Political Finance in Mongolia - idea.int · сайжруулах, мэдээллийг олон нийтэд ил болгоход анхаарал хандуулах шаардлага

Монголын улс төрийн санхүүжилтийн эрх зүйн орчинДүн шинжилгээ, санал зөвлөмж

Political Finance in MongoliaAssessment and recommendations

Catalina Uribe Burcher and Fernando Casal Bértoa

НЭЭЛТТЭЙ НИЙГЭМ ФОРУМ

Хамтран санхүүжүүлэгч

Монголын улс төрийн санхүүжилтийн эрх зүйн орчинДүн шинжилгээ, санал зөвлөмж

Каталина Урибэ Бурчер, Фернандо Касал Бэртуа

Political Finance in MongoliaAssessment and recommendations

Catalina Uribe Burcher and Fernando Casal Bértoa

НЭЭЛТТЭЙ НИЙГЭМ ФОРУМ

© 2018Ардчилал,сонгуульддэмжлэгүзүүлэхолонулсынхүрээлэн(АСДҮОУХ)

© 2018НээлттэйНийгэмФорум(ННФ)

АСДҮОУХ-гийн хэвлэлүүд нь аливаа үндэстний болоод улс төрийн ашиг сонирхлоосангид болно. Тус хэвлэлд илэрхийлсэн үзэл бодол нь АСДҮОУХ, ННФ болондээрх байгууллагуудын Захирлуудын зөвлөл, Зөвлөлийн гишүүдийн байр суурийгилэрхийлэхгүй.

Энэ номын цахим хувилбарыг ашгийн бус зорилгоор чөлөөтэй хувилж, түгээж,дамжуулж болохын зэрэгцээ хэсэгчлэн ашиглаж болно (Creative Commons Licence(CCL) – Creative Commons Attribute-NonCommercial-ShareAlike 3.0 лицензийн дагуу).Энэхүү CCl лицензийн талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/хаягаароржүзнэүү.

Ардчилал, сонгуульд дэмжлэг үзүүлэх олон улсын хүрээлэн Хаяг:Strömsborg,SE-10334,STOCKHOLM,SWEDENИ-мэйл:[email protected],Вэбсайт:www.idea.int

Нээлттэй Нийгэм ФорумЖамьянгүнийгудамж-5/1,СүхбаатардүүрэгУлаанбаатар-4814240,МонголУлсИ-мэйл:[email protected] Вэбсайт:http://www.forum.mn

Дизайнболонграфикийг:АСДҮОУХISBN:978-91-7671-226-9DOI:https://doi.org/10.31752/idea.2018.73

ЭнэхүүсудалгаанытайлангЕвропынХолбооныдэмжлэгтэйгээрэрхлэнгаргасанбөгөөдтайлангийн агуулга нь Европын Холбооны албан ёсны байр суурийг илэрхийлээгүйболно.

Агуулга

Талархал...........................................................................................................5

Товчилсоннэр.................................................................................................7

Голзөвлөмж.................................................................................................... 8

Төрийнсанхүүжилт,хувьхүн,хуулийнэтгээдийнхандив,зардлындээдхэмжээ............................................................ 8Тайлагналт,хяналт,хариуцлага.........................................................9

1. Танилцуулга............................................................................................. 11

2. МонголУлсынулстөрийнсистем.......................................................14

2.1.Сонгууль,улстөрийнөнөөгийннөхцөлбайдал........................142.2.Улстөрийнтүүх...............................................................................152.3.Авлигабазалуучууд,эмэгтэйчүүдэдхүчтэнцвэргүй өрсөлдөөнийнөхцөл.....................................................................15

3. Улстөрийнсанхүүжилтийнэрхзүйнорчин: Хуулийнзохицуулалт,бодитбайдал,ажиглалтдүгнэлт.................17

3.1.Хувьхүн,хуулийнэтгээдийнхандив............................................. 183.2.Төрийнсанхүүжилт......................................................................... 213.3.Хяналт................................................................................................243.4.Хариуцлага........................................................................................273.5.Бусадасуудал....................................................................................27

4.Дүгнэлт,зөвлөмж.....................................................................................29

Зөвлөмж....................................................................................................29

Ашигласанэхсурвалж.................................................................................38

Ярилцлага...................................................................................................42

Судлаачид.......................................................................................................43

Байгууллагынтухай.......................................................................................44

НээлттэйНийгэмФорум..........................................................................44Ардчилал,сонгуульддэмжлэгүзүүлэхолонулсынхүрээлэн...........46

Ардчилал, сонгуульд дэмжлэг үзүүлэх олон улсын хүрээлэн | Нээлттэй Нийгэм Форум 5

ЭнэхүүүнэлгээгхийжгүйцэтгэсэнсудлаачдынзүгээсУлаанбаатархотыгзориночижулстөрийнсанхүүжилтийнэрхзүйнорчныталаармэдээлэлцуглуулахадбидэнд гүн туслалцаа үзүүлсэн болон судалгааны тайланг удаа дараа шүүнуншиж, үнэтэй зөвлөгөө харамгүй өгсөн бүх хүнд талархлаа илэрхийлжбайна. НээлттэйНийгэмФорум (ННФ)-ын Засаглалын хөтөлбөрийн менежерД.Энхцэцэг судалгааг эхлэхээс дуусах хүртэлх хугацаанд бидэнд дэмжлэгүзүүлэн хамтарч ажилласны дээр Ардчилал, сонгуульд дэмжлэг үзүүлэх олонулсын хүрээлэн (АСДҮОУХ)-гийн ажилтан Адхи Аман, ННФ, АСДҮОУХ-гийнтөслийн зохицуулагч Б.Баттуул нар тус тусын зүгээс үнэтэй зөвлөгөө өгч,туслалцаа үзүүлсэн билээ. Судалгааны тайланг боловсруулах явцад удаа дараауншижзөвлөсөнМонголУлсынБоловсролынИхСургуулийнулстөрсудлалынбагш, доктор Э.Гэрэлт-Одод мөн судлаачдын зүгээс талархлаа илэрхийлжбайна.

Түүнчлэн, судалгааны явцад бидэнтэй цаг зав гарган уулзаж үзэл бодлоохарамгүй хуваалцсан УИХ-ын гишүүд, СЕХ, ҮАГ, АТГ зэрэг төрийнбайгууллагуудын төлөөлөл, тэрчлэн МАН, АН, МАХН, ХҮН, Иргэний Зоригнам, МИДАС ТББ, Транспаренси Интернэшнл, Сонгогчдын Боловсрол Төв,Өөрчлөлтийн төлөөх эмэгтэйчүүд ТББ-ын төлөөлөл болон судлаачдад гүнээталархажбуйгааүүгээрилэрхийлье.

Энэхүү тайланг хянаж, төслийн явцад зөвлөж тусалсан АСДҮОУХ-гийнЮкихико Хамада, Румбидзай Кандавасвика-Нхүндү, Лээна Риккила Таман,Виллиам Сжүстедт, Хорхе Валладарес нарт мөн талархаж байна. АСДҮОУХ

Талархал

Монголын улс төрийн санхүүжилтийн эрх зүйн орчин


болон ННФ-ын зүгээс Улс төрийн санхүүжилт: Ёс зүй, оролцоо, хариуцлагатөслийгхэрэгжүүлэхэдсанхүүгийндэмжлэгүзүүлжугсудалгаагхийхбололцооолгосондЕвропынХолбоондталархлааилэрхийлье.УгтөсөлньМонголУлсаасгаднаПарагвай,Молдав улсуудадАрдчиллынҮр (Semillaspara laDemocracia),Сонгуулийн тасралтгүй боловсролыг дэмжих төв (Center for ContinuousElectoralTraining)байгууллагуудыноролцоотойхэрэгжижбайгааболно.

