POLITYKA SPOŁECZNA - dr hab. Janusz …januszgierszewski.pl/.../uploads/2014/06/SKRYPT-PS.docx · Web view- Nowy, długookresowy program rozwoju społeczno-gospodarczego Unii Europejskiej

PWSH POMERANIA W CHOJNICACH

POLITYKA SPOŁECZNA Skrypt dla studentów (1)

Janusz Gierszewski

2

Spis treści1.1. Pojęcie polityki społecznej....................................................................................................31.2. Zasady polityki społecznej....................................................................................................61.3. Cele polityki społecznej.........................................................................................................81.4. Etapy rozwoju polityki społecznej.......................................................................................101.5. Główne skutki i instrumenty realizacji polityki społecznej.................................................151.6. Uwarunkowania polityki społecznej....................................................................................172.1. Doktryny w polityce społecznej.............................................................................................222.2. Modele polityki społecznej....................................................................................................262.3. Podbudowa teoretyczna polityki społecznej...........................................................................313.1.Potrzeby społeczne...................................................................................................................343.3. Podmioty i poziomy organizacji polityki społecznej.............................................................454.1. Praca i bezrobocie................................................................................................................504.2. Ubóstwo...............................................................................................................................534.3. Migracje...............................................................................................................................544.4. Problemy rodziny.................................................................................................................585.1. Zabezpieczenie społeczne.......................................................................................................62

Polityka społeczna. Skrypt.

3

POLITYKA SPOŁECZNA

Rozdział I

1.1. Pojęcie polityki społecznej

Polityka w uproszczeniu to działanie mające na celu zdobycie władzy, utrzymanie, utrwalenie i jej

powiększenie. Przymiotnik społeczny zawęża zakres pojęcia do spraw związanych z zaspakajaniem

potrzeb mieszkańców z uwzględnieniem nierówności pomiędzy różnymi grupami.

Potrzeba z punktu widzenia polityki społecznej jest istotna, jeśli jest niezbędna do utrzymania

jednostki (grupy społecznej) przy życiu, umożliwienia jej budowania określonej roli społecznej czy

prawidłowego funkcjonowania i rozwoju. Zaspokojenie potrzeb wymaga istnienia i właściwego

działania określonych instytucji społecznych działających na rzecz rozwiązywania kwestii

społecznych i dobrobytu. Dobrobyt społeczny to stan wysokiego zaspokojenia potrzeb ludności

związanych z posiadaniem (pracy, zdrowia, mieszkania), rozwojem (wykształcenie, organizacja

czasu wolnego, jakość życia) czy relacjami społecznymi (w rodzinie, pracy, miejscu zamieszkania).

Kwestia społeczna to poważny, budzący niepokój problem społeczny, który nie może zostać

samodzielnie rozwiązany przez pojedynczego człowieka i wymaga szerokich działań wielu

podmiotów (np. w zakresie przeciwdziałanie problemom bezrobocia, ubóstwa, patologii

społecznej). Postrzeganie polityki społecznej bywało różne. Wg A. Rajkiewicza (1975, 1998)

polityka społeczna to sfera działalności państwa, innych ciał publicznych i sił społecznych, która

zajmuje się kształtowaniem warunków życia ludności oraz stosunków międzyludzkich. To także

celowa działalność państwa oraz innych ciał publicznych i sił społecznych, która zajmuje się

kształtowaniem warunków życia ludności oraz stosunków międzyludzkich. Postrzegana jest

szeroko i wąsko. W ujęciu szerszym to umiejętność wyborów celów rozwoju społecznego

i kryterium bieżącej działalności publicznej, a węższym to organizowanie warunków pracy i życia

oraz sztuka regulowania stosunków społecznych (J. Danecki, 1980). Polityka społeczna obejmuje

wszystkie zakresy działania, których bezpośrednim celem jest zaspokajanie ważnych potrzeb

szerokich warstw ludności. (W. Szubert, 1979, 1989).


4

Wg J. Auleytnera (2000) polityka społeczna to działalność państwa, samorządu i organizacji

pozarządowych, której celem jest wyrównywanie drastycznych różnic socjalnych między

obywatelami, dawanie im równych szans i asekurowanie ich przed skutkami ryzyka socjalnego.

Tabela. Wybrane definicje polityki społecznej w II RP1.

A. Szymański

(1925)

Przedmiotem polityki społecznej jest dobro warstwy pracy najemnej w ogóle, a w szczególności pracy fizycznej, lub inaczej, określenie właściwego stosunku między pracodawcami i pracobiorcami... polityka społeczna tym się różni od opieki społecznej, że ma do czynienia z masą, a nie z jednostkami, przede wszystkim ze zjawiskami pracy i pojęciem sprawiedliwości, a nie ze zjawiskiem ludzkiego życia, miłosierdzia i litości oraz, że częściej posługiwać się może przymusem”

W. Zawadzki

(1927)

Celem polityki społecznej jest podnoszenie „dobrobytu warstw pracujących przy umiarkowanej demokratyzacji stosunków społecznych oraz rozwoju ustawodawstwa socjalnego

S. Rychliński

(1938)

Polityka społeczna jest to więc naukowo usystematyzowany zbiór wskazówek, jak usuwać a choćby łagodzić niesprawiedliwości i szkody płynące dla jednostki i społeczeństwa z ustroju pracy najemnej, oraz jak przeciwdziałać dalszemu narastaniu tych niesprawiedliwości i powstawaniu nowych szkód.

Polityki szczegółowe wchodzące w skład systemu polityki społecznej:

polityka socjalna (zabezpieczenie społeczne), ochrony pracy, zatrudnienia, ochrony zdrowia,

mieszkaniowa, oświatowa, kulturalna, ochrony środowiska naturalnego, prewencji i

zwalczania patologii społecznej, ludnościowa, rodzinna, polityka wobec młodzieży czy

wobec ludzi starych.

Polityka socjalna ogranicza się do udzielania bezekwiwalentnych świadczeń przez co wywiera

wpływ na materialne warunki życia grup najsłabszych. Polityka społeczna jako nauka teoretyczna

zajmuje się formułowaniem i weryfikowaniem twierdzeń dotyczących związków między celową

działalnością grup społecznych oraz ciał publicznych a zmianami struktury społecznej, a jako nauka

praktyczna docieka jak w oparciu o te twierdzenia uzyskać zamierzone zmiany społeczne zgodne z

dobrem człowieka (Szumlicz, 1994).

Jak proponuje J. Danecki (1974) to nauka o celowym organizowaniu postępu społecznego.

Przedmiotem polityki społecznej jest wg J. Supińskiej: praca, dobrobyt, kultura i ład społeczny.

Przedmiotem są więc przeszkody (ryzyka), które uniemożliwiają zaspokojenie potrzeb społecznych.

1 Por. R. Szarfenberg, Krytyka i afirmacja polityki społecznej, Warszawa 2008.Polityka społeczna. Skrypt.

5

Tabela. Polityka socjalna a polityka społeczna.

Polityka socjalna Polityka społeczna

Przedmiot: Materialne warunki bytu, dochody pieniężne, poziom życia, konsumpcja towarów i usług.

Społeczeństwo, stosunki społeczne, organizacja życia i społecznego, jakość życia.

Cele: Poprawa materialna warunków bytu (szczególnie najbiedniejszych) wzrost konsumpcji, „pokój socjalny”, łagodzenie kwestii socjalnych.

Postęp społeczny, równowaga porządek społeczny, dobro wspólne, harmonia między celami osobistymi a społecznymi

Sposób

działania:

Doraźna pomoc, interwencja, rozdzielanie świadczeń.

Perspektywiczne zapobieganie, zmiana struktury społecznej, instytucjonalizacja

Źródło: R. Szarfenberg, Definicje polityki społecznej w: Rysz-Kowalczyk, Szatur-Jaworska (red)., Wokół teorii polityki społecznej, s. 36-37).

Ze względu na podział spraw i nazw działów2 należących do kompetencji rządu polityka społeczna

należy do kompetencji ministra pracy i polityki społecznej w zakresie „zabezpieczenia

społecznego”. Głównym kryterium typologii definicji polityki społecznej może być występujące w

danym określeniu odwołanie do innego ważnego pojęcia, które samo ma bogatą treść teoretyczną

oraz empiryczną. Wyróżnia się więc definicje nawiązujące do:

dobrobytu społecznego,

potrzeb,

bezpieczeństwa socjalnego,

struktury społecznej,

integracji społecznej,

kwestii społecznych,

praw człowieka,

sprawiedliwości społecznej,

postępu i rozwoju społecznego.

Termin polityka społeczna pojawił się u Fourniera3 w XIX wieku jako przepis na szczęście

ludzkości. Współcześnie polityka społeczna w znaczeniu prakseologicznym jest nauką

o działaniach organów publicznych oraz niepublicznych prowadzonych na rzecz jednostek

i grup społecznych ze względu na potrzebę:

2 Dz. U. z 2003 r. Nr 159, poz. 1548 ze zm.3 D. M. Fournier, Evaluation. W S. Mathison (red.) Encyclopedia of Evaluation. Thousand Oaks: SAGE Publications., 2004.


6

wspierania grup ekonomicznie najsłabszych (zwolnienia podatkowe, place minimalne,

różnego typu zasiłki, pomoc społeczna),

wyrównywania szans w dostępie do dóbr i usług (stypendia, zasiłki rodzinne, kształcenie w

systemie publicznym itd.),

równouprawnienia ( eliminowania dyskryminacji),

asekuracji ryzyk życiowych np. poprzez system ubezpieczeń społecznych (jak FUS oraz

fundusze celowe na wypadek bezrobocia).

W znaczeniu praktycznym jest więc działaniem na rzecz rozwiązywania problemów społecznych,

a jako dyscyplina naukowa ma na celu badanie zmian zachodzących w strukturze społecznej pod

wpływem działalności organów publicznych i niepublicznych oraz wskazywanie potrzeby zmian.

1.2. Zasady polityki społecznej

Polityka społeczna jest działaniem publicznym i dlatego potrzebuje drogowskazu, którymi są

wartości i zasady. Podmiotami wartościującymi są grupy społeczne i jednostki4. Na podstawie

przedstawionych definicji polityki społecznej można wyróżnić następujące wartości:

powszechny dobrobyt,

sprawiedliwość społeczna,

integracja społeczna5,

stabilność społeczna,

bezpieczeństwo, wolność i kolektywizm6.

Zasady w polityce społecznej są to ogólne dyrektywy i normy działania jakimi powinny kierować

się podmioty polityki społecznej w realizacji podstawowych celów. Zasady polityki społecznej

wynikają z charakterystycznych orientacji wartości oraz przyjmowanych przez realizatorów

koncepcji człowieka i jego motywacji. Polityka społeczna oparta jest na następujących zasadach:

Tabela. Zasady polityki społecznej.

Zasada

przezorności

Bezpieczeństwo socjalne jednostki nie może być tylko efektem świadczeń ze strony społeczeństwa, ale wynikać powinno także z odpowiedzialności człowieka za przyszłość własną i rodziny, jego zdolności do rezygnacji z części bieżących korzyści na rzecz zaspokojenia przyszłych potrzeb oraz do prowadzenia takiego trybu

4 Por. J. Supińska, Wartości i zasady polityki społecznej, Polityka….., op. cit., s. 71-80.5 Zob. R. Szarfenberg, Krytyka i afirmacja polityki społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Instytut Filozofii i Socjologii PAN, 2008.6 Zob. J. Supińska, Dylematy polityki społecznej. Warszawa: Instytut Polityki Społecznej UW, 1991.


7

życia, który minimalizuje ryzyko wystąpienia zagrożeńZasada

samopomocy

Przejawia się w istnieniu i rozwoju pomocy wzajemnej ludzi zmagających się z podobnymi problemami życiowymi oraz pomocy silniejszych dla słabszych: zazwyczaj w ramach niewielkich, nieformalnych grup

Zasada

solidarności

społecznej

Najczęściej rozumiana jako przenoszenie konsekwencji ryzyk socjalnych z jednostek na społeczeństwo: niekiedy utożsamiana z solidaryzmem społecznym, oznaczającym wyższość wspólnych interesów członków społeczeństwa nad interesami poszczególnych klas lub warstw

Zasada

pomocniczości

(subsydiarności)

Przyjęcie określonego porządku, w jakim różne instytucje społecznedostarczają jednostce wsparcia, gdy samodzielnie - wykorzystując zasoby dostępne poprzez rynek - nie jest ona w stanie zaspokoić swoich potrzeb; w pierwszej kolejności pomoc powinna pochodzić od rodziny, w następnej — od społeczności lokalnej, a na końcu - od państwa

Zasada

partycypacji

(uczestnictwa)

Wyraża się w takiej organizacji życia społecznego, by poszczególni ludzie mieli możliwość pełnej realizacji swoich ról społecznych, a grupy mogły zajmować równoprawne z innymi miejsce w społeczeństwie; oznaczająca prawo do bycia członkiem grup społecznych i zbiorowości oraz do aktywnego w nich działania

Zasada dobra

wspólnego

Przejawia się w takich działaniach władz publicznych, które uwzględniają korzyści i interesy wszystkich obywateli i polegają na poszukiwaniu kompromisów tam. gdzie interesy te są sprzeczne

Zasada

wielosektorowości

Polega na równoczesnym funkcjonowaniu publicznych podmiotów polityki społecznej, organizacji pozarządowych i instytucji rynkowych, które dostarczają środków i usług służących zaspokajaniu potrzeb społeczeństwa

Źródło: Leksykon polityki społecznej, B. Rysz-Kowalczyk (red.), Warszawa 2002.

Zasady polityki społecznej dotyczą przypadków określonych przepisach prawa, a w szczególności

z powodu:

ubóstwa, sieroctwa, bezdomności, potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności,

bezrobocia, niepełnosprawności, długotrwałej lub ciężkiej choroby, bezradności w sprawach

opiekuńczo wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w

rodzinach niepełnych lub wielodzietnych, brak umiejętności w przystosowaniu do życia

młodzieży opuszczającej placówki opiekuńczo – wychowawcze, trudności w integracji

osób, które otrzymały status uchodźcy, trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu

z zakładu karnego, alkoholizmu lub narkomanii zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej,

klęski żywiołowej lub ekologicznej7.

Katalog ryzyk społecznych w 1944 roku uzyskał rekomendację Międzynarodowej Organizacji

Pracy (zwanej dalej MOP), w którym zaliczono sytuacje związane z:

7 Dz.U. z 2004 r. Nr 64, poz. 593 ze zm. Polityka społeczna. Skrypt.

8

macierzyństwem (maternity), chorobą (sickness), śmiercią żywiciela rodziny (death of

breadwinner), starością (old age), bezrobociem (unemployment), wypadkiem przy pracy i

choroby zawodowej (employment injuries), inwalidztwem (invalidity), nagłych wydatków

(emergency expenses).

1.3. Cele polityki społecznej

Celem polityki społecznej jest zaspakajanie podstawowych potrzeb ludzkich. Potrzeby ludzkie

rozgraniczamy na materialne (mieszkanie, sen, zdrowie, praca) i niematerialne, duchowe

(zrozumienie, akceptacja, miłość, tolerancja, bezpieczeństwo). Konsekwencją wyboru określonej

zasady jest kształtowanie przez państwo wysokości przekazywanych środków finansowych na cele

społeczne (budżet finansów publicznych), możliwości wykorzystania instrumentów polityki

społecznej i zachowanie bezpiecznego marginesu dla zachowań populistycznych.

Tabela . Katalog ryzyk socjalnych i zakres świadczeń.

Katalog zdarzeń losowych Zakres świadczeń

1. choroba Świadczenia pieniężneZasiłki: chorobowy / macierzyńskiOpieka lekarska2. macierzyństwo

3. niezdolność do pracy / spowodowana inwalidztwem

Renty: z tytułu niezdolności do pracy / inwalidzka

4. wiek emerytalny (starość) Emerytura (renta starcza)5. śmierć żywiciela rodziny Renta rodzinna6. bezrobocie Zasiłek dla bezrobotnych7. nadzwyczajne wydatki związane ze wzrostem kosztów utrzymania rodziny (np. na wychowanie i edukacje, mieszkanie)

Świadczenia rodzinne

8. wypadek przy pracy OdszkodowanieRenty: z tytułu wypadku przy pracy / choroby zawodowej9. choroba zawodowa

Źródło: Opracowano na podstawie Konwencji MOP Nr 102 z 1952 r. Mirosław Księżopolski wychodząc od pojęcia bezpieczeństwa jako kategorii polityki społecznej

zdefiniował je jako stan wolności od niedostatku materialnych środków utrzymania i istnienia

realnych gwarancji pełnego rozwoju jednostki8. Następnie zaproponował, by określenie

bezpieczeństwo socjalne oznaczało stan wolności od zagrożeń, których głównym skutkiem jest brak

lub niedostatek środków utrzymania. Zagrożenia te, to przede wszystkim zdarzenia zaliczane do

typowych ryzyk socjalnych.

8 M. Księżopolski, Bezpieczeństwo społeczne i jego zagrożenia w: Polityka społeczna w okresie przemian pod red. A. Piekary, J. Supińskiej, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 1985, s. 20


9

Polityka społeczna to działalność prowadzona:

w różnych sferach takich jak: rynek pracy, opieka zdrowotna, edukacja, pomoc rodzinie itd.

przez różne podmioty (rządowe, samorządowe, pozarządowe),

w różnorodnych działaniach (tworzenie prawa, dostarczanie usług, udzielanie świadczeń).

Analiza definicji polityki społecznej wskazuje, że cele polityki społecznej są różnie rozumiane,

gdyż mogą odnosić się do:

przekształcania struktur społecznych w celu osiągnięcia postępu społecznego,

kreowanie postępu społecznego,

łagodzenia skutków nierówności społecznej.

Tabela . Wybrane cele polityki społecznej.

J. Auleytner •wyrównywanie drastycznych różnic socjalnych między obywatelami.• dawanie im równych szans.• asekurowanie ich przed skutkami ryzyka socjalnego

K. Boulding • budowanie tożsamości wspólnotowej• tworzenie integracji• przeciwdziałanie alienacji

J. Danecki • powszechność szeroko pojętego dobrobytu• rozwój i racjonalne spożytkowanie społecznego zasobu zdolności iumiejętności• wolność indywidualna (ekspresja dążeń jednostek), która nie realizuje siękosztem wolności innych jednostek i zbiorowości

T. H. Marshall • eliminacja ubóstwa,• maksymalizacja dobrobytu,• osiąganie równości

K. Secomski • wszechstronność postępu społecznego.• powszechność i równy dostęp do świadczeń socjalnych.• stopniowanie i optymalizacja tempa pożądanych zmian społecznych

B. Szato-Jaworska i G.

Firlit-Fesnak

• bezpieczeństwo socjalne• zaspokajanie potrzeb wyższego rzędu• zapewnienie ładu społecznego

J. Szczepański • przezwyciężanie niedostatku.• szukanie sprawiedliwości w społeczeństwie.• zapewnienie warunków życia wre względnym dobrobycie wszystkimobywatelom

Wśród wielu celów polityki społecznej można wyodrębnić obszar związany z bezpieczeństwem

socjalnym traktowanym jako zapewnienie dochodów w trakcie wystąpienia ryzyka socjalnego (np. Polityka społeczna. Skrypt.

