.

Dostawcy jako partnerzy w sieci produkcji

Zarządzanie łańcuchem zaopatrzenia

Zarządzanie sferą B+R

Zarządzanie produkcją

Kanały dystrybucji i formy sprzedaży

Zarządzanie relacjamiz klientami

Obsługa klientów

Postrzegana wartość: produktu, firmy

Zdolność do tworzenia innowacji

Zdolność do wytwarzania „w klasie światowej” zapewniającego wartość użytkową i indywidualizację produktu

Kanały i formy sprzedaży zgodnez preferencjami, możliwościami i zwyczajami klientów

Satysfakcja i lojalność klientów, stały kontakt, zdolność do odpowiedzi na potrzeby nabywców

Obsługa oparta na znajomości potrzeb, oczekiwań, wymagań, marzeń

Zdolność do przyciągania klientów, inwestorów, partnerów, wartościowych pracowników

17

Z analizy koncepcji globalnego łańcucha wartości wynika, że dostawcy surowców zabiegają o względy producentów, a ci o względy detalistów. Dlatego też wyzwaniem dla fi rm polskiego sektora żywnościowego jest znalezienie się jak najbliżej klienta fi nalnego.

Jednak w znakomitej większości krajowi producenci nie mają możliwości samodzielnego podejmowania takich działań. Dlatego niezbędne jest wsparcie systemowe i instytucjonalne państwa.

Przyspieszyć i wspomóc konsolidację fi rm

W Polsce widoczne jest silne zróżnicowanie regionalne, jeśli chodzi o poziom rozwoju społeczno-gospo-darczego. Ma to swoje odzwierciedlenie także w poziomie gospodarowania w rolnictwie (rysunek 9). Przyczyn jest kilka:

• podłoże historyczne – wpływ podziału kraju w okresie zaborów;• efekt odmiennych mechanizmów, które naznaczyły rozwój rolnictwa po okresie uwłaszczenia;• podłoże środowiskowe, czyli warunki geografi czne i agrometeorologiczne.

Rysunek 9. Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno–gospodarczego kraju

Źródło: Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, 2012.

Niska produktywność rolnictwa jest, przede wszystkim, konsekwencją rozdrobnienia gospodarstw rol-nych. Przeciętna wielkość polskiego gospodarstwa zbliża się do 10 hektarów, podczas gdy w Niemczech czy we Francji osiąga 50 hektarów, a w Wielkiej Brytanii nawet 90 hektarów.

Jak wiadomo, najwyższą wartość dodaną w łańcuchu wartości przejmuje najsilniejszy, należałoby więc zachęcać drobnych rolników oraz pozostałych mieszkańców wsi do konsolidacji gruntów. Mniejsi przedsię-biorcy rolni powinni tworzyć większe organizacje w postaci grup producenckich. Dobrym tego przykładem są grupy producentów jabłek, które sprawnie poradziły sobie w czasie kryzysu związanego z embargiem ro-syjskim. Zaś rząd polski i jego agendy powinny sprzyjać integracji poziomej, stosując takie instrumenty, jaknp. zróżnicowanie warunków dopłat unijnych czy system ulg podatkowych i ubezpieczeniowych.

Kolejnym elementem działań służących konsolidacji fi rm powinno być popularyzowanie i wspieranie dzierżawy gruntów. Staje się ona coraz bardziej w Polsce popularna, jednak powierzchnia gruntów dzierża-wionych jest nadal dwukrotnie mniejsza niż w innych krajach europejskich (częste są dzierżawy nieformalne, dlatego należałoby wprowadzić system zachęt dla właścicieli i dzierżawców, by zalegalizować to zjawisko).

Konsolidacji gospodarstw służą także uprawy kontraktowe. Kontraktowanie pozwala fi rmom przetwór-czym i producentom określić z dużym wyprzedzeniem warunki przyszłych dostaw a to służy stabilnemu rozwojowi w warunkach dużej niepewności otoczenia.

Poziom Rozwoju

Wysoki

Średni

Niski

18


Finansowanie aktywności gospodarczej uczestników rynku rolnego

Sektor rolno-spożywczy, wobec dużej dynamiki wzrostu, cieszy się coraz większym zainteresowaniem banków. Jednak na tym rynku widoczne są spore trudności z opracowaniem oferty finansowania dla jego uczestników, przede wszystkim dla rolników indywidualnych. Jednym z najważniejszych problemów jest mocno ograniczony dostęp do rzetelnych danych opisujących skalę prowadzonej przez nich działalności. Rol-nicy indywidualni mają ograniczone obowiązki prowadzenia ewidencji lub sprawozdawczości, co utrudnia ocenę ich wiarygodności i zdolności kredytowej. Dodatkowym kłopotem związanym z udzielaniem kredy-tów jest ustanowienie zabezpieczenia spłaty, wymagane przez bank. Należy zauważyć, że producenci rolni, pomimo tak wielu ryzyk, w bardzo niewielkim stopniu korzystają z instrumentów zabezpieczających przed ich wystąpieniem. Ubezpieczenia wciąż są mało popularne, co skutkuje wyższymi kosztami oferowanych kredytów.

Wielu wymienionych wyżej ograniczeń pozbawione jest kredytowanie oferowane przez dostawców środ-ków do produkcji rolnej, np. w formule kredytu kupieckiego. Dystrybutor kredytuje zakup środków do pro-dukcji rolnej (np. nawozów „od siewu do zbiorów”) i dopiero na koniec bilansuje rok. Dystrybutor pozbawiony krępującego gorsetu wymagań narzucanych przez Komisję Nadzoru Finansowego dysponuje dodatkowymi narzędziami oceny zdolności kredytowej oraz zabezpieczenia ściągalności rat. Może np. przewłaszczyć pole, odebrać środki trwałe czy płody rolne, magazynować je, ewentualnie sprzedać.

To powoduje, że dystrybutorzy pełnią w istocie rolę parabanków. Nie robią tego oczywiście za darmo, w rozliczeniach wzajemnych ukryta jest dodatkowa marża obejmująca cenę pieniądza w czasie. Jest ona ele-mentem swoistej gry rynkowej: rolnik np. czeka ze sprzedażą zboża oczekując zwyżki cen, ale musi wkalkulo-wać wyższą cenę za dostawę środków do produkcji rolnej, za które płaci po sprzedaży tych płodów.

Nation Branding, czyli budowanie silnych polskich marek

Produkty polskich wytwórców, by sprzedawać się na rynku krajowym i zdobywać rynki zagraniczne, muszą stać się silną marką. Marka produktu służy jego identyfikacji i jest cechą wyróżniającą konkretny pro-dukt wśród wielu innych. Efektywny branding może spowodować wzrost sprzedaży nie tylko jednego, ale i innych produktów związanych z daną marką.

Staranne zarządzanie marką ma na celu dostarczenie produktu lub usługi istotnej dla grupy docelowej. Marki powinny być postrzegane jako coś więcej, niż różnica między rzeczywistym kosztem produktu i jego ceną sprzedaży, powinny być one sumą wszystkich, cennych dla konsumenta, cech produktu.

W przypadku produktów rolno-spożywczych, niezwykle istotny jest nation branding, służący budowa-niu i zarządzaniu reputacją krajów, jako miejsc powstawania określonych produktów. Kluczowe jest więc bu-dowanie mocnego wizerunku Polski, jako miejsca produkcji bardzo dobrych i zdrowych artykułów rolno-spo-żywczych, co najlepiej oddaje hasło „dobre, bo polskie”.

Współpraca z ośrodkami naukowymi, zmiana systemu doradztwa

W ostatnich dziesięciu latach polskie rolnictwo dokonało ogromnego skoku. Dynamika dalszego wzrostu w dużej mierze uzależniona będzie od wdrożenia wiedzy i innowacji z ośrodków naukowych i badawczych do przedsiębiorstw rolnych. Zmian powinniśmy w związku z tym oczekiwać m.in. w programach kształcenia przyszłych menedżerów rolnych. Należy kłaść większy nacisk na różne aspekty zarządzania (np. zarządza-nie ryzykiem, zmianą, projektami, finansami), marketingu czy technik komunikacji (np. technik interperso-nalnych, negocjacji, autoprezentacji). Bogatsza powinna być oferta kształcenia i dokształcania realizowana wspólnie przez biznes, uczelnie i np. firmy doradcze czy konsultingowe.

Doradztwo rolnicze jest najczęściej ostatnim ogniwem tego transferu, bo wiąże się z bezpośrednim kon-taktem z przedsiębiorcą rolnym (tylko najwięksi współpracują bezpośrednio z ośrodkami naukowymi). Zatem od poziomu doradztwa rolniczego zależeć będzie jakość dostarczanej rolnikom wiedzy. Mówiąc ogólnie, do-radztwo to potencjał kapitału intelektualnego, który powinien być zamieniany na wzrost wartości rynkowej usług rolniczych.

Konstruując model systemu doradztwa, trzeba mieć na uwadze funkcjonowanie trzech form organiza-cyjno-prawnych, a mianowicie doradztwa publicznego, samorządowo-prywatnego i prywatnego. Modele do-radztwa powinny spełniać niżej wymienione uwarunkowania:

• powinien istnieć system certyfikacji podmiotów oraz nadzoru i monitorowania jakości świadczonych usług doradczych przez niezależnych audytorów. Rekomendowane są egzaminy dla doradców;

19

• mechanizm konkurencji, zapisany w systemie doradztwa, powinien wymuszać potrzebę ciągłego dosko-nalenia umiejętności i kwalifikacji doradców – poszukiwania nowych źródeł wiedzy agrotechnicznej, zgłę-biania innowacji technologicznych, organizacyjnych czy marketingowych w zarządzaniu gospodarstwem rolnym;

• należy utrzymać szeroki zakres usług doradczych, przy równoczesnym uproszczeniu zasad ubiegania się o pomoc;

• należy wprowadzić system rejestracji podmiotów zajmujących się doradztwem oraz stworzyć możliwość szerokiego dostępu rolników do list tego rodzaju doradców;

• system powinien umożliwiać korzystanie z doradztwa on-line z wykorzystaniem narzędzi IT uwzględnia-jących najnowsze rozwiązania w zarządzaniu gospodarstwem rolnym;

• należy rozważyć zasady odpowiedzialności doradców za szkody wywołane błędami w sztuce doradzania; • należy zapewnić dostęp do usług doradczych drobnym rolnikom.

Konkurencja podmiotów doradczych w walce o klientów i źródła finansowania powinna prowadzić do systematycznego podnoszenia jakości usług w oparciu o transfer wiedzy z ośrodków naukowych i jednostek badawczych krajowych i zagranicznych.

Sobienie Jeziory, Grupa Producentów Owoców i Warzyw, Wilga Fruit, fot. Adam Dauksza, 2015 r.

20


DOBRE, BO POLSKIE, CZYLI – JAK ZBUDOWAĆ MARKĘ

2.

Do czasów rewolucji przemysłowej produkt był identyfikowany z wytwórcą, który miał bezpośredni wpływ na jego kształt w trakcie całego procesu produkcji. Marką zaś było nazwisko majstra. Produkcja ma-sowa odhumanizowała produkt, a moda sprawiła, że odróżnienie artykułów produkowanych przez wielu wytwórców stawało się coraz trudniejsze. Niezbędny był powrót do jednoznacznej identyfikacji. W ten, wy-muszony przez rynek sposób, narodziła się marka.

Marka służy identyfikacji i jest cechą wyróżniającą produkt sprzedającego od wielu innych. Efektywny branding może wpłynąć na wzrost sprzedaży wszystkich wyrobów związanych z daną marką. Z punktu wi-dzenia właścicieli, posiadanie produktów o ustalonej marce pozwala z reguły na dyktowanie wyższych cen. Firmy zorientowane rynkowo nie sprzedają bowiem wyłącznie towarów, ale też wartości, jakich one dostar-czają. Dlatego „sprzedaje się” np. wyjątkowość, niepowtarzalność, określony smak czy zaspokojenie konkret-nej potrzeby.

Marki powinny być postrzegane jako coś więcej, niż różnica między rzeczywistym kosztem produktu a ceną jego sprzedaży. Powinny być one sumą wszystkich, cennych dla konsumenta, cech. A staranne zarzą-dzanie marką ma sprawić, że produkt lub usługa trafi do grupy docelowej.

W przypadku produktów rolno-spożywczych istotny jest również „nation branding”, służący budowaniu i zarządzaniu reputacją krajów jako, miejsc powstawania określonych produktów. Polskie krowy pasą się na ekologicznych łąkach, dostają dobrą paszę i żyją w nowoczesnych, skomputeryzowanych oborach. Potrafimy już produkować doskonałej jakości szynki, kiełbasy czy pasztety. Zresztą we wszystkich gałęziach przetwór-stwa rolno-spożywczego wytwarzamy żywność zdrową, smaczną i bezpieczną, a nasze zakłady przetwórcze są obecnie jednymi z najnowocześniejszych w Europie.

Jak wynika z powyższych danych, już choćby tych sześć surowców stanowi nasze bogactwo, nie tylko w samej Unii Europejskiej, ale też na świecie. Jednak sama tego świadomość to stanowczo za mało, by z suk-cesem zdobywać krajowe i zagraniczne rynki. Potrzebna jest, przede wszystkim, koordynacja działań promo-cyjnych.

Konkurujemy wysoką jakością

25 lat burzliwych przemian gospodarczych zaowocowało rewolucyjnymi zmianami w rolnictwie i prze-twórstwie. Dobre produkty żywnościowe zmieniły jakość życia konsumentów na rynku wewnętrznym i sta-ły się polską specjalnością eksportową. Obecnie 70 proc. wszystkich artykułów spożywczych na sklepowych półkach w Polsce to produkcja krajowa. Polskie towary chętnie kupowane są również za granicą. Ich eksport corocznie wzrasta, przy dodatnim saldzie i stale rosnącej nadwyżce eksportowej. Jednak nic nie trwa wiecz-nie i należy liczyć się z tym, że nasze przewagi na światowych rynkach niebawem mogą zmaleć. Obecnie konkurujemy nie tylko wysoką jakością, ale i niską ceną, a więc niskimi kosztami pracy.

Źródło: GUS, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, dane za 2014.

pieczarki

drób (brojlery)

jaja (spożywcze)

jabłka

wiśnie

maliny

275 tys. ton

ponad 1,6 mln ton

9,1 mld sztuk (520 tys. ton)

ponad 3 mln 195 tys. ton

176,5 tys. ton

125,9 tys. ton

Jesteśmy światowymi liderami w produkcji:

21

Dlatego, przy zachowaniu wszystkich naszych atutów jakościowych, należy jak najszybciej doprowadzić do zmiany orientacji naszych kontrahentów z myślenia „dobre i tanie”, na „dobre, bo polskie”. Wypromowanie polskiej marki powinno być priorytetem działań wszystkich uczestników łańcucha produkcji, przetwórstwa i sprzedaży.

Pierwsze próby działań promocyjnych, w których udział biorą producenci, a częściowo także przetwórcy, mamy już za sobą. By zasilić fundusze promocji potrącany jest jeden procent sumy transakcji, jakie przepro-wadzają. Ale to dopiero początek długiej jeszcze drogi do osiągnięcia faktycznego wypromowania marki. Bo duża autonomia programowa dziesięciu funduszy, przy stosunkowo niewielkich środkach finansowych, pro-wadzi do rozproszenia i niewielkiej skuteczności ich działań.

Siła marki w grupie

W poszczególnych branżach występuje duże rozproszenie. W Krajowym Związku Spółdzielni Mleczar-skich Związku Rewizyjnym, zrzeszonych jest 86 zakładów. W drugim związku – Polskiej Izbie Mleka – 65 dużych prywatnych firm. To łącznie 151 podmiotów gospodarczych, które konkurują ze sobą tak na rynku krajowym, jak i za granicą. Do występowania pod jedną marką potrzebna jest koncentracja branży, ale do tego w mleczarstwie jest bardzo daleko.

Jeszcze większe rozdrobnienie dotyka branży mięsnej. Stowarzyszenie Rzeźników i Wędliniarzy RP, związek „Polskie Mięso”, Unia Pracodawców i Producentów Przemysłu Mięsnego i Polska Ekologia formalnie współpracują ze sobą pod skrzydłami Polskiej Federacji Branży Mięsnej (kolejny związek), co nie przeszkadza im promować własnych systemów jakości. Podobnie rozproszone są związki producentów bydła mięsnego.

Wpływy za okres od 01.01.2015 r. do 31.05.2015 r.

Fundusz Promocji Mleka

Fundusz Promocji Mięsa Wieprzowego

Fundusz Promocji Mięsa Wołowego

Fundusz Promocji Mięsa Końskiego

Fundusz Promocji Mięsa Owczego

Fundusz Promocji Ziarna Zbóż i Przetworów Zbożowych

Fundusz Promocji Owoców i Warzyw

Fundusz Promocji Mięsa Drobiowego

Fundusz Promocji Ryb

Razem

2 608 066,76

6 215 094,75

2 328 990,03

62 289,44

6 570,27

1 826 288.94

2 751 573,10

4 991 524,90

361 277,70

21 151 675,89

Stan konta (zł)

Źródło: Agencja Rynku Rolnego.

Stany środków finansowych Funduszy Promocji na dzień 31 maja 2015 r. wynosiły:

Fundusz Promocji Mleka

Fundusz Promocji Mięsa Wieprzowego

Fundusz Promocji Mięsa Wołowego

Fundusz Promocji Mięsa Końskiego

Fundusz Promocji Mięsa Owczego

Fundusz Promocji Ziarna Zbóż i Przetworów Zbożowych

Fundusz Promocji Owoców i Warzyw

Fundusz Promocji Mięsa Drobiowego

Fundusz Promocji Ryb

Razem

Źródło: Agencja Rynku Rolnego.

253 678,83

7 155 978,06

1 972 352,79

70 347,92

9 410,40

597 806,18

4 636 747,54

5 418 484,10

409 625,90

20 524 431,72

22


Możliwie najlepiej zorganizowani są sadownicy. Coraz silniejsze i liczniejsze grupy producenckie oraz kla-stry stanowią znaczącą siłę na rynku. Przykładem może być tu grupa producentów Roja (46 sadowników), która jest wyłącznym dostawcą jabłek do największej ogólnopolskiej sieci handlowej.

Ciekawą inicjatywą wykazała się również APPOLONIA sp. z o.o., grupa pięciu podmiotów związanych z branżą owocową. Specjalizuje się ona w dostarczaniu do klientów jabłek wyprodukowanych przez swoich członków, ale w ofercie ma również towary przetworzone. W ten sposób rodzi się brand. Czy uda się go wy-promować w kraju i za granicą, pokażą najbliższe lata.

Podstawą skutecznej promocji marki jest działanie wspólne. Bez zjednoczenia sił na rynkach wewnętrz-nych wypromowanie marki jest praktycznie niemożliwe. Przeanalizujmy kilka przykładów skutecznych działań w krajach europejskich.

Norwegia

Norwegia jest jednym z najbardziej górzystych i jednocześnie najbardziej wysuniętych na północ krajów świata. Z ostrym klimatem i średnią wysokością terenów wynoszącą blisko pięćset metrów, norweskie rol-nictwo wymaga wielkiej determinacji dla hodowli zwierząt i uprawy roślin. Dzisiaj, dzięki dochodom z ropy naftowej i gazu, Norwegia ma dodatni bilans budżetowy. Kupienie żywności, w ilościach zaspokajających zapotrzebowanie kraju, nie jest więc problemem. Jednak import szybko doprowadziłby do całkowitego zaniku kultury rolnej i przetwórstwa artykułów rolno-spożywczych. I, chociaż koszty produkcji żywności w innych krajach są wielokrotnie niższe niż w tym skandynawskim kraju, Norwegia za wszelką cenę broni własnego wewnętrznego rynku żywności przed zalaniem produktami zza granicy. Produkcja żywności i jej przetwór-stwo są traktowane jako gałąź przemysłu o znaczeniu strategicznym, a norweska marka jest ceniona przez konsumentów świadomych wysiłku producentów i przetwórców, którzy – z pomocą państwa produkują tak dużo żywności, jak to możliwe.

Branża mleczna. Wszyscy hodowcy norweskich krów rasy czerwonej (NRF), głównej rasy mlecznej w Nor-wegii, są zrzeszeni w, działającej już od prawie osiemdziesięciu lat, spółdzielni Geno. Jej 9800 członkom daje to możliwość wpływania na rozwój programu hodowlanego. Programu, który przygotowują i wciąż ulepszają naukowcy pracujący dla organizacji. Podstawowym zadaniem Geno jest połączenie najlepszych dostępnych zdo-byczy genetyki, w celu zwiększenia rentowności produkcji mięsa i mleka. Mleko trafia do mleczarni Tine. To zaś największa spółdzielnia mleczarska w Norwegii. Zrzesza około 15000 rolników i zatrudnia 5600 osób.

Branża owocowo-warzywna. Spółdzielnia Midt&Mjosa zrzesza mieszkańców wsi jednego z norweskich regionów. Produkują oni cydr, soki i dżemy. Owoce i przetwory sprzedawane są w sklepach, które w 100 proc. stanowią własność spółdzielni. Wspólne są również maszyny niezbędne do produkcji przetworów. A wyho-dowane przez spółdzielców owoce „same się promują”, bo trafiają na stoły w Pałacu Królewskim.