Эцэст нь Давид Пратер, Келлей Фриел нарт судалгааны тайланг ариутганшүүж, хэвлэлийн эх дизайныг хичээл зүтгэл гарган боловсруулж бэлтгэсэндгүнээталархажбайна.


АН АрдчилсанНам

АТГ АвлигатайТэмцэхГазар

ЕАБХАБ/

АИХЭГ

ЕвропынАюулгүйБайдалХамтынАжиллагааныБайгууллага/

Ардчилсанинститут,хүнийэрхийнгазар

MАН МонголАрдынНам

MАХН MонголАрдынХувьсгалтНам

УБЕГ УлсынБүртгэлийнЕрөнхийГазар

УНТХ Улстөрийннамынтухайхууль

ҮАГ ҮндэснийАудитынГазар

СЕХ СонгуулийнЕрөнхийХороо

СТХ Сонгуулийнтухайхууль

ТЕГ ТатварынЕрөнхийГазар

ХОМ Хөрөнгөорлогынмэдүүлэг

Товчилсон нэр


Монгол Улсын улс төрийн санхүүжилтийн эрх зүйн орчинд тулгамдаж буйсорилтуудыг ерөнхийд нь авч үзэхэд хуулийн хийдэл их, түүнчлэн хуулийнхэрэгжилт хангалтгүй байгаа нь гол шалтгаан болж байна. Энэ сорилтыгдавж олон улсын сайн туршлага, чиг хандлагатай зэрэгцэж дөхөхийн тулдюуны өмнө эрх зүйн орчны шинэчлэл яаралтай хийх шаардлагатай байгаань тодорхой юм. Эрх зүйн шинэчлэл олон асуудлыг хөндөх нь гарцаагүй чнэн түрүүнд улс төрийн санхүүжилтийн хяналт, ил тод байдал, тайлагналтыгсайжруулах, мэдээллийг олон нийтэд ил болгоход анхаарал хандуулахшаардлагабайгаагдурдахньзүйтэй.

Төрийн санхүүжилт, хувь хүн, хуулийн этгээдийн хандив, зардлын дээд хэмжээ

• УИХ-д суудалгүй ч сонгуульд тодорхой амжилт үзүүлсэн намуудадтөсвөөссанхүүжилтолгодогболох.

• Улс төрийн намуудад төсвөөс олгож буй санхүүжилтийн тодорхойхувийг эмэгтэй болон залуу гишүүд, нэр дэвшигчдийг дэмжихэдзарцуулахнөхцөлзаах.

• Сонгуулийнболонсонгуулийнбусүедмөнгөнбусхандивхүлээнавсанбол тодорхой обьектив шалгуурт үндэслэн мөнгөн дүнг тооцдогбайхаарзохицуулах.

Гол зөвлөмж


• Хувь хүмүүсийн өгч болох хандивын хэмжээг нэмэгдүүлэх, хуулийнэтгээдээс авч болох хандивын хэмжээг хязгаарлах (цаашид бүрмөсөнхориглоххувилбарыгбодолцох).

• Улс төрийн намууд сонгуульд нэр дэвшин өрсөлдөх хүсэлтэйгишүүдээсээ ‘дэнчин’ авдаг практикийг халах буюу уг төлбөрийг хувьхүн өгч болох хандивтай адилтган, хуульд заасан дээд хэмжээнээсхэтрүүлэхгүйбайхаарзохицуулах.

• Сонгуулийн кампанит ажлын зардлын дээд хэмжээг багаар тогтоож,хувийн өмчийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд зарцуулж буй зардлыгнарийвчланхянах.

• Төрийнсанхүүжилт,хандивынболонзардлындээдхэмжээгтооцохдооэдийн засгийн савлагаа, инфляц, цалингийн доод, эсвэл дундажхэмжээнд гарах өөрчлөлтийг тусгах боломжтой томьёог тодорхойлжнэвтрүүлэх.

Тайлагналт, хяналт, хариуцлага

• Сонгуулийн зардлын тайлан гаргах үйл явцыг тодорхой болгох. 2015онд баталсан Сонгуулийн тухай хууль болон 2005 оны Улс төрийннамын тухай хуулийн нийцлийг сайжруулах замаар сонгуулийн болонсонгуулийн бус үеийн улс төрийн санхүүжилтийг нарийн хянах,тайлагнахнөхцөлийгхангах,хяналттавихэрхүүргийгнэгбайгууллагадголлонтөвлөрүүлэх.

• Үндэсний Аудитын Газар (ҮАГ)-т олгосон улс төрийн санхүүжилтэдтавих хяналттайхолбоотойчиг үүргийгтодорхойболгожнарийвчлах.ҮАГ-т зөвлөн туслах, хянан шалгах үүргийг тэнцвэртэй ногдуулахынсацуу сонгуульд нэр дэвшигчийн болон намуудын санхүүгийн тайландаудит хийх, хариуцлага тооцох эрх мэдлийг олгох. Түүнчлэн нам,нэр дэвшигчийн тайланд аудит хийхэд аливаа ялгаварлал гарахаассэргийлж олон улсын стандартын дагуу аудит хийх тайланг сонгохпроцессыгхуульдтодорхойзаажтусгах.

• Төрийнхяналтынбусадбайгууллагынүйлажиллагааныуялдаахолбоо,хамтын ажиллагааг дэмжих. Үүнд, ялангуяа ҮАГ, Сонгуулийн ЕрөнхийХороо,АвлигатайТэмцэхГазар,ТатварынЕрөнхийГазрынхоорондынхамтынажиллагаа,хяналтынуялдаахолбоогсайжруулахаданхаарах.

Гол зөвлөмж



• ҮАГ-ын зүгээс сонгуулийн болон сонгуулийн бус үеийн намынсанхүүжилтийнмэдээллийгилболгожиргэдчөлөөтэйүзэхболомжоорхангах, ингэхдээ цахим байдлаар, үзэхэд хялбар дөхөм хэлбэрээрмэдээллийгхүргэхэданхаарах.

• НамуудынсанхүүгийнтайлангийнүйлявцыгүрдүнтэйболгоходҮАГ-ынзүгээс анхаарч зөвлөн туслах, ҮАГ-ын улс төрийн намуудтай харилцах,тайлангхянахчигүүргийгтодорхойболгожзохицуулах.

• ҮАГ хяналтын үүргээ үр дүнтэй, няхуур гүйцэтгэхэд шаардлагатайсанхүүгийнболонболовсонхүчнийнөөцбололцоогоорхангах.

• Улс төрийн санхүүжилттэй холбоотой хариуцлагын механизмыгсайжруулах, одоо хүлээлгэж байгаа торгуулийн шийтгэлийн хэмжээгнэмэхийн сацуу хууль зөрчихөөс эмээх сэдэл төрүүлэхүйц шинэхариуцлагынхэлбэр(төрийнсанхүүжилтийгзогсоохгэхмэт)-ийгхуульдзаажтусгах.


Улс төрд хяналтгүй орж, гарч буй эх үүсвэрнь тодорхойгүймөнгөний урсгалнь Монголын ардчилалд ноцтой эрсдэл бий болгож байна. ННФ-аас 2014онд хийсэн намуудын санхүүжилтийн талаарх олон нийтийн санал бодлынсудалгааны дүнгээс үзэхэд санал асуулгад оролцсон иргэдийн 86 хувь нь улстөрийнсанхүүжилтийнөнөөгийнтогтолцоогөөрчлөхшаардлагатайгэжүзсэнбайхба79хувьньулстөрийнсанхүүжилтийнтогтолцоотодорхойсонирхлынбүлэгт давуу байдал олгож байна, 74 хувь нь сонгуулийн өрсөлдөөнийгбууруулж байна, 77 хувь нь нийгмийн олон талын төлөөлөл сонгуульд нэрдэвшихболомжийгхязгаарлажбайнагэжүзжээ(ННФ2014).Мөнсудалгаагаарсанал асуулгад хариулсаниргэдийн 67 хувьнь улс төрийн санхүүжилтил тодбишбайнагэждүгнэсэнбайдаг.