10

utraty pracy), ładu społecznego (stabilizacji życiowej) czy życia rodzinnego (socjalizacja,

kształtowanie wartości postaw i umiejętności).

Tabela . Elementy typologii pojęciowej zawarte w definicjach polityki społecznej.

dobrobyt potrzeba bezpieczeństwo

socjalne

struktura

społeczna

integracja

społeczna

prawo

socjalne

sprawiedliwość

społeczna

Postęp

społeczny

kwestia

społeczna

Wg J. Supińskiej istotnym elementem polityki społecznej jest dobro człowieka i idea przekształceń

społecznych wprowadzająca zmiany dla tego dobra9. Sposobem finansowania polityki społecznej są

podatki (zaopatrzenie), składki (ubezpieczenie), darowizny i lokaty (oszczędności).

Istnieją podmioty, które określają cele (organy stanowiące) i je realizujące (instytucje publiczne i

prywatne). Celem polityki społecznej są w głównej mierze trudne sytuacje życiowe, które zakłócają

funkcjonowanie społeczeństwa oraz sposoby regulowania życia społecznego w celu zaspokajania

podstawowych potrzeb.

Naczelnym celem polityki społecznej jest zapewnienie poczucia bezpieczeństwa społecznego,

przede wszystkim w aspekcie ekonomicznym.

1.4. Etapy rozwoju polityki społecznej

REGUŁA A. WAGNERA (1877r.): Zwiększanie zakresu świadczeń społecznych w dłuższym okresie następowało wraz ze wzrostem dochodu narodowego i łączyło się z przyjmowaniem przez państwo coraz większej części tego dochodu (np. przez podatki).

Kryteria wyodrębnienia etapów.

XIX i XX w. to czas kształtowania się i rozwoju państw narodowych. Rządy tych państw coraz

częściej przejmowały odpowiedzialność za bezpieczeństwo wewnętrzne. Zgodnie z tym założeniem

świadczenia społeczne stawały się instrumentem utrzymania kontroli nad obywatelami, gdyż

zapewniały spokój wewnątrz państwa oraz jego rozwój.

Wśród kryteriów rozwoju polityki społecznej najczęściej się wymienia:

udział świadczeń w dochodzie narodowym;

tempo i kierunek zmian udziału świadczeń w dochodzie narodowym;

dominację pewnych form świadczeń;

9 J. Supińska, Dylematy polityki społecznej, Warszawa 1991Polityka społeczna. Skrypt.

11

W rezultacie wyodrębniono następujące etapy rozwoju polityki społecznej:

1.Etap wielkiego eksperymentu.

Ten etap jest związany z walką o uznanie praw państwa do regulowania pewnych stanów

społecznych i jednocześnie etap prób wdrażania pewnych zasad instytucjonalnych tej interwencji.

Charakteryzuje się wprowadzeniem niektórych uprawnień (np. ubezpieczeń społecznych,

zabezpieczenia przed bezrobociem), kontrolą ich realizacji.

Działania w tym kierunku przebiegały w różnych warunkach, a więc możemy wyróżnić dwa

podstawowe modele tych działań:

model niemiecki – inicjatywę w działaniach przyjął rząd w obawach przed możliwością

konfliktów wewnątrzpaństwowych. Reformy Bismarcka miały szeroki zakres i stały się

przykładem dla całej Europy;

model angielski – powolny proces wypracowywania pewnego konsensusu dotyczącego

poszczególnych zagadnień;

Najważniejsze wydarzenia tego etapu:

1598r., Anglia – wprowadzenie prawa dla ubogich (nie miało charakteru ogólnego, ale wymuszało

na władzach lokalnych na terenie gminy działania, które miały poprawić sytuację ludzi starych i

chorych, o ile nie mieli oni należytej opieki ze strony rodziny).

1802r., Anglia – przepisy prawne, które regulowały ochronę pracy dzieci i kobiet.

1833r., Anglia – wprowadzenie inspektorów kontroli warunków pracy.

1834r., Anglia – poprawki w prawie dla ubogich z 1598 r. (jest to początek państwa opiekuńczego).

1847r., Anglia – przeznaczenie środków na kształcenie nauczycieli.

1883-1889, Niemcy- wprowadzenie obowiązkowego systemu ubezpieczeń społecznych, reformy

Bismarcka.

2.Etap konsolidacji.

Przejście od etapu eksperymentu do etapu konsolidacji w każdym państwie było zróżnicowane.

W USA były to l. 30' XX w. W Europie natomiast były to czasy tuż po I wojnie światowej.

Zakończenie tego etapu przepadło na koniec lat 40. XX w.

Główną cechą charakteryzującą dany etap było uznanie obowiązku państwa w ustanawianiu

podstawowych gwarancji bezpieczeństwa ekonomicznego jego obywateli. Warto zaznaczyć

również, że na danym etapie wypracowano systemy świadczeń, które zapewniały pewien poziom Polityka społeczna. Skrypt.

12

równości w zależności od zasług, potrzeb oraz warunków życia.

Najważniejsze wydarzenia tego etapu:

11.04.1919 – powołanie MOP (Międzynarodowa Organizacja Pracy);

1952 r. - konwencja MOP dotycząca minimalnych norm zabezpieczenia społecznego;

3.Etap ekspansji (państwo dobrobytu).

Z biegiem czasu (początek lat 50. XX w.) polityka społeczna stawała się w coraz większym stopniu

instrumentem wtórnego podziału dochodu narodowego oraz środkiem dla uzyskiwania

różnorodnych korzyści. Na skutek tego polityka społeczna stała się częścią rozgrywek politycznych

w celu uzyskania poparcia wyborców.

W Europie ten okres umownie kończy się w 1973r. W tym roku wywindowanie cen nośników

energii spowodowało spowolnienie wzrostu gospodarczego, przez które państwa nie były w stanie

wywiązać się ze swoich zobowiązań dotyczących świadczeń. Koniec etapu ekspansji

charakteryzuje się również wzrostem inflacji oraz długu wewnętrznego i w konsekwencji

podwyższeniem podatków i kosztów produkcji. Konieczna stała się korekta systemu przyznawania i

realizacji świadczeń.

4.Etap modernizacji i globalizacji (aktywna polityka społeczna).

Wg R. Mirshy głównym źródłem dotychczasowych problemów społecznych był socjalizm, bo nie

gwarantował m. in. bezpieczeństwa ekonomicznego. Upadek socjalizmu stał się początkiem

nowego etapu rozwoju polityki społecznej.

Mirsha uważa, że główną cechą charakteryzującą dzisiejsze czasy jest „międzynarodowa

gospodarka a wraz z tym narodowe społeczeństwa”. Logika międzynarodowej gospodarki niszczy

życie społeczne, a więc państwo ma obowiązek kontroli gospodarki, by go oszczędzić.

W związku z powyższym istnieje konieczność wprowadzenia międzynarodowych standardów

socjalnych (jak to jest zrobione w przypadku handlu międzynarodowego), które by się wiązały

bezpośrednio z sytuacją ekonomiczna państwa.

Działania zapoczątkowane w Europie wprowadziły właściwą, systemową ochronę ludzi pracy,

charakteryzujących się słabą pozycją ekonomiczną.

Nastąpiła krytyka państwa opiekuńczego i eksperymentu socjalistycznego.

Zostały wdrażane zasady subsydiarności, ograniczania redystrybucyjnej funkcji programów

socjalnych, wzmocnienia znaczenia negocjacji zbiorowych i dialogu obywatelskiego oraz roli

edukacji. Nastąpiło uznanie znaczenia sektora ekonomii społecznej, zatrudnienia socjalnego oraz


13

zatrudnienia subsydiowanego, nacisk na przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu poprzez

programy integracyjne, dowartościowanie wolontariatu, podejmowanie działań aktywizujących nie

tylko jednostki, ale również społeczności lokalne.

Julian Auleytner wyróżnił cztery etapy kształtowania się polityki społecznej w Polsce.

1. Okres do 1918 roku.

Był to okres refleksji o socjalnym położeniu ludności i nielicznych pracach naukowych. Polityka

społeczna w głównej mierze to przedmiot dydaktyki. Przedstawiciele: S. Staszic, F. Skarbek, A.

Cieszkowski, S. Głąbiński.

2. Okres międzywojenny (1918-1939).

To okres kryzysu ekonomicznego i występowania niekorzystnych zjawisk społecznych jak: bieda,

niedostatek, brak pracy. To okres empiryczny polityki społecznej, w tym okresie ujawniły się dwa

podejścia do polityki społecznej:

podejście ekonomiczne – w którym traktuje się politykę społeczną jako element rachunku

ekonomicznego w kontekście ponoszonych nakładów na politykę społeczną,

podejście humanistyczne – które odwołuje się do pewnych wartości takich jak solidarność

rozumianą jako konieczność wspierania grup ekonomicznie najsłabszych

W Polsce powstaje w 1920 roku Instytut Gospodarstwa Społecznego (miał diagnozować problemy

społeczne). Przedstawiciele główni członkowie instytutu: Ludwik Krzywicki (1895 – 1941) –

socjolog, publicysta; chciał, aby skupić się na kwestiach społecznych tj. sprawach mieszkaniowych,

bezrobociu. Konstanty Krzeczkowski (1897 – 1939) – ekonomista, statystyk; mówił o procesach

społecznie ogólnych. Stanisław Rychliński (1903 – 1944) – socjolog, ekonomista; próbował do

spraw związanych z polityką społeczną wprowadzić wartości. Koncepcje te uzupełniały się tworząc

teoretyczne podstawy polityki społecznej. Uzupełniała je Zofia Daszyńska- Golińska, która

reprezentowała kierunek reformizmu ewolucyjnego.

3. Okres lat powojennych (1945-1989).

To okres strat wśród ludności cywilnej, okres reform i politycznych wpływów ZSRR. w tym okresie

występowała egalitaryzacja polityki społecznej, która polegała na uśrednieniu większości

społeczeństwa na dość niskim poziomie życia Do 1957 r. polityka społeczna nie rozwijała się

przede wszystkim ze względów ideologicznych i politycznych. Uważano, że ustrój państwa sam

rozwiąże problemy zabezpieczenia społecznego. Państwo przyjmuje na siebie wiele obowiązków

socjalnych (szkoły, przedszkola, podręczniki – i to za darmo). Potem zaczęła być tworzona teoria

polityki społecznej. W 1957 utworzono Instytut Gospodarki Społecznej. Antoni Rajkiewicz Polityka społeczna. Skrypt.

14

koncentrował się na diagnozach, Wacław Szubert i Jan Rosner przyjęli kierunek systemizujący

potrzeby człowieka i zbiorowości. Michał Olędzki i Jan Danecki w teoriach ogólnych toczyli spór o

cel badawczy polityki społecznej.

4. Okres po 1989 roku.

To okres transformacji w kierunku gospodarki rynkowej i czas przygotowania Polski do wejścia w

struktury Unii Europejskiej. Stanisława Golinowska, wprowadziła następującą periodyzację tego

okresu:

a) 1989 – 1994 – okres polityki kompensacji (kryzys transformacyjny, spadek dochodów, ochrona

socjalna grup dotkniętych skutkami przemian);

b) 1994 – 1997 – okres polityki społecznej dopasowanej do rozwijającej się gospodarki rynkowej;

3) 1998 – 2002 – okres decentralizacji reform społecznych zorientowanych rynkowo

w warunkach spowolnienia wzrostu gospodarczego i ograniczenia finansów publicznych;

4) po 2003 - polityka pozostaje pod wpływem skutków wejścia do Unii Europejskiej w warunkach

ożywienia gospodarczego i dopływu środków z europejskich funduszy strukturalnych.

Można odnaleźć działania dzielące politykę społeczną na sektory: publiczny; rynkowy (nastawiony

na zysk) i społeczny (non profit) 10.

Nowe koncepcje polskiej myśli polityki społecznej można odnaleźć w pracach J. Supińskiej

(dylematy pomiędzy wartościami a instrumentami), J. Daneckiego i B. Rysz-Kowalczyk (nowe

kwestie społeczne o najwyższym stopniu dolegliwości), T. Szumlicza (modele polityki społecznej

oparte na kategoriach konstrukcyjnych: interwencji, dystrybucji i integracji), M. Księżopolskiego

(porównawcze związane z monitorowaniem i konfrontowaniem międzynarodowych doświadczeń),

J. Auleytnera (doktryn opartych na aksjomacie, że każde działanie socjalne oparte jest na systemie

wartości), L. Dziewięckiej-Bokun (nurtów naukowych: administracji, ekonomii, socjologii oraz

aktorów sceny politycznej), R. Szarfenberga (racjonalizacji polityki społecznej opartej na

działalności socjalnej państwa i potrzebie standaryzacji, kwantyfikacji i kontroli)

1.5. Główne skutki i instrumenty realizacji polityki społecznej

Analizując skutki realizacji polityki społecznej trzeba mieć na uwadze, iż nigdy nie będą

jednoznaczne i zawsze da się dostrzec skutki jak pozytywne tak i negatywne.

Wg Schmidta w sferze ekonomicznej plusami wydatków na cele socjalne są:

zmniejszenie skali wahań koniunkturalnych;

utrzymywanie bardziej stabilnego wzrostu gospodarczego;

10 J. Auleytner, Historia polityki społecznej, w: Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, Polityka społeczna. Skrypt.

15

utrzymanie spokoju społecznego;

pełniejszy dostęp społeczeństwa do edukacji;

lepsza skłonność do migracji;

wydłużenie się okresu aktywności zawodowej;

zachęcanie do oszczędzania zasobów , ochrony środowiska;

techniczna modernizacja i ochrona pracy;

Minusami natomiast są:

dodatkowe obciążenie przedsiębiorstw (zmniejszenie ich konkurencyjności, zwiększenie

kosztów produkcji);

utrudnienie przystosowanie się gospodarki do zmian koniunktury na świecie;

przeciążenie budżetu państwa (zwiększenie deficytu, nieefektywność wydawania środków);

tworzenie i utrzymywanie kosztownych instytucji;

powstanie „szarej strefy”;

W odniesieniu do sfery społecznej wpływ opiekuńczego państwa również wpływa w sposób jak

pozytywne tak i negatywny.

Plusy:

zmniejszenie ryzyka popadnięcia obywatela w ubóstwo;

zwiększenie poczucia godności obywatela;

zmniejszenie skali marginalizacji i patologii społecznej;

pomniejszenie społecznych nierówności;

zmniejszenie tendencji do anonimowości poprzez stworzenie ulg podatkowych (np. w

wydatkach na kulturę bądź oświatę);

Minusy:

zmniejszenie się skłonności jednostki do inicjatywy;

zmniejszenie poczucia odpowiedzialności jednostki za swój los;

powstanie nowych nierówności w dostępie do usług społecznych;

zanikanie tradycyjnych wartości i więzi społecznych;

W przypadku stosunków politycznych oczekuje się, że rozbudowa świadczeń społecznych w sensie

pozytywnym przyczyni się do:

umocnienia poczucia związku obywatela z państwem;

zmniejszenia zagrożenia konfliktami klasowymi;

zmniejszenia liczebności strajków;

W sensie negatywnym do:Polityka społeczna. Skrypt.

16

zaostrzenia się konfliktów na tle podziału dochodu narodowego;

pogoni na tle politycznym (biorca świadczeń staje się ważniejszy niż ten, który na nie

pracuje);

upadku tradycyjnych cnót obywatelskich;

trudności w zakresie zmian przyznanych dotąd uprawnień;

Polityka społeczna to redystrybucja dochodów w zakresie:

podatkowym, ubezpieczeniowym i charytatywnym.

Instrumenty są to „narzędzia, środki” działania, które oddziałują na zachowania tych ludzi, do

których kieruje ona swoje programy, jak i tych, którzy są wykonawcami lub tworzą środowisko

społeczne, w którym programy polityki społecznej są realizowane.” (J. Supińska).

Narzędzie polityki publicznej to konkretna metoda, za pomocą której nadaje się strukturę jakiemuś

wspólnemu działaniu zmierzającemu do rozwiązania problemu (L. Salomon).

„kije”„kije” „marchewki”„marchewki” „kazania”„kazania”

celcel Zniechęcać do zachowań Zniechęcać do zachowań niepożądanych poprzez niepożądanych poprzez karykary

Zachęcać do zachowańZachęcać do zachowań pożądanych poprzez pożądanych poprzez „nagrody”„nagrody”

Zachęcać do zachowań Zachęcać do zachowań pożądanych, zniechęcać pożądanych, zniechęcać do niepożądanych do niepożądanych poprzez informacjepoprzez informacje

formaforma Regulacje prawne; karyRegulacje prawne; kary Zachęty ekonomiczne; Zachęty ekonomiczne; ulgi, dodatki, ulgi, dodatki, preferencyjne systemy preferencyjne systemy finansowaniafinansowania

Intrumenty Intrumenty informacyjne informacyjne

(Źródło: R. Szarfenberg)

Tak więc są to:

administracyjno-prawne nakazy, zakazy, np. akty prawne określające minimalny wiek

zawarcia małżeństwa, określające możliwości i warunki uzyskania rozwodu, ochronę

prawna kobiety ciężarnej, prawa do przerw w pracy (urlop ta/macierzyński, opiekuńczy,

wychowawczy);

ekonomiczne „zachęty” np. określające wysokość zasiłku macierzyńskiego, zasiłki

rodzinne na dzieci, z tytułu urodzenia dziecka, wychowawcze, ulgi na rzecz rodzin

wielodzietnych, „becikowe”, dofinansowanie żłobków, przedszkoli, zasiłki na dzieci

chore i kalekie, preferencje mieszkaniowe dla rodzin wielodzietnych, stypendia dla

dzieci i młodzieży;

informacyjne i kadrowe np. zabieganie o wyższy prestiż społeczny macierzyństwa oraz

rodziny wielodzietnej, prowadzenie wychowania seksualnego w ramach zajęć


17

szkolnych, dostęp do literatury z dziedziny życia w rodzinie (poradnictwo, kampanie

reklamowe)prowadzone przez administrację „społeczną” czy wolontariuszy.

Prawa polityczne i cywilne mają charakter proceduralny (uniwersalny), prawa socjalne - mają

charakter materialny, czyli dotyczą gromadzenia i redystrybucji środków, prawa te określają raczej

minimum niż optimum. Standardy zawierają zarówno zobowiązania, jak i prawa, wiążą je jednak z

sytuacją ekonomiczną. Pozwala to krajom i obywatelom na różnym poziomie rozwoju mieć prawo

wyboru i dostrzegać związki zmian sytuacji ekonomicznej ze świadczeniami społecznymi.