Branża mięsna. Wszyscy hodowcy trzody chlewnej, blisko 16500 osób, zrzeszeni są w jednej spółdzielni. – Dzięki temu, że jesteśmy w grupie, stać nas na badania, mamy dostęp do najnowszych technologii, a przez to mamy najzdrowszą trzodę na świecie – tak norweskie świnie promował Torunn Aasmundstad, członek zarządu spółdzielni18.

Włochy

Po II wojnie światowej we Włoszech niezwykle intensywnie powstawały grupy producentów rolnych i spółdzielnie. Jedną z najsilniejszych obecnie organizacji rolniczych w Europie jest właśnie włoska Coldiretti (to odpowiednik polskich Izb Rolniczych). Zrzesza 1,6 mln rolników i większość firm działających w branży rolno-spożywczej, a jej członkowie tworzą około 850 rynków rolnych. Posiadają oni tysiące punktów sprzeda-ży bezpośredniej i odpowiadają za 70 proc. włoskiego rynku rolnego. Coldiretti to nie tylko nazwa organizacji, to marka. Rozpoznawalna, także dzięki unifikacji – ma jednakowe stragany, stroje sprzedawców etc. Włosi chodzą na zakupy do Coldiretti po oliwę, wina i sery (np. wytwarzane przez 130 producentów, działających jako spółdzielnia, Grana Padano).

18. Wypowiedź w programie „Agrobiznes”, Pr 1 TVP, 8.07.2015.

23

Związki producentów są trwałym i społecznie akceptowanym elementem struktury rolnej Europy. Nic dziwnego, bowiem działanie w grupie umożliwia rolnikom łatwiejsze znalezienie rynków zbytu, skutecz-niejsze negocjowanie z kontrahentami i sprzedaż produktów po korzystniejszych cenach. Branża działając wspólnie jest w stanie zatrudnić specjalistów od promocji i reklamy do przedsięwzięć, na które nigdy nie bę-dzie samodzielnie stać nawet potentatów krajowego rynku. Dlatego, myśląc o promocji marki, należy dążyć do koncentracji. Dla nas to zadanie na najbliższe lata. Bez koncentracji nawet nasze najlepsze produkty nie staną się rozpoznawalną i silną marką.

Co i jak promować?

Promować detal, czy ogół? Na to pytanie nie ma prostej odpowiedzi. Trudne jest również stosowanie kalek sprawdzonych wzorców, gdyż wszystko, co związane jest z sukcesem konkretnej marki, odbywa się w szeroko pojętej świadomości konsumenta. Marka bowiem to nic innego jak dobrze pozycjonowana i w peł-ni spełniona obietnica. Nie trzeba być smakoszem win, by mówiąc: wino, myśleć: francuskie. Gdy mówimy o wysokiej jakości dowolnego artykułu, często używamy słowa „mercedes”, chociaż ta marka ściśle przypisana jest samochodowi.

Żeby to osiągnąć w odniesieniu do polskich produktów, niezbędna jest strategia, która będzie konsekwent-nie realizowana przez lata, bez względu na zmieniające się rządy i bez względu na wysokie koszty. A zacząć powinniśmy już teraz, gdy mamy stały wzrost eksportu artykułów rolno-spożywczych i jego dodatni bilans. Natomiast, podkreślmy raz jeszcze, wielość nieskoordynowanych akcji promocyjnych, jak i wielość ich ozna-kowań, skutecznie utrudnia wypracowanie jednego polskiego „szyldu”.

„Urodziłem się w Polsce”

Jedynie wielopłaszczyznowa promocja jednego brandu, wspólnego dla wysokiej jakości produktów nim oznaczonych, może być skutecznym sposobem promocji i wejścia na rynki światowe. Taki symbol (marka) po-winien towarzyszyć wielu działaniom, jednoznacznie kojarzyć się z Polską, być obecny w możliwie najwięk-szej liczbie miejsc. Na opakowaniach artykułów eksportowanych, ale i na opakowaniach towarów na rynku wewnętrznym. Tak, by znak zaczął jednoznacznie kojarzyć się z naszym krajem. W tej strategii promocja znaku musi się zacząć od opatrywania nim produktów uznanych przez UE za typowo polskie.

Chroniona Nazwa Pochodzenia, Chronione Oznaczenie Geograficzne, Gwarantowana Tradycyjna Spe-cjalność – procedury dochodzenia do tych oznaczeń są długie, skomplikowane i kosztowne. Przez dziesięć lat członkostwa w UE prawo posługiwania się tymi znakami uzyskało 37 polskich produktów. Francuzi, Włosi, Niemcy zarejestrowali ich setki.

„Stara Unia” miała czas, by wypromować swoje marki. My wchodzimy na zagospodarowany i podzielony rynek, dysponując znacznie mniejszymi pieniędzmi, które niejednokrotnie jeszcze nieodpowiednio wydaje-my. Jednocześnie mierzymy się z silniejszymi producentami, którzy dodatkowo w obronie własnych marek prowadzą działania na granicy protekcjonizmu, znakując swoje produkty choćby takimi informacjami: „wy-hodowano (wyprodukowano) na wyspach Brytyjskich”.

Trudno jest w tej chwili przewidywać, jak organy unijne odpowiedzialne za zwalczanie protekcjonizmu, oceniłyby hasło „urodziłem się w Polsce” – uniwersalne, świetnie reklamujące praktycznie wszystko, co eks-portujemy. Po raz pierwszy, i jak dotąd jedyny, użyte zostało w czerwcu w Mediolanie podczas Expo 2015. Jeden z promujących się regionów częstował gości pawilonu świeżymi, dorodnymi owocami i warzywami, przy których znajdowała się właśnie taka informacja.

Można by także postawić na znak graficzny i odwołać się w skojarzeniach do tego, w czym jesteśmy bez-konkurencyjni. A że jesteśmy potęgą jabłkową, moglibyśmy promować nasze produkty spożywcze oznaczając je symbolem biało czerwonego jabłka, które miałoby kształt zbliżony do obrysu Polski.

Europejskie kraje działają w podobny sposób. Na przykład Austriacy znakują rodzime wina symbolem swojej flagi drukowanym na szczycie folii zabezpieczającej korek. W sklepie nikt nie ma wątpliwości, które z win jest austriackie.

Do sukcesu niezbędna jest więc skuteczna promocja polskiej marki. Znaku, symbolu, słowa jednoznacznie kojarzącego się z doskonałą jakością, smakiem, zdrowiem. Produkty, których nie uda się skojarzyć z krajem ich pochodzenia, zginą wśród tych z oznaczeniami unijnymi.

24


Sprzedaję też w Polsce

Równolegle należy prowadzić działania promocyjne na rynku wewnętrznym i zachęcać konsumentów do sięgania po produkt krajowy. Można, i powinno się, wskazywać najlepsze marki. Między innymi temu służy program Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi „Poznaj dobrą żywność” (przed wejściem do UE „Polska Dobra Żywność”). To przykład działań we wspólnej sprawie, ponad podziałami politycznymi. Istnieje i jest promowany przez kolejnych ministrów rolnictwa już od czternastu lat.

Głównym celem Programu PDŻ – Poznaj Dobrą Żywność – jest infor-mowanie o wysokiej jakości produktów żywnościowych. Udział Progra-mie jest dobrowolny, mogą do niego przystąpić przedsiębiorcy państw członkowskich Unii Europejskiej. Znak PDŻ – Poznaj Dobrą Żywność będzie przyznawany tylko wyrobom, które spełniają kryteria, opracowa-ne przez specjalne kolegium naukowe. W jego skład wchodzą profesoro-wie i naukowcy z dziedziny żywienia, uprawy roślin, hodowli zwierząt oraz prawa. Kolegium, po zaopiniowaniu wniosku przez Głównego In-spektora Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, przedkła-da ministrowi rekomendacje produktów do wyróżnienia znakiem PDŻ. Oznaczenie znakiem jakości PDŻ jest informacją, która ma pomagać konsumentowi w wyborze odpowiedniego dla niego produktu. Jedno-

cześnie realizowany jest cel wspólnotowej polityki w zakresie żywności, polegający na poszerzaniu obsza-ru wysokiej jakości i różnorodności żywności na unijnym wspólnym rynku. Oznaczenie to ma również na celu podnoszenie zaufania konsumenta do produktu żywnościowego poprzez informację o jego wysokiej i stabilnej jakości. Prawo zgłoszenia wniosków o nadanie znaku mają wyłącznie producenci. Znak nadawany jest produktowi na okres 3 lat19.

I tak dochodzimy do momentu, w którym należy się zastanowić nad zdobywaniem rynku za pomocą innej marki, do której ewentualni konsumenci mogą mieć większe zaufanie niż do nieznanej marki polskiej. Dobry przykład to „Europa!” – oznaczenie informujące, że artykuł został wyprodukowany w Unii Europej-skiej. Już z niego korzystamy.

Wielu polskich producentów i przetwórców bierze udział w programie „Europejskie mięso – tradycja, ja-kość i smak”. Jest to program informacyjno-promocyjny, którego celem jest dostarczenie potencjalnym kon-sumentom z tzw. krajów trzecich wiedzy na temat wysokiej jakości europejskiego mięsa (świeżego, schłodzo-nego i mrożonego) i jego przetworów oraz zwiększenie eksportu poza UE. Krajami, na których koncentrują się działania tego programu, są: Chińska Republika Ludowa, Zjednoczone Emiraty Arabskie oraz Federacja Rosyjska (choć obecne embargo znacznie skomplikowało sytuację).

Polskie ubojnie i zakłady przetwórcze, które biorą udział w programie, posiadają wszystkie wymagane międzynarodowe certyfikaty jakości produkcji i zarządzania. Taka promocja europejskiego mięsa to nic in-nego, jak możliwość nawiązania bezpośrednich kontaktów między naszymi producentami i przetwórcami a potencjalnymi nabywcami ich wyrobów.

19. Informacje Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Ferma Krotoszyn, Kombinat Rolny Kietrz, fot. Adam Dauksza, 2015 r.

25

„Markę kupię”

Istnieje jeszcze możliwość kupienia marki. To niewątpliwie dobre rozwiązanie, bo skuteczne i pozornie szybkie. Pytanie tylko, czy jest na rynku znana marka, którą można kupić. A jeśli tak to, ile kosztuje.

Według wielu analityków z firm ratingowych, jeżeli wartość marki handlowej zestawić z wydatkami na jej rejestrację i prawną ochronę, to może się okazać, że aby jakiś brand kupić „w portfelu” trzeba mieć miliony, czasem setki milionów, a nawet miliardy dolarów.

Nasze „pięć minut”

Polskie rolnictwo i przemysł rolno-spożywczy stają przed wyzwaniami, jakie w przyszłości mogą się już nie zdarzyć. Jesteśmy obecni na rynkach, o których wcześniej mogliśmy jedynie marzyć, a mamy szansę za-istnieć też na rynkach światowych.

Wbrew obawom, kryzys rosyjski jedynie wzmocnił naszą pozycję i zmusił handlowców do większej mo-bilności. Odnosimy sukcesy. Jednak nic nie jest dane na zawsze, szczególnie w dziedzinie tak wrażliwej, jak produkcja żywności. Wykorzystajmy zatem ten czas dla stworzenia i wypromowania marki, która będzie polskim znakiem firmowym. A może taką markę kupmy…

Musimy mieć jednak świadomość, że bez porozumienia wewnątrz kraju, zjednoczenia sił i środków oraz wyzbycia się przez dużych graczy własnych partykularnych interesów na rzecz działań zunifikowanych, przegramy z kretesem.

Właśnie teraz jest polskie pięć minut, które trzeba wykorzystać.

Wysokie Mazowieckie, Spółdzielnia Mleczarska MLEKOVITA, fot. Adam Dauksza, 2015 r.

26


SYTUACJA DOCHODOWA POLSKIEGO ROLNICTWA20

Od chwili wejścia Polski do Unii Europejskiej następuje systematyczne zmniejszanie się dysproporcji w poziomie dochodów polskiego rolnictwa w porównaniu do rolnictwa pozostałych krajów członkowskich21. Na przestrzeni 10 lat wartość dochodu w cenach stałych, na pełnozatrudnionego, zwiększyła się u nas o 92 proc., podczas gdy w rolnictwie unijnym tylko o 35 proc. W roku wejścia Polski do UE dochód sektora rolnego wyniósł blisko 20 mld zł, by w roku 2014 osiągnąć poziom ponad 36 mld zł (wykres 1).

Wykres 1 .Dochód sektora rolnego 2004-2014 (ceny bieżące w mln zł)

Wyniki gospodarstw rolnych objętych oficjalnymi statystykami FADN22 wskazują, że w ostatnich latach wartość dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pełnozatrudnioną z rodziny rolnika nieco wzrastała, mimo że dochód na gospodarstwo malał. Zjawisko to tłumaczy się zmniejszaniem nakładów pracy członków rodziny rolnika, przy jednoczesnym większym zainteresowaniu pozarolniczymi rynkami pracy.

20. Opracowano na podstawie materiału dr. Lecha Goraja, „Sytuacja dochodowa i opłacalność produkcji w rolnictwie polskim w 2014 roku na tle lat poprzednich”, Warszawa 2014.

21. Analiza zmian w dochodach w rolnictwie polskim została przeprowadzona z wykorzystaniem rachunków makroeko-nomicznych, danych rachunkowych zebranych z gospodarstw rolnych oraz badań budżetów gospodarstw domowych.

22. FADN jest jedynym zunifikowanym systemem zbierania danych rachunkowych z reprezentatywnej grupy towaro-wych gospodarstw rolnych funkcjonujących na obszarze UE.

3.

2004

15000

20000

25000

30000

35000

40000

2005 2006 2007 2008 2010 2012 2014*201320112009

19927,7 18364,420905,3

27196,9

23345,6

27106,5

30940,1

38949,2 36695,9 38636,1 36164,8

Źródło: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa (w skrócie RER) to instrument wykorzystywany w statystyce rolniczej przez Eurostat

na potrzeby Unii Europejskiej. Służą one obliczaniu wielkości i wartości produkcji rolniczej w krajach Wspólnoty Europejskiej.

* dane szacunkowe

27

Wykres 2.Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pełnozatrudnioną rodziny rolnika i przeciętne roczne wynagrodzenie netto w gospodarce narodowej (w tys. zł)

Można zauważyć duże rozbieżności w osiąganych dochodach, jeśli spojrzymy na poszczególne regiony kraju. I tak w Małopolsce i na Pogórzu wahają się one w granicach ok. 20 tys. zł rocznie na gospodarstwo, natomiast w regionach Pomorze i Mazury było to już ponad 60 tys. zł.

Szacunek Rachunku Ekonomicznego dla Rolnictwa wskazuje na zmniejszenie o blisko 7 proc. dochodu rolniczego w roku 2014 w relacji do 2013. Jest to głównie efekt spadku cen podstawowych produktów rolnych, przy wzroście wolumenu produkcji rolniczej. Szacuje się, że mimo zmniejszenia dochodu w roku 2014, wciąż jest on blisko dwukrotnie większy w porównaniu z rokiem 2005. Wyniki sektora rolnego według Rachunków Ekonomicznych dla Rolnictwa

Wartość produkcji sektora rolnego w roku 2013 zwiększyła się nominalnie o ponad 2 proc. w porównaniu z rokiem 2012 i była większa o 29 proc. w porównaniu ze średnią z lat 2008-2010 (Tabela 1). Wynikało to, przede wszystkim, ze wzrostu wartości produkcji zwierzęcej, w mniejszym zakresie produkcji roślinnej oraz pozostałej produkcji i usług.

Tabela 1.Wyniki ekonomiczne dla rolnictwa w Polsce w roku 2013 oraz szacunek na 2014 rok na tle lat poprzednich (ceny bieżące w mln zł)

razem

20

10

0

30

40

50

60

70

uprawy polowe

uprawy ogrodnicze

uprawy trwałe

krowy mleczne

zwierzętaziarnożerne

mieszanezwierzęta trawożerne

Źródło: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa.

Produkcja sektora rolnego

2008 - 2010 2012 2013 2014*

77 072 97 078 99 247 95 297

27 131 36 696 38 636 36 165

15 402 16 358 16 345 16 043

56,8 44,6 42,3 44,4

Dochód „przedsiębiorcy rolnego”

Dopłaty i subwencje razem

Udział dopłat i subwencji w dochodzie (w %)

Źródło: Polski FADN. przeciętne roczne wynagrodzenie netto w gospodarce narodowej

* dane szacunkowe

28


Produkcja roślinna

Wśród kierunków produkcji roślinnej w 2012 roku najbardziej, bo o około 21 proc. zwiększyła się wartość produkcji warzyw (w tym pomidorów, o ponad 40 proc.) oraz owoców – o blisko 20 proc. (w tym jabłek, o oko-ło 50 proc.). Z kolei o blisko 15 proc. zmniejszyła się wartość produkcji zbóż (szczególnie jęczmienia – o ponad 30 proc.) oraz okopowych korzennych na pasze i tytoniu, o odpowiednio 18 i 12 proc. Ostatecznie wartość produkcji roślinnej w 2012 była większa, w porównaniu z rokiem poprzednim, o około jeden procent.

W 2013 roku odnotowano niewielki wzrost wartości produkcji roślinnej w porównaniu z rokiem poprzed-nim. Było to spowodowane jednoprocentowym wzrostem wolumenu przy stabilizacji cen. W szczególności zwiększył się wolumen produkcji owoców (przede wszystkim jabłek), pomidorów, żyta i pszenżyta oraz rzepa-ku (od blisko 8 do ponad 43 proc.). W przypadku wymienionych grup produktów, wraz ze wzrostem wolume-nu, odnotowano silny wzrost cen jabłek i pomidorów o 30-40 proc., podczas gdy spadły ceny produkcji żyta i pszenżyta oraz rzepaku (o 15-25 proc.).

W roku 2014 ogólna wartość produkcji roślinnej była mniejsza, w porównaniu z rokiem 2013, o 10 proc. Najsilniej, bo o około 36 proc., zmniejszyła się wartość produkcji owoców (w tym jabłek o ponad 50 proc. z po-wodu niższych cen) oraz warzyw o blisko 13 proc. (w tym cebuli i kapusty o około 45 proc. z powodu niższych cen). W tym samym czasie zwiększyła się wartość produkcji roślin białkowych o 30 proc., jednak ten kierunek produkcji ma relatywnie niewielkie znaczenie w kształtowaniu wartości produkcji rolnictwa polskiego.

Wartość produkcji zbóż w 2014 zmniejszyła się około 3 proc. (szczególnie żyta z uwagi na mniejsze o ponad 30 proc. zbiory i ceny), buraków cukrowych i ziemniaków o 15 proc. Zmniejszenie wartości produkcji roślinnej w roku 2014, w porównaniu z rokiem poprzednim, to, przede wszystkim, efekt niższych cen podstawowych produktów rolnych.

Produkcja zwierzęca

Zaobserwowano blisko 5-proc. wzrost wartości produkcji zwierzęcej w 2013 roku (w porównaniu z 2012), który związany był z kolei z większą o ponad 11 proc. wartością produkcji jaj i drobiu.

W 2013 roku zwiększyła się też blisko o 20 proc. wartość produkcji owiec i, podobnie jak w latach ubie-głych, wartość produkcji jaj (jednak jedynie o 2 proc.). Natomiast o około 3-4 proc. spadła wartość produkcji bydła oraz trzody chlewnej.

Większa o blisko 5 proc., w porównaniu z rokiem poprzednim oraz o prawie 29 proc., w porównaniu ze średnią z lat 2008-2010, wartość produkcji zwierzęcej w cenach bieżących w 2013 roku, to efekt wzrostu cen tej gałęzi produkcji (o ponad 3 proc.) i zwiększenia wolumenu produkcji (o 1,5 proc.).

Wśród kierunków produkcji zwierzęcej, charakteryzujących się wyraźnym zwiększeniem wolumenu produkcji, znalazły się: produkcja drobiu (o 8 proc.) oraz jaj (o 6 proc.). Z kolei w roku 2013 odnotowano dalsze zmniejszanie wolumenu produkcji wieprzowiny o blisko 3 proc. oraz niewielki spadek cen.


29

W 2014 roku, w porównaniu z rokiem poprzednim, produkcja zwierzęca wzrosła o blisko 5 proc. Zwią-zane było to z większą, bo blisko 11-proc. wartością produkcji mleka i drobiu, o blisko 6 proc. Przy czym w przypadku produkcji drobiu niższe ceny rekompensował silny wzrost wolumenu tego kierunku produkcji. W 2014 roku zmniejszyły się – inaczej niż w latach poprzednich – wartości produkcji jaj (o ok. 11 proc.), owiec (o 14 proc.) oraz trzody chlewnej (o 2 proc.).

W produkcji zwierzęcej istotnie zwiększył się wolumen produkcji żywca wołowego o 17 proc., drobiu o 10 proc. i trzody chlewnej o 7 proc. Drastycznie zmniejszył się z kolei wolumen produkcji owiec o 27 proc., mimo wzrostu cen o 4 proc.