Эмэгтэйчүүдийн хувьд улс төрд оролцоход учрах саад бэрхшээл илүүтэйбайх ба үүнд, тухайлбал санхүүгийн нөөц боломж хомс байдал нь улс төрийнтэгш өрсөлдөх боломжийг хумих нөлөө үзүүлдэг (БНОУХ 2016). Улс төрийнтогтолцоог санхүүжилт болон эрх зүйн зохицуулалтын талаас авч үзэхэд улстөрийн намуудын хувьд хувийн томоохон бизнесийн ашиг сонирхлуудыннөлөөнд автах эрсдэл өндөр байна (Фалгуера, Жонс, Ооман 2014: 110;ЕАБХАБ/АИХЭГ2017:13).Одоогийнтогтолцоондэрхзүйнталаасдутагдалтайзүйлс ажиглагдахын зэрэгцээ хяналтын чиг үүрэг бүхий байгууллагууд (голбайгууллага нь ҮАГ) нь хамрах хүрээ, эрх үүргийн хувьд хязгаарлагдмал аж(ЕАБХАБ/АИХЭГ2016:27;ЕАБХАБ/АИХЭГ2017:15).

1. Танилцуулга



Улстөрийнсанхүүжилтийнтогтолцоогшинэчлэхсанаачилга2012оноосэхлэнидэвхжиж ирсэн аж. Тоджишээ нь 2016 ондМонгол Улс Нээлттэй ЗасгийнТүншлэлийн “Үйл ажиллагааны үндэсний төлөвлөгөө”-нд Улс төрийн намынтухай хуулийг өөрчилж улс төрийн намын санхүүжилтийг ил тод болгохтодорхой зорилтыгдэвшүүлжээ (НЗТ 2016: 12–13). Энэхүү хуулийгшинэчлэхталаарх хэлэлцүүлэг 2018 оны 6 дугаар сарын байдлаар идэвхтэй өрнөсөөрбайв.

Ардчилал, сонгуульд дэмжлэг үзүүлэх олон улсын хүрээлэн (АСДҮОУХ),НээлттэйНийгэмФорум(ННФ)хамтранЕвропынхолбоонытэтгэлгийнхүрээнддээрх хэлэлцүүлэгт нэмэр хандив болох үүднээс Улс төрийн санхүүжилт: Ёсзүй, оролцоо, хариуцлага төслийг хэрэгжүүлж байна. Уг төсөл нь Парагвай,Молдав улсуудад Ардчиллын Үр (Semillas para la Democracia), Сонгуулийнтасралтгүй боловсролыгдэмжих төв (Center forContinuous Electoral Training)байгууллагуудтайхамтынажиллагааныхүрээндмөнхэрэгжижбайгааболно.

Төслийн зорилго нь улс төр дэх тэгш өрсөлдөөнийг дэмжих, үүнд ялангуяаэмэгтэйчүүд, залуучуудын оролцоог нэмэгдүүлэх зорилгын хүрээнд улстөрийнсанхүүжилтийнорчныгхуульэрхзүй,санхүүбодлогынхүрээндхэрхэнөөрчилж сайжруулж болох талаар намуудын оролцогч талуудын хоорондзөвшилцөл бий болгоход чиглэж буй юм. Түүнчлэн намууд болон бусадоролцогч талуудын дунд төрийн бодлого, шийдвэрт улс төр дэх мөнгөнийнөлөө зүй бусаар тусаж нөлөөлөх арга замуудыг тодорхойлоход бас нэгзорилгоньоршижбуйболно.

Оролцогч талуудад чиглэсэн төслийн үйл ажиллагаанд суурь болгох үүднээсАСДҮОУХ,ННФхамтранМонголынулстөрийнсанхүүжилтийнэрхзүйнорчин,хэрэгжилтийн үнэлгээг юуны түрүүнд хийж гүйцэтгэх нь зүйтэй гэж саналнэгдсэн болно. Эрх зүйн орчны үнэлгээний хүрээнд улс төрийн намуудынсанхүүжилтийн эх үүсвэр, хандивлагчид болон хандивын хэмжээнд тавиххязгаар,сонирхлынзөрчил,улстөрийнсанхүүжилтийнилтодбайдал,хувийнэх үүсвэрээс үүдэлтэйсанхүүжилтэдтавиххяналт, гишүүнчлэлийнменежмент(гишүүний татвар, тайлагналт), тайлангаа ил тод болгож мэдээлэх байдалзэрэгасуудлыгхамрууланавчүзлээ.Үүнээсгаднанэрдэвшигчдийгтодруулахадтавьдаг санхүүгийн шаардлага, намын нөөц, санхүүжилт, хандиваас хүртэхболомж,намынэмэгтэйболонзалуугишүүдийнчадавхыгбэхжүүлэхэдчиглэсэнхөрөнгө оруулалт, төсвөөс санхүүжилт олгоход тавих нөхцөл, шаардлагууд(квот гэх мэт), санхүүжилтийг хуваарилах зарчим, шалгуур, төрийн


1. Танилцуулга

санхүүжилтийнзорилтыгзаахзохицуулалт,санхүүжилтолгоххугацаа,хуулийнхэрэгжилтийгхангахмеханизм,хуульзөрчсөнтохиолдолдхүлээлгэххариуцлагазэрэгасуудлуудыгмөнхөндөв.

Та бүхний гар дээр очиж буй уг тайланд эрх зүйн орчны үнэлгээний голдүгнэлтүүдийг танилцуулах ба шинэчлэгдэхээр яригдаж буй 2015 ондбатлагдсанСонгуулийнтухайхууль,2005ондшинэчлэгдсэнУлстөрийннамынтухай хуулийн үнэлгээг тус тус хийхэд ашигласныг дурдах нь зүйтэй. ҮнэлгээггарданхийсэнсудлаачидМонголУлсадочижулстөрийннамынлидерүүд,биедаасансудлаачид,иргэнийнийгэм,төрийнхолбогдохбайгууллагынтөлөөллийгбагтаасан янз бүрийн оролцогч талуудтай нүүр тулсан ярилцлага хийжмэдээлэл цуглуулсан. Энэхүү тайланд тус тусдаа явагдсан эдгээр ярилцлагынүеэрдавтамжтайдурдагдсанмэдээллийгбагтаасныгдурдахньзүйтэй.ТүүнчлэнННФ-ын тусламжтайгаар сонгосон дотоодын судлаачтай хамтран ажилласнызэрэгцээ АСДҮОУХ, ННФ хуримтлуулсан арвин туршлагадаа тулгуурлан угсудалгаагхийжгүйцэтгэлээ.

Тайлан нь дараах бүтэцтэй болно. Үүнд, Хоёрдугаар бүлэгт Монголын улстөрийн тогтолцооны талаарх товч танилцуулга, Гуравдугаар бүлэгт улстөрийн санхүүжилтийн эрх зүйн орчин, зохицуулалтууд болон тэдгээрийнхэрэгжилтийг үнэлсэн гол дүгнэлтүүд, үүнд хувийн эх үүсвэрээс үүдэлтэйсанхүүжилт, төрийн санхүүжилт, хяналт, хариуцлагын холбогдолтойасуудлуудыг голчлон авч үзэв. Дөрөвдүгээр бүлэгт цаашдын шинэчлэлдзориулсанзөвлөмжийгтустусбагтаалаа.