1.6. Uwarunkowania polityki społecznej

W znaczeniu podmiotowym polityka społeczna analizuje sytuację socjalna poszczególnych grup

społecznych takich jak: dzieci, kobiety, mniejszości narodowe, ludzie starzy czy niepełnosprawni.

Podejście przedmiotowe oznacza, że dokonuje się analizy różnych obszarów związanymi

z potrzebami takimi jak: bezrobocie, bieda, braki w szkolnictwie czy służbie zdrowia.

Ogólnie uwarunkowania polityki społecznej można podzielić na wewnętrzne (wynikające ze

stosunków w państwie) i zewnętrzne (istniejące poza państwem). Wśród nich można wyróżnić :

ustrojowo-polityczne, materialne, związane z czynnikiem ludzkim i wynikające z realizowanego

modelu polityki społecznej11. Mogą mieć wymiar:

lokalny – sprowadzający się do malej, ograniczonej przestrzeni społecznej, w której występują nie

rozwiązane problemy wśród zamieszkującej ją grupy ludności. Uwarunkowania lokalne wynikają z

sytuacji ludzi złączonych wspólnym położeniem geograficznym np. deficyt infrastruktury społecznej

(brak ośrodków zdrowia, żłobków, przedszkoli) bieda, alkoholizm, marginalizacja czy bezdomność.

narodowy – uwarunkowania mogą dotyczyć nierównych praw obywateli do wykorzystania

możliwości jakie daje rozwój gospodarczy np. rozwinięty ekonomicznie Śląsk

i niedoinwestowania wschodnia część Polski.

globalny – uwarunkowane gospodarką i systemem politycznym.

Dla Polski wśród czynników ustrojowych wymienia się: demokrację parlamentarną, samorządność

lokalną i społeczną gospodarkę rynkową.

Do uwarunkowań materialnych zalicza się poziom wskaźników makroekonomicznych

umożliwiających generowanie środków na cele społeczne, sytuacja na rynku pracy, infrastrukturę

społeczną, mieszkalnictwo i ochronę środowiska naturalnego. Te uwarunkowania obejmują

determinanty jakościowe odnoszące się do struktury społecznej, społeczeństwa obywatelskiego czy

11 C. Żołędowski, Uwarunkowania polityki społecznej, w: Polityka społeczna…, op. cit. s., 55-70.Polityka społeczna. Skrypt.

18

kapitału społecznego.

Uwarunkowania związane z czynnikiem ludzkim związane są ze starzeniem społeczeństwa,

spadkiem liczby zawieranych małżeństw, wzrost liczby rozwodów czy zwiększenia emigracji.

Uwarunkowania związane z zastanym modelem polityki społecznej związane są

z interwencyjnością (minimalizowanie skutków bezrobocia i wzrost nakładów na pomoc

społeczną), komercjalizacją (utrzymanie określonego poziomu deficytu budżetowego) oraz

zdominowaniem zakresu i tempa przekształceń przez mechanizmy przetargu politycznego.

W polityce społecznej akcentowane były trzy kierunki związane z:

rynkiem pracy (pogłębiające się bezrobocie);

planem oszczędności wydatków publicznych (zwany planem Hausnera);

przyjęciem europejskich strategii społecznych, będące wynikiem akcesji.

Rozpoczęty w 2003 roku proces charakteryzował się aktywizacją polityki społecznej i sięganiem po

nowe rozwiązania. Najważniejsze z nich to: programy dla ośrodków lokalnych i regionalnych,

zmierzające do poprawy infrastruktury i przedsiębiorczości, rozwój aktywności w dziedzinie

edukacji i kształcenia ustawicznego, aktywność w dziedzinie rynku pracy. Jednak dostrzega się

niepokojące zjawiska, jak np. rosnące rozwarstwienie społeczne (powiększa się grono ludzi

bogatych i ludzi biednych, zaś warstwy średnio zamożne maleją liczebnie). W 2000 roku odbył się

szczyt Lizboński, gdzie określono cele polityki społecznej dla Unii Europejskiej, której istota

została określona przez: wzrost znaczenia samorządów lokalnych i sektora obywatelskiego,

dowartościowanie wolontariatu, wzrost roli edukacji, wzrost roli rodziny i więzi społecznych,

Polityka społeczna bardzo zmienia się w czasie, stąd metamorfozy modeli. Zmienia się rola

państwa, jako instytucji odpowiedzialnej za politykę społeczną z uwagi na: rosnącą rolę

zobowiązań międzynarodowych; globalizację; popyt na świadczenia społeczne; czynniki

demograficzne; strukturę zatrudnienia kobiet; zmiany funkcji państwa (państwo dostarczając

świadczeń wymaga od odbiorcy określonych zachowań, np. poszukiwania pracy, podpisywania

kontraktu socjalnego, godzenie usług rynkowych z usługami narodowymi strukturą świadczeń (z

tytułu człowieczeństwa, związane z egzystencją, związane z obywatelstwem, świadczenia związane

z zasługami).

Coraz częściej pojawia się i mówi się o nowym modelu aktywnej polityki społecznej – jest to

koncepcja alternatywna w stosunku do tradycyjnej, ma na celu działania aktywizujące,

koncentrujące się wokół zatrudnienia i rynku pracy.

Następuje wzrost przedsiębiorczości w trzech sektorach: kapitał społeczeństwa obywatelskiego,

pomoc ukierunkowana na usamodzielnienie, wzrost znaczenia samorządów i ekonomii społecznej Polityka społeczna. Skrypt.

19

(wzrost płatnego zatrudnienia w sektorze III). Państwo opiekuńcze powinno być zastąpione przez

państwo inwestycji społecznych.

Współczesne kierunki polityki społecznej określają problemy priorytetowe w polityce społecznej,

a są nimi:

problemy demograficzne: starzenie się społeczeństw, proces depopulacji – wzrasta odsetek

osób w wieku poprodukcyjnym przy jednoczesnym wydłużeniu długości życia i spadek

płodności kobiet, negatywne saldo ruchów emigracyjnych. Polskie społeczeństwo się

starzeje, a liczba dzieci maleje.;

niski poziom aktywności ekonomicznej. Według oficjalnych statystyk, na dziesięciu

dorosłych Polaków mniej więcej czterech pracuje, jeden szuka pracy, a pięciu ani nie

pracuje, ani pracy nie szuka (ewentualnie pracuje w szarej strefie). Spektakularny jest

poziom bezrobocia ludzi młodych, sięgający do niedawna 40 proc. W przypadku

niepełnosprawnej młodzieży co piąty młody niepełnosprawny Polak w wieku do 24 lat

pracuje lub poszukuje pracy. W Unii Europejskiej przyjmuje się, że poziom aktywności

ekonomicznej ludności powinien osiągać przynajmniej 60 proc., a w populacji osób

niepełnosprawnych – przynajmniej 40 proc.

przeciwdziałanie powiększaniu się sfery ubóstwa rodzin. Polityka prorodzinna powinna nie

tylko sprzyjać posiadaniu dzieci, ale dawać możliwość godzenia obowiązków rodzinnych

z aktywnością zawodową. Rozwiązanie systemowe powinno obejmować „elastyczną

ochronę socjalną” w miejscu pracy, ale również prorodzinny system podatkowy czy

rozwiniętą łatwo dostępną infrastrukturę wsparcia dla rodziny, obejmującą przedszkola,

poradnictwo rodzinne, usługi opiekuńcze i pielęgnacyjne.

problemy migracyjne, migracja na unijnym rynku pracy; przemieszczanie się ludzi stanowi

jeden z argumentów rozwoju współczesnego świata, nowe instytucje polityki społecznej

sprowadzające się do rozszerzenia znaczenia III sektora;

niski okres aktywności zawodowej. Koszty to deficyt w Funduszu Ubezpieczeń

Społecznych, ale także duża liczba osób, które znajdują się na marginesie życia

społecznego.

Dotychczasowy rozwój polityki społecznej w nowym systemie nie pozwala stwierdzić, że zmierza

ona ku jakiemuś modelowi lub że kształtuje model własny. Kształtowana jest w dużej mierze pod

wpływem politycznych trendów, rynkowych przemian gospodarcze a zarazem próbuje łagodzić ich

drastyczne skutki społeczne.

Możliwości polityki społecznej zwiększają Europejskie Fundusze Strukturalne, które ograniczono Polityka społeczna. Skrypt.

20

do dwóch, tj. Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) i Europejskiego Funduszu

Społecznego (EFS). Nadal funkcjonuje także nie będący funduszem strukturalnym Fundusz

Spójności. Z polityki spójności wyłączono fundusze wspierające rolnictwo oraz rybołówstwo, które

przeniesiono je odpowiednio do Wspólnej Polityki Rolnej oraz Wspólnej Polityki Rybackiej,

natomiast Fundusz Spójności został włączony do głównego nurtu programowania i będzie podlega

podobnym zasadom jak fundusze strukturalne,

Istotnym elementem reformy polityki spójności w okresie programowania na lata 2007-2013 jest jej

bezpośrednie powiązanie z założeniami odnowionej Strategii Lizbońskiej, tj. podporządkowanie jej

celów wymogowi zwiększenia konkurencyjności poprzez zapewnienie wysokiego tempa wzrostu

gospodarczego oraz tworzenie miejsc pracy. Państwa członkowskie zostały zobowiązane do

przeznaczenia na realizację działań bezpośrednio przyczyniających się do osiągania celów Strategii

Lizbońskiej odpowiednio 60% całości środków polityki spójności w ramach celu Konwergencja

oraz 75% - w ramach celu Konkurencyjność regionalna i zatrudnienie. Polityka spójności w Polsce

realizowana jest na podstawie następujących aktów prawnych na poziomie:

krajowym:

• Narodowa Strategia Spójności 2007-2013 (inaczej Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia

2007-2013) - dokument strategiczny, określający strategię wydatkowania Funduszy Europejskich w

Polsce.

• Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego – dokument określający cele i priorytety rozwoju

Polski w wymiarze terytorialnym oraz zasady i instrumenty polityki regionalnej.

• Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 – dokument określający cele i priorytety polityki rozwoju w

perspektywie najbliższych lat oraz warunki, które powinny ten rozwój zapewnić.

europejskim:

• Strategia Lizbońska - plan działań przyjęty przez przywódców krajów Unii Europejskiej podczas

szczytu Rady Europejskiej w Lizbonie w marcu 2000r., a zmodyfikowany w 2005 roku. Jej celem

było zdynamizowanie rozwoju gospodarczego w Unii Europejskiej, stworzenie gospodarki opartej

na wiedzy, zagwarantowanie wzrostu konkurencyjności oraz poziomu zatrudnienia w UE,

zapewnienie spójności społecznej oraz dbałość o zrównoważony rozwój i ekologię.

• Europa 2020 - Nowy, długookresowy program rozwoju społeczno-gospodarczego Unii

Europejskiej (UE), który zastąpił Strategię Lizbońską. Podstawowymi instrumentami realizacji

celów strategii „Europa 2020” są opracowywane przez państwa członkowskie UE Krajowe

Programy Reform oraz przygotowane przez KE inicjatywy przewodnie, realizowane na poziomie

UE, państw członkowskich, władz regionalnych i lokalnych.Polityka społeczna. Skrypt.

http://ec.europa.eu/europe2020/index_en.htm

http://eur-lex.europa.eu/JOHtml.do?uri=OJ:C:2007:306:SOM:PL:HTML

http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/polityka_rozwoju/srk/strony/strategia_rozwoju_kraju_2007_2015.aspx

http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/Dokumenty/Lists/Dokumenty%200programowe/Attachments/95/NSRO_maj2007.pdf

http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/Dokumenty/Lists/Dokumenty%20programowe/Attachments/95/NSRO_maj2007.pdf

21

Rozdział II

2.1. Doktryny w polityce społecznej

Doktryna to kompleks teoretyczno-normatywny, zawierający koncepcje kształtowania stosunków

społecznych na podstawie przyjętych układów wartości.

Aspekt teoretyczno-poznawczy:

Występowanie odmienności pomiędzy doktrynami

Doktryny punktem wyjścia dla oceny zjawisk społecznych

Aspekt praktyczny:


22

Doktryny propozycją dla porządkowania i zmieniania rzeczywistości

Doktryny sposobem mistyfikacji rzeczywistości (bo każda poważna doktryna powinna

zawierać elementy utopijne)

Znaczenie podczas transformacji (wdrożenie doktryny do realizacji, przeprowadzenie

zmian, jednocześnie zmieniając warunki funkcjonowania doktryny)

Istnieje wiele różnych doktryn, jednakże biorąc pod uwagę wyrazistość odmienności układów

wartości, znaczenie w praktyce życia społeczno-gospodarczego, wpływ na zakres i formy realizacji

polityki społecznej przyjęto podział na trzy grupy.

W polityce społecznej liczy się bardzo waga argumentu, a nie stopień jego powszechnego

zrozumienia.

Sprawiedliwość może mieć charakter:

proceduralny (formalny),

wymienny (redystrybucyjny)

rozdzielczy (dystrybutywny) - dotyczy podziału czegoś, czego ludzie nie mogą sobie

zapewnić w stopniu adekwatnym do potrzeb lub żądań. Jest to formuła zrównoważenia:

prawa i dóbr, które mają przysługiwać względem określonych obowiązków/ kryteriów:

◦ Podział równy (równość)

miar,

szans

sytuacji.

◦ Podział proporcjonalny – „każdemu według…”.

pracy,

potrzeb,

statusu.

Tabela. Cechy doktryn i ich reperkusje dla polityki społecznej

Doktryna Wartości Przedmiot zainteresowania

Metody analizy

Reperkusje dla PS

Liberalna Wolność jednostki – indywidualizm, własność prywatna jako jego gwarancja, wzrost gospodarczy

Zachowanie jednostek, przedsiębiorstw, rynek, efektywność

Ujęcia ilościowe, relacja wynik/koszty, rachunek marginalny

Tworzenie społeczeństwa elitarnego, prymat spożycia indywidualnego nad zbiorowym, podkreślanie potrzeby efektywności usług społecznych, przeciwnicy subwencjonowania usług


23

społecznych, zwolennicy ulg podatkowych i działalności filantropijnej

Instytucjonalna

Standard życia, współpraca jednostek, bezpieczeństwo zabezpieczają instytucje

Rozwój ekonomiczno-społeczny, podział dochodu narodowego, realizacja funkcji poprzez inst społ, w tym również sterowanie rynkiem

Systemowa z aspektami dynamicznym, opisowa

Preferowanie wtórnego podziału dochodu narodowego, dążenie do wyrównania poziomu życia przez podatki, wyrównanie szans, negocjacyjny charakter zabezpieczenia społ., analiza skuteczności realizacji celów społ.

Kolektywistyczna

Sprawiedliwość, normatywne wyrównywanie szans, dążenie do równości sytuacji, człowiek realizuje się kolektywnie

Analiza zmian struktur społ., system społ-ekonom., jako instrument zmniejszania sprzeczności społ.

Holistyczne, dialektyczne, bilansowo-ilościowe

Normatywne regulowanie rzeczywistości, planowane przekształcenia stosunków społ., akcentowanie potrzeb kosztem efektywności, polityka społeczna (rozbudowane świadczenia) substytutem braku demokracji

Sprawiedliwość pionowa to dokonywanie redystrybucji dochodu narodowego od bogatych do

biednych.

Sprawiedliwość pozioma to wyrównywanie szans, równością dostępu i gwarancjami w zakresie

tzw. norm minimalnych. Sprawiedliwość jest związana z:

a) prawem– np. do wolności, równości wobec prawa;

b) zasługami – uznanie dokonań i zalet;

c) potrzebami – wstępne warunki spełnienia indywidualnych planów życiowych

W czystej gospodarce rynkowej sprawiedliwość jest najczęściej definiowania w kategoriach praw

i zasług, natomiast u kolektywistów przybiera ona postać podziałów według potrzeb.

Główne zasady nauki społecznej Kościoła.

Kościół w swoim nauczaniu nie dąży do stworzenia pewnego koherentnego systemu świadczeń dla

państwa, ale stawia akcent na najważniejsze, uniwersalne zasady, które mają poprawić jakość

życia.

Zasada dobra wspólnego – władze publiczne muszą dbać o dobro wszystkich obywateli,

harmonizowanie interesów różnych grup


24

Zasada solidarności społecznej – obowiązuje wszystkich, ma na celu rozwój świadomości,

potrzeby służenia innym. Nie chodzi tylko o pomoc biedniejszym czy mniej zdolnym ale o

wytworzenie wspólnej zależności

Zasada uczestnictwa – aktywne uczestnictwo członków społeczności w rozwiązywaniu

problemów, rozwija osobowość człowieka, zapewnia poczucie godności. Uzupełnia zasadę

solidarności

Zasada pomocniczości - państwo jako najwyższy podmiot powinno interweniować dopiero

wtedy, gdy rodzina lub gmina (jako niższe) zawiodą. Państwo powinno tworzyć dobre

warunki dla działania gmin itp. Akcentuje działania oddolne wspólnot i społeczności

lokalnych.

Encykliki społeczne (Rerum Novarum - koniec XIX w., Mater et Magistra, Pacem in Terris,

Laborem Exercens) oraz katolicki personalizm społeczny podkreślały znaczenie osoby w życiu

społecznym oraz jej pierwszeństwo przed społeczeństwem w oparciu o te zasady.

Główne zasady doktryny liberalnej:

niechęć do wszechwładności państwa,

chęć powielania wzorców z państw zachodnich(np. w byłych państwach socjalistycznych),

konieczność ograniczania świadczeń społecznych,

państwo nie realizuje działań bezpośrednio, tworzy jedynie warunki do działania innych

instytucji i osób, a więc odciąża administrację państwową,

nie wymaga zbyt wielu uregulowań

twórcy: John Locke, John Stuart Mill, F. August von Hayek

człowiek: nastawiony na własną korzyść, indywidualista, pragnący i zachłanny

społeczeństwo: otwarte, dynamiczne, w stanie konkurencji, napięcia

państwo: rola „nocnego stróża”

wartości: utylitaryzm, wolność indywidualna, wiara w postęp, anty-tradycjonalizm i anty-

dogmatyzm

Polityka społeczna jako redystrybucja dochodów jest niepożądana, bo niszczy wolność i utrwala

nędzę, więc należy uczyć ludzi, jak samemu sobie radzić.


25

Główne zasady doktryny konserwatywnej to:

twórcy: Edmund Burke, Otto von Bismarck,

człowiek: z natury jest zły i grzeszny,

społeczeństwo: jest twórcą wartości materialnych i duchowych – one osadzone w tradycji,

pochwała elitaryzmu,

państwo: powinno chronić istniejące instytucje (warstwy, rodziny, kościół, elity), niechęć do

centralizmu państwowego

wartości: poszanowanie tradycji, antyindywidualizm, rola wspólnoty, praw naturalnych,

krytyka zmian,

polityka społeczna: wymuszanie równości nierealne i szkodliwe, poprawa sytuacji

najuboższych poprzez filantropię, nacisk na wartość pracy.

Główne zasady idei socjalizmu i „państwa dobrobytu”.