Sytuacja dochodowa gospodarstw towarowych

W 2013 roku po raz kolejny nastąpił wzrost wolumenu produkcji w cenach stałych, co wskazuje na utrzy-manie wzrostu produkcji rolniczej. Dzięki większej wartości dochodu rolniczego, wypracowanego na szeroko rozumianym rynku, zmniejszyło się uzależnienie dochodu rolników od wsparcia bezpośredniego. Dopłaty pozostały jednak istotnym czynnikiem kształtującym dochody w rolnictwie polskim.

Wykres 3.Wartość produkcji rolnictwa polskiego w latach 2004-2014 (w mln zł)

70000

65000

60000

55000

50000

80000

75000

90000

85000

100000

95000

Źródło: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa.

* dane szacunkowe ceny bieżące ceny w roku 2005

2004 2005 2006 2007 2008 2010 2012 2014*201320112009


30


W roku 2013, podobnie jak w roku poprzednim, możemy mówić o stabilizacji dochodów pochodzących z czynników produkcji, na pełnozatrudnionego w rolnictwie unijnym. Jednocześnie, w ujęciu realnym, czyli po wyeliminowaniu ruchu cen, dochód ten w 2013, w porównaniu z rokiem 2005, zwiększył się o blisko 35 proc. Wartość tego wskaźnika dla rolnictwa polskiego kształtowała się na poziomie 90 proc., co wskazuje na znacząco silniejszy wzrost dochodów.

W okresie 2005-2012 jedynie w roku 2011 dochód z czynników produkcji na „etatowego” rolnika w Polsce osiągnął większą wartość od odnotowanej w roku 2013. Wśród krajów członkowskich, w których odnotowano najsilniejszy, ponad 10-proc., wzrost w ujęciu realnym w roku 2013, w porównaniu z rokiem 2012, znalazły się: Bułgaria, Rumunia, Włochy i Holandia. Z kolei najsilniej zmniejszyły się dochody rolników duńskich, francu-skich i belgijskich – o ponad 10 proc.

Wyższa, od średniej unijnej, dynamika wzrostu dochodów w rolnictwie polskim wskazuje na postępujące wyrównywanie różnic w dochodach rolniczych „starych” i „nowych” członków UE.

Przeprowadzone przez RER szacunki wskazują na zmniejszenie nominalnie o 4 proc. wartości produk-cji sektora rolnego w roku 2014, w porównaniu z rokiem 2013. Przy czym wartość ta była większa o blisko 24 proc. w porównaniu ze średnią z lat 2008-2010 (Tabela 1).

Zmniejszone dochody w rolnictwie polskim w roku 2014 (w odniesieniu do roku poprzedniego) to głównie efekt spadku cen produktów rolnych. Utrzymanie wzrostu wolumenu produkcji w takich warunkach uzależ-nione jest od wzrostu produktywności czynników produkcji i konkurencyjności produkcji polskiego rolnic-twa. Dopłaty stanowiące 44 proc. dochodu rolniczego pozostają ważnym czynnikiem kształtującym dochody w rolnictwie polskim.

Podsumowując sytuację dochodową gospodarstw towarowych w latach 2009-2013, należy wskazać na-stępujące kwestie:

1. Średnia wartość osiągniętego dochodu z gospodarstwa rolnego w analizowanym zbiorze gospodarstw była o około 3 proc. niższa od przeciętnego wynagrodzenia netto w gospodarce narodowej, głównie za sprawą dużego udziału gospodarstw mieszanych, w których osiągnięty dochód był niższy od dochodu paryteto-wego o prawie 50 proc.

2. W badanej grupie gospodarstw dopłaty stanowiły średnio 60 proc. wartości wypracowanego dochodu, a największe znaczenie miały w gospodarstwach nastawionych na chów zwierząt trawożernych (bez krów mlecznych), gdyż te, bez dopłat, poniosłyby stratę.

3. W gospodarstwach bardzo małych i bardzo dużych (pod względem wielkości ekonomicznej) dochód z go-spodarstwa w całości tworzony był przez dopłaty. Bez dopłat gospodarstwa te zakończyłyby 2013 rok ze stratą finansową.

4. Gospodarstwa rolne położone w zachodnich regionach kraju (Pomorze i Mazury oraz Wielkopolska i Śląsk) osiągnęły około 2-krotnie wyższe dochody od gospodarstw położonych w regionach wschodnich (Mazow-sze i Podlasie oraz Małopolska i Pogórze).

5. W roku 2013 zaobserwowano względną stagnację dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pełnozatrudnioną z rodziny rolnika. W porównaniu z rokiem 2012 wartość ta wzrosła o 1 proc., podczas gdy dochód na gospodarstwo zmalał, co wskazuje na zmniejszenie nakładów pracy członków rodziny rol-nika w roku 2013.

Miesięczny dochód w rolnictwie rośnie, ale nadal jest niski

Podstawowym źródłem informacji o poziomie i strukturze dochodów gospodarstw domowych rolników jest badanie budżetów gospodarstw domowych. Grupy gospodarstw domowych ustalane są przez Główny Urząd Statystyczny (GUS) na podstawie wyłącznego lub przeważającego źródła utrzymania. W badaniach budżetów GUS posługuje się kategorią dochodu rozporządzalnego.

W 2013 roku nominalny dochód rozporządzalny (czyli przeciętny dochód miesięczny na osobę) w gospo-darstwach domowych rolników wyniósł 1 156,13 zł i, w porównaniu z rokiem 2012, był wyższy o 5,9 proc. (w 2012 odnotowano zaś 10,9 proc. wzrost w stosunku do roku 2011). Jest to zgodne z tendencją w pozostałych grupach gospodarstw domowych (poza rolnictwem). Wtedy też odnotowano nominalny wzrost dochodu roz-porządzalnego: w gospodarstwach domowych ogółem – o 1,6 proc. (w 2012 roku także wzrost o 4,2 proc.), pra-cowników o 1,3 proc. (w 2012 wzrost o 3,6 proc.), pracujących na własny rachunek o 2,9 proc. (w 2012 wzrost o 2,6 proc.), emerytów i rencistów o 2,4 proc. (w 2012 wzrost o 5,3 proc.). Zmiany na przestrzeni lat 2014-2013 przedstawiono w Tabeli 2.

31

Tabela 2.Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwach domowych w latach 2004-2013 (ceny bieżące)

Podsumowując: w 2013 roku wzrost realnego poziomu dochodu rozporządzalnego nastąpił we wszystkich grupach gospodarstw domowych (0,7 proc. w stosunku do 2012 r). Najwyższy był u rolników – o 5,6 proc. (w 2012 roku odnotowano 7,5-proc. wzrost w stosunku do 2011) oraz pracujących na własny rachunek – o 2,2 proc. (w 2012 r wykazano 2-proc. spadek). W przypadku rolników należy uwzględnić niską bezwzględ-ną wartość dochodu z roku 2011 (przeciętnie 983,88 zł miesięcznie na osobę) oraz dużą skalę wahań docho-dów rolników pomiędzy kolejnymi latami).

Dochody rozporządzalne w gospodarstwach rolnych rosły szybciej, niż w innych grupach, co przyczyniło się do zmniejszenia różnicy w poziomie dochodów rolników w odniesieniu do średniej krajowej i pozostałych grup gospodarstw (z wyjątkiem gospodarstw domowych robotników i rencistów).

Jednak, mimo większej dynamiki, rok 2013 był kolejnym, w którym dochody gospodarstw rolników były niższe od większości pozostałych grup gospodarstw domowych (z wyjątkiem gospodarstw domowych robot-ników i rencistów). Dochód rozporządzalny gospodarstw rolników był niższy:

• od dochodu przeciętnego gospodarstwa domowego w kraju o 11 proc.;• od dochodu pracowników o 11,5 proc. (od pracowników na stanowiskach nierobotniczych o 32 proc.);• od dochodu pracujących na własny rachunek o 26,9 proc. oraz od dochodu emerytów o 13 proc.

Źródło: Opracowano na podstawie wyników badań budżetów gospodarstw domowych, Główny Urząd Statystyczny (GUS).

gospodarstwa domowe

w zł na 1 osobę miesięcznie (ceny bieżące)

pracowników

na stanowiskach

pracującychna własnyrachunek

emerytów rencistów

ogółemlata rolników

935,12 869,01 612,34539,93 1 030,94735,40 543,80

977,10 883,81 621,75606,17 1062,82761,46 565,78

1102,63 943,89 684,95689,75 1125,06834,68 622,73

1251,07 999,05 754,52846,76 1232,24928,87 700,95

1338,51 1096,87 802,38887,35 1392,231045,52 815,18

1396,47 1180,65 870,55884,01 1489,611114,49 863,02

1468,38 1244,77 925,631024,53 1591,731192,82 896,27

1497,43 1297,96 968,98983,88 1625,611226,95 936,07

1536,68 1371,62 994,131091,55 1695,641278,43 967,06

1581,05 1415,23 1006,801305,88 1156,131399,07 1699,89

2004

2006

2008

2010

2012

2005

2007

2009

2011

2013

robotniczych nierobotniczych

32


Wyższy był natomiast od dochodu pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych (o 16,8 proc.) oraz od dochodu rencistów (o 14,8 proc.).

W 2013 roku przeciętny miesięczny dochód na osobę z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie wy-niósł 1305,88 zł i był wyższy o 16,4 proc. w porównaniu z rokiem poprzednim (w 2012 roku – 1091,55). Szczegól-nie wzrosły dochody z pracy na własny rachunek (nominalnie o 38,2 proc., realnie o 37,8 proc.). Wyższe były także dochody ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych i świadczeń pozostałych (nominalnie o 5,3 proc., real-nie o 5 proc.). Zmniejszyły się natomiast dochody z pracy najemnej (nominalnie o 4,6 proc.; realnie o 4,9 proc.23).

Lata 2004-2013: dochody rolników rosły najszybciej

Od czasu akcesji do Unii Europejskiej to właśnie dochody rolników rosły najbardziej dynamicznie, a ich wzrost był szybszy, niż wśród pozostałych grup społecznych (Wykres 4). W latach 2004-2013 nominalny do-chód rozporządzalny rolników wzrósł ponad dwukrotnie (o 113,7,2 proc.), podczas gdy w pozostałych grupach gospodarstw był niższy. Przeciętnie w kraju był to wzrost o 76,6 proc., w grupie pracowników – o 66,9 proc., wśród pracujących na własny rachunek – o 69,1 proc., u emerytów i rencistów – o 70,5 proc.

Wykres 4.Dynamika realnych dochodów gospodarstw domowych w latach 2004-2013 (rok 2004 = 100; w cenach 2010 r.)

Wyższa dynamika wzrostu dochodów gospodarstw domowych rolników, w porównaniu z pozostałymi grupami, potwierdza, że w okresie po akcesji przeważały czynniki sprzyjające wzrostowi dochodów rolni-czych. To przede wszystkim różne formy wsparcia finansowego w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (WPR), skierowane do sektora rolno-spożywczego, gospodarstw rolników oraz na obszary wiejskie.

Polska została w UE liderem w realizacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Dzięki akcesji, przecięt-ne gospodarstwo rolników osiągnęło istotny postęp ekonomiczny i społeczny. Wyjątkiem są gospodarstwa posiadające mały obszar użytków rolnych i dla tych właśnie znaczącym wsparciem są pieniądze kierowane w ramach WPR, nie tylko bezpośrednio do rolników, ale także na wieś. To właśnie dzięki inwestycjom na obszarach wiejskich powstają nowe miejsca pracy, co pozwala na uzupełnianie dochodu rolniczego dochodem spoza rolnictwa.

Spada różnica w dochodach między miastem a wsią

Badania budżetów gospodarstw domowych wskazują na powolne zmniejszanie się dysproporcji docho-dowych między mieszkańcami wsi i miast. W latach 2004-2013 przewaga dochodów ludności miejskiej w po-równaniu z wiejską zmniejszyła się z 52,5 proc. do 37 proc. (Wykres 5).

23. Obliczenia własne dr. Lecha Goraja na podstawie: „Sytuacja gospodarstw domowych w 2013 r. świetle wyników bada-nia budżetów gospodarstw domowych”, GUS, Departament Badań Społecznych i Warunków życia, 2014.

160

140

120

100

80

180

Źródło: Obliczono na podstawie wyników badań budżetów gospodarstw domowych, GUS.

ogółem

pracownicy

rolnicy pracujący nawłasny rachunek

emeryci i renciści

2004

100

110

124

149 150145

164

150

161170

2005 2006 2007 2008 2010 2012 201320112009

33

Zmniejszenie dysproporcji w dochodach między wsią a miastem wynikały przede wszystkim z wyższego wzrostu dochodów ludności zamieszkałej na wsi (w latach 2004-2013 nominalnie o 90,7 proc.), w porównaniu z mieszkańcami miast (analogicznie nominalnie o 71,3 proc.). Na wsi także niższa niż w mieście jest liczba osób długotrwale bezrobotnych, tj. poszukujących pracy dłużej niż 12 miesięcy.

Mimo spadku, nadal utrzymuje się wysoka przewaga dochodów, zwłaszcza mieszkańców dużych miast, nad dochodami ludności wiejskiej. Jest to uwarunkowane głównie: lokalizacją najlepiej płatnych zawodów w dużych miastach, liczbą osób w rodzinie oraz poziomem wykształcenia domowników. Mieszkańcy wsi są ciągle gorzej wykształceni, a ich rodziny liczniejsze.

Dochody w rolnictwie Unii Europejskiej w 2014 roku

Na zakończenie, kilka podstawowych informacji dotyczących dochodów rolnictwa w Unii Europejskiej w 2014 roku:

1. W roku tym, tak jak w poprzednim, zmniejszył się dochód rolniczy na obszarze Unii Europejskiej. Szacu-nek dochodów, wykonany na podstawie rachunków makro-ekonomicznych dla 28 państw członkowskich, wskazał na zmniejszenie realnej wartości dochodu w przeliczeniu na osobę pełnozatrudnioną o 1,7 proc. (w stosunku do 2013). Ten sam rachunek dla roku 2013 wskazał na 1,3 proc. zmniejszenie dochodu w sto-sunku do 2012.

2. Na spadek dochodu na osobę w 2014 roku, złożyły się spadek realnej wartości dochodu w rolnictwie o 4,0 proc. (wartość obliczona w cenach bieżących skorygowana z użyciem wskaźnika deflacyjnego) oraz spadek zatrudnienia o 2,3 proc.

3. W 2014 roku wartość produkcji rolniczej w Unii Europejskiej zmniejszyła się w stosunku do roku 2013 o 3,4 proc., i spowodowana była głównie spadkiem realnej wartości produkcji roślinnej (o 6 proc.) oraz spad-kiem wartości produkcji zwierzęcej (o 0,9 proc.).

4. Obniżenie w 2014 roku wartości produkcji roślinnej było spowodowane spadkiem cen (o 9,5 proc.), częścio-wo złagodzonym wzrostem rozmiaru produkcji (o 3,8 proc.).

5. W tym okresie odnotowano zmniejszenie cen ziemniaków (o 24,5 proc.), oleistych (o 14,7 proc.), zbóż (o 13,9 proc.), buraków cukrowych (o 11,6 proc.), owoców (o 10,7 proc.), oliwy z oliwek (o 8,2 proc.), świeżych warzyw (o 6,5 proc.), wina (o 4 proc.) oraz sadzonek i kwiatów (o 0,5 proc.).

6. W 2014 roku odnotowano natomiast zwiększenie rozmiaru produkcji oliwy z oliwek (o 46,4 proc.), ole-istych (o 8,2 proc.), buraków cukrowych (o 6,9 proc.), zbóż (o 5,9 proc.), ziemniaków (o 5,5 proc.), świeżych warzyw (o 1,9 proc.) i owoców (o 0,4 proc.) i równoczesne obniżenie rozmiaru produkcji sadzonek i kwiatów (o 0,4 proc.) oraz wina (o 2,6 proc.).

7. Spadek wartości produkcji zwierzęcej w roku 2014 spowodował zmniejszenie cen (o 2,8 proc.), częściowo

Źródło: Obliczono na podstawie wyników badań budżetów gospodarstw domowych, GUS.

wieś

miasta razem

100 - 199

poniżej 20

200 - 499

20 - 99

500 i więcej

0,0 150,0100,050,0 250,0200,0

100,0

112,9

137,0

123,6

130,4

149,7

202,2

Wykres 5.Relacje wielkości dochodu rozporządzalnego ludności zamieszkałej na wsi i w mieście w 2013 roku w pro-centach

34


złagodzone wzrostem rozmiaru produkcji (o 1,9 proc.).8. W tym czasie nastąpiło obniżenie cen trzody chlewnej (o 6,1 proc.), cen bydła (o 5,2 proc.), jaj (o 5 proc.) oraz

owiec i kóz (o 2,7 proc.). Odnotowano zwiększenie o 1,2 proc. cen mleka oraz owiec i kóz.9. W 2014 roku odnotowano wzrost rozmiaru produkcji mleka (o 3,6 proc.), drobiu (o 3 proc.), bydła (o 1,5 proc.)

i trzody chlewnej (o 0,6 proc.). Nastąpił jednak spadek innych rodzajów produkcji zwierzęcej: jaj (o 0,8 proc.) oraz owiec i kóz (o 1,1 proc.).

10. Obniżenie wartości produkcji roślinnej i zwierzęcej wpłynęło na zmniejszenie się w 2014 roku realnej war-tości dochodu rolniczego na obszarze 28 państw członkowskich Unii Europejskiej.

11. W Polsce realna wartość dochodu, w przeliczeniu na osobę pełnozatrudnioną, w rolnictwie zmniejszyła się w roku 2014 w stosunku do 2013 o 5,7 proc.


36


FINANSOWANIE SEKTORA ROLNO-SPOŻYWCZEGO

4.

materiał opracowany we współpracy z bankiem PKO BP i firmą Osadkowski S.A.

Oferta finansowania sektora rolno-spożywczego dostępna jest aktualnie w kilku bankach w Polsce, a w kolejnych rozwijana. O ile jednak finansowanie przedsiębiorstw jest już tematem doskonale rozpoznanym, o tyle kredytowanie producentów rolnych, a szczególnie rolników indywidualnych, nadal stwarza wiele pro-blemów.

Możliwości i bariery

Podstawowe trudności w finansowaniu sektora rolno-spożywczego wynikają ze specyfiki działalności rolnej, która różni się od innych, z uwagi na:

• długi (roczny) cykl produkcyjny oraz sezonowość produkcji i przepływów pieniężnych,• małą zdolność zmiany kierunków i modyfikacji w trwającym cyklu produkcyjnym,• konieczność wyprzedzającego angażowania kapitału,• wysoką kapitałochłonność w odniesieniu do poziomu przychodów ze sprzedaży oraz do generowanej nad-

wyżki finansowej,• wysokie koszty stałe działalności,• niską elastyczność posiadanych aktywów w kontekście wymaganych przez banki zabezpieczeń spłaty

kredytu,• koncentrację funkcji właściciela, zarządzającego i pracownika w większości gospodarstw rolnych,• wyższe jednostkowe koszty udzielenia finansowania w związku z lokalizacją klientów banków z sektora

rolnego i ich rozdrobnienie.

O finansowanie w banku mogą ubiegać się osoby fizyczne, osoby prawne lub jednostki organizacyjne niepo-siadające osobowości prawnej, o ile posiadają zdolność prawną. W ramach sektora rolno-spożywczego są to:

• osoby fizyczne lub małżonkowie prowadzący indywidualne gospodarstwo rolne,• osoby prawne lub jednostki organizacyjne prowadzące działalność rolniczą,• przedsiębiorcy prowadzący działalność w sektorze rolno-spożywczym (np. przetwórstwa spożywczego,

handlujący artykułami spożywczymi, producenci materiałów i surowców dla rolnictwa, podmioty świad-czące usługi na rzecz rolnictwa).

Rolnik może uzyskać kredyt lub inny rodzaj finansowania, jeśli posiada w ocenie banku wiarygodność i zdol-ność kredytową. Ocena wiarygodności i zdolności kredytowej odbywa się na podstawie:

• dostarczonych przez wnioskodawcę dokumentów i informacji,• informacji z baz wewnętrznych, którymi dysponuje bank,• baz zewnętrznych dostępnych tylko instytucjom finansowym,• baz publicznych.