Монгол Улсын улс төрийн системд урд өмнөх сонгуулиуд ямар хэлбэрээр,ямар хугацаанд явагдаж ирсэн, улс төрийн намууд нь ямар зохицуулалт дорүйл ажиллагаагаа явуулж ирсэн замнал ихээхэн нөлөөлсөн нь харагдана.Өргөн хүрээгээр нь харвал, Монголын ардчиллын замнал, геополитикийннөхцөл байдал нь тогтолцоон дахь мөнгөний нөлөөлөлд тусгалаа олсон ньажиглагддаг.

2.1. Сонгууль, улс төрийн өнөөгийн нөхцөл байдал

МонголУлсадмөрдөжбуйхуультогтоомжийнхүрээндулстөрийннамүүсгэнбайгуулахын тулд 801 гишүүний гарын үсэг цуглуулах шаардлагатай ба Дээдшүүх бүртгэж авна (УНТХ, 8, 9-р зүйл). Ерөнхийлөгчийн сонгууль нь дөрвөнжил тутамд явагдах ба хоёр шаттай байна. Парламентын сонгууль нь мөндөрвөнжилтутамдявагддаг.УлсынИхХуралбуюупарламентын76гишүүнийгсонгуулийн олонхын тогтолцоогоор сонгоно. 2011 оны 12 дугаар сард хувьтэнцүүлэх элемент бүхий холимог тогтолцоог нэвтрүүлсэн боловч 2016 онызургаадугаарсардУИХ-ынээлжитсонгуульболохооснэгсарынөмнөолонхынтогтолцоог буцааж хуульчилсан ажээ. Олонхын тогтолцоо нь “саналынтоогоортүрүүлсэнньялах”зарчимдтулгуурладаг.Тодруулбал,2016оныУИХ-ын сонгуулиар АрдчилсанНам (АН) сонгогчдын 33 хувийн дэмжлэгийг авсанболовчесөнсуудалавсанбайдагболМонголАрдынНам(МАН)сонгогчдын45хувийнсаналыгавсанч65суудалтайболжээ(CЕХ2016).

2. Монгол Улсын улс төрийн систем


2.2. Улс төрийн түүх

МонголУлснь1992оноосхойшардчиллынзамаарзамнажирсэн.Ардчилалдшилжсэн цагаас хойш 14 удаа (долоон удаа Ерөнхийлөгчийн сонгууль,долоонудааУИХ-ынсонгууль)үндэснийтүвшнийсонгуульамжилттайзохионбайгуулсан байна.Сүүлийн 25жилийн хугацаандУИХ-д есөөсилүүнам, эвсэлсуудалавсантообайхчМонголынулстөрийнтогтолцоондхоёрнамголүүрэггүйцэтгэж ирсний нэг нь хуучин коммунист, социал-демократ МАН, нөгөө ньлиберал-консервативАНбайна.1992оноосхойшсонгогдсонбүхЕрөнхийлөгч,түүнчлэн солигдож ажилласан бүх Ерөнхий сайд нар дээрх хоёр намынугшилтайбайхаж.

Түүхийн хувьд Монголын улс төрийн намын систем нь бүс нутагтаа хамгийнхагарал бутрал багатай систем байжиржээ (КасалБэртуа 2017: 79). 2018оны6дугаарсарынбайдлаарДээдШүүхэдбүртгэлтэй28улстөрийннамбайсанбатэдгээрээсзөвхөнгуравньлУИХ-дсуудалтайнамбайна.Үүнд,МАН,АН(УИХ-ын нийт суудлын 85.5 болон 11.8 хувийг тус тус эзэлсэн). Түүнчлэн 2010 ондМАН-аас салж өрх тусгаарласан Монгол Ардын Хувьсгалт Нам нэг суудалтайбайна. 2008 болон 2016 онуудад сонгогдсон парламентууд дөрвөн намынтөлөөллөөсбүрдэжбайсныгэстооцволбусадүедзөвхөндээрхгурваннамынтөлөөллөөспарламентбүрдэжиржээ.

Монгол Улсад эвслийн засгийн газар байгуулан ажилласан туршлага цөөнгүйч2016онысонгуулиарУИХ-ыннийтсуудлындийлэнхийгавчолонхболсонньМАН-д 2016 оны 7 дугаар сард дангаараа засгийн газраа байгуулах бололцооголгосон.ЕрөнхийлөгчийнхувьдсөрөгхүчинбуюуАН-ааснэрдэвшсэнболовчҮндсэн хуульд заасны дагуу ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч болох тулнамынхарьяаллаастатгалздаг.

2.3. Авлига ба залуучууд, эмэгтэйчүүдэд хүч тэнцвэргүй өрсөлдөөний нөхцөл

Монголын улс төрийн намууд сүүлийн жилүүдэд томоохон авлигын хэрэг,дуулианд өртөх нь ердийн гэмээр үзэгдэл болжээ. Энэ асуудал 2017 оныЕрөнхийлөгчийн сонгуулийн гол сэдэв (Лхаажав 2017) болж байсан бол 2017оны 9 дүгээр сард Ерөнхий Сайд асанЖ.Эрдэнэбатыг огцруулахшалтгаан ньболсон байдаг (Өмнөд Хятадын Өглөөний Шуудан /South China Morning Post/ 2017). 2015 онд Эрүүл мэнд, спортын сайд асан Г.Шийлэгдамба намын

2. Монгол Улсын улс төрийн систем



санхүүжилтбосгохзорилгооравлигаавсанхэргээртаванжилхоригдохялавчшийтгэгдсэнжишээмөнбайна(Монголынбизнесийнөгөгдлийнсан2017).

Транспаренси Интернэшнл байгууллагын 2017 оны авлигын төсөөллийниндекст Монгол Улс 180 орноос 103-т жагссан байх ба 0 (авлига их)-ээс100 (авлига бага) оноо авахаас 30 оноо авчээ (ТИ 2018). Азийн Сангаас 2010онд хийсэн судалгаагаар улс төрийн намууд хамгийн авлигад өртсөн 16байгууллагын тавдугаарт жагссан байдаг бол 7 жилийн дараа хоёрдугаартжагсахболжээ(АзийнСан2017).

Монголынулстөрийнсистемдтулгамдажбуйбаснэгасуудалньэмэгтэйчүүд,залуучуудын хувьд улс төрд тэгш нөхцөлөөр оролцож өрсөлдөх боломжхязгаарлагдмал байгаа явдалюм.Сонгуульднэрдэвшихийн тулд эмэгтэйчүүд,залуучууд янз бүрийн бэрхшээлтэй тулгардаг ба түүний дотор эдийн засгийннөөцболомжхомсбайдагньголбэрхшээлболжбайна(УрибэБурчер,Бертоа2018b,2018e,2018j).ОдоогийнУИХ-ын76гишүүний13ньэмэгтэй(ОУПХ2018)ба Монгол Улс эмэгтэйчүүдийн улс төрийн оролцоогоор 144 орноос 107-джагсажбайна(ДэлхийнЭдийнЗасгийнФорумn.d.).

Улс төрийн намын тухай хуульд жендерийн тэгш байдлын зарчмыгбаталгаажуулснызэрэгцээнасаарялгаварлахгүй,адилтэгшболомжолгохтухайтусгасанбайдаг.Түүнчлэннам,эвслээснэрдэвшижбайгаанэрдэвшигчийн20-иос доошгүй хувь нь аль нэг хүйсийннэрдэвшигч байна (СТХ-ийн 126.2 дахьхэсэг) гэсэн хуулийн заалт байвч залуучуудын квот байхгүй байна. Сүүлийнсонгуулиудынжишээнээсхарахаднамууджендерийнквотыгзөрчөөгүйболовчэмэгтэйнэрдэвшигчдийгсонгогдохмагадлалбагатайтойргуудадөрсөлдүүлсэннь бодит байдалд жендерийн тэгш байдлыг хангах улс төрийн хүсэл зоригдутажбуйнилрэлболно(УрибэБурчер,КасалБэртуа2018j).