Całkowite odrzucenie kapitalizmu i wolnego rynku. Źródłem wszelkiej wartości w gospodarce jest

praca. Kapitalista płacąc robotnikowi za pracę płaci mu tylko część wartości wytworzonego przez

niego produktu. Różnica jest wartością dodatkową, będącą zyskiem kapitalisty, a jednocześnie

odpowiadającą stopie wyzysku robotników. Kapitalizm jako system oparty na wyzysku klasy

robotniczej musi upaść. Obali go rewolucja proletariacka, wskutek której władzę obejmie klasa

robotnicza. Środki produkcji przejdą na własność ludu pracującego. Docelowo (po zwycięstwie

rewolucji na całym świecie) zaniknie własność prywatna, pieniądz, a także instytucja państwa.

Podstawowe dzieło: John Maynard Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, 1936.

Punkt wyjścia – kryzys gospodarczy w latach 30-tych XX w. Utrzymywało się wtedy trwałe


26

wysokie bezrobocie, nie dawało się pobudzić gospodarki przez obniżanie stóp procentowych, które

były już bardzo niskie, ani też przez zwiększanie podaży pieniądza. Nie wystarczały zatem

tradycyjne instrumenty polityki pieniężnej. Gospodarka nie wracała sama z siebie do równowagi.

Odrzucenie zapewnień o tym, że w dłuższej perspektywie sytuacja się poprawi dzięki działaniu

samego wolnego rynku (słynne stwierdzenie „in the long run we are all dead” oraz „państwo

dobrobytu” (welfare state) – „państwo opiekuńcze”).

twórcy: XIX w. Karl Marx, Friedrich Engels, Eduard Bernstein, John M. Keynes (?),

człowiek: zdolny i twórczy, powinien rozwijać swoje możliwości, często ofiara nierówności

społecznych.

społeczeństwo: składa się z klas społecznych o przeciwstawnych, skonfliktowanych

interesach

państwo: jego celem rozwój ludzkiej osobowości i zapewnienie wszystkim szans

korzystania z wolności obywatelskich, powinno mieć kontrolę nad procesem produkcji,

zatrudnia i podziału zysków

wartości: egalitaryzm, równość jako warunek zdrowego społeczeństwa

polityka społeczna: rozwinięta redystrybucja – stworzenie systemu, w którym dzięki

solidarnej współpracy wszystkich potrzeby każdego człowieka zostaną zaspokojone na

odpowiednim poziomie.

2.2. Modele polityki społecznej

Polityka społeczna jest przede wszystkim działalnością praktyczną. Praktyce towarzyszyły jednak

zawsze dociekania zmierzające do uporządkowania podstaw koncepcyjnych, do

ukierunkowania dążeń wyrażających różne oceny i poglądy, które determinują ostatecznie

rozwiązania praktyczne.

Model w znaczeniu pewnego konstruktu logicznego używany jest w nauce

w dwojaki sposób:

1. jako narzędzie klasyfikacji zjawisk rzeczywistych w celu odwzorowania (rekonstrukcji)

analizowanych zjawisk;

2. jako odzwierciedlenie wyobrażeń o rzeczywistości przyszłej, do jakiej się dąży, którego celem

jest projektowanie (konstrukcja) przyszłych rozwiązań.

Odnoszą się do rzeczywistej polityki lub stanowi logiczną konstrukcje możliwej do zrealizowania

strategii. Model polityki społecznej służy jako narzędzie uproszczenia złożoności oraz


27

operacjonalizacji (doboru skal i miar). W polityce społecznej za R. Szarfenbergiem można wyróżnić

następujące modele (funkcje):

opisowy (polityka społeczne opisuje zależność od gospodarki, polityki czy kultury) i normatywny.

Teoretycy polityki społecznej dążyli zwykle do sporządzenia typologu, które odzwierciedlałyby

rzeczywistą (istniejącą lub proponowaną) treść prowadzonej polityki. Opierano się w nich na

różnorodnych kryteriach. Początkowa stosowano kryteria ilościowa, które z czasem zastępowane

były kryteriami jakościowymi, takimi jak: charakter dostępu do świadczeń i usług: selektywność

lub powszechność ochrony socjalnej: poziom świadczeń i usług; zakres i cele polityki rynku pracy;

sposoby finansowania programów socjalnych.

Modele polityki społecznej stanowią pewne konstrukty, które wpływają na kształt określonego ładu

społecznego na który składa się aksjologiczny związek z wartościami ładu: społecznego

(odnoszącego się do struktury budowy społeczeństwa), własnościowego, finansowego oraz

organizacyjnego. Główne role w modelu polityki społecznej odgrywają trzy zagadnienia: społeczno

– ekonomiczna struktura społeczeństwa, zasady podziału dóbr oraz zasady partycypowania

jednostek i grup społecznych w procesach podejmowania decyzji z zakresu polityki społecznej oraz

stopnia samoorganizacji obywateli dla rozwiązywania problemów społecznych.

Istniej kilkanaście modeli polityki społecznej. Najbardziej znaczące klasyfikacje polityki społecznej

prowadzonej przez państwo stworzyli: Richard Titmuss, Norman Furniss i Dorothy Tilton, Gósty

Esping-Andersen.

Tabela. Modele polityki społecznej

Autor modelu Liberalny Konserwatywny Socjalny

Titmuss Marginalny inaczej

rezydualny

Motywacyjny Instytucjonalno-

redystrybucyjny

Furnis, Milton Państwo pozytywne Bezpieczeństwa

socjalnego

Dobrobytu

społecznego

Spring-Andersen Liberalny Konserwatywno-

korporacyjny

Socjaldemokratyczny

Księżopolski Rezydialny Korporacyjny opiekuńczy

Koncepcja Richarda Titmussa (1975) odnosi się do modeli12:

marginalny (rezydualny) wg tego modelu właściwym celem państwa jest nauczenie ludzi jak sobie

radzić bez państwa. Uznaje się tutaj dwa naturalne kanały właściwego zaspokojenia potrzeb

12 Titmuss, R. M. (1974). Social Policy. London: Allen and Unwin.Polityka społeczna. Skrypt.

28

indywidualnych: rynek i rodzina –to rozwiązania doraźne w sytuacji, gdy naturalne sposoby (rodzina

i rynek) zawodzą;

motywacyjny (służebny, wydajnościowy)- programy socjalne są ważnym dodatkiem do gospodarki

pełniąc wobec niej rolę służebną. Zakłada priorytet zasług i wydajności pracy w zaspokajaniu

potrzeb. Im większa motywacja im większa wydajność pracy tym większe zaspokojenie jednostki

poprzez wyższe wynagrodzenie;

instytcjonalno-redystrybucyjny – polityka społeczna jest integralną instytucją w ramach

współczesnych społeczeństw i gwarantuje się tutaj powszechny dostęp do świadczeń i usług

na podstawie kryterium potrzeb.

Modele Normana Furnissa i Dorothy Tilton (1977) odnoszą się do modelu:

państwa pozytywnego- ochrona właścicieli kapitału przed trudnościami związanymi z kryzysem

lub załamaniem rynkowym;

państwa bezpieczeństwa socjalnego – celem jest zagwarantowanie minimum dochodu

wszystkim obywatelom, a nie tylko dla wybranych grup pracujących;

państwa dobrobytu – nie minimum, ale równe szanse dla wszystkich, wyrównywanie szans

życiowych wszystkich obywateli.

Tabela 19. Trzy światy kapitalizmu socjalnego

Model

Dominujące podejście do zarządzania ryzykami socjalnymi

Liberalny Socjaldemokratyczny Konserwatvwnv

Rola:RodzinyRynkuPaństwa

MarginalnaCentralnaMarginalna

MarginalnaMarginalnaCentralna

CentralnaMarginalnaPomocnicza

Welfare state jakodominująca formasolidarności

Indywidualna Uniwersalna PokrewieństwoKorporatyzmEtatyzm

Dominujące miejscesolidarności

Rynek Państwo Rodzina

Poziomdekomodyfikacji

Minimalny Maksymalny Wysoki (dlażywiciela rodziny)

Welfare state Rezydualne Uniwersalistyczne Ubezpieczeniespołeczne


29

Regulacja rynku pracy Słaba Średnia Silna

Zobowiązania socjalne Słabe/Defamilizacja silna

Słabe /Defamilizacja silna

Maksymalne /Defamilizacja słaba

Przykład USA Szwecja Włochy, Niemcy

Źródło: Esping-Andersen, 1999, s. 84-8613.

Gosta Esping-Andrsen (1990) zamiast modelu wprowadził pojęcie „reżimu”14:

liberalnego -strategia marginalna (państwa), pomoc ludziom o niskich dochodach (doraźna),

dominują tutaj skromne transfery i minimalne programy ubezpieczeń społecznych. Działa zasada

aby świadczenia społeczne nie zastępowały pracy. Opiera się on na założeniu wolnego rynku (usługi

kupuje się a nie dostaje). Uznaje się, że kwestie społeczne wynikają z przyczyn natury jednostkowej;

konserwatywno-korporacyjnego (motywacyjnego, służebnego)- zachowanie różnic

w statusie społecznym, wysokość świadczenia zależna od statusu na rynku pracy (wysokość

zależna od wynagrodzenia za pracę), przywiązuje się tutaj dużą wagę do tradycyjnych

wartości rodzinnych i uważa się że to rodzina a nie podmioty publiczne powinny

wykonywać zadania w zakresie polityki społecznej (opieka nad dziećmi). Dochody rodzin

powinny być właściwe a polityka podatkowa prorodzinna;

socjaldemokratycznego (instytucjonalno-dystrybucyjnego)- prawa socjalne przysługują nie

tylko ubogim, występuje w krajach w których przyjmuje się powszechne i bezwarunkowe

prawa socjalne nie tylko ludziom z niższych warstw dochodowych, ale także ludziom

z warstw dobrze sytuowanych o stosunkowo wysokich dochodach, w tym także klasie

średniej. Socjaldemokraci budują państwo dobrobytu, które gwarantuje równe prawo

wszystkim do wysokiego standardu życia. Obowiązkiem państwa jest sprawiedliwe zabrać i

sprawiedliwie podzielić poprzez system podatkowy, mamy do czynienia z redystrybucją

dochodów. Uważa się ze źródłem problemów socjalnych są niewłaściwe rozwiązania w

sferze społecznej i gospodarczej czyli winę za powstanie kwestii socjalnej ponosi

społeczeństwo.

W każdych z tych modeli polityka społeczna odwołuje się do innych wartości. W modelu

marginalnym jest to wolność jednostki, w motywacyjnym – sprawiedliwość oparta o kryterium

zasług zaś w modelu instytucjonalno – redystrybucyjnym – równość społeczną.

Natomiast jeśli chodzi o kryterium ładu społecznego proponuje się inne wizje ładu społecznego. W

13 Esping-Andersen, G. (1999). Social Foundations of Postindustrial Economies. Oxford: Oxford University Press.14 Esping-Andersen, G. (1990). Three Worlds of Welfare Capitalism. Princeton University Press


30

modelu marginalnym jest to ład oparty o liberalne społeczeństwo gdzie państwo pełni rolę „stróża

nocnego”. W modelu motywacyjnym społeczeństwo obywatelskie i państwo działające o zasadę

„pomocy dla samopomocy”. W modelu instytucjonalno – redystrybucyjnym egalitarne

społeczeństwo buduje państwo opiekuńcze.

Każdy model preferuje odmienne rozwiązania ekonomiczne. W zakresie ubezpieczeń od ryzyk

socjalnych model marginalny proponuje rozwiązanie komercyjne; model motywacyjny –

samofinansujące się ubezpieczenie społeczne oparte o zasadę solidarności; model instytucjonalno –

redystrybucyjny – ubezpieczenia o przewadze cech zaopatrzeniowych.

Główne modele polityki społecznej wg T. Szumlicza.

interwencji doraźnej – następuje najczęściej po zaistnieniu zdarzeń i wystąpieniu

niepożądanych skutków. Model ten oparty na kategorii luki społecznej, zmierza do

usunięcia lub zminimalizowania negatywnych zjawisk i rozładowywaniu napięć

społecznych. Przyjęte ramy mają charakter ogólny, natomiast samo działanie przybiera

najczęściej wyraz lokalny. Tutaj można bowiem dokonać trafnego określenia rozmiarów

niedostatku i niedostosowania. Działanie mają wtedy charakter celowy i najczęściej

krótkookresowy. Najtańszy. Model ten najczęściej występuje w krajach, gdzie duże

znaczenie uzyskała doktryna liberalna (np. USA);

antycypacji – działania poprzedzające pojawienie się sytuacji trudnych, niekorzystnych,

grożących stratami w sensie majątku, statusu, stanu zdrowia itp. Dominują działania oparte

na normalnych zasadach ubezpieczeniowych. Ich włączenie w system polityki społecznej

nadaje im jednak szerszy wymiar. Model ten chroni przede wszystkim przed

ekonomicznymi konsekwencjami negatywnych wydarzeń, jest wyrazem świadomości

społecznej zagrożeń. Znaczenie ma tutaj zbilansowanie potencjalnego ryzyka. Państwo

występuje jako gwarant realizacji ubezpieczeń i jako stymulator aktywności indywidualnej

w zakresie uczestnictwa w systemach ubezpieczeniowych. Model ten ukształtował się w

Niemczech;

dystrybucji – jej podstawę stanowi konsumpcja społeczna. Wyznaczanie instytucjonalnych

ram podziału i określenia metody konsumpcji. Stwarza to możliwości uwzględnienia

różnego rodzaju preferencji, odzwierciedlających wartości czy interesy lub potrzeby

określonych grup społecznych (nie tylko preferencje materialne, ale i prestiż, władza).

Model ten przyjmuje pewną równość sytuacji w zakresie konsumpcji. Realizacja modelu


31

zakłada pewien porządek monocentryczny, związany na ogół z centralnym ośrodkiem

władzy. Realizowany w ramach państwa socjalistycznego;

integracji – procesy integracyjne dotyczą wszelkich przejawów życia społecznego.

W realizacji tego modelu istotne znaczenie ma nie tylko świadome utrwalenie i kreowanie

czynników integrujących, ale też neutralizowanie i eliminowanie czynników

dezintegrujących. Ład społeczny oparty jest na systemie porozumień, akcentuje on dążenie

do równości szans dla wszystkich obywateli. Model ten wdrażany jest w państwach

skandynawskich.

2.3. Podbudowa teoretyczna polityki społecznej

Polityka społeczna powinna zmierzać do rozwiązywania lub łagodzenia problemów społecznych,

stąd wynika praktyczna funkcja teorii społecznych. Z jej efektów badań powinny wynikać

konkretne wnioski i zalecenia. To wiedza, która umożliwia prowadzenie systematycznych dociekań

naukowych, rekomendacyjnych i ewaluacyjnych.

Teorie polityki społecznej można podzielić za Ryszardem Szarfenbergiem na:

opisowe (uzasadniająca cele polityki społecznej, definiujące ogólne pojęcia),

wyjaśniające (eksplanacyjne, składające się z hipotez wyjaśniających zjawiska wpływające

na politykę społeczną),

normatywne (ewaluacyjne, służące ocenianiu i uzasadnianiu polityki społecznej).

Teorie polityki społecznej wynikają często z umowy społecznej, potrzeb polityki oraz miejsca

polityki społecznej wśród doktryn politycznych. Istnieją konstrukcje usiłujące wyjaśnić dlaczego

państwo ingeruje w potrzeby społeczne oraz ich redystrybucję. W głównym nurcie tych rozważań

można opisywać następujące teorie:

neoliberalne, libertariańskie, liberalizmu politycznego, komunitariańskie, praw człowieka,

społeczeństwa sieciowego, nowego zarządzania czy inne.

Jedną z instrumentalnych funkcji teorii jest funkcja praktyczna wyjaśniająca zjawiska społeczne

przy pomocy uwarunkowań ideologicznych i politycznych. Wynika to z faktu, że polityka

społeczna w głównej mierze wiązana jest z działalnością państwa i administracji publicznej.

Teoria minimalnego państwa Nozicka (1938-2002)15.

Każda jednostka posiada naturalne prawa i obowiązki np. prawo do życia, prawo do wolności,

bezpieczeństwa itp. Istnieją dwie zasady sprawiedliwości dotyczące posiadania: w nabywaniu i

15 R. Nozick, Anarchy, State and Utopia, Basic Books, New York 1974.Polityka społeczna. Skrypt.

32

przekazywaniu. Państwo powinno wywierać wpływ na jednostkę przez interwencję, aby

powstrzymywać nieprawidłowe zachowania, bądź odbierać dobra na rzecz innych. Jeśli prawa mają

się zmienić to konieczne jest na to przyzwolenie jednostki. Jednostka może przyzwolić na zmiany

w imię ochrony innych praw naturalnych. Nozick przyjmuje teorię „niewidzialnej ręki” jako

wyjaśnienie powstania państwa. Mówi ona, że powstanie państwa to powolny długotrwały okres, w

którym uprawnienia jednostki nie są (a raczej nie muszą) być naruszane. Państwo jest potrzebne

jedynie do ochrony własności i może istnieć bez naruszania naturalnych wolności jednostki jako

minimalne, bo każde inne ograniczenie wolności nie ma legitymacji.

Teoria zasłony niewiedzy Rawlsa (usprawnieniowa)16.

Odwołuje się ona do tezy, że człowiek nie jest w stanie ocenić co jest dla niego dobre, a co złe.

Państwo powołując się na zasłonę niewiedzy zachęca lub wymusza podejmowanie działań

umożliwiających wszystkim członkom społeczeństwa równe uczestnictwo

w korzyściach np. przez wprowadzenie obowiązku szkolnego, składek emerytalnych. Zasadą takiej

sprawiedliwości jest sprawiedliwość jako bezstronność (justice as fairness) odnosząca się do

odpowiednika stanu natury. Zakłada ona równość w przypisywaniu praw i obowiązków jednostce, a

w razie nierówności społecznych karze szukać porozumienia w zakresie dystrybucji korzyści

(korzyść dla każdego) i otwartym dostępem do stanowisk w urzędach (dostęp do organizacji).

Teoria powstania państwa Buchanana (kontraktowa)17.

Punktem wyjścia do tej teorii jest istnienie społeczeństwa pierwotnego (społecznej anarchii). Aspekt

historyczny pomaga uzmysłowić potrzeby społeczne oraz konieczność zawarcia kontraktu jednostki

z państwem w sprawie wprowadzenia reguł. Uważa, że należy utworzyć instytucje kontrolujące

przestrzeganie tych reguł, a państwo ma stać się gwarantem bezpieczeństwa związanego ze stanem

posiadania (życiem, rodziną, majątkiem).

Teoria państwowej polityki społecznej Hayek,a18.

Hayek redukuje funkcje państwa do zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego

i wewnętrznego obywatelom, wolności dysponowania własnością, gwarantowania dotrzymania

umów. Neguje monopol państwa w rozwiązywaniu kwestii socjalnych - jest zwolennikiem tezy, że

konkurencja powinna mieć miejsce w obszarze społecznym przez co wymusza proponowanie

rozwiązań pluralistycznych.