Dane pochodzące z baz wewnętrznych to np. dane o obrotach na rachunkach bankowych, o regulowaniu zobowiązań wynikających z zawartych umów kredytu i o prowadzonych egzekucjach z rachunków banko-wych. Bazy zewnętrzne dostępne dla podmiotów prowadzących działalność bankową to bazy Biura Infor-macji Kredytowej S.A. Bazy zewnętrzne dostępne powszechnie to: rejestr podmiotów gospodarki narodowej prowadzonej przez Główny Urząd Statystyczny (REGON), Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej, Krajowy Rejestr Sądowy, księgi wieczyste, bazy biur informacji gospodarczej

37

Trudniej o kredyt, bo brak ewidencji

Jedną z najważniejszych trudności w finansowaniu rolnictwa jest mocno ograniczony dostęp do rzetel-nych danych o wielkości prowadzonej produkcji. Rolnik jest zobowiązany przedstawić wymagane przez bank dokumenty niezbędne do oceny jego sytuacji ekonomiczno-finansowej oraz sposobu wykorzystania kredytu. Tymczasem w przypadku indywidualnych gospodarstw rolnych zakres prowadzonej ewidencji księgowej jest znacząco ograniczony. Rolnik ryczałtowy nie ma obowiązku prowadzić żadnej ewidencji księgowej lub podat-kowej, także w przypadku prowadzenia działalności w działach specjalnych produkcji rolnej, gdzie dochód do opodatkowania może być ustalany na podstawie norm szacunkowych. Bywa, że takie podejście skutkuje rozbieżnością pomiędzy deklarowaną wysokością produkcji (na potrzeby opodatkowania) a produkcją rzeczy-wistą. Rolnik prowadzący działy specjalne produkcji rolnej może podjąć decyzję o prowadzeniu podatkowej księgi przychodów i rozchodów, i na jej podstawie ustalać dochód do opodatkowania. Z rozwiązania tego zwy-kle jednak nie korzysta, by uniknąć wyższych danin. Rolnicy indywidualni prowadzący działalność rolniczą o dużych rozmiarach mają obowiązek prowadzenia ksiąg rachunkowych, gdy roczna kwota przychodów ze sprzedaży przekroczy 1,2 mln euro. W przypadku rolników będących czynnymi podatnikami podatku od towarów i usług, wymagane jest prowadzenie odpowiednich ewidencji sprzedaży i zakupu na potrzeby usta-lania zobowiązania podatkowego.

Biorąc pod uwagę ograniczone obowiązki prowadzenia ewidencji lub sprawozdawczości przez rolników indywidualnych, dostęp do rzetelnych informacji o ich sytuacji ekonomiczno-finansowej stanowi barierę w jej ocenie. Deklarowane przez rolników indywidualnych informacje finansowe są poddawane dodatkowej we-ryfikacji przez bank i oceniane np. na podstawie obrotów na rachunku bankowym, decyzjach o płatnościach obszarowych lub innych dotacjach, fakturach VAT RR.


38


Zabezpieczenie spłaty

Udzielając kredytu bank ustanawia zabezpieczenia spłaty. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, zabezpie-czeniem może być m.in.:

• weksel własny in blanco,• poręczenie osoby fizycznej lub prawnej,• blokada środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku lokaty terminowej w banku,• zastaw rejestrowy,• hipoteka na nieruchomości,• przewłaszczenie na zabezpieczenie,• przelew wierzytelności pieniężnej z polisy ubezpieczeniowej.

Dobór zabezpieczenia zależy od rodzaju kredytu i oceny zdolności kredytowej wnioskodawcy. W przy-padku przedsięwzięć inwestycyjnych zabezpieczenie ustanawiane jest, co do zasady, na przedmiocie kredy-towania. Bank akceptuje na zabezpieczenie zastawy rejestrowe, np. na bydle, trzodzie chlewnej czy zbożu. Wtedy nieodzowne jest ustanowienie przelewu praw z polisy ubezpieczeniowej obejmującej typowe ryzyka (np. od kradzieży, zniszczenia czy chorób).

Pomimo tego, że producenci rolni posiadają jedno z najatrakcyjniejszych zabezpieczeń, jakim jest grunt rolny, którego wartość wzrasta systematycznie od wielu lat, to jednak ustanowienie na nim zabezpieczenia wiąże się z wieloma problemami.

Przede wszystkim, grunty rolne bardzo często są już obciążone innymi posiadanymi przez klienta kredy-tami i kolejny bank może jedynie wpisać się na dalsze miejsce na liście wierzycieli licząc, iż przy ewentualnej sprzedaży gruntu otrzymane środki pozwolą zaspokoić także jego roszczenie.

Ponadto grunty rolne miewają obciążenia w formie różnego rodzaju służebności gruntowych lub osobi-stych, które dodatkowo komplikują kwestie wyceny i zbywalności gruntu. Czasem też, z obawy o utratę „ojco-wizny”, gospodarz bardzo niechętnie udziela gruntu na zabezpieczenie.

Także nowe maszyny w gospodarstwie nie mogą stanowić zabezpieczenia na środkach trwałych, ponie-waż najczęściej są już obciążone innymi kredytami lub leasingiem. W wielu przypadkach gospodarstwa mało-obszarowe, w których większość maszyn i urządzeń straciło już swoją wartość, mają trudności z przedstawie-niem zabezpieczenia satysfakcjonującego dla banku.


39

Zabezpieczenia na płodach rolnych, a szczególnie przyszłych płodach rolnych, w wielu bankach oceniane są bardzo nisko, ze względu na występujące ryzyka w produkcji. Zwykle wymaga się też cesji z umów ubez-pieczenia płodów rolnych, które są stosunkowo drogie z punktu widzenia rolnika indywidualnego.

Rolniku, policz

Finansowanie podmiotów, realizujących kredytowane działalności, związane jest z przygotowaniem biznesplanu obejmującego informacje o zamierzeniu inwestycyjnym oraz, zazwyczaj, projekcje finansowe na okres kredytowania. Sporządzenie materiałów stanowiących podstawę podjęcia decyzji o finansowaniu, szczególnie w przypadku bardziej skomplikowanych przedsięwzięć, stanowi niekiedy problem dla gospo-darstw rolniczych nieposiadających doświadczenia w prowadzeniu ewidencji podatkowo-księgowej.

Problemem jest także brak podstawowej wiedzy z zakresu ekonomii, w tym finansów dot. własnego biz-nesu i nieumiejętność rozgraniczenia pomiędzy życiem prywatnym a prowadzonym gospodarstwem. Zdarza się bowiem, że wydatki gospodarstwa finansowane są z kredytów konsumenckich. A takie podejście, poza tym, że jest nieopłacalne, znacznie utrudnia możliwość refinansowania zobowiązań gospodarstwa i właściwą ich konsolidację.

Wskazane uproszczenie procedur

Kluczową potrzebą jest dostęp do zewnętrznych środków finansowych. Bez nich pogorszeniu może ulec efektywność gospodarstw, a w ślad za tym opłacalność produkcji i ich rynkowa konkurencyjność. W rozmowach z rolnikami, jako najistotniejsze problemy w wyborze zewnętrznego finansowania, wskazy-wane są trzy elementy:

• biurokracja, przejawiająca się w skomplikowanych i czasochłonnych procedurach oraz konieczność spo-rządzania zbyt wielu dokumentów,

• wymogi do spełnienia dotyczące zabezpieczenia,• warunki spłaty – koszty finansowania, harmonogram spłat.

Odnosząc się do tych punktów, wydaje się, że zmniejszenie wymogów formalnych, poprzez zmniejsze-nie liczby dokumentów i uproszczenie procedur, jest szczególnie ważne dla rolników przy wyborze źródła finansowania. Zabezpieczenie spłaty kredytu, przede wszystkim, nie powinno być zbyt kosztowne lub uciąż-liwe dla swobodnego zarządzania majątkiem gospodarstwa. A warunki spłaty, co oczywiste, stanowią istotny argument wyboru kredytu. Należy je liczyć łącznie jako oprocentowanie kredytu, prowizje, opłaty i koszty stosownych ubezpieczeń. Nie mniej ważny jest dogodny harmonogram spłaty. Tu szczególnie ważna jest moż-liwość skorelowania terminów spłaty z terminami osiągania przychodów ze sprzedaży.

Reasumując: uproszczenie strony formalnej, adekwatność zastosowanych zabezpieczeń, konkurencyjne koszty finansowania oraz dopasowany harmonogram spłaty są warunkami koniecznymi uatrakcyjnienia oferty kredytowej instytucji finansowych.


40


Polityka kredytowa

Wyjście naprzeciw oczekiwaniom rolników oznacza przyjęcie odpowiedniej polityki kredytowej, uwzględnia-jącej specyfikę działalności rolniczej, tj.;

• skoncentrowanie na działalności produkcyjnej – rolnicy nie są chętni do poświęcania czasu na długotrwałe wnioskowanie o kredyt,

• brak systematycznie prowadzonej księgowości lub prowadzenie uproszczonej księgowości, co bardzo ogra-nicza możliwości standardowej weryfikacji wiarygodności kredytowej rolnika,

• uzależnienie produkcji w rolnictwie od czynników atmosferycznych, co wiąże się z ryzykiem niekorzyst-nego przebiegu pogody w okresie wegetacji, jak i zbioru, i jest obiektywną przesłanką budującą niepewność zrealizowania założeń dotyczących plonu czy jakości zebranych produktów rolnych,

• niestabilność cen produktów i usług szczególnie w zakresie cen płodów rolnych – utrudnia procesy precy-zyjnego planowania nakładów wobec trudnych do oszacowania wielkości przychodów,

• sezonowość wydatków i przychodów (szczególnie istotna w produkcji roślinnej) oraz nieregularne przepły-wy pieniężne, skutkujące zachwianiem płynności finansowej gospodarstwa.

Kredyt kupiecki jako alternatywa dla kredytu bankowego

Na przestrzeni lat w rolnictwie ukształtowały się dwa dominujące sposoby kredytowania:

• kredyt kupiecki – realizowany u dostawcy środków do produkcji jako sprzedaż z odroczonym terminem płatności, wykorzystywany głównie do zakupu środków ochrony roślin, nawozów czy materiału siewnego;

• kredyty bankowe, pożyczki oraz leasingi zaciągane w instytucjach kredytowych: bankach lub firmach le-asingowych, a wykorzystywane do zakupu sprzętu rolniczego czy ziemi.

Kredyt kupiecki jest najważniejszym kredytem krótkoterminowym (do 12 miesięcy) w produkcji rolniczej. Daje możliwość kilku- czy kilkunasto-, a nawet ponad 180-dniowego odroczenia terminów płatności. Jego istotą jest umożliwienie gospodarstwom rolnym powiększenia kapitału na finansowanie bieżących wydat-ków związanych z corocznym odnowieniem i późniejszym utrzymywaniem produkcji. Jest szczególnie ważny w produkcji o nierównomiernym i sezonowym rozłożeniu wydatków i przychodów. Kredyt kupiecki umoż-liwia bowiem finansowanie produkcji do czasu zbiorów, bez konieczności angażowania środków własnych. Np. w okresie intensywnych prac polowych bywa jedyną możliwością zaopatrzenia się w środki ochrony ro-ślin, nawozy czy nasiona. Ponieważ rolnik nie może nie chronić czy nie nawozić uprawy, dlatego uzyskiwana ilość i jakość produktów rolnych jest bezpośrednio związana z nakładami ponoszonymi na uprawę: zakupem dobrego materiału siewnego, odpowiednim nawożeniem i ochroną.

Kredyt kupiecki stał się alternatywą dla kredytów czy pożyczek, gdyż warunki do jego otrzymania są mniej restrykcyjne, a formalności ograniczone do niezbędnego minimum.

Z obserwacji wiodących dostawców środków do produkcji rolnej wynika, że właśnie kredyt kupiecki jest atrakcyjną formą kredytowania środków do produkcji rolnej. Jego dostawcy potrafili odbiurokratyzować pro-ces udzielania odroczonego terminu płatności bez rezygnacji z oceny wiarygodności kredytowej klienta czy zabezpieczenia zwrotu kredytu. Wypracowali także własne zasady udzielania kredytu kupieckiego – z pożyt-kiem dla klienta i bezpiecznego dla spółki. To już integralna część oferty w strategii handlowej nastawionej na rolnika.

Można odnieść wrażenie, że w instytucjach finansowych te zmiany w podejściu do kredytowania rolnic-twa postępują dużo wolniej. Nie mniej musimy pamiętać, że polskie gospodarstwa niezwykle intensywnie się rozwijają, kredytując się na zakup sprzętu czy ziemi, a to z kolei ma wpływ na ocenę zdolności kredytowej w instytucjach finansowych. Dlatego też w rolnictwie jest miejsce dla obu źródeł kredytowania: i dla kredytu kupieckiego, i dla kredytu/pożyczki bankowej.

Bankowa oferta dla rolnika

W ramach podstawowej obsługi bankowej producentom rolnym oferowane są, po atrakcyjnej cenie, pa-kiety usług odpowiadające ich konkretnym potrzebom. Podstawę oferty stanowią rachunek bieżący oraz ra-chunek oszczędnościowy. Produkty te dostępne są zwykle w złotych. Jedynie nieliczne banki oferują produ-centom rolnym – głównie tym większym – usługi w walutach obcych. Jednak z uwagi na zakres działalności zainteresowanie ofertą walutową w tej grupie jest raczej małe.

41

W przypadku oferty oszczędnościowej szczególnie istotne jest jej dopasowanie do przepływów środków pieniężnych w branży rolnej i skorelowanie jej z terminami otrzymywania dopłat przez rolników, przypada-jącymi zwykle na koniec poprzedniego roku i pierwszy kwartał kolejnego oraz z terminami sprzedaży płodów rolnych, odbywającymi się na koniec trzeciego kwartału oraz w czwartym kwartale roku.

Rolnikom oferuje się ponadto wiele usług dodatkowych – darmowych lub oferowanych po obniżonych cenach – takich jak: wypłaty z bankomatów, dostęp do wpłatomatów, dostęp do rachunku za pośrednictwem bankowości telefonicznej i internetowej oraz przelewy zewnętrzne.

Atrakcyjne rozwiązanie dla osób prowadzących indywidualne gospodarstwo rolne dostępne jest np. w PKO Banku Polskim. Oferta „Biznes Rozwój dla Rolnika” to – jak informuje bank – niskie opłaty za prowadzenie rachunku oraz możliwość korzystania z licznych opcji dodatkowych. Pakiet zapewnia np. moż-liwość korzystania z dopuszczalnego salda debetowego już od chwili otwarcia rachunku, ponadto klienci bez dodatkowych opłat mogą m.in. korzystać z dostępu do rachunku w ramach bankowości elektronicznej iPKO oraz wpłatomatów.

Oferta finansowania producentów rolnych opiera się na trzech filarach: finansowaniu obrotowym krót-ko- i średniookresowym, inwestycyjnym, gdzie długość finansowania może dochodzić do 30 lat oraz finanso-waniu preferencyjnym i unijnym.

Podstawową ofertę finansowania stanowią kredyty obrotowe przeznaczone na finansowanie bieżących zobo-wiązań związanych z prowadzoną działalnością i innych zobowiązań, w tym spłaty zadłużenia wobec innego banku. W zależności od potrzeb, kredyt może być postawiony do dyspozycji klienta jako:

• kredyt w rachunku bieżącym, odnawialny i udzielany zwykle na 12 miesięcy;• kredyt obrotowy w rachunku kredytowym odnawialny z okresem kredytowania zwykle także do 12 mie-

sięcy i z możliwością jego przedłużenia na kolejne okresy 12-miesięczne;• kredyt obrotowy w rachunku kredytowym nieodnawialny z okresem kredytowania zwykle nieprzekra-

czającym 5 lat.

Kredyty w rachunku bieżącym udzielane są zwykle w złotych, kredyty obrotowe w rachunku kredyto-wym dodatkowo mogą być przyznane w dolarach lub euro, choć złoty jest dominującą walutą. Co ciekawe, kredyty obrotowe mogą być udzielane w ramach uproszczonych procedur i zasad oceny oraz bez zabezpieczeń.

Uzupełnieniem oferty kredytów obrotowych są pożyczki przeznaczane na dowolny cel związany z pro-wadzoną działalnością, bez potrzeby szczegółowego precyzowania ich przeznaczenia. Udzielane są zwykle na średni lub długi okres finansowania, nawet do 15 lat w – przypadku zabezpieczenia w postaci hipoteki.

Poza kredytami obrotowymi, producenci rolni mogą korzystać z kredytów inwestycyjnych, z których finansowane są m.in.:

• zakup albo refinansowanie zakupu maszyn, urządzeń, pojazdów i innych środków trwałych,• zakup gruntów przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej, budynków wraz z gruntem

i wyposażeniem,• budowa budynków gospodarczych,• remont lub adaptacja nieruchomości bądź refinansowanie wydatków związanych z remontem lub adapta-

cją nieruchomości,• spłata kredytów inwestycyjnych zaciągniętych w innych bankach.

Kwota kredytu jest ustalana indywidualnie w zależności od potrzeb klienta związanych z realizowaną in-westycją, jednakże stanowi zwykle nie więcej niż 80 proc. wartości netto przedsięwzięcia. W przypadku pro-ducentów rolnych niebędących płatnikami podatku VAT możliwe jest uzyskanie kredytu w wysokości brutto.

Okres kredytowania zależy od rodzaju inwestycji, przy czym najdłuższy dostępny nie przekracza 30 lat i związany jest z zakupem nieruchomości. Okres finansowania lub refinansowania zakupu maszyn rolniczych jest zwykle krótszy i może dochodzić do 20 lat, w przypadku nowych maszyn. W przypadku zakupu maszyn używanych, bardzo często stosuje się zasadę, że suma okresu kredytowania i wieku kredytowanej maszyny nie może przekraczać maksymalnego okresu finansowania dla nowych maszyn. Oznacza to, że rolnicy kupujący np. nowy kombajn lub traktor skorzystają z niskiej raty i najdłuższego możliwego okresu kredytowania.

Dodatkowo w wielu bankach istnieje możliwość dostosowania harmonogramu spłaty kredytu inwestycyj-nego do prowadzonej działalności. Poza spłatami kapitału w okresach miesięcznych lub kwartalnych, w niektó-rych bankach dla producentów rolnych dostępne są okresy półroczne, a nawet roczne, co ma istotne znaczenie w kontekście sezonowości wpływów rolnika.

42


Kredyty inwestycyjne udzielane są zwykle w złotych, ale także w walutach obcych, takich jak euro lub dolar.

Oferta finansowania środków trwałych skierowana specjalnie do producentów rolnych dostępna jest również w niektórych firmach leasingowych.

Także PKO Bank Polski ma podstawową ofertę przeznaczoną dla producentów rolnych, spełniającą po-wyższe wymagania.

Alternatywne źródła finansowania. Kredyty preferencyjne

Finansowanie w ramach kredytów preferencyjnych oraz unijnych stanowi ważny element uzupełniający ofertę banków, a dla producentów rolnych jest szczególnie istotne z powodu bardzo atrakcyjnych warunków. Od wielu lat to właśnie kredyty preferencyjne oraz kredyty unijne z dotacjami odpowiadają za rozwój oraz szereg inwestycji realizowanych na terenach wiejskich. Z produktów tych, choć w ograniczonym zakresie, korzystają także przedsiębiorstwa z branży spożywczej i inne podmioty rynku rolno-spożywczego.

Kredyty preferencyjne oferowane przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR) w głównej mierze koncentrują się na wsparciu małych i średnich producentów rolnych. Jednak część realizo-wanych działań wspierała i dalej wspiera rozwój przemysłu spożywczego. Począwszy od 2015 roku w związ-ku z potrzebą dostosowania krajowych przepisów do unijnych rozwiązań, zostały wprowadzone nowe zasady udzielania kredytów preferencyjnych ze wsparciem ARiMR, koncentrujące wsparcie agencji wokół czterech głównych działań.

Pierwszym działaniem są inwestycje w gospodarstwach rolnych, działach specjalnych produkcji rolnej, przetwórstwie produktów rolnych oraz w przetwórstwie ryb, skorupiaków i mięczaków, a także w rybactwie śródlądowym. Maksymalna kwota kredytów z dopłatą do oprocentowania nie może przekroczyć 80 proc. wartości inwestycji w przypadku gospodarstw rolnych i 70 proc. w przypadku pozostałych podmiotów. Kwo-ty bezwzględne kredytów także są zróżnicowane ze względu na rodzaj podmiotu. Przy czym gospodarstwa rolne mogą skorzystać z najniższego wsparcia nieprzekraczającego 5 mln zł (co i tak jest wysoką kwotą finan-sowania jak na potrzeby gospodarstwa rolnego), natomiast przetwórcy produktów rolnych, ryb, skorupiaków i mięczaków otrzymali najwyższą możliwą do udzielenia kwotę kredytu, bo aż 16 mln zł (co także dopasowane jest do większych potrzeb tych przedsiębiorstw). Oprocentowanie tych kredytów stanowi stopa referencyjna


43

WIBOR 3M powiększona o nie więcej niż 2,5 punktu procentowego i opłacane jest przez kredytobiorcę w czę-ści wynoszącej 0,67 oprocentowania kredytu i w pozostałej części przez Agencję.

Drugim działaniem wspieranym przez ARiMR są inwestycje polegające na tworzeniu lub powiększeniu gospodarstw rolnych przez młodych rolników. Kwota kredytu wynosi wówczas do 90 proc. wartości nakła-dów inwestycyjnych, ale nie więcej niż 5 mln zł. Natomiast sama wysokość pomocy stanowi 60 proc. kwoty udzielonego kredytu, ale nie więcej niż 70 tys. euro.

Trzecim działaniem szczególnie istotnym dla mniejszych producentów rolnych jest działanie wspierające wznowienie produkcji w gospodarstwach rolnych, w których wystąpiły szkody spowodowane niekorzyst-nymi zjawiskami atmosferycznymi. Wysokość pomocy, w formie dopłat na wznowienie produkcji, nie może przekroczyć, w zależności od rodzaju prowadzonej działalności, 80 proc. lub 90 proc. kwoty obniżenia docho-du albo kwoty szkód w środkach. Oprocentowanie tych kredytów, analogicznie jak w działaniu pierwszym, stanowi stopa referencyjna WIBOR 3M powiększona o nie więcej niż 2,5 punktu procentowego i opłacane jest przez kredytobiorcę w części wynoszącej 0,5 lub 0,67 oprocentowania kredytu, w zależności od rodzaju poniesionych szkód, a w pozostałej części przez Agencję.