Монголын улс төрд томоохон бизнес, хувийн ашиг сонирхлын нөлөө тусажбуй нь илэрхий байх бөгөөд хамгийн санаа зовоосон асуудал болж байна(Фалгүера,Жонс,Оман2014:110).Иргэдийнихэнхньтомоохонхандивлагчдынулс төрчдөд үзүүлэх нөлөө нь гүнзгий гэж үздэг (Эрдэнэдалай 2016); 2014ондННФ-аас хийсэн улс төрийн санхүүжилтийн талаарх олон нийтийн саналбодлынсудалгааныдүнгээсхарахадсудалгаандхамрагдсаниргэдийн86хувьньулс төрийн санхүүжилтийн өнөөгийн тогтолцоог өөрчлөх шаардлагатай гэжүзсэнбайхаж(ННФ2016).

Улс төрийн санхүүжилтийг хоёр гол хуулиар зохицуулж байна. Үүнд, 2015онд батлагдсан Сонгуулийн тухай хууль (СТХ, 40–60-р зүйл) болон 2005 ондөөрчлөлторуулсанУлстөрийннамынтухайхууль(УНТХ16-21-рзүйл)тустусхүчин төгөлдөр үйлчилж байна. СТХ нь нэр дэвшигч, намуудтай холбоотойсонгуулийнсанхүүжилтийгзохицуулдагболУНТХньсонгуулийнбусүеийнулстөрийннамынсанхүүжилтийгзохицуулжбуй.

Дээрх хоёр хуулийн аль алинд нь нам, нэр дэвшигчдэд хамаатай улс төрийнсанхүүжилтийн тодорхой зохицуулалтууд багтсан (тухайлбал, санхүүжилтийнэхүүсвэр,зардлынхязгаарлалт,дээдхэмжээ,аудит,хуульзөрчсөнтохиолдолдхүлээлгэх хариуцлага гэх мэт) байх боловч, энэхүү эрх зүйн орчин нь намынсанхүүжилттэйхолбоотойолонулсынсайнтуршлага,удирдамж,зөвлөмжөөсзөрүүтэй байна (Венецийн Хороо, ЕАБХАБ/АИХЭГ 2011; Council of Europe

3. Улс төрийн санхүүжилтийн эрх зүйн орчин: Хуулийн зохицуулалт, бодит байдал, ажиглалт дүгнэлт



2003).Ялангуяа,сонгуульднэрдэвшүүлэхийнтулднамньдэнчинхураажавдагпрактик (энэ талаар 3.1-д дэлгэрэнгүй дурдсан) сонгуулийн пассив эрх буюусонгуульд нэр дэвших боломжоор хангагдах эрхтэй холбоотой зөвлөмжтэйзөрчилдөж байна (ACE 2018). Энэ нь ялангуяа эдийн засгийн боломж, танилталынсүлжээдутмагбайхньтүгээмэлэмэгтэйчүүд,залуучуудынхувьдулстөрдоролцоходньсаадучруулдаг(УрибэБурчер,КасалБэртуа2018e,2018i,2018j).Түүнчлэн,нэрдэвшигчдийннамдааөгдөгдэнчингийнмөнгөхуулиартогтоосонхандивынхязгаарыгхэддахиндавснаархуультогтоомжийнүрнөлөөгүгүйсгэнхийдэлүүсгэжбайна.

Санаа зовоох гол асуудал нь хуулиар хяналтын гол чиг үүрэг хүлээсэнбайгууллагынулстөрийннамынсанхүүжилтийгхянаж,илтодбайдлыгхангажбуйбайдалолонулсынстандартаасхолзөрүүтэйбайгааявдалюм.Энэньэрхзүйн орчин хангалтгүй, тодорхойгүй байгаагаас үүдэлтэйн зэрэгцээ одоо төгсбус ч гэсэн хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хуулиа хэрэгжүүлэх хүсэл сонирхолулс төрийн намууд болоод төрийн байгууллагуудад дутаж байгаатай мөнхолбоотой(УрибэБурчер,КасалБэртуа2018e,2018h).Түүнчлэнхуульзөрчсөнтохиолдолдхүлээлгэххариуцлаганьтодорхойбусхэрэгжүүлэхэдбэрхшээлтэйбайгаа нь өнөөгийн эрх зүйн орчинд нам болон нэр дэвшигчид хууль бусаархөрөнгөбосгоходхоригболжчадахгүйбайна.

Хэдийгээр дээрх олон сорилт бэрхшээл тулгарч байгаа ч шинэчлэл хийжнөхцөлбайдлыгсайжруулахболомжболоодулстөрийнхүсэлзоригбүрэлдэжбуйг Монголд олж харж болно. УИХ-аас томилсон ажлын хэсэг Улс төрийннамын тухай хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг боловсруулахааражиллажбуйболСонгуулийнтухайхуулийгчмөншинэчлэхажилидөрнөжбайна.Хэрэвэдгээрхуульдулстөрийнсанхүүжилттэйхолбоотойдээрдурдсанасуудлуудыг засаж залруулах зохицуулалтуудыг тусгаж чадвал нөхцөл байдалдээрдэхньдамжиггүйбилээ.

3.1. Хувь хүн, хуулийн этгээдийн хандив

Одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хуулиар улс төрийн намууд нь сонгуулийнболон сонгуулийн бус үед хувь хүмүүсээс хандив авч үйл ажиллагаагаасанхүүжүүлэх бололцоотой байна. Улс төрийн санхүүжилтийн одоогийнпрактикт тулгамдаж буй гол асуудлын нэг нь гарцаагүй сонгуульд нэр дэвшиххүмүүсээс татдаг дэнчингийн хэмжээ огцом нэмэгдэж ирсэн явдал юм (УрибэБурчер, Касал Бэртуа 2018a, 2018b, 2018e, 2118f, 2018g, 20187h, 2018i, 2018j;


3. Улс төрийн санхүүжилтийн эрх зүйн орчин: Хуулийн зохицуулалт

Эрдэнэдалай2016).Дэнчингийнхэмжээ2008онд20саятөгрөг(8.100ам.доллар)орчимбайсанбол2012онд80саяорчим(32.400ам.доллар)болжогцомөссөнбайх ба 2016 оны байдлаар 100 саяд (41.200 ам.доллар) хүрчээ (Эрдэнэдалай2016;ЕАБХАБ/АИХЭГ2016:15).

Сонгуульднамынжагсаалташиглажбайх үеджагсаалтындээгүүрбичигдэхийнтулд дээрхээс ч их хэмжээний мөнгө төлөх шаардлагатай байсан талаарярилцлагынүеддурдагдажбайв(250–500саятөгрөг/101.500–203.000ам.доллар)(УрибэБурчер,КасалБэртуа2018b).Энэпрактикньсонгуулийнпассивэрхбуюусонгуульднэрдэвшихбололцоогзөрчихийнзэрэгцээ(ACE2018)эдийнзасгийннөөцбололцоохомсэмэгтэйчүүд,залуучуудыннэрдэвшихбололцоогхязгаарлахсөрөг нөлөөтэйн дээр хуулиар тогтоосон хандивын хязгаарыг зөрчиж байна.Хувийнкорпорацибуюуажахуйннэгжээсхандивавахньтусбүснутгийнбусадулсын жишгээр Монгол Улсад ч мөн хуулиар зөвшөөрөгдсөн болохыг доорхзургаасхаржболно.