Teoria asymetrii.16 J. Rawls Teoria sprawiedliwości, tłum. M. Panufnik, A. Romaniuk, Warszawa 1994.17 J.M. Buchanan, Granice wolności – między anarchią a lewiatanem, [w:] Res Publica Nowa, jesień 2005, s. 150-161.18 Hayek, F. A.. The Use of Knowledge in Society. American Economic Review, 1945.


33

Teoria asymetrii mówi o tym, iż przyczyną istotnych problemów społecznych jest asymetria

występująca w społeczeństwie. Asymetria oznacza, że nie ma równowagi sił pomiędzy

organizacjami społecznymi i interesami grup (lobby). Dotyczy ona m.in. siły przetargowej, dostępu

do kapitału, praw politycznych różnych grup. Im większa asymetria tym więcej problemów

społecznych. Silniejsi egzekwują swoje interesy kosztem słabszych. Wymiar asymetrii socjalnej

może mieć charakter lokalny, krajowy i globalny (kraje dobrobytu

i głodu).

Teoria nierówności (odchyleń).

Teoria nierówności mówi o tym, że tylko społeczeństwo, które się organizuje ma szansę wymusić

respektowanie swoich celów na państwie. Granice konfliktów przebiegają horyzontalnie, stąd

wynika poziomy system nierówności. Społeczeństwo organizuje się np.

w związki zawodowe i sięga po różne argumenty („w grupie siła”). Interesy grup społecznych mają

większą szansę na uwzględnienie.

Teoria sprzeczności społecznych.

W każdym społeczeństwie istnieją sprzeczności (np. bogactwa i ubóstwa). Teoria sprzeczności

społecznych mówi o sprzecznościach, które decydują o kształcie polityki społecznej np. im

społeczeństwo staje się coraz bardziej zamożne, tym częściej wyraża niezadowolenie z działalności

socjalnej państwa. Wszystkie nierozwiązane sprzeczności grupy społeczne adresują w kierunku

państwa.

Teoria ideologiczności i instytucyjności.

Teoria ideologiczności i instytucyjności tłumaczy najistotniejsze przyczyny ważnych problemów

społeczeństwa z uwagi na:

a) ideologiczność - za odpowiednie problemy odpowiadają niewłaściwe ideologie, bądź ich błędne

wdrażanie w życie (np. błędy socjalizmu),

b) działalność instytucji np. brak środków, działanie uznaniowe (ZUS),

c) Program naukowy polityki społecznej. Program naukowy polityki społecznej - tworzy teorie i

rady co robić, żeby skutecznie działać w obszarze społecznym.

Odwołanie się do teorii ma na celu wyjaśnienie zmienności polityki społecznej, jej genezy czy

przyczyn.


34

Rozdział III

3.1. Potrzeby społeczne

Kategorie konstrukcyjne są podstawą konstrukcji modeli polityki społecznej według T. Szumlicza.

Są to pojęcia tłumaczące i wskazujące główny zakres działalności objętej programami społecznymi.

Za główne kategorie Szumlicz uznał następujące wartości (cele), które należy wziąć pod uwagę:

luka społeczna, ryzyko społeczne, konsumpcja społeczna, struktura społeczna

Luka społeczna to istniejący niedostatek i występujące niedostosowanie społeczne, które wymagają

usunięcia, gdy bierze się pod uwagę poziom minimum społecznego. Niedostatek to stan pewnego

braku w zakresie zaspokajania potrzeb materialnych (skalę tego braku wyznaczają przeciętne

dochody bieżące lub pewne przyjęte normy). Niedostosowanie pojmowane jest natomiast jako

odstępstwa w stosunku do norm zachowań społecznych związanych z jednej strony ze skalą

dewiacji/patologii społecznych oraz utrzymaniem pewnej tolerancji wobec nonkonformistów

z drugiej strony.

Dyskusja dotycząca określenia, jakie ryzyka powinna zmniejszać lub likwidować polityka

społeczna, a za jakie powinien być odpowiedzialny sam obywatel, ma charakter ciągły i jest

związana z pewnym układem wartości przyjętym przez dane społeczeństwo. Najczęściej w sferze

tej ścierają się zwolennicy dwóch poglądów tzn. jedni opowiadają się za rozszerzeniem strefy

zabezpieczenia, a drudzy za jego utrzymaniem lub zawężeniem.


35

Bezpieczeństwo socjalne oznacza zagwarantowanie obywatelowi wystarczających do życia

środków na utrzymanie i opiekę zdrowotną. Eliminuje ono zagrożenia wystąpienia braku środków

utrzymania i pogorszenia warunków życia.

Bezpieczeństwo społeczne oznacza „stan wolności” od niedostatku materialnych środków

utrzymania i istnienie realnych gwarancji pełnego rozwoju jednostki. Niweluje ono zagrożenie

trudności funkcjonowania jednostek ludzkich w sensie ekonomicznym, społecznym czy

politycznym (Księżopolski).Cechy operacyjne tzn. może być ona wykorzystywana do określania

ważności potrzeb związanych z działalnością państwa w sferze polityki społecznej, czyli do prób

określenia, co państwo powinno realizować bezpośrednio, a co pośrednio. A to wiąże się z

możliwością ustalenia hierarchii

potrzeb czy też wyróżnienia spośród nich pewnych grup potrzeb ze względu na szansę ich

zaspokojenia. Potrzeby wyższego rzędu stają się istotne dopiero po zaspokojeniu w określonym

stopniu potrzeb niższego rzędu.

Potrzeba jest terminem psychologicznym: “to odczuwany przez jednostkę stan braku czegoś, co

w związku ze strukturą organizmu, indywidualnym doświadczeniem oraz miejscem jednostki w

społeczeństwie jest niezbędne do utrzymania jej przy życiu, umożliwienia jej rozwoju, utrzymania

określonej roli społecznej, zachowania równowagi psychicznej”19.

„Potrzeby społeczne to takie potrzeby, których zaspokojenie wymaga istnienia i działania instytucji

społecznych na rzecz zamierzonych celów i o dających się przewidzieć z dostatecznym

19 Encyklopedia Multimedialna PWN 1999. Leksykon PWN, Warszawa 1999, hasło: potrzeba.


36

prawdopodobieństwem skutkach działania” (A. Lisowski).

Typologia wg E. Allardt’a:

having (posiadanie): środki ekonomiczne, mieszkanie, zatrudnienie, warunki pracy, zdrowie,

edukacja;

living (uczucie): kontakty ze społecznością lokalną, stosunki rodzinne, kontakty towarzyskie,

stosunki międzyludzkie w pracy;

being (istnienie): możliwości samookreślenia, bezpieczeństwo osobiste, aktywność polityczna,

spędzanie czasu własnego, zadowolenie z pracy.

Wysoka, niekontrolowana przez państwo redystrybucja dochodów ma wpływ na położenie

materialne gospodarstw domowych. W okresie transformacji redystrybucja wzrasta,

a konsekwencją tego staje się poszerzanie „szarej strefy”.

Wzrost gospodarczy czy też pogorszenie warunków bytu jest przyczyną zwiększania się udziału

nakładów społecznych w dochodzie narodowym w krajach przeżywających transformacje systemu

społeczno-gospodarczego.

Potrzeba to pewien uświadomiony stan braku czyli uświadomienie sobie, że czegoś nam brakuje,

coś chcielibyśmy mieć, nieistotne dlaczego. Gdy dostrzeżemy możliwość jej zaspokojenia dzięki

własnemu działaniu, to potrzeba staje się motywem. Potrzeby mają charakter indywidualny,

mówiąc o nich zakłada się, że wszyscy ludzie mają taką samą hierarchię potrzeb. Ważne jest ich

zdefiniowanie i rozpoznanie w jakim stopniu państwo może pomóc w ich realizacji.

Określenie potrzeb, za zaspokojenie których odpowiada przynajmniej częściowo państwo, podobnie

jak okres możliwości korzystania z nich poprzez świadczenia jest wynikiem oddziaływania

uwarunkowań i czynników ekonomicznych, instytucjonalnych, kulturowych.

Interwencja państwa w realizacje potrzeb społeczeństwa, najczęściej odbywa się poprzez korektę

obecnego systemu potrzeb dostępnych i akceptowanych. Państwo określa minimum świadczeń, do

którego każdy ma prawo z tytułu obywatelstwa lub człowieczeństwa. Świadomość tego jest

przesłanką do powstania tzw. państwa opiekuńczego. Obecnie coraz częściej podkreśla się

konieczność segmentacji świadczeń społecznych (ważna odpowiedź na pytanie, które świadczenia

powinny zostać ograniczone, a które rozszerzone).

Administrowanie środkami pomocy poprzez budżet jest kosztowne, mało elastyczne i zawęża

możliwości zaspokajania różnorodnych potrzeb. Państwo powinno starać się tworzyć warunki do

zaspokajania potrzeb dzięki własnej aktywności obywateli.

Wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa zwiększa się pula świadczeń społecznych:


37

jednak nie dla wszystkich grup społecznych przyrosty dochodu są równomierne, nie wszyscy więc

są w stanie zaspokoić swoje potrzeby(nawet te podstawowe). Potrzeba objęcia pomocą grup ludzi,

których warunki życiowe uległy pogorszeniu(bezrobotni, korzystający z pomocy społecznej);

dla części obywateli występuje ograniczenie w możliwościach zaspokojenia potrzeb ze względu na

brak czasu;

cześć możliwych do zaspokojenia potrzeb, nie może być akceptowana społecznie (narkotyki,

pijaństwo, inne patologie zagrażające życiu i przyszłości danego społeczeństwa)-państwo musi w

takich sytuacjach reagować

Praktyczny układ zaspokajania potrzeb w ramach polityki społecznej kształtuje:

a) poziom dochodu narodowego liczony na mieszkańca (PKB per capita);

b) układ wartości dominujący w społeczeństwie (akceptowane potrzeby);

c) rodzaj instytucjonalnej polityki społecznej (czyli zaspokajanie których potrzeb bierze na siebie

państwo- potrzeby gwarantowane).

Międzynarodowa Organizacja Pracy stworzyła taki katalog minimum norm zabezpieczenia

społecznego (np. opieka lekarska, zasiłki, świadczenia rodzinne, macierzyńskie itp.).

3.2. Wybrane mierniki rozwoju społecznego

Wskaźniki społeczne to mierniki i dane ilościowe z badań socjologicznych służące opisowi oraz

ocenie zjawisk oraz procesów społecznych, demograficznych, ekonomicznych związanych

z warunkami bytu, poziomem i jakością życia konkretnego społeczeństwa oraz stosowane do

oceny procesów rozwoju społecznego20. Można powiedzieć, że miernik mierzy wskaźnik

indicatum (zjawisko społeczne istotne z punktu widzenia bezpieczeństwa). Istnieje różnorodność

danych i miar statystycznych wskazywanych jako wskaźniki społeczne. Psychometryczne

metody kwantyfikacji nie znalazły jak dotychczas w naukach społecznych ani większego uznania

ani też szerszego zastosowania. Największym powodzeniem cieszą metody konstrukcji

wskaźników, nazywanych też miernikami syntetycznymi. Wskaźniki syntetyczne – nie

wartościowe, to naturalne mierniki poziomu życia, ale takie które nie są wskaźnikami

wartościowymi (pieniężnymi). W Uniwersytecie Harwarda w Cambridge opracowano system

wskaźników ilościowych charakteryzujących tzw. koniunkturę gospodarczą (1919). W połowie

20 B. Szatur-Jaworska, Diagnoza i diagnozowanie w polityce społecznej, w: Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, red. G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny, Warszawa 2008, s. 116.


38

lat 50 wieku XX zaczęto stosować wskaźniki jakościowe charakteryzujące klimat gospodarczy

(das Geschäftsklima), a także różne wskaźniki charakteryzujące odczucie ekonomiczne

(economic sentiment indicator). Do dziś stanowią pożyteczne narzędzie w rękach polityków

gospodarczych, gdyż mierzą one wzrost gospodarczy.

Politycy społeczni poszukiwali podobnych wskaźników, które mogłyby mierzyć rozwój

społeczny. Pomiar rozwoju społecznego jest jednak problemem o wiele trudniejszym. W 1966

roku administracja Eisenhowera złożyła zamówienie na opracowanie raportu o wpływie badań

kosmicznych na życie społeczeństwa. Aby określić taki wpływ opracowany został zestaw

wskaźników nazwanych wskaźnikami społecznymi. Wskaźniki można dzielić na obiektywne

oraz subiektywne. Wskaźnikami obiektywnymi nazywa się te wskaźniki, które nie zależą od

odczuć ludzi. W przypadku badania i analizy sytuacji społecznej niezwykle ważne są wskaźniki

subiektywne określające odczucia ludzi. Przykładem mogą być badania OBOP dotyczące

poczucia bezpieczeństwa Polaków21. Dane konieczne do obliczenia takich wskaźników nie są

ewidencjonowane, a uzyskuje się je wyłącznie poprzez tzw. lustracje społeczne czy badania

surveyowe.

Tabela. Rodzaje wskaźników społecznych.

Kryterium porządkowaniai wyodrębniania

Rodzaje wskaźników (mierników)

ze względu charakter danych wykorzystywanych do ustalania wartości wskaźnika

obiektywne subiektywne

ze względu na stosowane jednostki pomiaru

naturalne wartościowe

ze względu na cel badania cząstkowe grupowe syntetyczne

ze względu na przedmiot badania nakładów (infrastrukturalne)

efektów (efektywnościowe)

ze względu na poziom wartości określany jako pożądany

stymulanty destymulanty

Źródło: B. Szatur-Jaworska, Diagnoza i diagnozowanie w polityce społecznej, w: Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, red. G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny, Warszawa 2008, s.118

21 http://www.policja.pl/index.php?dzial=70&id=928Polityka społeczna. Skrypt.

39

Wskaźnikami mogą być różne elementy życia społecznego np. E. Allard wyróżnił w jakości życia

warunki życia jako dobra zabezpieczające materialne podstawy życia (np. dochody, kwalifikacje,

zdrowie, mieszkanie, praca); dobra dające człowiekowi spełnienie potrzeby przynależności (np.

posiadanie rodziny, kontaktów społecznych, możliwość społecznej partycypacji oraz subiektywne

elementy jakości życia dotyczące ocen ludności wobec warunków życia, a wyrażanych przez:

nadzieję, strach, szczęście, samotność, niepewność, dostrzeganie konfliktów oraz priorytetów, ale

szczególnie przez zadowolenie albo troski22.

Oto kilka przykładów społecznych takich wskaźników:

umieralność niemowląt (wskaźnik ostrzegający o poziomie usług medycznych),

liczba przestępstw (wskaźnik dezintegracji społeczeństwa),

stopa bezrobocia (wskaźnik nieuczestnictwa), itp.

To co nazywamy jakością życia jest oczywiście pewną charakterystyką społeczeństwa. Można na

tej podstawie przyjmować diagnozy społeczne na podstawie których dokonywać można

rozpoznania skutków i prognozować zmiany.

Społeczne typy badań w polityce społecznej odnoszą się najczęściej do:

Badania gospodarstw domowych.

Pomiaru poziomu zaspokajania potrzeb.

Badania marginalizacji wybranych grup społecznych.

Badania budżetów czasu (badanie stylu życia).

Badania skali ubóstwa.

Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL).

Badania rozwoju społecznego.

Badania minimum egzystencji i minimum socjalnego.

Badania opinii społecznej w określonych obszarach społecznych.

Wtórnej analizy danych – także: spisy ludności, sprawozdania, dokumenty urzędowe.

Milenijnych Celów Rozwoju.

Inne badania: lustracje społeczne (diagnoza środowiska społecznego), auskultacja

społeczna (diagnoza przypadku), wywiad środowiskowy.

Mierzenie poziomu życia wiąże się z poszukiwaniem i określaniem różnego rodzaju wskaźników

społecznych. Służą do tego również dane z różnego rodzaju badań statystycznych, które mogą

być zastosowane do opisywania i oceny zjawisk społeczno – demograficznych związanych z

22 J. Kordos, Wskaźniki społeczne w organizacjach międzynarodowych. w: Wskaźniki społeczne [praca zbior.] Warszawa, 1991, s. 28


40

jakością życia danego społeczeństwa. Do jednych z ważnych wskaźników można zaliczyć

poziom najniższej i średniej płacy. Poziom życia bywa też mierzony przy użyciu różnego rodzaju

wskaźników ekonomicznych. Zgodnie z prawem Englera wraz ze wzrostem dochodów

gospodarstw domowych, maleje procentowy udział wydatków na żywność w ogólnych

wydatkach tych gospodarstw. Zależność ta bywa podstawą do wyznaczania absolutnego poziomu

minimum socjalnego.

Innym wskaźnikiem jest współczynnik (indeks) Giniego (Wskaźnik Nierówności Społecznej) –

służący do mierzenia stopnia w jakim rzeczywisty podział dochodów pomiędzy jednostkami lub

gospodarstwami domowymi odbiega od podziału całkowicie różnego, a zatem ten współczynnik

mierzy stopień koncentracji i rozwarstwienia dochodów23.

Tabela. Wybrane wskaźniki oceny poziomu życia.

DOCHODY relacja odsetka dochodów osób żyjących w gospodarstwach o dochodach powyżej 80 centyla do odsetka dochodów osób żyjących w gospodarstwach o dochodach poniżej 20 centyla,

UBÓSTWO (absolutne, względne, subiektywne, minimum socjalne)

odsetek ludności o dochodach poniżej granicy ubóstwa, wyznaczonej jako 60% mediany rozkładu dochodów przed i po transferach socjalnych,

TRWAŁOŚĆ UBÓSTWA odsetek ludności żyjącej poniżej granicy ubóstwa przez ostatnie 3 lata życia,

RYNEK PRACY (aktywność zawodowa, zatrudnienie, bezrobocie)

odsetek gospodarstwa, w których wszyscy aktywni zawodów są bezrobotnymi; współczynnik zmienności stopy bezrobocia w ujęciu regionalnym; odsetek osób pozostających bez pracy więcej niż 12 miesięcy w stosunku do osób aktywnych zawodowo,

EDUKACJA Odsetek poziom kompetencji poznawczych uczniów określanych w oparciu o badania, rozumienia pojęć

Pomiar poziomu zaspokojenia potrzeb w danym momencie można obliczyć stosując metodę

genewską (dystansową). Wartość obliczana jest przeciętnie dla 1 roku (np. dla całego kraju, ,

regionu, powiatu). Poziom zaspokojenia potrzeb materialnych i kulturalnych gospodarstw

domowych realizowany poprzez strumienie towarów, usług odpłatnych oraz poprzez strumienie

konsumpcji zbiorowej (zbiorowe fundusze spożycia społecznego). Ustalenie dla każdego z

mierników reprezentatywnych dwóch wartości – minimalnej i w maksymalnej porównuje się

faktycznie zmierzone w danym czasie, kraju mierniki z wartościami progowymi (min, max),

Podanie poszczególnych mierników reprezentatywnych w punktach, uznaje się że wartości

23 Por. A. Rajkiewicz, M. Księzopolski, J. Supińska, Polityka społeczna, materiały do studiowania, IPS UW, Warszawa 1990


41

progowe min.