Ostatnim działaniem wspieranym przez Agencję jest wspieranie zakupu akcji lub udziałów w spółkach prowadzących działalność w zakresie przetwórstwa produktów rolnych lub przetwórstwa ryb, skorupiaków i mięczaków. Kwota kredytu nie może przekroczyć 80 proc. wartości udziałów lub akcji, natomiast zasady oprocentowania są analogiczne jak w działaniu pierwszym, dotyczącym realizowania inwestycji.

Finansowanie unijne. Perspektywa 2014-2020

Innym rodzajem wsparcia dla sektora rolno-spożywczego są dotacje oferowane w ramach funduszy unij-nych. W nowej perspektywie 2014-2020, w ramach programów operacyjnych, istnieje wiele rozwiązań, dzię-ki którym przedsiębiorcy mogą otrzymać wsparcie.

Jednak z punktu widzenia sektora rolnego kluczowy jest Program Rozwoju Obszarów Wiejskich ukie-runkowany głównie na wsparcie polskiej wsi. Łączny budżet wynosi 13,5 mld euro. Pieniądze podzielone będą pomiędzy sześć priorytetów wyznaczonych dla unijnej polityki rozwoju obszarów wiejskich:

• Priorytet 1. Ułatwianie transferu wiedzy i innowacji w rolnictwie i leśnictwie oraz na obszarach wiejskich.• Priorytet 2. Zwiększenie rentowności gospodarstw i konkurencyjności wszystkich rodzajów rolnictwa we

wszystkich regionach oraz promowanie innowacyjnych technologii w gospodarstwach i zrównoważonego zarządzania lasami.

• Priorytet 3. Wspieranie organizacji łańcucha żywnościowego, w tym przetwarzania i wprowadzania do obrotu produktów rolnych, dobrostanu zwierząt oraz zarządzania ryzykiem w rolnictwie.

• Priorytet 4. Odtwarzanie, ochrona i wzbogacanie ekosystemów związanych z rolnictwem i leśnictwem.• Priorytet 5. Promowanie efektywnego gospodarowania zasobami i wspieranie przechodzenia w sektorach

rolnym, spożywczym i leśnym na gospodarkę niskoemisyjną i odporną na zmianę klimatu.• Priorytet 6. Promowanie włączenia społecznego, zmniejszania ubóstwa oraz rozwoju gospodarczego na

obszarach wiejskich.

Najważniejszym zadaniem programu, na który przewidziano aż około 1/3 jego budżetu, będzie zwięk-szenie konkurencyjności i rentowności gospodarstw rolnych. Chodzi o wzmocnienie współpracy pomiędzy rolnikami, firmami przetwórczymi i strefą handlu, by stworzyć współodpowiedzialność za kształtowanie rynku żywnościowego w Polsce i w Europie. W ramach tego działania wsparta zostanie także bezpośrednia sprzedaż żywności przez rolników.

Drugą ważną sferą będzie wsparcie działalności rolniczej, która nie szkodzi środowisku naturalnemu oraz klimatowi. Otrzyma ona prawie 20 proc. środków z budżetu. Kolejnym zadaniem będzie wsparcie rozwoju terenów wiejskich i podniesienie atrakcyjności gospodarczej tych obszarów. Realizowane głównie poprzez dotowanie usług, nie tylko rolniczych, a także produkcji , jeśli odbywa się z zachowaniem troski o środowisko naturalne i klimat.

W ramach nowej perspektywy z drobnego wsparcia nadal mogą skorzystać młodzi rolnicy, którzy oprócz większych dopłat bezpośrednich, będą mogli liczyć na „premie” na start, wynoszące 100 tys. zł. Zupełnie no-wym wsparciem będzie natomiast premia udzielana na restrukturyzację małych gospodarstw, która prze-widuje 60 tys. zł na inwestycje w rozbudowę gospodarstwa. Po jego powiększeniu rolnicy będą mogli dalej je rozwijać lub zrezygnować z inwestycji i sprzedać gospodarstwo w zamian za rekompensatę w wysokości 120 proc. dopłat, które otrzymywałoby do 2020 roku.

44


W ramach nowego Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, także przetwórstwo produktów rolnych może liczyć na wsparcie, głównie w zakresie priorytetu trzeciego wspierającego takie działania, jak przetwórstwo i marketing produktów rolnych oraz systemy jakości produktów rolnych.

Mikro, małym i średnim przedsiębiorcom z sektora przetwórstwa rolnego zostało szczególnie dedyko-wane poddziałanie 4.2., zatytułowane „Wsparcie inwestycji w przetwarzanie produktów rolnych, obrót nimi lub ich rozwój”. Wsparcie to ukierunkowane jest na inwestycje dotyczące przetwarzania i wprowadzania do obrotu produktów rolnych w ilościach hurtowych. Maksymalna wysokość pomocy dla jednego beneficjenta wynosić będzie 3 mln zł, a w przypadku związków grup producentów rolnych lub zrzeszeń organizacji pro-ducentów nie może przekroczyć 15 mln zł.

Wsparcie eksportu polskiej żywności w ramach KUKE

Polscy eksporterzy żywności, szczególnie średnie i duże podmioty, mogą także liczyć na wsparcie Korpo-racji Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych Spółka Akcyjna (KUKE S.A.). Firma wspiera działalność eksporto-wą w ramach realizacji programów rządowych a także bezpośrednio, w oparciu o swoją ofertę.

Pierwszym programem rządowym i resortowym jest realizowany wspólnie z Bankiem Gospodarstwa Krajowego program „Wspieranie polskiego eksportu poprzez udzielanie przez Bank Gospodarstwa Krajowego kredytów dla zagranicznych nabywców polskich towarów i usług lub ich banków z ochroną ubezpieczeniową Korporacji Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych S.A.”. Jego celem jest zapewnienie finansowania kontrak-tów eksportowych zawieranych przez krajowych przedsiębiorców, a przez to wzrost polskiego eksportu.

W ramach programu, BGK udziela zagranicznym nabywcom kredytów finansujących zakup polskich towarów i usług. Środki z kredytów wypłacane są bezpośrednio krajowym eksporterom, a zagraniczni na-bywcy po dostawie towaru lub usługi, dokonują spłaty kredytów. Finansowanie udzielane zagranicznym kredytobiorcom objęte jest ochroną KUKE S.A., która ubezpiecza je od ryzyka politycznego i handlowego. W ramach programu wykorzystywane jest zarówno finansowanie krótkoterminowe do dwóch lat, które ma zastosowanie do eksportu żywności, jak i średnio i długoterminowe, powyżej dwóch lat, mające zastosowanie dla eksportu dóbr i usług o charakterze inwestycyjnym.

Drugim realizowanym działaniem jest program Ministerstwa Spraw Zagranicznych „Aktywizacja dzia-łań na wybranych rozwijających się rynkach zagranicznych istotnych z punktu widzenia polskiej polityki gospodarczej oraz kierunków międzynarodowej aktywności polskich przedsiębiorstw”. Celem tego progra-mu jest zwiększenie obecności gospodarczej Polski w krajach rokujących rozwój dwustronnej współpracy. Programem objętych jest 10 państw: Angola, Azerbejdżan, Indonezja, Irak, Kazachstan, Libia, Turkmenistan, Wenezuela, Wietnam, Zjednoczone Emiraty Arabskie.

Wsparcie, oferowane bezpośrednio przez KUKE S.A. i skierowane do średnich i dużych przedsiębiorców, opiera się na następujących instrumentach:

• ubezpieczeniu należności handlowych, w ramach których KUKE S.A. oferuje indywidualną polisę oraz pakiet ubezpieczeń, a także polisę dedykowaną na rynki wschodnie,

• bogatej ofercie gwarancji ubezpieczeniowych, w tym gwarancjach eksportowych i gwarancjach celnych,• ubezpieczeniu inwestycji bezpośrednich za granicą gwarantowane przez Skarb Państwa.

Podsumowując, należy jednoznacznie stwierdzić, że o ile jeszcze kilka lat temu finansowanie bankowe i pozabankowe, wspierające głównie rozwój producentów rolnych, było ograniczone, to dziś zarówno produ-cenci rolni, jak i inne podmioty z sektora rolno-spożywczego mogą liczyć na dostęp do bardzo bogatej i zróż-nicowanej oferty.

Istotnym jej elementem są produkty preferencyjne o korzystniejszych niż rynkowe warunkach finanso-wania, cieszące się szczególnym zainteresowaniem zarówno rolników, jak i innych podmiotów.

45

Sobienie Jeziory, Gospodarstwo Ogrodnicze Stanisława Rozuma, fot. Adam Dauksza, 2015 r.

46


HANDEL ZAGRANICZNY PRODUKTAMIROLNO-SPOŻYWCZYMI

5.

Od momentu akcesji Polski do Unii Europejskiej obserwujemy wyraźne ożywienie w handlu produkta-mi rolno-spożywczymi. Obszar Jednolitego Rynku Europejskiego, do którego przystąpiliśmy, funkcjonuje na zasadzie swobodnego przepływu kapitału, towarów, usług oraz osób między krajami członkowskimi. Taki system ma na celu zrównoważony rozwój wymiany handlowej, poprzez obniżanie barier celnych oraz mi-nimalizację międzynarodowych ograniczeń handlowych. Głównym narzędziem służącym do jego realizacji jest wprowadzenie jednolitych zasad wspólnej polityki handlowej w umowach handlowych i celnych, zmiany opłat celnych i polityki eksportowej oraz instrumentów ochrony rynku.

Polscy przedsiębiorcy uzyskali takie same warunki udziału w międzynarodowym handlu, a także możli-wość korzystania z systemu wsparcia eksportu oraz większą ochronę celną.

W 2003 roku, pierwszy raz od 10 lat, Polska uzyskała dodatnie saldo bilansu handlowego o wartości 454 mln euro i stała się eksporterem netto produktów rolno-spożywczych. W roku akcesji zanotowano wzrost wartości obrotu o 30 proc. Taka tendencja utrzymuje się do dziś. Wyjątkiem był jedynie 2009 rok, w którym spadek obrotu o około 5 proc. w stosunku do roku poprzedniego, spowodowany był światowym kryzysem finansowym.

Także w ciągu ostatnich dwóch lat (2013-2014) struktura geograficzna polskiego eksportu produktów rol-no-spożywczych uległa nieznacznej zmianie m.in. za sprawą embarga rosyjskiego. Głównymi konsumentami polskich produktów były nadal rynki krajów UE, ale pojawił się trend wskazujący na wzrost udziału krajów rozwijających się.

Trend zwyżkowy utrzymał się również w 2014 roku, kiedy to wartość eksportu osiągnęła poziom 21,3 mld euro, czyli o 4,5 proc. więcej, niż rok wcześniej.

Notowania importu w analizowanym okresie wskazują na 3-proc. przyrost do ok. 14,8 mld euro.

2004 2008 20122006 2010 20142005 2009 20132007

Eksport Import Saldo

20112003

0,50,8

1,7 2,1 2 1,42,2 2,6

2,6

4,36,1 6,56

0

5

15

10

20

25

Rysunek 1.Handel zagraniczny produktami rolno – spożywczymi (w mln euro)

43,6

11,5

9,3

7,1

5,4

15,2

12,6

10,1

8,1

20,4

14,3

5,2 4,4

13,5

10,9

8,5

6,4

17,9

13,6

11,7

10,3

21,35

14,79

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Agencji Rynku Rolnego (ARR).

47

Widoczny na wykresie wzrost po wstąpieniu Polski do UE tylko potwierdza dominujący wcześniej w wy-mianie handlowej wpływ ograniczeń technicznych, ilościowych oraz barier celnych.

Po otwarciu granic nastąpiła ekspansja handlowa. Było to możliwe, dzięki dobremu rozeznaniu polskich przedsiębiorców w wymaganiach stawianych przez rynek europejski, a także za sprawą profesjonalnego przygotowania przedsiębiorstw gałęzi przemysłu spożywczego do międzynarodowych uwarunkowań kon-kurencji.

Dostosowanie polityki produkcyjnej omawianych przedsiębiorstw do wymogów rynków krajów zachod-nich wiązało się z modernizacją zakładów branży przetwórstwa spożywczego w latach 2004-2012. Do Polski napłynęli inwestorzy strategiczni z obszaru wspólnoty, co z kolei pozwoliło na przyłączenie polskich przedsię-biorstw do firm zagranicznych. Znaczącą rolę w procesie globalizacji polskich przedsiębiorstw odegrały także fundusze unijne.

W celu ustabilizowania dobrej pozycji naszego kraju na rynku i wypracowania trwałej przewagi konku-rencyjnej, wdrożono systemy zarządzania jakością wraz z rozwojem kapitału intelektualnego oraz promowa-no polską żywność.

Wspólna Polityka Rolna i Handlowa Unii Europejskiej sprawia, że głównymi partnerami wymiany han-dlowej artykułami żywnościowymi są właśnie państwa członkowskie Wspólnoty, których udział w 2014 roku w strukturze eksportowej wynosił 79 proc. W 2014 roku zanotowano 5,3-proc. wzrost eksportu produktów rolno-spożywczych do Unii Europejskiej w porównaniu z rokiem poprzednim. Dominującym odbiorcą polskiej żywności są Niemcy (4,8 mld euro).

Źródło: opracowanie własne na podstawie: „Handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi. Stan i perspektywy”, nr 21-41, seria

„Analizy rynkowe” z lat 2005-2015, IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa.

Tabela 1.Wyniki handlu zagranicznego produktami rolno-spożywczymi (w mln euro).

STRUMIEŃ HANDLU KIERUNEK 2003 2005 2007 2009 2011 2012 2013 2014

UE-28a

UE-15

UE-13 a

Ogółem 4 010,4 9 942,5 11 277,6 17 891,37 028,0 15 223,5 20 427,2 21 347,9

2 616,7

2 175,9

440,8

8 001,4

5 347,4

2 654,0

9 066,9

6 320,4

2 746,6

13 763,9

9 284,4

4 479,5

5 190,8

3 388,2

1 802,6

11 906,6

8 813,3

3 093,3

16 020,8

9 950,3

6 070,6

16 876,7

10 210,7

6666,0

2 041,6

1 848,5

193,1

5 941,2

4 484,6

1 456,6

6 698,8

5 448,9

1 249,9

10 295,2

7 802,1

2 493,1

4 063,0

2 938,0

1 125,0

8 789,0

7 511,4

1 277,6

11 956,2

8 472,3

3 483,9

12 576,5

8 763,4

3 813,1

575,1

327,4

247,7

2 060,2

862,8

1 197,4

2 368,1

871,5

1 496,7

3 468,6

1 482,2

1 986,4

1 127,8

450,2

677,6

3 117,6

1 301,9

1 815,7

4 064,7

1 478,0

2 586,7

4 300,2

1 447,3

2 852,9

1 393,7

1 381,0

12,7

1 941,1

2 624,9

-683,8

2 210,7

2 790,6

-580,0

4 127,4

4 272,9

-145,5

1 837,2

1 985,3

-148,1

3 316,9

3 814,9

-498,0

4 406,3

4 362,1

44,1

4 471,2

4 581,5

-110,3

3 556,9 7 972,3 9 111,0 13 557,35 373,5 12 628,2 14 312,5 14 792,2

453,5 1 970,2 2 166,6 4 334,01 654,5 2 595,3 6 114,7 6 555,7

UE-28a

UE-15

UE-15

UE-13 a

Spoza UE-28

Eksport

Import

Saldo

Ogółem

UE-13 a

Spoza UE-28

Spoza UE-28

a do 2006 roku dane dla UE-25, od 2007 roku dla UE-27 (odpowiednio dla UE-15 i UE-12), od 2013 roku dla UE-28 (odpowiednio UE-15

i UE-13)

Ogółem

UE-28a

48


Wciąż jednak znaczącym rynkiem zbytu dla polskich produktów rolno-spożywczych pozostają kra-je Wspólnoty Niepodległych Państw. Czynnikami warunkującymi rozwój polskiego obrotu handlowego na Wschód są przede wszystkim: przewaga logistyczna wynikająca z bliskości docelowych rynków, brak samo-wystarczalności żywieniowej krajów WNP, a także wdrożenie programu refundacji eksportowych. Udział państw obszaru WNP w sektorze eksportowym Polski w 2014 roku wyniósł 1,7 mld euro.

Należy jednak zauważyć, że na przestrzeni lat udział tych krajów w eksporcie polskiego przemysłu spo-

Rysunek 2.Struktura geograficzna polskiego eksportu rolno – spożywczego w 2014 roku

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ARR.

pozostałe kraje

WNP

UE

13 %

8 %

79 %


49

żywczego podlegał znacznym wahaniom, co jest konsekwencją niestabilnej polityki handlowej wiodącego kraju jakim jest Rosja. Najlepszym tego przykładem jest rok 2014, kiedy to z powodu rosyjskiego embarga eksport żywności był o ok. 30 % mniejszy niż w roku 2013.

Co sprzedajemy najczęściej?

W strukturze towarowej eksportu dominuje sektor mięsny, owocowo-warzywny (włączając soki, grzyby i ziemniaki) oraz zbożowy. Rok 2014 charakteryzował się podwyższeniem udziału zbóż, produktów mleczar-skich, tytoniu i wyrobów tytoniowych. Największy wzrost, uwzględniając wolumen i wartość eksportu, od-notowano w przypadku ziaren zbóż, mięsa i tytoniu.

Polska plasuje się na trzecim miejscu wśród europejskich producentów zbóż. W minionej dekadzie zbiory wahały się między 21 a 30 mln ton. Przed akcesją do UE sprzedawała na zewnętrzne rynki tylko nadwyżki pojawiające się w latach bardzo urodzajnych. Obecnie zboża na stałe wpisały się w sektor eksportowy naszego kraju.

Dominującym produktem eksportowym staje się rzepak. Po wprowadzeniu do polityki unijnej regulacji dotyczących biopaliw, uprawy tej rośliny stały się najszybciej rozwijającym się obszarem produkcji. A z racji niewielkiego wzrostu zapotrzebowania na olej rzepakowy w kraju, Polska przerodziła się w liczącego eks-portera rzepaku, oleju rzepakowego, śruty oraz margaryny. Należy także zauważyć wzrost popytu na pasze białkowe i biopaliwa.

Obecnie Polska zajmuje czwarte miejsce wśród producentów mięsa drobiowego w Unii i jest jego trzecim eksporterem. 90 proc. wartości wolumenu mięsa drobiowego było kierowane do krajów unijnych. Zauważono jednak znaczny przyrost odbioru mięsa w krajach rozwijających się – w porównaniu z 2013 rokiem, wartość wzrosła o 40 proc. Pojawiają się nowe rynki zbytu na terenie Azji i Afryki.

Największy przyrost wolumenu eksportu tytoniu i wyrobów tytoniowych zaobserwowano na rynkach państw Wspólnoty (16 proc.). Wynika to z faktu, iż mamy niższe koszty produkcji a jednocześnie jesteśmy bardzo efektywni, bowiem zmodernizowaliśmy zaplecze przetwórcze.

Nieco mniej dynamiczną ekspansję eksportu zanotowano w przypadku produktów mleczarskich, prze-tworów mięsnych, kawy, herbaty i kakao oraz produktów paszowych, w tym makuchów. Polska jest jednak na stabilnej pozycji czwartego eksportera produktów mleczarskich w Europie. Obniżenie liczby pogłowia krów mlecznych nie wpłynęło na uzysk mleka. Obszar produkcji mlecznej jest przykładem zastosowania działań, w wyniku których można zaoferować produkty z dużym udziałem wartości dodanej.

Rysunek 3.Struktura towarowa polskiego eksportu rolno – spożywczego w 2014 roku


* łącznie z ziemniakami, grzybami i sokami

3 % 4 %5 %

7%

7 %

9 %

9 %

12 %

14 %

19 %

11 %produkty paszowe (w tym makuchy)

ryby i przetwory

tytoń i wyroby tytoniowe

nasiona roślin oleistych, tłuszcze roślinne

cukier i wyroby cukiernicze

ziarno zbóż i przetwory

żywiec, mięso i przetwory

alkohole, kawa, herbata, kakao

produkty mleczarskie

owoce, warzywa i przetwory*

pozostałe

50


Szeroki wachlarz produktów o różnym stopniu przetworzenia znajduje odbiorców w krajach rozwinię-tych, jak Niemcy, Włochy, Czechy. Warto zauważyć, że znacząco wzrósł eksport na rynki afrykańskie i azja-tyckie, np. do Chin o 66 proc., a do Arabii Saudyjskiej o 18,5 proc. Nowe rynki zbytu produktów mleczarskich rekompensują więc spadek wartości eksportu do krajów WNP.

Wprowadzone tam ograniczenia, wynikające z uwarunkowań politycznych, oraz wzrost zapotrzebo-wania w krajach europejskich takich jak Niemcy, Wielka Brytania czy Włochy, spowodowały też wahania w sprzedaży zagranicznej przetworów mięsnych. Tendencja wzrostowa z punktu widzenia globalnego eks-portu wskazuje, że odbiorcą strategicznym są kraje unijne.