Зураг 1. Хувийн корпорациас хандив авахыг хориглодог улсууд

Хувийн корпорациас хандив авахыг хориглодог уу?

КазахстанМонгол

Хятад

Энэтхэг

Тийм

Үгүй

ИранИрак

Пакистан

Афганистан

Непал Бутан

Бангладеш

Мяньмар

Тайланд

Камбож

Тайван

Филиппин

МалайзСингапур

Индонез

БНСУ Япон

Иемен

Мальдив

Шри Ланка

Бахрей

ЛиванСири

Израиль Иордан

ЖоржиаАрмен

АзейрбажанТурк

УзбекистанКиргизстан

ТажикстанТуркменистан

Эх сурвалж:АСДҮОУХ,Улстөрийнсанхүүжилтийнөгөгдлийнсан,2018,<https://www.idea.int/data-tools/data/political-finance-database>,мэдээлэлавсаногноо2018оны6сарын21



Улстөрчид,ажахуйннэгжүүдхуулиартогтоосонхязгаараасзайлсхийхийнтулдкомпанийн хандивыг хувь хүмүүсээр дамжуулан далдлах, нэр дэвшигчдийндэнчинд мөнгө хандивлах зэргээр хуулийн хийдэл ашиглаж байна (УрибэБурчер,КасалБэртуа2018b,2018e).

Төрийн өмчийн аж ахуйн нэгжүүдээс хандив авах нь хуулиар хориотой чтөрийн тендерт ялсан хувийн компани хандив өгөхийг хориглоогүй байна(УНТХ,18.7дахьхэсэг).Түүнчлэн,үйлдвэрчнийэвлэлийнхувьднэрдэвшигчидхандив өгөх нь хориотой боловч намуудад хандив өгөх бололцоотой (СТХ,52.1 дэх хэсэг). Эрх зүйн ийм орчинд томоохон компаниудын зүгээс тендертдавуу байдалолжавах, лобби хийх замаа засах сэдлээр хандивөгөхшалтгаанмундахгүйбайна(УрибэБурчер,КасалБэртуа2018a,2018e,2018i,2018g;Дениер2018). Эх үүсвэр нь тодорхойгүй болон гадаадын иргэн, хуулийн этгээдээсхандивавахыгхуулиархориглосонбайна(СТХ,18.7дахьхэсэг).

Хувьхүмүүсөгчболоххандивындээдхэмжээньсонгуулийнүеэр3саятөгрөг(ойролцоогоор 1.217 ам.доллар; СТХ, 50.1.1 дэх хэсэг), сонгуулийн бус үед 1саятөгрөг(406ам.доллар;УНТХ,18.3дахьхэсэг)байхаархуульчилсан.Хуулийнэтгээдийн хандивын хувьд сонгуулиар 15 сая төгрөг (6.084 ам.доллар; СТХ,50.1.2 дахь хэсэг), сонгуулийн бус үед 10 сая төгрөг байна гэж заажээ (4.056ам.доллар; УНТХ, 18.3 дахь хэсэг). Гэвч хандивын дээд хэмжээг инфляцтайуялдан өөрчлөгдөж байхаар, тухайлбал цалингийн доод хэмжээнд үндэслэнөөрчлөгдөхболомжтойгоорзохицуулаагүйбайна.

Монгол Улсад хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хуулиар хандивыг бэлэн болонбэлэн бусаар өгөх боломжтой (СТХ, 49 дэх хэсэг). Бэлэн мөнгийг зөвхөнзориулалтын дансаар хүлээн авах (хадгалах) (СТХ, 40.3–40.5 дахь хэсэг; LPP,18.5 дахь хэсэг) хуультай байна. Бэлэн бус хандив, үүнд бараа (машин, тоногтөхөөрөмж, шатахуун, цаас, компьютер г.м), үйлчилгээ (хуулийн зөвлөгөө),хурлын танхим, бусад байгууламж ашиглуулах тохиолдолд мөнгөн дүндхөрвүүлж тооцох үүргийг хандив хүлээн авагчид хүлээлгэсэн байх агаад (СТХ,51.2,51.4дэххэсэг),захзээлийнүнэдүндэслэх,аудиторынүнэлгээгбаримтлахзэрэгбиедаасанобьектившалгууртавьдаггүйаж.Түүнчлэнбэлэнбусхандивыгзөвхөн сонгуулийн үед зохицуулсан байна. Сонгуулийн бус үед улс төрийннамуудын бэлэн бус хандивыг зохицуулаагүй байгаа нь хуулийн томоохонхийдэлмөнболно.


3.2. Төрийн санхүүжилт

Монгол Улсад зөвхөн УИХ-д суудалтай намууд төрийн санхүүжилт авахаархуульдтусгасанбайхбабүснутгийнхувьдэнэньтүгээмэлхандлагамөнболохыгдоорхзургаас(Зураг2)харжболно.

Зураг 2. Азид улс төрийн намуудад төрийн санхүүжилт олгож буй байдал

Төсвөөс тогтмол санхүүжилт олгох хууль гаргасан эсэх?


Хятад

Энэтхэг

ИранИрак

Пакистан


Непал БутанБангладеш

Мяньмар

ТайландКамбож

Тайван

Филиппин


Индонез

БНСУ Япон

Иемен

Мальдив

Шри Ланка

Бахрей

ЛиванСири


ЖоржиаАрмен Азейр

бажанТурк



Тийм, тогтмол санхүүжилт олгодог

Үгүй

Тийм, зөвхөн сонгуулийн кампанит ажилд дэмжлэг үзүүлдэгТийм, сонгуулийн зардал болон бусад үед тогтмол санхүүжүүлдэг

Мэдээлэл байхгүй

Эх сурвалж:АСДҮОУХ,Улстөрийнсанхүүжилтийнөгөгдлийнсан,2018,<https://www.idea.int/data-tools/data/political-finance-database>,мэдээлэлавсаногноо2018оны6сарын21

Монголд улс төрийн намуудад төрөөс хоёр төрлийн санхүүгийн дэмжлэголгож байна. Үүнд УИХ-ын сонгуулиар тухайн намын авсан саналыг нийтхүчинтэй саналын тоотой харьцуулах зарчмаар нэг саналыг мянган төгрөгөөр(0.40 ам.доллар) тооцож, сонгуулийн дүн гарсны дараа гурван сарын доторбагтаан УИХ-д суудал бүхий намд төр нэг удаа мөнгөн дэмжлэг үзүүлдэг.Хоёрдугаарт, УИХ-д суудал бүхий намд түүний авсан суудлын тоогоор УИХ-ын гишүүний нэг суудлыг жилд арван сая төгрөгөөр (4.060 ам.доллар)тооцож,УИХ-ынтухайнбүрэнэрхийнхугацаандулиралтутамдулсынтөсвөөс




санхүүжилт олгох бөгөөд энэхүү санхүүжилтийн 50 хувийг гишүүдийнсонгуулийн тойрогт явуулах үйл ажиллагаанд зарцуулна гэж зориулалтыгтодорхойлсон байх аж (УТНХ, 19-р зүйл). Түүнчлэн хуульд заасан дээрх дүнгмөнгөний ханшийн өөрчлөлтийг харгалзан өөрчлөн тогтоож байхаар заасанньойлгомжгүйбайхбөгөөдүүнийорондинфляцтайуялдуулахньулстөрийннамын үйл ажиллагаа болоод кампанит ажлын зардлыг санхүүжүүлэхэддөхөмтэйболно.