Celem bezpieczeństwa społecznego powinno być zaspokajanie istotnych potrzeb życiowych.

Tabela. Wybrane grupy potrzeb i ich przykładowe mierniki.

Grupy potrzeb Mierniki

Wyżywienie kaloryczność pożywieniaspożycia białka na osobę dziennie

Mieszkanie zaludnienie mieszkań samodzielność mieszkań

Ochrona zdrowia dostępność usług leczniczychzgony z powodu chorób zakaźnych i pasożytniczych

Wykształcenie powszechność systemu szkolnegoliczba uczniów na jednego nauczyciela

Rekreacja czas wolny od pracy zarobkowejnakład czasopism

Zabezpieczenie społeczne powszechność zabezpieczeń na wypadek choroby,powszechność świadczeń emerytalnych i rentowych

Wskaźnik Rozwoju Społecznego (HDI- human development index) jest syntetycznym

wskaźnikiem społecznym , który bada 3 obszary:

- trwanie życia ludzkiego (miernik: przeciętne trwanie życia, minimalne 25 – maks. 85 lat),

- poziom osiągnięć edukacyjnych (poziom wykształcenia min. 0% - maksym. – 100%),

- dochody ludności (PKB/1 mieszkańca, min. 100$ - maks. 40000$).

Badanie aktywności ekonomicznej ludności (BAEL) to badanie drogą wywiadu, sondażowe,

powtarzalne (od 1992 r.). Aktywność ekonomiczna oznacza stosunek aktywności ludności

pracującej, bezrobotnej i biernej zawodowo (emeryt, inwalida, rencista, uczeń). Badanie takie

pozwalają uzyskać informacje o rzeczywistej skali bezrobocia.

Skalę ubóstwa jako braku, niedoboru środków materialnych na zaspokojenie potrzeb można

badać w obszarze ekonomicznym (absolutne, względne, subiektywne) lub wielowymiarowym

(np. brak możliwości wykształcenia, pracy, leczenia; społeczna marginalizacja, wykluczenie

społeczne).

W metodzie koszyka dóbr i usług określa się jakie potrzeby muszą być zaspokojone, aby

człowiek żył na poziomie minimum egzystencji i minimum socjalnego. Następnie określa się

jaka liczba jakich towarów dóbr i usług w stopniu minimalnym wystarcza na zaspokojenie

potrzeb (ocena ilościowa). W ostatnim etapie dokonuje się oceny wartości tego koszyka (ocena


42

wartościowa). Wartość koszyka dóbr i usług to wartość minimum socjalnego i egzystencji dla

danych gospodarstw domowych.

Podstawowym źródłem informacji o sytuacji gospodarstw domowych czyli o poziomie

rozporządzalnych wydatków i spożycia oraz o wyposażeniu w przedmioty trwałego użytku – są

reprezentacyjne badania budżetu gospodarstw domowych.

Raport o rozwoju ludzkości (Human Development Report) jest opracowywany przez ONZ od

1990 roku i zależy od:

PKB per capita ( w 1/3);

oszacowania długości życia w chwili narodzin;

osiągnięć w dziedzinie edukacji (zakres analfabetyzmu wśród dorosłych, procent osób

o wykształceniu podstawowym, średnim i wyższym)

Od 1998 roku publikowany jest Human Poverty Index-2 (HPI) uwzględniający odsetek ludności:

oczekiwanej długości życia nie przekraczającej 60 lat, nie radzącej sobie z przeczytaniem

najprostszych tekstów o dochodach poniżej połowy średnich będących bez pracy od co najmniej

roku.

Tabela. Wybrane Milenijne Cele Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Zadanie Wskaźnik

Wyeliminować skrajne ubóstwo i głód, zmniejszyć do 2015 roku o połowę liczbę ludzi, których dochód nie przekracza 1 dolara dziennie.

Zapewnić powszechne nauczanie na poziomie podstawowym.

zapewnić do 2015 roku wszystkim chłopcom i dziewczętom możliwość ukończenia pełnego cyklu nauki na poziomie podstawowym.

Promować równość płci i awans społeczny kobiet.

zmniejszyć o 2/3 wskaźnik umieralności dzieci w wieku do lat 5 wiatach 1990-2015.

Poprawić opiekę zdrowotną nad matkami zmniejszyć o 3/4 wskaźnik umieralności matek w latach 1990-2015.

Ograniczyć rozprzestrzenianie się AIDS, malarii i innych chorób zakaźnych.

powstrzymać do 2015 roku rozprzestrzenianie się HIV/AIDS i ograniczyć liczbę nowych zakażeń.


43

Zapewnić ochronę środowiska naturalnego, do 2015 roku zmniejszyć o połowę liczbę ludzi pozbawionych stałego dostępu do czystej pitnej wody.

Milenijne Cele Rozwoju są przykładem zbioru wskaźników społecznych. Stanowią odpowiedź

ONZ na wyzwania XXI wieku.

Sprawiedliwość społeczna może być rozpatrywana w oparciu o kryterium oceny rozdzielania

dóbr lub obowiązków pomiędzy członków pewnej zbiorowości ludzkiej. W sensie

dystrybutywnym można ją zdefiniować w postaci trzech wskaźników liczbowych.

Tabela. Wskaźniki sprawiedliwości społecznej.

Wskaźnik liczbowy Wskaźnik społeczny

wskaźnik dobrobytu społecznego liczba lekarzy na 1 mln mieszkańców liczba urodzeń żywych na 1000 urodzeń w ciągu roku, dzienne spożycie kalorii przez jedną osobę.

wskaźnik nierówności dochodowej np. w oparciu o wskaźnik Schutza

wskaźnik bezpieczeństwa socjalnego np. w skali Guttmanna

Do pomiaru nierówności dochodów proponuje się wskaźnik Schutza. Każdy człowiek

społeczeństwa ma prawo do bezpieczeństwa socjalnego w przypadku utraty pracy, utraty

zdrowia, inwalidztwa, podeszłego wieku i niezawinionej utraty środków utrzymania. Różne

państwa na świecie mają różne systemy społeczne gwarantujące swoim obywatelom takie

bezpieczeństwo. W jednych państwach bezpieczeństwo to może być znacznie wyższe niż w

innych. Porównanie jest możliwe tylko w przypadku odpowiedniej kwantyfikacji.

W przypadku zastosowania skali Guttmanna wyodrębnia się pięć głównych systemów

gwarantujących bezpieczeństwo socjalne, które oznaczane są symbolami Ś1, Ś2,...,Ś5, które

nazywane są świadczeniami lub programami bezpieczeństwa socjalnego.

Świadczenie w razie wypadków przy pracy.

Świadczenie macierzyńskie i zasiłki chorobowe.

Świadczenie w razie inwalidztwa, starości i śmierci.

Świadczenie rodzinne.

Ubezpieczenie na wypadek bezrobocia.


44

Rys. Operacyjne pojęcie bezpieczeństwa socjalnego.

http://www.wiedzainfo.pl/wyklady/64/

rola_metod_ilosciowych_w_badaniach_spolecznych_ii.html

Rozbudowany zestaw wskaźników, wg schematu - przyczyna – stan – reakcja - został

zaproponowany przez Komisję ds. Trwałego Rozwoju Narodów Zjednoczonych w ramach prac

nad dokumentem Agenda 21.

Tabela. Wybrane wskaźniki społeczne.

Wskaźniki społeczny Kategorie wskaźników

Wskaźnik dobrobytu ekonomicznego Beckermana i Bacona

Wszystkie wskaźniki w przeliczeniu na głowę mieszkańca:- realna konsumpcja w porównaniu z USA- roczna konsumpcja surowej stali w kg,- roczna produkcja cementu w tonach razy 10,- liczba prenumerowanych pism,- liczba radioodbiorników razy 10, - liczba pojazdów drogowych razy 10,- roczna konsumpcja mięsa,

Wskaźnik dobrobytu społecznego w metodzie genewskiej

Wyżywienie: - kaloryczność pożywienia, spożycie białka, odsetek kalorii ze skrobi,Mieszkanie: - zaludnienie mieszkań samodzielność mieszkań,jakość usług mieszkaniowych,Zdrowie: - dostępność usług leczniczych;zgony z powodu chorób zakaźnych i pasożytniczych, zgony osób poniżej 50 lat,Wykształcenie: - powszechność systemu szkolnego, wydajność szkół, liczba uczniów na jednego nauczyciela,Rekreacja – czas wolny od pracy zarobkowej, nakład czasopism, abonenci radia i telewizjiZabezpieczenie społeczne – nagła śmiertelność, powszechność zabezpieczeń na wypadek choroby, powszechność świadczeń emerytalnych i rentowych,Zagospodarowanie materialne nadwyżka z bieżącej konsumpcji.


45

Indeks rozwoju społecznego ONZ HDI

- Produkt krajowy Brutto per capita- Przewidywana długość życia w chwili urodzin,- Poziom wykształcenia obywateli,

Agenda 21Rozdziały – 3, 5, 6, 7, 33, 36,

Społeczne wskaźniki trwałego rozwoju dotyczące:zwalczania ubóstwa; demografii;promocji edukacji, świadomości społecznej;ochrony i promocji zdrowia;promocji trwałego osadnictwa;Ekonomiczne wskaźniki trwałego rozwoju.Środowiskowe wskaźniki trwałego rozwoju:ochrona jakości i dostępności zasobów wodnych;Instytucjonalne wskaźniki trwałego rozwoju.

Źródło: Wskaźniki ekorozwoju, praca zb. pod red. T. Borysa, Białystok, 1999. Gil S., Śleszyński Wskaźnik trwałego dobrobytu ekonomicznego (ISEW), „Ekonomista” 2001, nr1.

Nierówności społeczne zostały dostrzeżone przy konstruowaniu wskaźnika trwałego dobrobytu

ekonomicznego (ISEW). Bowiem wiadomo, iż im większe rozwarstwienie dochodów, tym

mniejsza wartość tego wskaźnika. Ponadto powszechnie wiadomo, że jakość życia pogarsza się

dla większości ludzi, jeśli podział dochodów staje się niesprawiedliwy – nawet, jeśli jednocześnie

wzrasta wydajność gospodarcza24.

Diagnoza zagrożeń społecznych to badania empiryczne, w których zbiera się dane szczegółowe

przy wykorzystaniu różnorodnych metod i technik badawczych. Najważniejszym przedmiotem

badań są potrzeby ludzkie (subiektywne i obiektywne) oraz otoczenie społeczne i gospodarcze.

3.3. Podmioty i poziomy organizacji polityki społecznej

Podmiotami polityki społecznej są przede wszystkim państwo oraz jego organy i instytucje,

podmioty ponadpaństwowe, podmioty niepaństwowe, a także organizacje społeczne. W hierarchii

tych podmiotów najistotniejszą rolę odgrywa państwo. Obejmuje ono bowiem całą ludność kraju,

ma możliwość mobilizowania różnych sił i zasobów poprzez prawo i przymus. Państwo również

formułuje generalne cele, wartości i zasady polityki społecznej, umożliwia redystrybucję

dochodów poprzez świadczenia socjalne, tworzy bazę materiałową organizacyjną i kadrową do

realizacji celów polityki społecznej. W sektorze publicznym działają instytucje państwowe

24 Weizsaecker von E.U., Lovins A.B., Lovins L. H., Mnożnik cztery. Podwójny dobrobyt – dwukrotnie mniejsze zużycie zasobów naturalnych, Raport dla Klubu Rzymskiego, Wyd. Rolewski , Toruń, 1999.


46

i samorząd, niepublicznym organizacje społeczne i prywatny sektor rynkowy. W obszarze

bezpieczeństwa społecznego można, więc wydzielić podstawowe sektory działające na rzecz

bezpieczeństwa społecznego (ujęcie instytucjonalne i kompetencyjne):

sektor publiczny, obejmujący działalność realizowaną przez instytucje rządowe i samorządowe;

sektor wspólnotowy, obejmujący wsparcie społeczne i wymianę świadczeń oraz usługi

pomiędzy rodziną przyjaciółmi, sąsiadami;

sektor społeczny, oparty na idei samopomocy, wykorzystujący inicjatywy społeczności

lokalnych i prywatnego sektora rynkowego, wolontariat i organizacje pozarządowe25.

Podmioty polityki społecznej to osoby prawne, które w swoim obszarze kompetencji działają na

rzecz wyrównywania szans życiowych ludzi potrzebujących lub (i) na rzecz poprawy ich

położenia materialnego. Można je sklasyfikować w kilku grupach:

podmioty publiczne i niepubliczne;

- podmioty państwowe mają za zadanie porządkowanie życia społecznego, tworzenie osłon

socjalnych na poziomie ekonomicznych możliwości budżetu. Ich zadaniem jest także

wyrównywanie szans życiowych zgodnie z zasadą konstytucyjnej sprawiedliwości,

- podmioty pozapaństwowe mają na celu wszechstronne uzupełnianie działań państwa na rzecz

grup najsłabszych ekonomicznie.

Z względu na obszar działania wyróżnia się podmioty :

globalne - są to organizacje międzynarodowe, które w swoim zasięgu działania mają określone

kwestie socjalne występujące w skali globalnej (MOP);

regionalne - obejmujące swoim działaniem obszar kontynentu, realizujące program

polityki społecznej w obrębie państw członkowskich lub w danym regionie (UE);

krajowe (narodowe) - są to osoby prawne działające w skali danego kraju (organizacje

publiczne i pozarządowe);

lokalne - działające na obszarze określonego terytorium, wsi, gminy, powiatu (samorząd

terytorialny),

Podmioty ustawodawcze: sejm i senat - są naczelnymi organami władzy ustawodawczej i

decydują o kształcie ustawodawstwa socjalnego ( komisje sejmowe działające w obszarze

polityki społecznej: rodziny; edukacji; nauki i młodzieży; łączności z Polakami za granicą;

25 Zob. G. Spytek-Bandurska, Sektory, podmioty, poziomy i organizacja polityki społecznej, w:Polityka społeczna…, op.cit. s. 93-108


47

polityki przestrzennej, budowlanej i mieszkaniowej; samorządu terytorialnego i polityki

regionalnej; zdrowia; mniejszości narodowych i etnicznych; komisje senackie: samorządu

terytorialnego i administracji państwowej; spraw emigracji i Polaków za granicą),

Podmioty wykonawcze: prezydent; premier; komitet społeczno-polityczny rady ministrów;

rządowa komisja ludnościowa; minister finansów; minister pracy i polityki społecznej; minister

spraw wewnętrznych i administracji; urząd ds. kombatantów i osób represjonowanych; minister

sprawiedliwości; minister zdrowia; minister edukacji narodowej; minister rolnictwa i rozwoju

wsi.

Prezes Rady Ministrów wypełnia zadania z zakresu polityki społecznej za pośrednictwem Rady

Ministrów i wspomaga go Komitet Społeczny Rady Ministrów. Jest to wewnętrzny, kolegialny

organ Rady Ministrów, który ma na celu koordynowanie i zapewnienie sprawnej realizacji rządu

w zakresie społeczno-politycznym. Komitet ten przede wszystkim powinien: analizować sytuację

społeczno-polityczną oraz stan realizacji założeń polityki społecznej w takich kwestiach jak:

oświata, bezrobocie, nauka, ochrona warunków pracy, bezpieczeństwo, zdrowie czy polityka

społeczna; - dbać o stworzenie odpowiednich warunków i miejsc pracy dla narodowych oraz

etnicznych mniejszości, które żyją w Polsce.

Organem doradczym premiera jest Rządowa Rada Ludnościowa do której zadań należy m.in.26:

- dokonywanie oceny sytuacji demograficznej kraju,

- inicjowanie badań naukowych na płaszczyźnie demografii polityki ludnościowej, procesu

reprodukcji polskiej ludności oraz rodzinnej

- współpraca z różnymi naukowymi placówkami i GUS-em, w zakresie badań demograficznych

oraz badań w zakresie polityki społecznej państwa.

Do zadań Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej należą następujące zadania27:

- praca, zabezpieczenie społeczne, sprawy rodziny.

Ministrowi Pracy i Polityki Społecznej podlegają (i są nadzorowane) następujące instytucje:

- Urząd ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych, Centrum Partnerstwa Społecznego

"Dialog" im. Andrzeja Bączkowskiego; Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich; Krajowe Biuro

Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych; Centralny Instytut Ochrony Pracy -

Państwowy Instytut Badawczy; Główna Biblioteka Pracy i Zabezpieczenia Społecznego; Instytut

Pracy i Spraw Socjalnych; Instytut Rozwoju Służb Społecznych - IRSS; Ochotnicze

26 http://www.stat.gov.pl/bip/389_43_PLK_HTML.htm (12.07.2011)27 http://www.mpips.gov.pl/ministerstwo/zakres-czynnosci-czlonkow-kierownictwa-mpips/zarzadzenie-nr-1-ministra-pracy-i-polityki-spolecznej-z-dnia-25-stycznia-2011-r-zmieniajace-zarzadzenie-w-sprawie-zakresow-czynnosci-czlonkow-kierownictwa-ministerstwa-pracy-i-polityki-spolecznej-/ (12.07.2011)


http://www.mpips.gov.pl/ministerstwo/zakres-czynnosci-czlonkow-kierownictwa-mpips/zarzadzenie-nr-1-ministra-pracy-i-polityki-spolecznej-z-dnia-25-stycznia-2011-r-zmieniajace-zarzadzenie-w-sprawie-zakresow-czynnosci-czlonkow-kierownictwa-ministerstwa-pracy-i-polityki-spolecznej-/



http://www.stat.gov.pl/bip/389_43_PLK_HTML.htm

48

Hufce Pracy; Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych; Zakład Ubezpieczeń

Społecznych.

Naczelna Rada Zatrudnienia jest organem opiniodawczo-doradczym ministra właściwego do

spraw pracy w sprawach polityki rynku pracy. Została powołana na mocy przepisów ustawy z

dnia 29 grudnia 1989 roku o zatrudnieniu. Obecnie działa na podstawie przepisów ustawy o

promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 r. oraz rozporządzenia

Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 06.10.2004 r. w sprawie rad zatrudnienia. Kadencja Rady

trwa 4 lata. W skład Rady Zatrudnienia wchodzą przedstawiciele w równej liczbie

poszczególnych organizacji związkowych, organizacji rządowej administracji, organizacji

pracodawców, a także przedstawiciele samorządu terytorialnego.

Organy polityki zatrudnienia funkcjonują na 3 podstawowych szczeblach: Krajowy Urząd Pracy,

Wojewódzki Urząd Pracy, Powiatowy Urząd Pracy Na poszczególnym z tych szczebli

funkcjonują Rady - tzw. rady zatrudnienia, które składają się z 12 przedstawicieli, wybierani

według tej samej zasady co do Naczelnej Rady Zatrudnienia.