Także kawa, herbata i kakao są oferowane w różnych formach, które znajdują szerokie grono odbiorców głównie w Niemczech i Czechach.

Największe zapotrzebowanie na produkty paszowe wykazują kraje unijne. Jednak otworzyły się także nowe rynki zbytu w krajach rozwijających się.

Zwiększenie wolumenu sprzedaży zagranicznej zanotowano w przypadku tłuszczów roślinnych, piwa i melasy. Odbiorcami tłuszczów roślinnych oraz piwa były zarówno państwa UE, jak również WNP, gdzie w obu przypadkach zanotowano ekspansję eksportową. Melasa była towarem pożądanym np. w Stanach Zjednoczonych.

Towary spożywcze, takie jak ryby i ich przetwory, wyroby cukiernicze, ziemniaki i przetwory ziemnia-czane, także przyniosły większy przychód w 2014 roku, niż w 2013, mimo że wolumen obrotu był niższy. Największy wzrost wartości przychodów z tej grupy towarów dotyczy ryb i ich przetworów ze względu na popularyzację zdrowego trybu życia w krajach zachodnich. Ziemniaki najlepiej sprzedawały się w krajach WNP, zwłaszcza w Mołdawii i na Ukrainie, natomiast ich przetwory cieszyły się popularnością u odbiorców unijnych.

Towary, takie jak drób żywy, nasiona roślin oleistych oraz soki owocowe i warzywne charakteryzowały się spadkiem wartości eksportu w 2014 roku i jednocześnie większym wolumenem wywozu.

Polska potentatem owocowo-warzywnym

Polska zajmuje czwarte miejsce wśród europejskich producentów świeżych produktów ogrodniczych. Nasz kraj wiedzie prym w UE w produkcji wiśni, jabłek, agrestu, porzeczek, malin, marchwi, buraków czer-wonych oraz kapusty i zajmuje drugie miejsce w produkcji ogórków, truskawek i cebuli. Polski przemysł spo-żywczy ma także wiodącą pozycję w produkcji kiszonej kapusty, suszonej marchwi i kiszonych ogórków. W skali światowej, Polska jest największym producentem agrestu, porzeczek oraz malin i znajduje się na trze-cim miejscu, jeżeli chodzi wytwarzanie mrożonych owoców i soków zagęszczonych.

Jednak w 2014 eksport tych produktów spadł, co było spowodowane wprowadzeniem embarga przez Ro-sję. Tego spadku nie zrekompensował nawet przyrost popytu na rynkach unijnych i krajów rozwijających się.

Rysunek 4.Struktura towarowa polskiego eksportu produktów mleczarskich w 2014 roku


35 %

4 %

7 %7 %

10 %

14 %

23 %

sery i twarogi

jogurty i napoje fermentowane

mleko zagęszczone i w proszku

lody

serwatka

masło oraz inne tłuszcze otrzymywane z mleka

mleko płynne i śmietana

51

Analogiczna sytuacja dotyczy mięsa wieprzowego i wołowego oraz tłuszczów zwierzęcych. Przy czym ograniczenie wprowadzone przez Rosję było tu najbardziej wyraźne: obniżenie ilości i wartości wywozu mię-sa wieprzowego do Rosji i na Białoruś aż o 95 proc. w stosunku do roku poprzedniego. Na rynkach zewnętrz-nych (kraje poza UE i WNP) również odnotowano spadki w tym obszarze. Przyczyną tego było zablokowanie wprowadzania produktów wieprzowych na tereny niektórych krajów, z powodu pojawienia się na początku 2014 roku afrykańskiego pomoru świń u dzików. W tym samym roku w mniejszym stopniu były eksportowa-ne także zwierzęta żywe, inne niż drób.

Co i skąd importujemy?

Całkowita wartość polskiego importu produktów spożywczych w 2014 roku osiągnęła poziom 14,8 mld euro i była o 3 proc. większa w stosunku do 2013 roku.

Surowce sprowadzane do naszego kraju to najczęściej te, pochodzące z innych stref klimatycznych. U nas są one przetwarzane a następnie eksportowane, co poprawia saldo handlu zagranicznego. A jest to możliwe dzięki wytwarzaniu przez Polskę produktów o większej wartości dodanej. Cenna w imporcie takich produktów jest również możliwość uzupełnienia podaży rynkowej przez wzbogacenie oferty krajowych producentów.

Rysunek 5.Struktura geograficzna polskiego eksportu rolno – spożywczego w 2014 roku


pozostałe kraje

WNP

UE

15 %

4 %

81 %


52


Zdecydowanie najwięcej towarów spożywczych – bo aż 81 proc. – importujemy z UE. Dominują tu Niemcy (26,3 proc.), a istotną rolę odgrywają też: Holandia, Hiszpania, Belgia, Dania oraz Szwecja. Widoczny jest także wzrost wartości towarów sprowadzanych z krajów WNP.

Największy udział w wartości importu 2014 roku miały produkty ogrodnicze (16 proc.) oraz mięsne (14 proc.).

Dynamiczny wzrost wartości importu w 2014 roku zanotowano w przypadku piwa. Kolejne towary, któ-rych sprowadzano wartościowo więcej, to żywy drób, mięso drobiowe tytoń i wyroby tytoniowe oraz artykuły mleczarskie.

W 2014 roku sprowadzono do Polski mniej soków owocowych i warzywnych oraz ryżu i roślin oleistych, niż w roku poprzedzającym. Znaczący spadek wartości importu pojawił się w przypadku melasy.

Handel produktami żywnościowymi rośnie

W odniesieniu do 2013 roku, saldo krajowego handlu produktami żywnościowymi wzrosło w zeszłym roku o 7 proc. osiągając poziom 6,56 mld euro. Wartość ta wynika, przede wszystkim, z obrotu tytoniem i wyrobami tytoniowymi (1,37 mld euro), mięsem drobiowym (1,30 mld euro) i czerwonym (1,18 mld euro), a także artyku-łami mleczarskimi (1,15 mld euro). Na ten wzrost istotny wpływ miały również sektory zbożowy, cukierniczy oraz warzywny.

Do dodatniego salda przyczynił się też handel piwem, nasionami roślin oleistych, cukrem melasą i tłuszcza-mi zwierzęcymi. Jeśli chodzi o spadki, to w 2014 roku największy deficyt odnotowano w obrocie makuchami, owocami i ich przetworami, żywymi zwierzętami, winem, kawą, herbatą i kakao.

Rysunek 6.Struktura importu rolno-spożywczego w 2014 roku


produkty paszowe (w tym makuchy)

ryby i przetwory


nasiona roślin oleistych, tłuszcze roślinne

cukier i wyroby cukiernicze

ziarno zbóż i przetwory

żywiec, mięso i przetwory

alkohole, kawa, herbata, kakao

produkty mleczarskie

owoce, warzywa i przetwory*

pozostałe

10 %

6 %

10 %

10 %

5 %

5 %4 %7 %

16 %

14 %

13 %

* łącznie z ziemniakami, grzybami i sokami

53


przetwory zbożowo - mączne

mięso i podroby z drobiu

wyroby cukiernicze

alkohol

mięso czerwone, podrobyi przetwory (bez drobiu)

kawa, herbata, kakao

zwierzęta żywe (łącznie z drobiem)

produkty mleczarskie*

warzywa (w tym grzyby) i przetwory

owoce (w tym orzechy) i przetwory

makuchy

- 1000mln euro - 500 0 500 1000 1500

ziarno zbóż

Rysunek 7.Saldo handlu zagranicznego Polski wybranymi produktami rolno-spożywczymi w 2014 roku (w mln euro) w porównaniu z 2013

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ARR. 20132014

1 304

1 183

1 148

764

711

705

536

-191

-194

-233

-453

-766

1 374

*produkty mleczarskie bez kazeiny

54


Wynik salda handlu zagranicznego towarami rolno-spożywczymi osiągnął w 2014 roku rekordową wartość 6,56 mld euro. Osiągniecie takiego wyniku było możliwe dzięki wysokiej konkurencyjności tej gałęzi polskie-go przemysłu oraz wysokiej jakości produktów wytwarzanych w nowoczesnych przedsiębiorstwach w Polsce, a dokładnie odpowiadających gustom i potrzebom mieszkańców krajów rozwiniętych. I tak eksport żywności, z 13-procentowym udziałem, daje mu wysokie trzecie miejsce w polskim eksporcie.

Rosja: eksport/import produktów rolno-spożywczych

Rosja nadal jest najważniejszym partnerem gospodarczym Polski, spośród krajów Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP)24, z którym, do czasu wprowadzenia embarga na polską żywność w 2014 roku25, prowadzili-śmy ożywioną wymianę handlową produktami rolno-spożywczymi (rysunek 8, tabela 2). Jeszcze w 2013 roku Rosja była trzecim odbiorcą polskiej żywności, wysłaliśmy tam towary za 1,3 mld euro. O wzroście eksportu produktów rolno-spożywczych do Rosji w latach 2004-2013 zdecydowała głównie duża podaż tych produktów w naszym kraju i rosnący popyt na polską żywność w Rosji.

Jednak w 2014 roku wpływy z eksportu zmniejszyły się o już 30 proc., do 882 mln euro. Rosja „spadła” na siódmą pozycję wśród odbiorców polskiej żywności.

24. WNP obejmuje takie kraje jak: Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Mołdowa, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan.

25. Embargo miało podłoże polityczne, gdyż było reakcją na sankcje EU w stosunku z Rosji, w związku z kryzysem na Ukrainie. W styczniu 2014 r. Rosja zakazała importu do swego kraju mięsa wieprzowego z terytorium całej UE (zaprze-stanie wydawania świadectw weterynaryjnych). W lutym zakazem objęła wwóz z Polski świń, ich materiału genetycz-nego i produktów wieprzowych, nie poddanych obróbce termicznej, a od kwietnia obowiązuje zakaz wwozu z Polski przetworów wieprzowych. W sierpniu 2014 r. Rosja poszerzyła listę produktów odjętych zakazem wwozu o: świeże owoce i warzywa, przetwory owocowo-warzywne, produkty mleczarskie, a także wybrane przetwory spożywcze.

2014*2006 2010 20132008 20122004

0

200

600

400

1000

1400

1200

800

Źródło: Opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych Ministerstwa Finansów.

* dane wstępne

Eksport Import Saldo

372,4 383,9438,5

706,9

980,1

721,1

Rysunek 8.Handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi z Rosją (w mln euro) w latach 2004-2014

433,8486

751,7

1051,3

1257,8

881,7

404,7

32,349,9 47,5 44,8 71,2 89,8

160,6

1168

55

W strukturze polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych do Rosji nadal istotnymi produktami są świeże owoce i warzywa (wartość eksportu w 2014 roku wyniosła 258 mln euro), jednak spadek ich eksportu, w porównaniu z rokiem 2013, był znaczący i wyniósł ok. 40 proc. Wpływy ze sprzedaży jabłek, w porównaniu do 2013 roku, spadły o ok. 46 proc. i wyniosły 147 mln euro.

Ważną pozycję w handlu z Rosją zajmowały również produkty mleczarskie (głównie sery). Lecz i tu widzi-my duże spadki: wpływy z ich sprzedaży w 2014 roku wyniosły 88 mln euro wobec 140 mln euro w 2013 roku. Same wpływy ze sprzedaży serów zmalały do 67,6 mln euro wobec 107,2 mln euro rok wcześniej.

Do 55 mln euro wzrósł za to eksport pieczywa cukierniczego (+71 proc.), wyrobów czekoladowych – do 52 mln euro (+14 proc.), przetworów spożywczych z mąki – do 24 mln euro (+50 proc.) oraz warzyw mrożonych – do 27 mln euro (+40 proc.) i soków owocowych – do 30 mln euro (+40 proc.).

Tabela 2.Wyniki polskiego handlu zagranicznego produktami rolno-spożywczymi (w mln euro)

WYSZCZEGÓLNIENIE 2004 2006 2008 2010 2012 2013 2014*

5 242,2 11 692,3 13 507,2 20 427,28 577,4 17 893,2 21 347,9

684,8 1 100,5 1 375,4 2 194,1867,0 2 016,0 1 698,6

91,0 309,5 306,1 520,6187,3 658,6 601,7

593,8 790,6 1 069,3 1 673,5679,7 1 357,3 1 096,9

404,7 486,1 751,7 1 257,8433,7 1 051,3 881,7

32,3 47,5 44,8 89,850,0 71,2 160,6

372,4 438,6 706,9 1 168,0383,7 980,1 721,1

4 406,5 10 277,4 10 921,1 14 312,56 486,2 13 557,4 14 792,2

835,7 1 414,9 2 586,1 6 114,72 091,2 4 335,8 6 555,7

Eksport produktówrolno-spożywczych

Import produktówrolno-spożywczych

Saldo handlu zagranicznegoproduktami rolno-spożywczymi

w tym do WNP

w tym do WNP

w tym do WNP

do Rosji

do Rosji

do Rosji


* dane wstępne

56


Podsumowując: udział Rosji w ogólnym eksporcie żywności z Polski wyniósł w 2014 roku (w związku z wprowadzonym embargiem) zaledwie 4 proc. Dla porównania w 2013 roku było to 6,3 proc.

0 100 20050 150 25025 125 22575 175 275 300

trzoda chlewna

mięso i przetwory mięsne

mleko i produkty mleczarskie

świeże owoce i warzywa

jabłka

warzywa i owoce mrożone

cukier i wyrobycukiernicze i czekoladowe

owoce i warzywa przetworzone

przetwory spożywcze

pasze dla zwierząt

Rysunek 9.Eksport produktów rolno-spożywczych z Polski do Rosji w latach 2004-2014 (w mln euro)


2008 2013 20142004 2010

57

Jeśli chodzi o import towarów z Rosji, produkty rolno-spożywcze stanowią tu znikomy procent. W latach 2004-2014 import tych produktów wzrósł co prawda prawie pięciokrotnie (do 160 mln euro), ale dostawy z Rosji mają dla Polski marginalne znaczenie – stanowią zaledwie 1 proc. importu. Sprowadzamy głównie: ryby, zboża, nasiona oleiste i przetwory spożywcze, a w 2014 roku także pasze dla zwierząt (głównie makuchy).

Saldo obrotów handlowych produktami rolno-spożywczymi nadal jest dodatnie i w 2014 roku wyniosło 721 mln euro. Jednak, z powodu embarga, zanotowało znaczący spadek w stosunku do roku 2013, kiedy to osiągało poziom 1,2 mld euro.

Źródło: Obliczenia własne na podstawie niepublikowanych danych Ministerstwa Finansów.

Rysunek 10.Udział Rosji w polskim handlu zagranicznym produktami rolno-spożywczymi (w procentach)

2014*2006 20072005 20102008 2009 2011 2013201220040

1

3

2

6

8

7

5

4

Eksport Import

0 20 4010 30 505 25 4515 35 55 60 65 70 75

zbożai produkty zbożowe

ryby

produkty spożywcze

oleje roślinne

nasiona oleiste

pasze dla zwierząt

Rysunek 11.Import produktów rolno-spożywczych z Rosji do Polski w latach 2004-2014


2008 2013 20142004 2010

58


JEŚLI NIE ROSJA TO…? NOWE RYNKI ZBYTU?

6.

W ostatnich latach obserwujemy rozwój alternatywnych kierunków eksportu polskich produktów żywno-ściowych. Poszukiwanie nowych rynków zbytu jest spowodowane, przede wszystkim, niepewnością eksportu na niestabilne rynki krajów Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP). Najbardziej znaczącym przykładem jest tu embargo Rosji nałożone w 2014 roku na niektóre produkty rolne z Unii, przede wszystkim na owoce, warzy-wa i mięso. Dotyczyło ono ok. 2-3 proc. wartości polskiego eksportu i, choć nie spowodowało jego załamania, było mocno odczuwalne dla krajowych producentów.

W związku z tym zaczęli oni poszukiwać nowych kierunków zbytu swoich produktów i, faktycznie, z każ-dym rokiem zwiększają swoją obecność na rynku globalnym26. Szansą dla polskich eksporterów jest rosnące zapotrzebowanie na produkty żywnościowe na świecie.

Według danych WTO wartość światowego eksportu produktów rolno-spożywczych w 2013 wyniosła po-nad 1,7 bln dolarów i wzrosła o 6 proc. w stosunku do roku 2012. Szacuje się, że zapotrzebowanie na produkty spożywcze na świecie powinno wzrastać w szybkim tempie, m.in. w wyniku polepszania się stanu gospodarki światowej oraz stałego wzrostu liczby ludności. Nie bez znaczenia jest także zmiana modelu konsumpcji w kra-jach rozwijających się, co będzie się wiązać z większym popytem na zakup bardziej przetworzonej i zdrowszej żywności.

Dlatego, by wciąż zwiększać możliwości skutecznego eksportu, tak ważne jest budowanie marek polskich towarów rolno-spożywczych. Niemniej istotne jest również rozpoznanie uwarunkowań prawnych w dostępie do rynku i barier celnych z nim związanych. Warto także poznać gusty lokalnych konsumentów, specyfikę kulturową oraz warunki geograficzne miejsc, do których trafi polska żywność.

W strategii budowy nowych rynków zbytu należy jednocześnie uwzględnić proces rozwoju społeczeństw w państwach rozwijających się, co ma istotny wpływ na wielkość i strukturę popytu na produkty żywnościowe. Nie można też zapominać, że na świecie wciąż jest bardzo duża liczba osób niedożywionych (głównie w Azji i w Afryce). A problem niedoborów żywności w skali świata może się pogłębiać w wyniku zmian klimatycznych powodujących spadek plonów, przy równoczesnym dalszym zmniejszaniu się powierzchni ziemi użytkowanej rolniczo i wzroście liczby ludności.

Polska żywność w AFRYCE

W 2014 roku wpływy z eksportu żywności do państw trzecich (pozaunijnych i innych niż WNP, EFTA, NAFTA i MERCOSUR27) wyniosły 2,2 mld euro (wzrost o 31 proc. w stosunku do roku poprzedniego) i stanowiły 10,4 proc. ogółu wartości eksportu produktów rolno-spożywczych z Polski.

Na szczególną uwagę zasługuje prawie dwukrotny wzrost eksportu do krajów afrykańskich, z których większość odnotowuje dynamiczny wzrost gospodarczy. Jest to ogromny rynek zbytu, gdyż – według szacun-ków Banku Światowego – państwa Afryki Subsaharyjskiej zamieszkuje już prawie miliard obywateli28. Nie bez znaczenia jest też fakt, że Afryka jest importerem żywności netto, zarówno ze względu na bardzo duży przyrost naturalny ludności, jak i z powodu niskiej produktywności lokalnego rolnictwa. Mała wydajność w rolnictwie spowodowana jest zaś, przede wszystkim, niekorzystnymi warunkami przyrodniczo-klimatycznymi, głównie brakiem wody, ale także niskim poziomem kultury rolnej. Ważnym czynnikiem, sprzyjającym szybkiemu wzro-stowi eksportu w tym regionie świata, jest rozwój inwestycji kapitałowych i społecznych przez firmy pochodzą-ce z krajów wysokouprzemysłowionych.

26. „Rosja nie do zastąpienia? Alternatywne rynki dla polskiego eksportu”, Wyd. PISM 2015; „Wsparcie publiczne i kon-kurencyjność polskiej gospodarki”, Wyd. IERiGŻ Warszawa 2014.

27. EFTA: Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu – Islandia, Lichtenstein, Norwegia, Szwajcaria; NAFTA: Północ-noamerykański Układ Wolnego Handlu lub Północnoamerykańska Strefa Wolnego Handlu – USA, Kanada, Meksyk; MERCOSUR: Argentyna, Brazylia, Paragwaj, Urugwaj.

28. Wg danych Banku Światowego, www.data.worldbank.org. 2012.

59

Tylko w 2014 roku wpływy z eksportu towarów na kontynent afrykański wyniosły ok. 660 mln euro i sta-nowiły niespełna 3 proc. wartości polskiego eksportu rolno-spożywczego. Dominowały: mleko w proszku, psze-nica, przetwory spożywcze, sery, a także wyroby czekoladowe i cukiernicze. Najbardziej widoczne zwiększenie sprzedaży tych produktów odnotowano do: Maroka (+457 proc.) – 89 mln euro, Algierii (+177 proc.) – 210 mln euro, Nigerii (+110 proc.) – 23 mln euro oraz do RPA (+103 proc.) – 41 mln euro. Inne kraje afrykańskie również zwiększyły w ostatnich latach zakupy produktów rolno-spożywczych w Polsce.

Naszym największym partnerem handlowym na kontynencie afrykańskim w 2014 roku była Algieria, do której eksportowaliśmy głównie mleko w proszku (63 proc. wartości eksportu) i pszenicę (20 proc.), a także prze-twory spożywcze, sery, jęczmień i cukier oraz wyroby cukiernicze.

Do Maroka eksportowaliśmy przede wszystkim pszenicę (86 proc.) i mleko w proszku (7 proc.) oraz sery, makuchy i przetwory spożywcze.

Na trzeciej pozycji, wśród ważnych odbiorców polskich produktów rolno-spożywczych na kontynencie afrykańskim, znalazł się Egipt (wartość eksportu w 2014 r. – 62 mln euro). Tam sprzedawaliśmy pszenicę (29 proc.), sery (15 proc.), mleko w proszku (12 proc.), słodycze, ciastka i wyroby czekoladowe (10 proc.), wyroby tyto-niowe (9 proc.), przetwory spożywcze (5 proc.) oraz serwatkę, warzywa mrożone, jabłka i inne.