Улс төрийн намын санхүүжилтэд төрийн санхүүжилтийн эзлэх хувь маш багабуюу ойролцоогоор тооцож үзэхэд орлогынх нь 20-иос доош хувийг эзэлжбайгаа нь улс төрийн намууд хувийн компанийн хандив, дэнчингийн мөнгөөрголсанхүүжилтээбосгохоосөөраргагүйбайдалдхүргэжбайгааг харуулах аж.Сонгуулийннийтзардалболох36тэрбумтөгрөгийнталхувийгнэрдэвшигчидөөрсдөө гаргасан (АТГ, Сонгогчдын Боловсрол Төв 2015: 19). Үүнтэйхарьцуyлахадулстөрийннамуудадтөсвөөссанхүүжилтолгожбайгааорнуудынтоо ойрынжилүүдэд өсөх хандлагатай байна (Урибэ Бурчер,Пердомо 2017).Европт Их Британийг эс тооцвол ихэнх улсад улс төрийн намуудын голсанхүүжилтньтөрийнсанхүүжилтбайдаг(КасалБэртуа,вонБиезен2018:47).МонголУлсаднамуудадолгожбуйтөрийнсанхүүжилтньсонгуулийнкампанитажлын зардлыг нөхөж хүрэлцэхгүй. Хүснэгт 1-д үзүүлсэнчлэн сонгуулийнзардал2012,2016онуудадтусбүр30 гаруйтэрбум (12саяам.доллар)төгрөгтхүрчээ. Энэ нь өмнөхжилүүдэд 10 тэрбум (4 сая ам.доллар) хүрэхгүй буюу 8тэрбумаасдоошзардалгарчбайсантайхарьцуулахадогцомөссөнийгхаруулна.

Хүснэгт 1. Сонгуулийн зардал ба ДНБ

Сонгуулийн жил (УИХ)

Нам, нэр дэвшигчдийн сонгуулийн зардлын нийлбэр (сая төгрөг)

Нэг хүнд ногдох ДНБ (мянган төгрөгөөр)

1992 13.7 25.9

1996 209.3 326.6

2000 1,841.8 490.6

2004 1,558.4 858.0

2008 7,978.3 2,480.2

2012 36,863.0 5,876.8

2016 34,360.2 7,642.9

Эх сурвалж: ННФ, 2016 оны УИХ-ын сонгуулийн санхүүжилтийн мониторинг (Улаанбаатар:ННФ,2016:29),<https://www.forum.mn/res_mat/2017/Election%20

Campaign%20Financing.pdf>,мэдээлэлавсаногноо2018оны8сарын9.


Гол асуудал нь төрөөс олгож буй санхүүжилт нь сонгуулийн бус үеийн улстөрийн намуудын үйл ажиллагааг санхүүжүүлэхэд хүрэлцэх боломжгүй басонгуулийнүеэрнамуудкампанитажлынзардалбосгоодзогсохгүйсонгуулийнбус үеийн зардлаа санхүүжүүлэх мөнгө босгодог байна (Урибэ Бурчер, КасалБэртуа 2018b, 2018e). УИХ-д суудалгүй боловч сонгуульд чамлахааргүйамжилттайоролцсоннамуудынхувьдасуудалбүрчтүвэгтэйбайдаг(тухайлбалсонгогчдын2–3хувийндэмжлэгийгавсан).

Улс төрийннамын тухай хуульд улс төрийннамуудадолгохоор заасан төрийнсанхүүжилтийн талаар хэн шийдвэр гаргаж, хэзээ олгох нь тодорхойгүйбайна. Түүнчлэн төрөөс олгож буй санхүүжилтэд намын залуу болон эмэгтэйгишүүдийн шийдвэр гаргах түвшинд, сонгуульд оролцох оролцоог дэмжихэдзарцуулах тухай заагаагүй. Төрийн санхүүжилтийн зориулалтыг ийнхүү заах ньолонулсынсайнтуршлагаболжбайна(Зураг3).Иймзохицуулалтдарааххоёрнөхцөлд хангагдсан тохиолдолд залуус, эмэгтэйчүүдийн улс төрийн оролцоо,дуу хоолойг нэмэгдүүлэхэд чухал түлхэц болно: (1) Зориулалтыг заасансанхүүжилтийнхэмжээньтөрөөсолгохнийтсанхүүжилтийнтомоохонхэсгийгэзлэх,ингэснээрнамуудынхувьдхуулийгсахинхэрэгжүүлэххөшүүрэгболохоорбайх;(2)Намуудадтөсвөөсолгохсанхүүжилтньхувийнэхүүсвэрээсоржирэхсанхүүжилттэйхарьцуулахадчамлахааргүйбайхёстойбанамуудынхувьдтөрийнсанхүүжилтийнсистемньчухалхөрөнгөболохуйцбайхёстой(Охман2018).

Зураг 3. Жендерт суурилсан төрийн санхүүжилт, дэлхий дахинд

2000

5

10

15

20

25

30

2005 2010 2015 2017

Эх сурвалж:ОманM.,Gender-Targeted Public Funding for Political Parties: Харьцуулсан судалгаа(Stockholm:InternationalIDEA,2018),<https://www.idea.int/publications/catalogue/gender-targeted-public-funding-political-parties-comparative-analysis?lang=en>,мэдээлэлавсаногноо2018оны8сарын14




3.3. Хяналт

Монгол Улсад мөрдөж буй хууль тогтоомжид зааснаар улс төрийнсанхүүжилтэд хоёр хэлбэрийн хяналт тавьж байна. Улс төрийн намын тухайхуульд намууд дотоод болон хөндлөнгийн аудит хийх шаардлагыг тусгасанбайхбадүнголоннийтэдилболгохтухайзаажээ(20.3дахьхэсэг).Сонгуулийнтухай хуульд улстөрнам, эвсэл,нэрдэвшигчдэд зардлынтайлангаа аудитаархянуулахшаардлагатусгасанбайхбасонгуульдзориуланхүлээжавсанхандив,хандивлагчийн нэр, бусад орлогын талаар зарим мэдээллийг тайлагнахшаардлагыг тусгажээ. Сонгуулийн зардлын тайланг СЕХ хүлээн авч, хувийгтөрийн аудитын байгууллага болон татварын асуудал эрхэлсэн төрийнзахиргааны байгууллагад тус тус хүргүүлдэг. Төрийн аудитын байгууллагазардлын тайланг хянаж, хүлээн авсан өдрөөс хойш 90 хоногийн дотор дүнгнийтэд мэдээлэх ба нэг сая, түүнээс дээш төгрөгийн хандив өгсөн иргэн,хоёр сая ба түүнээс дээш төгрөгийн хандив (тус бүр ойролцоогоор 408,000ам.доллар, 816,000 ам.доллар) өгсөн хуулийн этгээдийг нийтэд зарлана (СТХ,57–60-р зүйл). Хуулиар хүлээлгэсэн чиг үүргийнхээ хүрээнд төрийн аудитынбайгууллага нь хяналт тавих, холбогдох талуудаас баримт, мэдээлэл гаргуулжавах, бусад байгууллагатай хамтран ажиллах гэх мэт эрхээр хангагджээ (СТХ,60.3–60.4дэххэсэг).

Гэвч ҮАГ, ТЕГ, СЕХ болон УБЕГ гэх мэт сонгуулийн санхүүжилтэд хяналттавихад чухал үүрэгтэй байгууллагууд хэрхэн энэ асуудлаар ажиллах талаархуульд тодорхой тусаагүй байх агаад үүнээс үүдэн дээр дурдсан хуулийнзаалтуудхэрэгжихгүйбайна.Тухайлбал,хуульдаудитхийхнам,нэрдэвшигчийгхэрхэнсонгохпроцессыгзаагаагүйндээрТЕГсонгуулийнзардлынтайлангийнхувийг хүлээж аваад ямар арга хэмжээ авах талаар огт тусгалгүй орхижээ.ҮАГ-ын хувьд өдийг хүртэл хийсэн ажил нь нам, нэр дэвшигчдийн ирүүлсэнзардлынтайлангийнмэдээллийгнэгтгэнолоннийтэдхүргэхээсцаашхэтрээгүйбайна(УрибэБурчер,КасалБэртуа2018e,2018h).