Kontrolne jak Najwyższa Izba Kontroli, która jest najwyższym organem mającym uprawnienia

kontroli państwowej bezpośrednio podporządkowana Sejmowi. Jeśli chodzi o obszar polityki

społecznej, to w Najwyższej Izbie Kontroli powołana jest specjalna jednostka organizacyjna -

departament pracy i spraw socjalnych oraz departament zdrowia i fizycznej kultury.

Podmioty sądownicze jak Sądy Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oraz Trybunał Konstytucyjny,

który na płaszczyźnie polityki społecznej jest instytucją, wydaje orzeczenia na temat zgodności z

ustawą zasadnicza poszczególnych normatywnych oraz ustawodawczych aktów, które stanowią

regulację na temat kwestii socjalnych oraz socjalnych praw obywateli. Trybunał ma również

kompetencję wpłynięcia na kształt i zapisy w prawie socjalnym prowadząc do zgodności

poszczególnych orzeczeń z konstytucją.

Podmioty pozapaństwowe polityki społecznej.

Wśród pozapaństwowych podmiotów polityki społecznej wymienia się przede wszystkim te

organizacje, które mają na celu wspierać lub uzupełniać działania państwa w zakresie

wyrównywania różnic i nierówności społecznych, a także szans życiowych poszczególnych

jednostek lub grup obywateli. Są to: stowarzyszenia, fundacja oraz związki takie jak: Caritas,

Monar, Krajowy Fundusz na rzecz Dzieci, Polski Czerwony Krzyż, Akcja Humanitarna,

Towarzystwo im. Brata Alberta, Polski Komitet Pomocy Społecznej, Towarzystwo Przyjaciół

Dzieci.

Podmioty gospodarcze. W zakresie polityki społecznej działają również pozarządowe podmioty, Polityka społeczna. Skrypt.

49

których zadaniem jest wszechstronne uzupełnianie działań państwa na rzecz jednostek i grup

socjalnie najsłabszych. Zajmują się one bezpośrednio zaspokajaniem określonych potrzeb

społecznych, są forum artykulacji interesów i potrzeb różnych grup społeczeństwa, uczestniczą w

procesie podejmowania decyzji w zakresie polityki społecznej poprzez współpracę lub protest.

Podmioty ponadpaństwowe, biorące udział w kreowaniu polityki społecznej na forum

europejskim i międzynarodowym to: Komisja Europejska, Europejski Rzecznik Praw

Obywatelskich, ONZ, Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Międzynarodowa Organizacja

Pracy (MOP).

Podmioty polityki społecznej w Unii Europejskiej:

Ustawodawcze:

- Parlament Europejski

- Rada Europejska

- Rada Unii Europejskiej

Wykonawcze:

- Komisja Europejska

- Europejski Bank Inwestycyjny

Doradcze:

- Komitet Ekonomiczno-Społeczny

- Komitet ds. Zatrudnienia

W aktach prawnych znajdują się różne uwarunkowania międzynarodowe (zewnętrzne):

-Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948, ONZ),

-Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966, ONZ),

-Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966, ONZ),

-Deklaracja o Postępie Społecznym i Rozwoju (1969, ONZ),

-Europejska Konwencja o Obronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950,

Rada Europy),

-Europejska Karta Społeczna (1965, Rada Europy),

-Karta Socjalna UE (1989, EU),

-Karta Praw Rodziny (1983,Watykan),

-Konwencja Praw Dziecka (1989, ONZ),

-Konwencje MOP (1944, Międzynarodowej Organizacji Pracy).

Kapitał ludzki do którego można zaliczyć się tych, którzy decydują o kierunkach polityki

społecznej (polityków, parlamentarzystów, samorządowców), jak i tych, którzy świadczą Polityka społeczna. Skrypt.

50

profesjonalne usługi dla konkretnych ludzi - są to tzw. służby społeczne. Do nich zaliczymy

nauczycieli, resocjalizatorów, lekarzy, pielęgniarzy, inspektorów pracy, pracowników socjalnych,

a także w szczególnych przypadkach policjantów, sędziów i kuratorów. Nieocenionym, chociaż

stosunkowo mało wykorzystywanym potencjałem społecznym mogą być wolontariusze, , którzy

realizują społecznie potrzebne zadania, często wśród najbardziej zaniedbanych grup społecznych.

Rozdział IV

4.1. Praca i bezrobocie

Przyczyny wyodrębnienia prawa pracy:

-zmiana znaczenia pracy – stała się ona działalnością celową człowieka,

-pojawienie się masowego zatrudnienia (moment zniesienia poddaństwa),

-rozwój przemysłu niosący ze sobą pogorszenie warunków pracy (w szczególności praca dzieci),

-wyższy poziom dochodu narodowego w państwach sprawił, że mogły one zapewnić podstawowe

warunki egzystencji obywatelom, niezależnie od ich udziału w pracy,

-wzrost demokracji.

Czynniki ogólne i specyficzne generujące bezrobocie w Polsce

CZYNNIKI SPECYFICZNE:

Potrzeba szybkiej restrukturyzacji gospodarki – jest związana z ujawnieniem ukrytego

bezrobocia (jak i we wszystkich krajach o gospodarce centralnie planowanej), system


51

rynkowy i odcięcie dotacji doprowadziły do powstania wysokiego bezrobocia

strukturalnego (w Polsce dotyczy to także rolnictwa, które ma znaczne rezerwy pracujących

w warunkach niskiej wydajności pracy);

Wkraczanie na rynek pracy licznych roczników młodzieży – rozwój szkolnictwa trzeciego

stopnia powoduje rozłożenie w czasie tego zjawiska, ale nie jego likwidację.

Brak kapitału.

CZYNNIKI OGÓLNE:

Postęp technologiczny – (w Polsce ten czynnik nie jest jeszcze zbyt ważny) istotą jest duże

ograniczanie zatrudnienia w zakresie prostych prac fizycznych i umysłowych, które można

wykonać w ramach określonych zachowań, jednocześnie generuje on popyt na pracę dla

nowych grup specjalistów np. programistów

Globalizacja gospodarki – wiąże się z nią uwolnienie kapitału od trudności z lokowaniem

się w miejscach, gdzie przynosi on największe zyski, czyli najczęściej tam, gdzie jest

wysoka wydajność pracy i stosunkowo niskie koszty pracy.

Sztywność rozwiązań instytucjonalnych – utrudnienia instytucjonalne przeszkadzają

w dostosowaniu podaży pracy do popytu na nią, a więc wszelkie wady systemu

szkolnictwa, prawa pracy, zbyt silne związki zawodowe, system podatkowy

Wzrost podaży pracy – spowodowany uniwersalizmem kulturowym, np. masowe

podejmowanie pracy przez kobiety

Ukryte bariery wzrostu zatrudnienia w Polsce

Niski poziom wykształcenia – utrudnia to przekwalifikowanie i jest połączone często z niską

jakością kształcenia czy zbyt wczesną specjalizacją.

Zbyt mała elastyczność rynku pracy – koncentracja przywilejów dla już zatrudnionych i

jednoczesny brak zachęt do pozyskiwania nowych pracowników.

Zbyt wysokie zasiłki dla bezrobotnych – szczególnie w relacji do płacy minimalnej, zbyt

mała różnica między zasiłkiem dla bezrobotnych a socjalnym.

Mała mobilność pracowników i kandydatów do pracy – spowodowane to jest

przywiązaniem do miejsca zamieszkania, wysokimi kosztami zmiany miejsca zamieszkania,

niekorzystną relacją: wynagrodzenie vs koszty jego pozyskania (np. drogie dojazdy do

pracy), niepewność efektów pracy.

Wysokie koszty tworzenia nowych miejsc pracy – zwyczajnie bardziej opłaca się

pracodawcy zapłacić za nadgodziny, podpisać umowę zlecenie, albo zainwestować w super


52

wydajne maszyny niż podejmować ryzyko i organizacyjny trud stworzenia nowego miejsca

pracy (że o kosztach nie wspomnę).

Aktywne i pasywne metody ograniczania bezrobocia i ich zastosowanie w Polsce

METODY PASYWNE (kosztowne, rozleniwiające, obecnie ograniczane):

Wydłużanie okresu edukacji młodzieży w formie obowiązkowej lub stwarzanie systemu

zachęt do jej kontynuowania.

Skracanie okresy pracy lub obniżanie wieku uprawniającego do uzyskania emerytury.

Liberalizacja przyznawania rent.

Podwyższanie zasiłków i długości okresu, na który zostały przyznane, manewrowanie

wysokością płacy minimalnej i jej relacją do świadczeń.

Wydłużanie okresu przyznawania ulg i zwolnień z pracy z tytułu urodzenia dziecka, opieki

nad nim czy innymi osobami niesamodzielnymi.

METODY AKTYWNE (dokładna odwrotność pasywnych):

Udzielanie pomocy osobom poszukującym pracy i pracodawcom poprzez rozwój

pośrednictwa pracy.

Poradnictwo zawodowe, szkolenia bezrobotnych.

Organizacja, dotacja i inicjacja robót publicznych.

Organizacja, dotacja i inicjacja prac interwencyjnych.

Udzielanie pożyczek bezrobotnym na uruchomienie własnej działalności gospodarczej –

samo zatrudnienie.

Preferencyjne kredyty dla tworzących nowe miejsca pracy.

W Polsce dominują działania pomocowe (pasywne) nad aktywnymi, bo metody aktywne są bardzo

drogie i długofalowe, nie działają doraźnie. Powoli jednak sytuacja zmienia się.

W kwestii bezrobocia strukturalnego dotychczas stosowano wcześniejsze emerytury oraz

różnego rodzaju zasiłki. Programy pomocowe mające na celu przekwalifikowanie

bezrobotnych.

Bezrobocie technologiczne nie jest aż tak uporczywe wg Orczyka, ponieważ w Polsce nie

odgrywa jeszcze dużej roli z racji długiego procesu wdrażania nowych rozwiązań. Receptą

ma być poradnictwo zawodowe i programy celowe np. Pierwsza Praca.

Bezrobocia agrarnego nie zwalczy się zwykłymi środkami pasywnymi, bo tylko będą

przedłużać proces wychodzenia z niego. Konieczne jest utworzenie programów podnoszenia

kwalifikacji i podniesienia jakości systemu oświaty. Tak czy inaczej bezrobocie agrarne Polityka społeczna. Skrypt.

53

poważnie zmniejszy się dopiero z przyczyn biologicznych lub gdy zwiększy się

zapotrzebowanie na pracowników do prac prostych.

Bardzo trudno wykorzenić bezrobocie długoterminowe ze względu na jego regionalny

charakter i konieczność tworzenia nowych miejsc pracy, ponadto przywrócenie do pracy

długotrwale bezrobotnego jest bardzo drogie. „Pozostaje więc tradycyjna pomoc społeczna

(…) lub migracja za pracą – okresowa lub stała.

Problem bezrobocia osób młodych,

Bezrobocie determinują w zbyt dużym stopniu płeć, wiek, wykształcenie, zawód czy inne

cechy zewnętrzne. Stosuje się tutaj metody aktywne – ulgi podatkowe dla przedsiębiorców

tworzących miejsca pracy, dofinansowania dla nich, programy integracyjne.

4.2. Ubóstwo

Podstawowym kryterium ubóstwa są warunki materialne niezapewniające zaspokojenie minimum

potrzeb człowieka i z tej perspektywy wyróżnia się dwa znaczenia technik ubóstwa. Ubóstwo

absolutne określane jako bezwzględne czyli stan niezaspokojenia potrzeb. Uznany w danym czasie

i danym społeczeństwie za minimum fizycznego przetrwania.

Ubóstwo względne określane przez określenie do konkretnej sytuacji życiowej jednostki i rodziny

w odniesieniu do poziomu dostępnego innym. Istnieje wiele teorii wyjaśniających przyczynę

ubóstwa28.

Teoria skażonych charakterów, w której za główną przyczynę ubóstwa uważa się ułomności

indywidualne tj. brak aspiracji, niedbalstwo, brak umiejętności, zdolności i możliwości. (ludzie

rodzą się z taką predyspozycją i nie robią nic, aby coś zmienić).

Teoria ograniczonych możliwości opiera się ona na stwierdzenie, że ubożenie społeczeństwa może

być rezultatem sił pozostających poza wpływem i kontrolą jednostek (ludzie rodzą się w biednych

rodzinach i mają mniejsze możliwości rozwoju).

Teoria wielkiego brata sugeruje, że winę za ubóstwo ponosi państwo (rząd), ponieważ niszczy

bodźce do umacniania niezależności ekonomicznej rodziny przez wysokie podatki i liczne

programy socjalne, które powodują uzależnienie się od tej pomocy (ludzie uważają, że to państwo

odpowiada za istnienie ubóstwa).

28 J. Lustig, Ubóstwo i jego pomiar, w: Polityka społeczna. Teksty źródłowe, opr. L. Dziewięcka-Bokun, K. Zamorska, Wrocław 2003, s. 184-208.


54

Przyczyny ubóstwa (nurty badawcze) doszukuje się też w aspektach:

predyspozycji związanych z różnicami kulturowych, ograniczania swobody działania (liberalny),

podziałami w społeczeństwie (strukturą, kastowością),

losowe (niezależne od woli człowieka), subiektywne, (niskie kwalifikacje, niechęć do

pracy, chęć pobierania zasiłków), strukturalne (związane z przyczynami gospodarczymi).

Przyczyny ubóstwa (trudno oddzielić od siebie przyczyny i konsekwencje ubóstwa) są wynikiem

niewłaściwego zachowania samych ubogich jak i systemu społeczno-gospodarczego.

Zagrożenie ubóstwem dotyczyć może: patologii życia (różne uzależnienia, rozpad rodziny),

bezrobocia, rodzin wielodzietnych i niepełnych, ludzi głęboko niepełnosprawnych, określonych

grup mniejszościowych, ludzi starych utrzymujących się z minimalnej emerytury, młodzieży

poszukującej pierwszej pracy, długookresowo bezrobotnych, nisko-wykwalifikowanych

robotników, rolników i osoby na ich utrzymaniu, migrantów czy bezdomności.

Miary ubóstwa pomagają uzyskać informację o tym w jakim stopniu i w jakiej skali należy

zapewnić opiekę i pomoc osoba potrzebującym.

Pułapka ubóstwa to sytuacja, w której zainteresowanemu nie opłaca się podejmować oficjalnie

pracy, gdyż otrzymywana pomoc społeczna zapewnia mu podobny standard życia, a jednocześnie

nie wymaga od niego żadnego wysiłku. Pułapka bezrobocia jest szczególnym przypadkiem pułapki

ubóstwa, gdyż świadczenia socjalne są wysokie w porównaniu do oczekiwanego wynagrodzenia.

Minimum socjalne – obliczane w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych – co kwartał publikacja –

pomaga to w określeniu przebiegu granicy niedostatku

Pierwsza grupa teorii – wg niej ubóstwo jest spowodowane głównie czynnikami osobowościowymi

i zachowaniami (bez uwzględnienia przyczyn tych zachowań) – wynika z nich, że cechy

odpowiadające za powstawanie ubóstwa to nieumiejętność, niemożność lub niechęć do starań

mogących poprawić sytuację rodziny obecnie i w przyszłości.

Druga grupa teorii – bieda jest powodowana przez czynniki sytuacyjne (strukturę społeczną, czy

gospodarczą). Szanse na przezwyciężenie biedy widzą w instytucjach (zwłaszcza edukacyjnych).

Pomoc charytatywna, czy świadczenia mają krótkookresowy efekt - liczy się zmiany sytuacji

(zmiana struktury).

Trzecia grupa teorii – przyczyną występowania ubóstwa jest sam system pomocowy – nie tylko zła

realizacja świadczeń, nadmierna instytucjonalizacja, czy wysokie nakłady, ale samo założenie

obowiązku pomocy – bo osłabia własne dążenie do poprawy sytuacji rodziny (zmniejsza poczucie

odpowiedzialności za swój los i rodzi postawy roszczeniowe).


55

4.3. Migracje

Migracje (łc. wyprowadzenie się, przeniesienie) to zmiana stałego miejsca zamieszkania lub

miejsca czasowego pobytu w obrębie terytorium państwa lub w ramach przepływu ludności między

państwami.

Migracjami (lub wędrówkami) ludności nazywamy całokształt przesunięć prowadzących do stałej

lub okresowej zmiany miejsca zamieszkania osób.

Najczęściej za akt migracji uważa się zmianę miejsca zamieszkania osoby trwającą dłużej niż jeden

rok. Migracja to wędrówka ludności mająca na celu zmianę miejsca pobytu29.

Podział migracji ze względu na:

zasięg:

migracje wewnętrzne (międzyregionalne i wewnątrz regionu),

migracje zewnętrzne (poza terytorium kraju, dwustronnie-emigracja oraz imigracja);

czas trwania:

czasowe,

trwałe;

cel:

turystyka, lecznictwo, przekonania religijne, ekonomia;

stopień dobrowolności:

dobrowolne i przymusowe;

status prawny:

legalne i nielegalne.

Migracje stałe (definitywne) polegają na trwałej zmianie miejsca zamieszkania na czas

nieokreślony, a czasowe (sezonowe lub okresowe) wiążą się ze zmianą miejsca zamieszkania na

czas określony z uwagi na sezonowe podejmowanie zajęć np. na czas pobierania nauki

oddelegowania do pracy itp.

Migracje wahadłowe (codzienne) to szczególny rodzaj ruchu wędrówkowego ludności, polegający

na codziennym dojeżdżaniu do pracy, szkoły urzędów itp.

Rozróżnianie typów migracji jest wymagane przez politykę społeczną, która w danym czasie i

sytuacji gospodarczej potrzebuje określonego typu migracji (np. w sytuacji bezrobocia).

Formy migracji: emigracja z kraju ojczystego, imigracja, reemigracja, uchodźstwo, ewakuacja,

29 A. Rajkiewicz, Polityka społeczna wobec procesów migracyjnych, w: Polityka społeczna. Podręcznik akademicki…op.cit. s. 303-312.


56

repatriacja , przesiedlenie i deportacja.

Migracja zagraniczna (zewnętrzna) związana jest z przekraczaniem granicy państwowej. Imigracja

to często zachęcenie do przypływu ludności do kraju ludzi spoza niego.

Reemigracja jest migracja etapowa polegająca na wyemigrowaniu do jednego miejsca, ale po to by

emigrować dalej.

Repatriacja to powrót do ojczyzny z wypędzenia lub w poszukiwaniu pracy.

Tabela. Dodatnie i ujemne konsekwencje migracji.

konsekwencje (+) Konsekwencje( —)

dla migrantów i ich rodzin dla migrantów i ich rodzin

1. Podniesienie standardu życia

2. Sfinansowanie bieżących wydatków

3. Działalność inwestycyjna (w tym inwestycje

edukacyjne)

4. Możliwość podjęcia pracy

5.Poznanie obcego języka, kultury itp.