Do Republiki Południowej Afryki (RPA) eksportujemy głównie pszenicę (42 proc.), wyroby czekoladowe i sło-dycze (19 proc.), przetwory spożywcze (18 proc.), warzywa strączkowe (4 proc.), a także sery, dżemy oraz wyroby tytoniowe.

Polska wysyła również na kontynent afrykański coraz więcej mięsa drobiowego. Szczególnie dużo kupuje go Benin, który zwiększył w 2014 roku zakupy tego mięsa do 30 tys. ton za ponad 38 mln euro (wzrost w stosunku do roku poprzedniego o 45 proc.).

Tabela 1.Eksport produktów rolno-spożywczych do wybranych państw afrykańskich w latach 2004-2014 (w mln euro)


*dane wstępne

Algieria 34,47 52,22 77,63 54,87 73,74 102,02 75,74 209,74

2,48 21,29 5,80 8,46 3,18 6,97 15,92 88,78

10,21 34,52 27,50 24,66 22,77 26,17 48,22 61,63

0,76 4,10 7,02 8,18 12,87 18,00 20,05 40,63

0,01 0,04 3,55 11,05 15,88 23,49 26,99 39,68

1,20 4,95 7,41 6,07 4,22 18,95 31,61 34,74

0,03 0,19 0,16 0,97 8,55 17,86 23,99 28,90

3,37 1,15 3,59 8,14 7,97 8,12 10,91 22,93

0,31 0,00 2,65 6,67 13,58 15,02 19,14 17,30

0,15 0,01 1,75 4,08 4,63 5,46 10,57 13,86

0,04 1,60 0,12 0,42 0,62 0,70 6,84 13,62

4,11 1,00 3,48 4,01 7,46 6,47 10,45 8,39

0,55 16,89 1,50 0,86 1,34 7,95 12,13 2,78

2004 2006 2008 2010 2011 2012 2013 2014*

Maroko

Egipt

RPA

Benin

Libia

Senegal

Nigeria

Gwinea

Kongo

Kenia

Ghana

Tunezja

60


W latach 2004-2014 największe tempo wzrostu eksportu produktów rolno-spożywczych Polska odnotowa-ła w handlu z takimi krajami afrykańskimi, jak: Benin +129 proc. (rocznie), Kenia +77 proc. Senegal +58 proc., a także RPA +49 proc.

W tym miejscu warto zauważyć, że wprawdzie udział rynków afrykańskich w polskim eksporcie rolno--spożywczym jest na razie niewielki, to są one bardzo perspektywiczne. Bo oprócz mleka w proszku i pszenicy, Polska ma szansę sprzedawać na tamtejszym rynku również mięso drobiowe i wołowe oraz ich przetwory, prze-twory owocowo-warzywne, słodycze i wyroby czekoladowe, sery, a także inne przetwory spożywcze. A polscy producenci mogą liczyć na wsparcie biznesowe ze strony rządu. Przykładami mogą być m.in. misje gospodarcze, czy program Go Africa, które umożliwiają nawiązanie bliższych kontaktów z przedsiębiorcami z państw afry-kańskich i poznanie potrzeb lokalnych społeczności.

Polska żywność w Azji

Azja jest najbardziej zaludnionym kontynentem świata – zamieszkuje go ok. 4,5 mld ludzi29. Zarówno Azja Wschodnia, jak i Azja Południowa i Południowo-Wschodnia stanowią więc atrakcyjny kierunek eksportu żyw-ności, nie tylko ze względu na dużą liczbę ludności, ale też szybki wzrost liczby osób zaliczanych do klasy śred-niej (szczególnie w Chinach). Ważnym atutem polskiej żywności może być jej wysoka jakość oraz fakt, że pocho-dzi z Europy, co jest dobrze widziane w nowoczesnym modelu konsumpcji w tamtym regionie świata.

Bezkonkurencyjnym rynkiem w Azji są Chiny. Z raportu Agencji ds. Badań Rynku Artykułów Spożyw-czych (IGD) wynika, że cała konsumpcja żywności i branży spożywczej w 2011 roku w Chinach osiągnęła war-tość 963 mld dolarów i była o ponad 55 mld wyższa niż w USA30. Analitycy IGD stwierdzają, że tempo wzrostu konsumpcji żywności w Chinach wzrasta zaskakująco szybko i przewidują, że w 2015 roku rynek towarów spożywczych w Chinach wzrośnie do ok. 1,5 bln dolarów. Z kolei według szacunków Banku Światowego roczny

29. Dane Banku Światowego. www.data.worldbank.org, 2012

30. „Analiza uwarunkowań i wyzwań rozwoju sektora rolno-żywnościowego w Polsce na tle tendencji światowych”, pra-ca zbiorowa pod redakcją naukową: prof. dr hab. Andrzeja Kowalskiego, dr hab. Renaty Grochowskiej, prof. IERiGŻ-PIB, dr Bożeny Noseckiej, Wyd. IERiGŻ Warszawa 2014.

2004

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

220

2005 2006 2007 2008 2010 2012 2014*201320112009


*dane wstępne

Algieria

Maroko

Egipt

RPA

Benin

Libia

Senegal

Nigeria

Gwinea

Rysunek 1..Wartość eksportu produktów rolno-spożywczych do wybranych państw AFRYKI w latach 2004-2014 (w mln euro)

61

przyrost konsumpcji żywności w Chinach sięga nawet 15 proc., a roczne spożycie mięsa na osobę jest tylko nieco niższe niż średnia światowa (ok. 43 kg) i dochodzi do ok. 38 kg31.

Analitycy podkreślają również, że mimo znacznego spowolnienia tempa wzrostu rynku chińskiego, nadal pozostanie on najbardziej atrakcyjny dla globalnych sieci sprzedaży detalicznej. Według IGD do 2025 roku w 200 miastach chińskich liczba ludności przekroczy milion mieszkańców. Natomiast według danych World Fac-tbook32, w roku 2030 liczba osób mieszkających w miastach przekroczy tam miliard.

Dlatego też coraz więcej światowych gigantów branży handlu spożywczego inwestuje w Chiny i pozostałe kraje z listy najszybciej rozwijających się gospodarek świata. Polska odnotowała w latach 2004-2014 wzrost eksportu produktów rolno-spożywczych do Chin na poziomie 37 proc. W 2014 roku wartość eksportu polskich produktów żywnościowych do Państwa Środka wyniosła ok. 90 mln dolarów33.

Duża w tym zasługa naszej administracji rządowej, która podjęła wiele cennych inicjatyw gospodarczych, jak na przykład program Go China, którego celem jest zarówno rozwijanie dotychczasowej współpracy, jak i promowanie nowych sektorów.

Wpływy z eksportu do państw azjatyckich w 2014 roku wyniosły ponad 600 mln euro, co stanowiło 3 proc. polskiego eksportu rolno-spożywczego. Najbardziej widoczny był wzrost wartości eksportu do Hongkongu (+114 proc.) do 146,5 mln euro, Indii (+64 proc.) do 6,4 mln euro oraz Malezji (+56 proc.). Największy spadek odnotowano natomiast w eksporcie do Japonii (-65 proc.) i Korei Płd. (-39 proc.). Te dwa kraje jeszcze dwa lata temu były waż-nymi odbiorcami polskiej wieprzowiny. Ale, po wykryciu u nas w lutym 2014 roku dwóch przypadków wirusa afrykańskiego pomoru świń (ASF) wśród padniętych dzików, wprowadziły zakaz wwozu mięsa wieprzowego z Polski. Podobnie postąpiły inne kraje azjatyckie: Chiny, Tajwan i Singapur. Ta sytuacja znacznie ograniczyła, dynamicznie rozwijający się w ostatnim czasie, eksport wieprzowiny do tych krajów (tabela 2).

W latach 2004-2014 najszybciej wzrastał eksport produktów rolno-spożywczych do: Hongkongu +38 proc. rocznie, Chin +37 proc., Indii +36 proc. oraz Wietnamu +23 proc. Inne kraje kontynentu azjatyckiego również zwiększyły w ostatnim dziesięcioleciu zakupy żywności w Polsce, m.in.: Japonia (półtorakrotnie), Korea Płd. (dwukrotnie), Indonezja (prawie czterokrotnie), czy Malezja (ponad sześciokrotnie).

Ze względu na dużą liczbę ludności – ok. 1,3 mld34 i bardzo duże tempo wzrostu gospodarczego35, potencjal-nie duży rynek dla produktów rolnych i żywnościowych stanowią Indie, z wciąż rosnącą liczbą konsumentów

31. Vademecum rynku chińskiego – branża spożywcza, Biuletyn informacyjny ARR, 2014.

32. „The World Factbook”, Central Intellignece Agency, 2013-2014.

33. „Rosja nie do zastąpienia? Alternatywne rynki dla polskiego eksportu”, Wyd. PISM 2015; „Analiza uwarunkowań i wyzwań rozwoju sektora rolno-żywnościowego w Polsce na tle tendencji światowych”, Wyd. IERiGŻ Warszawa 2014.

34. Dane Banku Światowego. www.data.worldbank.org, 2012.

35. Wg szacunków Banku Światowego, przyrost PKB w 2014 roku wyniósł 7,5 proc.

Chiny 79,0

w mln euro*

Hongkong 146,5

Indie 6,4

Japonia 0,9

Korea Południowa 19,6

Malezja 11,6

Eksport produktów rolno-spożywczych do wybranych państw azjatyckich w 2014 rokuTabela 2.


*dane wstępne

62


klasy średniej36.Indie udanie współpracują z Europą. Także polscy przedsiębiorcy oraz przedstawiciele organizacji gospodar-

czych i administracji samorządowej aktywnie kontaktują się z indyjskimi partnerami, co pozwala mieć nadzieję na zwiększenie eksportu na tamten rynek.

Na razie jednak obroty handlowe żywnością między Polską a Indiami są niewielkie. Polska eksportowała w ubiegłym roku produkty spożywcze o wartości 6,4 mln euro wobec 2,9 mln euro w roku 2013. Do Indii trafiły głównie wyroby czekoladowe i pieczywo cukiernicze, ryby oraz mąka i dżemy.

Jak wynika z przedstawionej analizy, pozaeuropejskie rynki zbytu stanowią nadal niewielki udział w struk-turze polskiego eksportu. Wydaje się jednak, że niektóre z nich mogą być w przyszłości bardzo atrakcyjne dla polskich firm wytwarzających produkty spożywcze. Także aktywność polskich agend rządowych w ostatnim czasie stwarza znaczne możliwości biznesowe, zarówno w krajach afrykańskich, jak i w Azji.

Wśród wyzwań stojących przed polskimi eksporterami można wymienić wciąż niską rozpoznawalność pol-skich produktów, ale także bariery celne i regulacyjne.

Jednym z najważniejszych czynników, który będzie decydował w przyszłości o zdobywaniu tych rynków, jest także wzmocnienie kapitałowe sektora branży rolno-spożywczej, by z powodzeniem rywalizować z silną konkurencją lokalną i międzynarodową.

36. Wg Przewodnika Eksportera po rynku Republiki Indii, klasa średnia w Indiach liczy ok. 200–250 mln osób, Krajowa Izba Gospodarcza.


64


BADANIA SOCJOLOGICZNEWŚRÓD PRZEDSIĘBIORCÓW ROLNYCH

7.

Szczegółowe informacje o badaniu:

• Badanie zrealizowano na losowo - kwotowej ogólnopolskiej próbie 500 respondentów, którymi byli produ-cenci rolni.

• Aby w pełni poznać nastroje i opinie na temat perspektyw, ale też i potrzeb polskich przedsiębiorców rol-nych, badaniem objęte zostały gospodarstwa rolne różnej wielkości.

• Badanie przeprowadzono w dniach 24.07. - 12.08. 2015 roku za pomocą bezpośrednich standaryzowanych wywiadów kwestionariuszowych.

• Przebadana wielkość próby pozwala na uzyskanie wyników na poziomie ufności 95%, z błędem maksy-malnym 4,1%.

Badania miały na celu sprawdzenie opinii przedsiębiorców rolnych na temat:

• ich zadowolenia z prowadzenia gospodarstw i osiąganych dochodów,• tego czy w najbliższych latach chcą poszerzać swoją wiedzę, podnosić kompetencje zawodowe i jeśli tak to

w jakich obszarach, • czy są przygotowani na promowanie marek polskich produktów rolno - spożywczych na rynkach zagra-

nicznych, czy znają techniki marketingowe, czy korzystają z internetu, czy znają języki obce,• i wreszcie, co ich zdaniem wyróżnia ich produkty na rynkach zbytu oraz co może stanowić zagrożenia

eksportowe.

WIEK RESPONDENTA

badania przeprowadzone przez Instytut Badań Rynkowych i Społecznych „ibris”

18-24

35-44

55-64

25-34

45-54

65 i więcej lat

26,5 %

30,7 %

23,2 %

9,6 % 5,0 %

5,0 %

65

Wielkość gospodarstwa rolnego w poszczególnych regionach

Do 4,9 ha

20 - 49,9 ha

5 - 9,9 ha

50 - 99,9 ha

10 - 14,9 ha

powyżej 100 ha

15 - 19,9 ha

0 % 40 %20 % 60 % 80 % 90 %10 % 50 %30 % 70 % 100 %

Region południowo-zachodni (opolskie, dolnośląskie)

Region południowy(małopolskie, śląskie)

Region wschodni(podlaskie, lubelskie, podkar-packie, świętokrzyskie)

Region centralny(mazowieckie, łódzkie)

Region północno-zachodni(zachodnio-pomorskie, lubu-skie, wielkopolskie)

Region północny(pomorskie, warmińsko-ma-zurskie, kujawsko-pomorskie)

27 % 26 % 13 % 10 % 4 %

3 %

18 %

40 % 23 % 13 % 8 % 1 %16 %

30 % 28 % 7 % 15 % 1 %19 %

22 % 24 % 12 % 14 % 4 %22 %

35 % 21 % 11 % 19 % 5 %9 %

21 % 19 % 16 % 19 % 2 %

4 %

19 %

do 4,9 ha

5 - 9,9 ha

20 - 49,9 ha

10 - 14,9 ha

50 - 99,9 ha

15 - 19,9 ha

powyżej 100 ha

0 % 15 %10 %5 % 25 % 35 %20 % 30 %

29,1 %

17,4 %

23,5 %

11,8 %

14,2 %

2,8 %

1,2 %

WIELKOŚĆ GOSPODARSTWA ROLNEGO

66


WYKSZTAŁCENIE

Wykształcenie w poszczególnych regionach

Podstawowe

Zasadnicze zawodowe

Średnie

Wyższe

0 % 40 %20 % 60 % 80 % 90 %10 % 50 %30 % 70 % 100 %







15 % 46 % 22 % 17 %

14 % 40 % 26 % 20 %

15 % 40 % 27 % 19 %

10 % 50 % 23 % 17 %

15 % 33 % 30 % 23 %

13 % 49 % 28 % 10 %

Podstawowe

Zasadnicze zawodowe

Średnie

Wyższe

0 % 30 %20 %10 % 50 %40 %

13,4 %

26,1 %

43,1 %

17,4 %

67

Czy posiada Pan(i) dostęp do Internetu?

Dostęp do Internetu w swoim gospodarstwie domowym posiada ponad badanych przed-siębiorców rolnych.

Czy korzysta Pan(i) z wiedzy dostępnej w Inter-necie na temat prowadzenia przedsiębiorstwa lub podejmowania decyzji biznesowych?

Jenak z wiedzy dostępnej w Internecie, dotyczą-cej prowadzenia przedsiębiorstwa rolnego lub podejmowania decyzji ekonomicznych, korzysta na ten moment niewiele więcej niż wszyst-kich ankietowanych.

KORZYSTANIE Z INTERNETU

Korzystanie z wiedzy dostępnej w Internecie na temat prowadzenia przedsiębiorstwa lub podejmowania decyzji biznesowych w podziale na regiony.

0 % 40 %20 % 60 % 80 % 90 %10 % 50 %30 % 70 % 100 %







70 % 30 %

67 % 33 %

58 % 42 %

63 % 37 %

58 % 42 %

64 % 36 %

tak

tak

tak

22,8 %

63,3 %

77,2 %

36,7 %

nie

nie

nie

68


Potrzebę podnoszenia swoich kompetencji zawodowych odczuwa więcej niż sześciu na dziesięciu badanych. Najpopularniejszymi sposobami ich podnoszenia są wymiana poglądów z sąsiadami (20,4 proc.) oraz konfe-rencje, kursy, szkolenia (17,8 proc.). Nieznacznie niższy odsetek wskazań otrzymała prasa branżowa, nato-miast Internet jest głównym źródłem wiedzy dla niespełna 9 proc.

Czy odczuwa Pan(i) potrzebę podnoszenia swoich kompetencji zawodowych?

Potrzebę podnoszenia swoich kompetencji zawodowych najbardziej odczuwają najmłodsi respondenci.

PODNOSZENIE KOMPETENCJI ZAWODOWYCH W OBSZARZE PROWADZENIE GOSPODARSTW

Tak, wymieniam się poglądami z sąsiadami

Tak, stale poszerzam swoją wiedzę. W ciągu ostatniego roku uczęszczałem na konferencje, kursy, szkolenia lub studia podyplomowe

Tak, swoją wiedzę czerpie przede wszystkim z lektury prasy branżowej

Tak, moim głównym źródłem wiedzy jest Internet

Nie

Nie wiem/ trudno powiedzieć

0 % 10 % 15 %5 % 20 % 25 % 40 %30 % 35 %

14,4 %

17,8 %

20,4 %

8,6 %

36,9 %

1,8 %

Tak, stale poszerzam

swoją wiedzę. W ciągu

ostatniego roku

uczęszczałem na

konferencje, kursy,

szkolenia lub studia

podyplomowe

Tak, swoją wiedzę

czerpię przede

wszystkim z lektury

prasy branżowej

Tak, moim głównym

źródłem wiedzy jest

Internet

Tak, wymieniam się

poglądami z sąsiadami

Nie wiem/trudno

powiedzieć

Nie

0

40 %

20 %

80 %

60 %

100 %

18 - 24

4 %

20 %

28 %

20 %

8 %

20 %

2 %

29 %

23 %

9 %

15 %

22 %

35 - 44

2 %

42 %

20 %

6 %

15 %

14 %

55 - 64

68 %

12 %

4 %

16 %

65 i więcej lat

40 %

17 %

19 %

6 %

19 %

25 - 34

2 %

33 %

20 %

6 %

17 %

21 %

45 - 54

69

Tak, stale poszerzam

swoją wiedzę.

W ciągu ostatniego

roku uczęszczałem na

konferencje, kursy,

szkolenia lub studia

podyplomowe

Tak, swoją wiedzę

czerpię przede

wszystkim z lektury

prasy branżowej

Tak, moim głównym

źródłem wiedzy jest

Internet

Tak, wymieniam się

poglądami z sąsiadami

Nie wiem/trudno

powiedzieć

Nie

Respondenci, którzy odczuwają potrzebę podnoszenia swoich kompetencji zawodowych najbardziej chcieliby podnosić poziom swojej wiedzy w obszarach związanych z zarządzaniem gospodarstwem rolnym (28,1 proc.) i nawożeniem (25,8 proc.). Zakup nawozów to też obszar, w który respondenci w najbliższym czasie chcieliby inwestować. Nieznacznie niższy odsetek – co piąty zapytany – chciałby poszerzyć swoją wiedzę o finansowa-nie działalności rolnej.

Jakie są najważniejsze obszary, w których chce Pan(i) podnosić poziom swojej wiedzy?

Zarządzanie gospodarstwem rolnym (ryzykiem, zmianą, projektami itp.)

Nawożenie

Finansowanie działalności rolnej

Marketing sprzedaży

Podnoszenie kultury agrarnej

Informatyzacja rolnictwa

Nie wiem / trudno powiedzieć

0 % 10 % 15 %5 % 20 % 25 % 30 %

20,6 %

25,8 %

28,1 %

18,3 %

13,4 %

8,8 %

8,2 %

Odczuwanie potrzeby podnoszenia swoich kompetencji zawodowych wśród przedsiębiorców rolnych w podziale na regiony.

0 % 40 %20 % 60 % 80 % 90 %10 % 50 %30 % 70 % 100 %







19 % 10 %

4 %

24 % 42 %

25 % 9 % 13 % 19 % 34 %

34 %

36 %

37 %

40 %

1 %

1 %

4 %

2 %

2 %

8 % 21 % 10 % 24 %

23 % 13 %

4 %

21 %

11 % 22 % 11 % 15 %

20 % 12 % 11 % 20 %

70


W badanej grupie znajomość języka obcego deklaruje nieznacznie ponad 60 proc. zapytanych. Na zaawan-sowaną znajomość wskazało niewiele ponad 6 proc. ankietowanych. Na poziomie średniozaawansowanym język zna prawie 28 proc., natomiast na poziomie początkującym niespełna 29 proc.

Jak określiłaby/określiłby Pan(i) swoją znajomość języka obcego?

ZNAJOMOŚĆ JĘZYKÓW OBCYCH

Zaawansowany

Średniozaawansowany

Początkujący

Nie znam języków obcych

0 % 10 %5 % 15 % 40 %25 % 35 %20 % 30 %

6,4 %

28,7 %

27,8 %

37,1 %

W co zamierza Pan(i) inwestować w ciągu najbliższych pięciu lat?

Zakup nawozów

Zakup maszyn i urządzeń do produkcji rolnej

Zakup materiału siewnego

Zakup środków ochrony roślin

Nie zamierzam inwestować

Zakup pasz

Bieżące zakupy do domu, wydatki na życie

Zakup ziemi

Spłata zobowiązań wobec wierzycieli

Budowa/rozbudowa/modernizacja budynków gospodarstwa

Zakup samochodu osobowego

Nauka języków obcych

Podnoszenie kwalifikacji zawodowych: kursy, szkolenia, studia podyplomowe

Zmiana kierunku produkcji


0 % 10 % 15 %5 % 20 % 25 % 35 %30 %

15,2 %

15,8 %

18,6 %

30,1 %

14,4 %

12,4 %

5,0 %

3,8 %

1,2 %

13,0 %

9,8 %

4,4 %

2,8 %

1,0 %

1,4 %

71

Najwyższa deklaratywna znajomość języków obcych występuje u respondentów młodszych. Prawie an-kietowanych w wieku do 24 lat deklaruje zaawansowaną znajomość języka obcego, podobnie w grupie 25 - 34 lata, gdzie jest to 29 proc.

Jak określiłaby/określiłby Pan(i) swoją znajomość języka obcego?

Najwięcej osób, które deklarują znajomość języka obcego na jakimkolwiek poziomie zamieszkuje regiony: po-łudniowo-zachodni (70 proc.), południowy (68 proc.) oraz północno-zachodni (67 proc.).

0 % 40 %20 % 60 % 80 % 90 %10 % 50 %30 % 70 % 100 %

Zaawansowany

Zaawansowany



Początkujący

Początkujący

Nie znam języków

obcych

Nie znam języków

obcych

0

40 %

20 %

80 %

60 %

100 %

18 - 24

20 %

4 %

44 %

32 %

37 %

25 %

34 %

3 %

35 - 44

40 %

35 %

25 %

1 %

55 - 64

40 %

32 %

16 %

12 %

65 i więcej lat

23 %

15 %

33 %

29 %

25 - 34

42 %

34 %

23 %

2 %

45 - 54







30 % 32 % 33 %5 %

32 % 34 % 28 %6 %

42 % 24 % 29 %5 %

40 % 27 % 26 %8 %

33 % 33 % 28 %7 %

45 % 24 % 25 %7 %

72


Największy wpływ na atrakcyjność polskiej produkcji rolnej ma zdaniem zapytanych wysoka jakość. Takiej odpowiedzi udzielił częściej niż co drugi zapytany. Prawie czterech na dziesięciu respondentów uznało, że najważniejszym czynnikiem jest niska cena. Częściej niż co czwarty zapytany wskazał, że są to dotacje z Unii Europejskiej.

Jakie, Pana(i) zdaniem, czynniki mają największy wpływ na atrakcyjność polskiej produkcji rolnej na ryn-kach zagranicznych?

Producenci rolni jako największe zagrożenie dla polskich eksporterów rolnych postrzegają niestabilną sytuację polityczno – gospodarczą za naszą wschodnią granicą. Takiej odpowiedzi udzieliło prawie 55 proc. wszystkich zapytanych. Na drugim miejscu z bardzo podobnym odsetkiem wskazań znalazły się: sytuacja wewnętrzna w Polsce (32,1 proc.) oraz niestabilne reguły Wspólnej Polityki Rolnej (30,5 proc.).

Jakie są Pana(i) zdaniem największe zagrożenia dla polskich eksporterów rolnych?

ATRAKCYJNOŚĆ POLSKICH PRODUKTÓW ROLNO – SPOŻYWCZYCH

Wysoka jakość

Niska cena

Dotacje z Unii Europejskiej

Elastyczność i umiejętność dopasowania się do potrzeb odbiorców


0 % 20 % 30 %10 % 40 % 50 % 60 %

26,9 %

39,7 %

54,9 %

21,8 %

11,2 %

Niestabilna sytuacja polityczno-gospodarcza za naszą wschodnią granicą

Sytuacja wewnętrzna w Polsce

Niestabilne reguły gry Wspólnej Polityki Rolnej

Wycofanie się z dotowania produkcji rolnej UE


0 % 20 % 30 %10 % 40 % 50 % 60 %

30,5%

32,1%

54,6 %

21,3 %

13,5%

73

Większa część ankietowanych określa stan finansów swojego gospodarstwa domowego jak pozwalający na zaspokojenie bieżących potrzeb. Jeden na siedmiu zapytanych uznał, że dochody pozwalają na odłożenie drobnych nadwyżek. W prawie przebadanych gospodarstw dochody nie wystarczają na zaspokojenie bieżących potrzeb.

Które stwierdzenie najlepiej opisuje stan finansów Pana(i) gospodarstwa domowego?

DOCHODY PRZEDSIĘBIORCÓW ROLNYCH

Wnioski z badań:

• Coraz więcej gospodarstw rolnych posiada dostęp do Internetu. Deklaruje to prawie 77 proc. badanych, ale już tylko 37 proc. korzysta z wiedzy dostępnej w Internecie na temat prowadzenia przedsiębiorstwa.

• Bardzo optymistyczne jest to, że potrzebę podnoszenia kompetencji zawodowych odczuwa ponad 60 proc. badanych. Są to głównie młodzi przedsiębiorcy, którzy rolnictwo traktują jak biznes, widzą w nim szansę na sukces zawodowy. Ta sama grupa badanych coraz częściej deklaruje znajomość języków obcych.

• Najpopularniejszym obszarem, w którym ankietowani chcą podnosić swoją wiedzę jest zarządzanie gospo-darstwem rolnym oraz nabywanie wiedzy na temat nawożenia. W zakup nawozów respondenci również chętnie zainwestują w najbliższych latach.

• Polscy przedsiębiorcy rolni są świadomi wysokiej jakości swoich produktów. Na atrakcyjność polskiej pro-dukcji rolnej na rynkach zagranicznych wpływa, zdaniem badanych, jej wysoka jakość.

• Za największe zagrożenie dla polskich eksporterów rolnych respondenci uznają niestabilną sytuację poli-tyczno - gospodarczą za wschodnią granicą Polski.

Nie wystarcza, jesteśmy zadłużeni

Pozwala na zaspokojenie bieżących potrzeb

Nie wystarcza, wydajemy oszczędności

Pozwala na odłożenie drobnych nadwyżek

14,2 %

14,6 %

9,5 %

61,7 %

74


Polska w okresie ostatnich 25 lat w znacznej mierze odrobiła dystans, jaki dzielił ją od wysokorozwinię-tych krajów Unii Europejskiej. Dzięki dwóm dekadom nieprzerwanego wzrostu, nasza gospodarka jest ósmą w UE pod względem realnego PKB. Teraz istotne jest, w jakim tempie będzie postępował dalszy rozwój go-spodarczy i związany z nim wzrost zamożności społeczeństwa. Jeśli chcemy piąć się wyżej i stać się jedną z najbardziej zaawansowanych gospodarek świata, musimy rozwijać się szybciej.

Sektor rolno-spożywczy jest jednym z tych, które zadecydują o dynamice wzrostu PKB w najbliższych dziesięciu latach. Powyższy raport wskazuje elementy, które podnoszą atrakcyjność tego sektora oraz wa-runki, jakie należy spełnić, aby Polska mogła liczyć na, wyższą od średniej europejskiej, dynamikę wzrostu produkcji rolniczej.

Podmioty sektora rolno-spożywczego, od momentu wejścia Polski do Unii Europejskiej, znacznie poprawi-ły wskaźniki efektywności i produktywności, jednak nadal jest tu duży potencjał wzrostu. W raporcie zwró-cono uwagę na działania, jakie należy podjąć, aby te rezerwy umiejętnie wykorzystywać.

Tempo dalszego wzrostu sektora rolniczego zależy, w dużej mierze, od wdrożenia wiedzy i innowacji z ośrodków naukowych i badawczych do przedsiębiorstw rolnych. Badania wykazują, że rolnicy dostrzegają potrzebę kształcenia się, rozwoju i zdobywania specjalistycznej wiedzy. Jest to wymuszone dużą konkurencją ze strony innych przedsiębiorców rolnych z Unii Europejskiej, a także rosnącą specjalizacją rolnictwa. Przed-siębiorcy rolni powinni rozwijać swoją wiedzę głównie z zakresu szeroko pojętego zarządzania, finansów, marketingu czy technik komunikacji. Zaś kolejnym krokiem jest ułatwienie dostępu do programów pozwala-jących zdobywać ściśle określoną, specjalistyczną wiedzę. Dlatego ważne jest wprowadzenie zmian w progra-mach kształcenia przyszłych menedżerów rolnych. Bogatsza powinna być oferta kształcenia i dokształcania realizowana wspólnie przez biznes, uczelnie oraz firmy doradcze i konsultingowe.

Nowoczesny biznes, a takim jest dziś rolnictwo, powinien opierać się także na profesjonalnych usługach doradczych, badawczych i finansowych. Sektor rolno-spożywczy cieszy się dziś coraz większym zaintereso-waniem banków, istnieją jednak bariery w kredytowaniu, trudne do przejścia przede wszystkim dla rolników indywidualnych. Dzieje się tak m.in. z powodu mocno ograniczonego dostępu do rzetelnych danych opisują-cych skalę prowadzonej przez nich działalności oraz z powodu braków w ewidencji i sprawozdawczości, co utrudnia ocenę ich wiarygodności i zdolności kredytowej. Problemem jest także mała powszechność korzy-stania z instrumentów zabezpieczających, co skutkuje wyższymi kosztami oferowanych kredytów.

Kolejnym kluczowym elementem wzrostu sektora rolno-spożywczego, na który zwraca uwagę raport, jest konieczność budowania polskiej marki wyróżniającej rodzimy produkt na tle produktów z innych krajów europejskich. Rozpoznawalna marka pozwala bowiem na dyktowanie wyższych cen. Optymistyczne jest to, że przedsiębiorcy rolni są świadomi wysokiej wartości ich produktów i widzą na tym polu duży potencjał na przyszłość. Polskie produkty żywnościowe są już cenione na wielu rynkach europejskich i mają szansę, by zaistnieć na rynkach światowych.

Nie znaczy to, że można zapominać o prowadzeniu działań promocyjnych na rynku wewnętrznym. Obec-nie ok. 70 proc. wszystkich artykułów spożywczych na sklepowych półkach w Polsce, to produkty krajowe. Wypromowanie polskiej marki powinno być priorytetem dla wszystkich uczestników sektora spożywczego, a konsumenci powinni być nieustannie zachęcani do wybierania produktów krajowych.

Polscy producenci żywności umacniają swą pozycję, na co wskazuje rozwój nowych kierunków eksportu polskich produktów żywnościowych. Poszukiwanie alternatywnych rynków spowodowane zostało głównie niepewnością i nieprzewidywalnością eksportu na niestabilne rynki krajów WNP, przede wszystkim Rosji. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że rosyjskie embargo na niektóre produkty rolne – głównie owoce, wa-rzywa i mięso – dotyczyło tylko ok. 2-3% wartości naszego eksportu i nie spowodowało jego załamania, a tylko chwilowe spowolnienie.

W zaistniałej sytuacji polscy producenci rolni zaczęli szukać nowych rynków zbytu. Okazało się, że duży potencjał mają tu kraje zlokalizowane w Afryce, na Bliskim Wschodzie oraz w Azji. Aktywność polskich agend rządowych w ostatnim czasie stwarza znaczne możliwości rozwoju naszego biznesu w tych miejscach. Jednym z najważniejszych czynników, który będzie decydował w przyszłości o zdobywaniu tych rynków jest wzmocnienie kapitałowe sektora branży rolno-spożywczej, aby móc stanąć do rywalizacji z silną konkurencją lokalną i międzynarodową.

PODSUMOWANIE

Sobienie Jeziory, Gospodarstwo Ogrodnicze Stanisława Rozuma , fot. Adam Dauksza, 2015 r.

76


Dyrektor naukowy w Instytucie Nowych Syntez Chemicznych w Puławach. Członek Rady Głównej Nauki i Szkolnictwa Wyższego przy Ministrze Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz przewodniczący Rady Naukowej Centrum Kompetencji PUŁAWY. Członek Rad Naukowych Instytutu Katalizy i Fizykochemii Powierzchni PAN oraz Morskiego Instytutu Rybackiego.

Ekspert z dziedziny nawozów i nawożenia, prowadzący działalność naukową z zakresu chemii i rolnictwa. Koordynator ze strony polskiej Stałego Komitetu do Badań w Rolnictwie (Standing Committee on Agriculture Research) przy Komisji Europejskiej. Jest także ekspertem Agencji Helsińskiej HELCOM ds. zanieczyszczeń obszarowych oraz ekspertem Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi ds. nawozów i nawożenia. Przez wiele lat (1990-2011) pracował w Instytucie Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowym Instytucie Ba-dawczym w Puławach. Autor wielu publikacji z zakresu nawożenia i ochrony środowiska.

prof. dr hab. inż. Janusz Igras

dr Zenon Pokojski

Wiceprezes Zarządu Grupy Azoty Zakłady Azotowe „Puławy” S.A. od 1 lipca 2009r. Odpowiedzialny za obszary: Pionu Handlowego, Pionu Technologii i Rozwoju, Pionu Wsparcia, Pionu Korporacyjnego oraz Działu Komunikacji Korporacyjnej.

Absolwent Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie – doktor nauk ekonomicznych w zakresie nauk o zarządzaniu. Blisko 30 lat rozwija swoje umiejętności zarządzania na stanowiskach kierowniczych.

Wiceprzewodniczący Rady Polskiej Izby Przemysłu Chemicznego, Członek Kapituły Responsible Care. Przewodniczący Rady Nadzorczej Gdańskich Zakładów Nawozów Fosforowych „Fosfory” Sp. z o.o.

Współautor programów dotyczących m.in. strategii wzrostu firmy, restrukturyzacji, współpracy nauki i biznesu, a także strategii rozwoju regionu w oparciu o partnerskie projekty biznesu, samorządu i NGO. Autor i współautor publikacji z zakresu organizacji i zarządzania, przedsiębiorczości oraz public relations. Wiceprze-wodniczący Rady Naukowej w Instytucie Nowych Syntez Chemicznych w Puławach.

Jest jednym z inicjatorów powstania Centrum Kompetencji Puławy, które łączy przedsiębiorców rolnych, doradców rolnych oraz instytucje naukowe i przedstawicieli biznesu.

AUTORZY RAPORTU

77

Wojciech Nalazek

prof. dr hab. Andrzej Kowalski

Dziennikarz Telewizji Polskiej, specjalizujący się w tematyce rolnej. Obecnie kierownik Redakcji Audycji Rolnych TVP, z którą związany jest od początku lat 90. Autor wielu odcinków cyklu „Rolnictwo na świecie”, pokazującego kierunki zmian, jakie czekają polskie rolnictwo. Przygotowywał i prowadził także takie pro-gramy jak: „Racje i emocje”, „Z Polski”, „Eko echo”, „Agrolinia”, „Europa bez miedzy”, „Tydzień”. W swoich ma-teriałach pokazuje, że gospodarstwo rolne to nic innego jak firma, a jej właściciel – rolnik, to przedsiębiorca, który musi kalkulować i obliczać ryzyko, wydatki, przychody i zysk. Wyróżniony odznaką „Zasłużony dla rolnictwa”.

Z telewizją Polską związany od lat 70. Stworzył i wydawał ekonomiczno-społeczne cykle programowe: „System”, „Kraje, narody, wydarzenia”, „Ludzie, władza, pieniądze”, „Pod kreską”; Kierował zespołem produ-cencko-twórczym „PIĄTKA”. Jest autorem cyklu reportaży ze świata, pod zbiorowym tytułem „Jakość życia”. Laureat wielu nagród i wyróżnień dziennikarskich. Ukończył studia na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.

Dyrektor Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. W latach 2008-2010 członek Rady ds. Wsi przy Prezydencie RP. Od 2004 do 2006 roku podsekretarz stanu w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Od początku kariery naukowej i zawodowej związany ze Szkołą Główną Planowania i Statystyki – obecnie Szkołą Główną Handlową w Warszawie, gdzie przeszedł kolejne szczeble kariery, aż do stanowiska prodziekana Wydziału Ekonomiki Produkcji.

Jego dorobek to ponad 400 prac, w tym artykułów w czasopismach naukowych, krajowych i zagranicz-nych, a obszar zainteresowań obejmuje m.in. problematykę dostosowywania działalności rolniczej do warun-ków rynkowych oraz zagadnienia integracji Polski ze strukturami europejskimi. Jedną z cech, wyróżniających jego pracę naukowo-badawczą, jest wiązanie problematyki ekonomicznej ze społeczną. Badania w tym obszarze prowadził z partnerami Francji, Japonii i Kanady.

Członek Rad Programowych i kolegiów redakcyjnych czasopism naukowych z Polski, Włoch, Bułgarii, Rumunii, Serbii i Ukrainy a od 2010 roku członek zagraniczny Ukraińskiej Akademii Nauk Rolniczych. Wy-różniany tytułem doktora honorowego Instytutu Ekologicznego na Ukrainie i wyróżnieniami instytucji nauko-wych Ukrainy, Bułgarii i Rumunii. Od roku 2001 członek prezydium Komitetu Ekonomiki Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk.

78


BIBLIOGRAFIA

Bibliografia

• „Analiza uwarunkowań i wyzwań rozwoju sektora rolno-żywnościowego w Polsce na tle tendencji świa-towych”, praca zbiorowa pod redakcją naukową: prof. dr. hab. Andrzeja Kowalskiego, dr hab. Renaty Grochowskiej, dr Bożeny Noseckiej, Wyd. IERiGŻ, Warszawa 2014.

• „Doing Business 2015”, World Bank Group.• „Efektywność, koszty produkcji i konkurencyjność polskich gospodarstw rolnych obecnie i w perspekty-

wie średnio- oraz długoterminowej”, praca zbiorowa pod redakcją prof. Wojciecha Jóźwiaka, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2014.

• „Globalne łańcuchy wartości wyzwaniem dla sektora rolnego w Polsce”, w: „Kierunki rozwoju rolnictwa i polityk rolnych – wyzwania przyszłości”, IERiGŻ, zeszyt nr 127, Warszawa 2014.

• „Handel zagraniczny towarami rolno-spożywczymi w 2014 r. z uwzględnieniem eksportu głównych grup towarowych”, Agencja Rynku Rolnego, Biuro Analiz i Programowania, Warszawa 2015.

• „Kapitał ludzki w procesach przemian strukturalnych wsi i rolnictwa”, praca pod redakcją naukową dr hab. Agnieszki Wrzochalskiej, Wyd. IERiGŻ-PIB, zeszyt nr 130, Warszawa 2014.

• „Polska wieś 2014”. Raport o stanie wsi pod redakcją naukową Iwony Nurzyńskiej i Walentego Poczty, Wy-dawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2014.

• „25 lat polskiego rolnictwa. Bezpieczeństwo żywnościowe w Europie”, Centrum Kompetencji Puławy, 2014.• „Polska 2025 – Nowy motor wzrostu w Europie”, McKinsey & Company, Warszawa 2015.• „Rosja nie do zastąpienia? Alternatywne rynki dla polskiego eksportu”, Wyd. PISM 2015; „Wsparcie pu-

bliczne i konkurencyjność polskiej gospodarki”, Wyd. IERiGŻ Warszawa 2014. • „Rosja nie do zastąpienia? Alternatywne rynki dla polskiego eksportu”, Wyd. PISM 2015; „Analiza uwa-

runkowań i wyzwań rozwoju sektora rolno-żywnościowego w Polsce na tle tendencji światowych”, Wyd. IERiGŻ Warszawa 2014

Internet

• Dane Banku Światowego, http://www.data.worldbank.org.• Krajowa Izba Gospodarcza, http://www.kig.pl.

Dane GUS

• Mały Rocznik Statystyczny 2014, GUS, Warszawa 2014.

Materiały źródłowe

• Torunn Aasmundstad, wypowiedź w programie „Agrobiznes”, Pr 1 TVP, 8.07.2015. • Bloomberg’s Global Innovation Index, 2015.• „The World Factbook”, Central Intelligence Agency, 2013 - 2014.• „English Proficiency Index”, Education First, 2014.• „Sytuacja gospodarstw domowych w 2013 r. świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych”,

GUS, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia. • Mały Rocznik Statystyczny 2014, GUS, Warszawa 2014, s. 203.• „Sytuacja dochodowa i opłacalność produkcji w rolnictwie polskim w 2014 roku na tle lat poprzednich”,

Warszawa 2014.• „Vademecum rynku chińskiego – branża spożywcza”, Biuletyn informacyjny ARR, 2014.

Documents

POLSKA ATRAKCYJNYM PRODUCENTEM I …ckpulawy.com/wp-content/uploads/2015/10/Raport-2015...żywności systematycznie rośnie, a pod koniec 2015 roku wyniesie co najmniej 25 mld euro