6. Przekazywanie wzorców mobilności

1. Praca poniżej kwalifikacji - deprecjacja kapitału

ludzkiego

2. Schizofrenia życiowa - życie na krawędzi „dwóch

światów*

3 Koszty psychiczne związane z rozstaniem z rodziną,

bliskimi

4. Rozpad związków małżeńskich, rodzin

5. Ucieczka młodych ludzi do większych ośrodków

miejskich

Dla społeczności lokalnej (+) Dla społeczności lokalnej (-)

1. Lepsze wyposażenie gospodarstw domowych

— mniejsza skala biedy, niższe

wydatki na świadczenia społeczne

2. Poprawa infrastruktury

3 Pobudzenie lokalnego rynku pracy

4. Zmniejszenie presji na rynek pracy

5. Wykształcanie się mobilnych społeczności

1.Wyludnianie się regionów peryferyjnych

2. Mniej lub bardziej trwała dezaktywizacja na polskim

rynku pracy

3 Utrata zasobów pracy, problemy ze znalezieniem

pracowników

4. Ostentacyjna konsumpcja - presja inflacyjna

Prawa Ravensteina stanowi, że:

1. znaczna część migrantów przebywa jedynie krótki odległości. Im większa będzie odległość od

miejsca emisji migrantów tym ich liczba będzie mniejsza. Dodatkowo migranci przebywający

dłużej za granicą będą wybierali jako miejsce osiedlenia duże centra przemysłu lub handlu.

2. Cechą właściwą dla każdego społeczeństwa jest przemieszczanie się ludności w kierunku

centrów przemysłu lub handlu. Mieszkańcy wsi sąsiadujących gwałtownie rozwijającymi się

miastami gromadzą się w tych miastach a na ich miejsce przybywają migranci z miejscowości

bardziej odległych od dużych centrów.


57

3. Każdy główny przypływ migracyjny generuje przepływ powrotny.

4. Mieszkańcy dużych aglomeracji są mniej skłonni do migracji niż mieszkańcy terenów słabiej

zurbanizowanych.

5. Stwierdza się przewagę kobiet wśród migrantów przemieszczających się na krótkie odległości,

ponieważ są z reguły ostrożniejsze od mężczyzn.

6. Rozwój przemysłu, doskonalenie i poprawa dostępności środków komunikacji oraz rozbudowa

infrastruktury społecznej o gospodarczej powodują wzrost migracji,

7. Motywy o charakterze ekonomicznym, skłonność do poprawy warunków życia są najsilniejszymi

determinantami procesów migracyjnych30.

Źródłem informacji o migracji są:

rejestracje graniczne,

rejestracje meldunkowe,

badania ankietowe na reprezentatywnych grupach.

Tabela . Motywy migracji.

Motywy migracji „wypychające" czynniki ,,ciągnące” czynniki

Ekonomiczne i ubóstwo perspektywy wyższychdemograficzne bezrobocie zarobków

niskie płace perspektywy poprawywysoki przyrost naturalny standardu życiabrak podstawowej opieki rozwój osobisty lubmedycznej zawodowybraki w systemie edukacji

Polityczne konflikty. poczucie bezpieczeństwaniebezpieczeństwo. wolność politycznaprzemockorupcjałamanie praw człowieka

Społeczne i kulturowe

dyskryminacja wynikająca ze

łączenie rodzin

względów etnicznych. migracja do kraju przodkówreligijnych brak zjawiska dyskryminacji

Źródło: Bank Światowy, Migration and Remittances, Easter Europe and the former SU 2006

Instrumenty polityki migracyjnej (grupy instrumentów) polegają na stosowaniu utrudnień lub

ułatwień w zakresie: stałych wyjazdów (paszporty), przyjazdów (obywatelstwo), w czasowych

przemieszczeniach, powrotów z zagranicy.

30 Zob. P. Kaczmarczyk, Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian, Warszawa 2005.Polityka społeczna. Skrypt.

58

Metodami pomiaru migracji są:

współczynnik odpływu,

współczynnik odpływu,

współczynnik wędrówkowy,

współczynnik efektywności migracji.

Migracje zmieniają rozmieszczenie i gęstość zaludnienia (funkcja redystrybucyjna) oraz proporcje

w strukturze.

4.4. Problemy rodziny

Tradycyjnymi celami polityki rodzinnej były działania zmierzające do tego, aby popierać

zawieranie i utrzymywanie związków małżeńskich, tworzyć warunki do posiadania i wychowania

dzieci we własnych domach. Przez dziesiątki lat taka polityka stanowiła integralną cześć polityki

społecznej państwa. Obecnie ulega to stopniowej ewolucji i zmianom. Funkcjonuje niejako inna

definicja rodziny i stoją przed nią nowe wyzwania.

Zmiany, które dokonały się w polityce rodzinnej w krajach rozwiniętych po II wojnie kiedy to

głównym celem było zapewnienie pracy dla mężczyzn, akcentują silną potrzebę dostosowania

realizacji polityki rodzinnej do zmian warunków. Należą do nich :

zmiany struktur rodzin,

wzrost zatrudnienia kobiet i związana z tym konieczność stworzenia nowych instytucji

opieki dla małych dzieci,

wysokie bezrobocie wśród młodzieży i związane z tym bariery dochodowe w zakresie

możliwości uzyskania mieszkań,

wzrastająca niestałość związków małżeńskich i wynikające z tego zagrożenie ubóstwem,

warunki w okresie dzieciństwa coraz silniej determinujące szanse życiowe.

Typy rodzin.

Rodzina nuklearna – najczęściej związek małżeński heteroseksualnej pary, mającej jedno

lub więcej dzieci, żyjących w tym samym gospodarstwie domowym. Rozwinięciem jest

rodzina dwupokoleniowa posiadająca większą liczbę dzieci. Formą rodziny nuklearnej

stanowiącej jedno gospodarstwo domowe, jest również:

* para małżeńska heteroseksualna nieposiadająca dzieci.

* żyjący razem i mający wspólne dzieci, ale niebędący małżeństwem.

*żyjący razem i mający dzieci z przednich związków.


59

* samotni, mający i wychowujący dzieci.

Rodzina pełna – rodzina wielopokoleniowa. W tego typie rodzinie istnieją silne więzi

uczuciowe i ekonomiczne, duża wzajemna pomoc.

Duża rodzina – stanowią ją osoby spokrewnione, ale niestanowiące gospodarstwa

domowego. Więzi ekonomiczne i kontakty są na znacznie niższym poziomie.

Główne funkcje rodziny to:

Prokreacja :

T. Malthus – XVIII / XIX w. – wskazał na konieczność synchronizacji wzrostu produkcji

żywności z tempem przyrostu liczby ludności, gdyż w innym przypadku grozi to głodem lub

wojną.

Funkcja edukacyjna rodziny:

- najczęstszą przyczyną ograniczenia powyższej funkcji upatruje się w podejmowani przez

członków rodziny pracy oddalonej od miejsc zamieszkania, zwłaszcza przez kobiety,

-następuje zmniejszenie roli rodziny w zakresie przygotowania zawodowego czy też

informacyjnego na rzecz zwiększenia roli wychowania w określonej kulturze.

Funkcja opiekuńcza rodziny:

- transformacji uległa w najmniejszym stopniu opieka nad dziećmi, w większym stopniu

opieki nad ludźmi niepełnosprawnymi lub chorymi, w największym stopniu odnosi się to do

ludzi starych.

- Opiekę nad chorymi przejmują szpitale, wyspecjalizowane placówki. Związane jest to

przede wszystkim z tym, że żyje się coraz.

Polityka społeczna państwa oddziałuje pośrednio poprzez działania związane z funkcjonowaniem

rynku pracy, dostępnością mieszkań, poziomem opieki lekarskiej, polityką edukacyjną czy

emerytalną, systemem opieki społecznej.

Główne formy interwencji bezpośredniej państwa wobec rodziny najczęściej przybierają formę

świadczeń lub usług.

Świadczenia:

- ulgi podatkowe, wspólne rozliczanie podatku na wszystkich członków rodziny;

- stypendia socjalne;

- pomoc materialna dla osób posiadających i wychowujących dzieci, poprzez zapomogi, zasiłki,

płatne urlopy;

- ulga lub dofinansowanie dla rodzin korzystających wspólnie z wczasów;


60

- system preferencji dla przekazywania majątku w ramach rodziny;

- pomoc dla rodzin niepełnych lub mających na utrzymaniu osoby niepełnosprawne;

Usługi:

- sieci placówek bezpłatnej edukacji i opieki nad dziećmi;

- sieć placówek pomocy dla ludzi starszych i wymajających wsparcia;

- bezpłatna opieka lekarska dla kobiet w ciąży, dzieci i innych członków rodzin;

Uprawnienia:

- preferencje w uzyskiwaniu mieszkań;

- preferencje w zatrudnianiu lub dla zatrudnionych, a opiekujących się dziećmi, czy chorymi

członkami rodziny.

B. Balcerzak- Paradowska, analizując przyszłości polityki rodzinnej doszła do wniosku, że

w odniesieniu do krajów UE można sformułować Ewen wspólne cele:

wyrównanie tempa zmian populacji poprzez popularyzowanie modelu rodziny, w której obydwoje

rodziców pracuje zawodowo- dążenie w związku z tym do tworzenia możliwości godzenia

posiadania dzieci z realizacją pracy zawodowej, zwłaszcza w odniesieniu do kobiet;

staranie o podnoszenie jakości kapitału ludzkiego i społecznego młodego pokolenia poprzez

wspieranie rodziny w jej funkcjach związanych z rozwojem dzieci i edukacją;

dążenie do ograniczenia ubóstwa i społecznego wykluczenia, zwłaszcza w odniesieniu do

młodego pokolenia.

Obecnie występują trzy odmienne modele polityki rodzinnej:

tradycyjny - dominuje w Niemczech i we Włoszech, jego istota to utrzymanie wsparcia dla

funkcjonowania rodziny nuklearnej z dziećmi, w której zachował się tradycyjny podział rol.

Celem jest popieranie zawierania małżeństw i zachęta do posiadania dzieci;

łączenia pracy zawodowej z posiadaniem dzieci- realizowany przez kraje

skandynawskie i Holandię- to przyspieszone dostosowanie do zmian aspiracji

zawodowych kobiet i stylu życia, który wymusza współczesna cywilizacja;

idei liberalnej- USA i Anglia- państwo nie prowadzi całościowej polityki rodzinnej,

koncentrując swoją uwagę tylko na sytuacjach wymagających pomocy, zwłaszcza

jeśli chodzi o dzieci.

Model polityki prorodzinnej to polityka wspierająca płodność, która oparta jest na rozpoznaniu

i zrozumieniu natury niskiej płodności.

Filary polityki płodności to:


61

1. Bodźce finansowe.

2. Wspieranie rodziców w łączeniu pracy zawodowej i życia rodzinnego.

3. Szerokie zmiany społeczne wspierające dzieci i rodzicielstwo.

Te trzy filary korespondują z trzema teoriami niskiej płodności: racjonalnego wyboru, równości płci

i niechęci do ryzyka.

Typowy zestaw instrumentów:

Regulacja małżeństwa i rodziny (rozwody, obowiązek alimentacyjny).

Zwiększanie dostępności środków planowania rodziny.

Zasiłki rodzinne i dodatki do nich.

Ochrona zatrudnienia kobiet w ciąży.

Zasiłki i urlopy macierzyńskie i wychowawcze (rodzicielskie).

Wliczanie opieki nad niepełnosprawnymi do stażu pracy.

Wspólne rozliczanie się, ulgi na współmałżonka, na dzieci, z tytułu wydatków na dzieci, dla

rodzin niepełnych.

Instytucje zapewniające opiekę dzienną lub całodobową (np. żłobki, przedszkola, domy

dziecka, ośrodki wychowawcze).

Ochrona zdrowia kobiet i dzieci (w tym medycyna szkolna).

Zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne dla dzieci i młodzieży.

Problemy rodzin rozwiązywane są przez trzy typy programów:

Programy uniwersalne –do wszystkich rodzin, np. programy profilaktyczne w szkole,

kampanie medialne.

Programy selektywne –tylko do tych rodzin, w których istnieje większe ryzyko wystąpienia

problemów (najczęściej ubogich).

Programy adresowane –tylko do tych rodzin, w których wystąpiły pierwsze objawy kryzysu

(np. wagarowanie, drobne wykroczenia).


62

ROZDZIAŁ V

5.1. Zabezpieczenie społeczne

W zakresie zabezpieczenia społecznego stosowane są najczęściej trzy techniki o charakterze

administracyjno – finansowym. Wyróżnia się technikę:

1. Ubezpieczeniową – świadczenia w niej maja charakter obligatoryjno – roszczeniowy. Podstawą

nabywania praw do świadczeń jest tu opłacanie składek, których wysokość zależy od rozmiarów

ryzyka i od wysokości dochodów. Warunki i wysokość świadczeń jest związana z wysokością

opłaconych składek, najczęściej określanych ustawowo. Prawo do tego typu świadczeń jest

nabywane w momencie spełnienia warunków przewidzianych w ustawie i nie decyduje o tym

kryterium potrzeb. Technika ubezpieczeniowa jest jedynym rodzajem świadczeń, w których

występuje dwustronny charakter transakcji.

2. Zaopatrzeniową – ma charakter również roszczeniowy, charakter z tą jedyna różnicą, że prawo do

świadczeń wynika wyłącznie z woli ustawodawcy a nie jest związane z opłaceniem składek.

Finansowanie tego rodzaju świadczeń odbywa się z funduszy publicznych a warunkami ich

przyznawania i wysokości wynikają z przyjętych rozwiązań normatywnych. Ważną cechę tej

techniki jest fakt, iż świadczenia przysługują z reguły wszystkim obywatelom danego kraju

należącym do jednej określonej grupy społecznej np. osoby niepełnosprawne czy służb

mundurowych.

3. Pomocy społecznej – nazywana także techniką opiekuńczą ma charakter uznaniowy. Warunkiem

przyznania świadczeń tu zbadanie potrzeb i sytuacji życiowej danej osoby lub rodziny. Źródłem

finansowania są fundusze centralne i lokalne. System pomocy społecznej pozwala na

indywidualizację sytuacji i świadczeń, co we współczesnej polityce społecznej jest uznanie za jedne

z ważniejszych zasad.


63

FORMY ZABEZPIECZENIA EMERYTALNEGO:

Historycznie wyodrębniły się bazowe formy zabezpieczenia emerytalnego:

- model niemiecki – obowiązkowe ubezpieczenia pracowników – kapitałowy/repartycyjny

Fundusz kapitałowy powstaje z kapitalizowanych składek w wypłaty są

uzależnione od jego wielkości i wartości

Fundusz repartycyjny – jego wielkość zależy od wartości składek, aktualnie

płaconych przez pracujących i pracodawców (umowa generacyjna)

- wersja angielska – model Beveridge’a (pierwotnie wprowadzona w Danii) – zaopatrzeniowy

Świadczenia są obowiązkową pomocą państwa dla grupy osób spełniających

przyjęte kryterium; świadczenia są finansowane z podatków powszechny;

Forma ta ze względu na niski poziom świadczeń występuje częściej w

powiązaniu z dobrowolnym ubezpieczeniem prywatnym, czy zakładowym.

PRZYCZYCZYNY KRYZYSU WSPÓŁCZESNYCH SYSTEMÓW EMERYTALNYCH:

- proces starzenia się społeczeństw,

- wzrost emerytów wśród całej populacji,

- przemiany na rynku pracy,

- globalizacja,

- zmiany w życiu rodzinnym,

Trudności finansowe: przyczyny:

- wydłużenie się życia, zwłaszcza kobiet,

- wzrost udziału w społeczeństwie ludzi starszych – jest to nie tylko rezultat zwiększenia się liczby

ludzi starszych, ale i efekt mniejszego tempa wzrostu czy czasem wręcz spadku liczby ludności

młodszych generacji,

- skracanie się czasu oficjalnej aktywności zawodowej ( chodzi w tym również o zahamowanie

tendencji do przechodzenia na wcześniejsza emeryturę); wzrost zatrudnienia kobiet nie znajduje na

razie takiego przełożenia na wzrost dochodu narodowego, aby rekompensować zwiększenie się

świadczeń emerytalnych;

- trudności w zakresie podniesienia poziomu zatrudnienia, tak aby osiągnąć cele postawione w

deklaracji lizbońskiej;

- przewaga rozwiązań socjalno – politycznych nad ekonomicznymi;

W Polsce od 1999 istnieją dwa obowiązkowe filary :

- I filar – finansowanie na zasadzie repartycyjnej,


64

- II filar – finansowanie na zasadzie kapitałowej – OFE – Otwarte Fundusze Emerytalne,

gdzie składka jest kapitalizowana, oraz

-III filar- ubezpieczenia dobrowolne – pracownicze programy emerytalne, indywidualne konta,

ubezpieczenia prywatne

Fundusze celowe Składka W tym pracodawca W tym pracownik

Emerytalny 19.52% 9.76% 9.76%

Rentowy 8% 6.5% 1.5%

Wypadkowy 1,67% (ruchomy) 1.67% -

Chorobowy 2,45% - 2.45%

Obowiązek płacenia składek dotyczy wszystkich posiadających stałe źródło dochodu

- podział osób:

- ur. przed 1949 – na starych zasadach (przed reformą)

- ur. między ’49 a ’68 – możliwość wyboru

- ur. po 1968 – nowe zasady

Największe trudności spowodowało nagłe zmniejszenie wpływów na rzecz funduszu

repartycyjnego:

- rezultat normalnego przejścia części środków ze składek na rzecz funduszu kapitałowego

- niedoszacowanie liczby chętnych z II grupy, którzy przeszli do nowego systemu ( a nie

było zgromadzonego kapitału)

W wyniku reformy powstał system ubezpieczeń emerytalnych oparty na racjonalnych zasadach

ekonomicznych, uwzględniający pełen związek pomiędzy nakładami pracy a jej odłożonymi

efektami, dostosowany do znormalizowanych warunków pracy i dość elastyczny


65

Tabela. Części systemu zabezpieczeń społecznych wg idei liberalnej.forma pomoc zaopatrzenie ubezpieczenie

System repartycyjny System kapitałowy

Zasada przyznania

Uznaniowa na podstawie rozeznania sytuacji

Uprawnienia ustawowe

Państwo reguluje składki i wysokość wypłat

Proporcjonalny do wkładu ze składek

Wysokość minimalna świadczenia

zmienna stała stała Stała + zmienna z tytułu wysokości oprocentowania

Źródło finansowania

Filantropia, dotacje, subsydia

budżet Fundusz ze składek obecnie pracujących

Kapitał składkowy + jego oprocentowanie

Liberałowie popierają system kapitałowy i rzadszą interwencję państwa


Documents

POLITYKA SPOŁECZNA - dr hab. Janusz …januszgierszewski.pl/.../uploads/2014/06/SKRYPT-PS.docx · Web view- Nowy, długookresowy program rozwoju społeczno-gospodarczego Unii Europejskiej