Түүнчлэнулстөрийннамуудынзүгээсхяналтынбайгууллагууд,ялангуяаТөрийнаудитынбайгууллагынхяналттавихэрхүүргийгүгүйсгэнсанхүүгийнтайлангньавчаудитхийнолоннийтэдхүргэхээрхандахадцааргалахбайдалүзүүлдэгаж.Улс төрийн намын тухай хуулийн 20.3-д “Нам санхүүгийн үйл ажиллагаандаажил бүр аудит хийлгэн баталгаажуулж, нийтэд мэдээлнэ” гэж заасан байдагба үүндҮАГ-ын үүрэг оролцоог тодорхой заалгүйорхижээ. Тодорхой бусиймхуулийг улс төрийн намууд хувийн аудитаар санхүүгийн тайлангаа хянуулж


ҮАГ-т мэдээлэхэд хангалттай гэж тайлбарладаг байна (Урибэ Бурчер, КасалБэртуа 2018c, 2018h). Мөн Сонгуулийн тухай хуулиар улс төрийн нам, нэрдэвшигчдэдхувийнаудитаарсонгуулийнзардлынтайлангаахянуулахболомжолгосонньҮАГ-ынүүрэгоролцоогсаармагжуулсанбайдалажиглагдажбайна.

ҮАГ-ын хувьд зардлын тайлан үнэн зөв эсэхийг хянаж хувийн аудитынхяналт үнэхээр бие даасан хяналт байж чадсан эсэхийг нягтлан шалгадаггүй.Сонгуульдөрсөлдөжбуйнэрдэвшигч,нам,эвслийнтооноос(2016онд498нэрдэвшигч, 12 нам, 3 эвсэл) хамааран бүх тайланг нарийвчлан хянах боломжгүйнь тодорхой ч аудит хийх нам, эвсэл, нэр дэвшигчийг сонгох процесс, дүрэмжурам хийгээд аудитыг хэрхэн гүйцэтгэх талаар тодорхой зохицуулалтдутагдалтай байгаагаас ҮАГ илүү нарийвчилсан аудит хийх боломжгүй,боловсон хүчин, санхүүгийн нөөц бололцоо хүрэлцээгүй байдалтай байна(УрибэБурчер,КасалБэртуа2018h,2018d).

Улс төрийн санхүүжилтийн тайланг цахим байдлаар иргэдэд ойлгомжтойхэлбэрээр бүрэн гүйцэд ил тод тайлагнах нь дэлхий дахинаа сайн туршлагадтооцогдохболсон(Жонс2017).Зураг4-түзүүлсэнчлэнАзидолонулсоронулстөрийнсанхүүжилтийнтайланголоннийтэдилболгодогбайна.ГэвчМонголУлсад мөрдөж буй хууль тогтоомжийн хувьд улс төрийн намуудад өөрсдөднь тайлангаа ил болгох үүрэг ногдуулаад, ҮАГ-ын тайланг хянасан дүгнэлтмэдээллийг ил болгох талаар зохицуулалт тусгаагүй орхигдуулжээ. Үүнээсүүдэлтэй ҮАГ-ын хувьд сонгуулийн зардлын тайланг бүрэн эхээр нь болонтэдгээрт хяналт тавьж аудит хийсэн дүгнэлтийг олон нийтэд мэдээлдэггүйбайна(УрибэБурчер,КасалБэртуа2018e).

Түүнчлэн Сонгуулийн тухай хууль болоод Улс төрийн намын тухай хуулийналь алинд нь санхүүгийн тайланг хэзээ, хэрхэн нийтэлж олон нийтэд илболгох тухай заагаагүй тул гуравдагч этгээдүүдийн хувьд мэдээлэл олжавахад нэлээд саад бэрхшээл тулгардаг. Үүнтэй холбоотой 2016 онд баталсанАвлигатай тэмцэх үндэсний хөтөлбөрт “улс төрийн намын болон сонгуулийнсанхүүжилтийг олон нийтэд ил тод, нээлттэй болгох” замаар улс төрийн

хүрээндшударгаёсыгбэхжүүлэхзорилтыгдэвшүүлжээ.




Зураг 4. Улс төрийн санхүүжилтийн тайлангийн ил тод байдал Ази тивд

Улс төрийн нам, нэр дэвшигчдээс ирүүлсэн тайлангийн мэдээллийг олон нийтэд тайлагнадаг эсэх?


Хятад

Энэтхэг

Тийм

Үгүй

ИранИрак

Пакистан


Непал БутанБангладеш

Мяньмар

ТайландКамбож

Тайван

Филиппин


Индонез

БНСУ Япон

Иемен

Мальдив

Шри Ланка

Бахрей

ЛиванСири


ЖоржиаАрмен Азейр

бажанТурк



Заримдаа

Хамаарахгүй

Мэдээлэл байхгүй

Эх сурвалж:АСДҮОУХ,Улстөрийнсанхүүжилтийнөгөгдлийнсан,2018,<https://www.idea.int/data-tools/data/political-finance-database>,мэдээлэлавсаногноо2018оны6сарын21.

Хяналт тавих чиг үүрэг бүхий байгууллагууд, үүнд ялангуяа ҮАГ, СЕХ-ныхоорондын хамтын ажиллагаа, хяналтын ажлын уялдаа холбоо маш чухалбайна. СЕХ-ны хувьд сонгуулийн зардлын тайланг хуульд заасан хугацаандхураан авах үүрэгтэй бол ҮАГ-ын хувьд тайланд хяналт тавих үүргийг тустус хүлээж байна (СТХ, 57.3, 57.4 дэх хэсэг). Гэвч дээрх байгууллагууд үйлажиллагаагаа уялдуулах арга хэмжээ авсан тохиолдол байхгүй байгаагийнзэрэгцээ хяналтад оролцох үүрэг хүлээсэн ТЕГ, АТГ гэх зэрэг газрууд хэрхэнхамтрахталаарзохицуулалтбайхгүйбайна(УрибэБурчер,КасалБэртуа2018c,2018d, 2018h). Эцэст нь дээрх байгууллагуудын бие даасан байдлын талаарэргэлзээтэй асуудлууд байх агаад улс төрийн намууд болоод бусад талаасүзүүлэх дарамт шахалт нь улс төрийн санхүүжилтэд гүнзгийрүүлсэн хяналттавихад саад тотгор учруулдаг гэж үзэх үндэслэл байна (УрибэБурчер, КасалБэртуа2018e).


3.4. Хариуцлага

Одоо хүчин төгөлдөр мөрдөж буй сонгуулийн хууль тогтоомжоор хуульзөрчсөн талуудад мөнгөн бусшийтгэл ногдуулахаар зохицуулжээ. Тухайлбал,Сонгуулийнтухайхуулийн60.5дахьхэсэгт“Хуульдзаасанхугацаандсонгуулийнзардлын тайлангаа ирүүлээгүй бол тухайн нам, эвсэл, нэр дэвшигчийгдараагийн сонгуульд бүртгэхгүй” гэсэн байна. Энэ төрлийн хариуцлагынзохицуулалт төдийлөн үр дүнтэй байж чадахгүй байгаа нь ажиглагдаж байна(Урибэ Бурчер, Касал Бэртуа 2018c, 2018e). Өнөөг хүртэл намыг дараагийнсонгуульд оролцуулахгүй байх шийтгэлийг гурван удаа л ногдуулсанбайх агаад уг судалгааг хийх үед Иргэний Зориг-Ногоон намын зүгээс энэхариуцлагынмеханизмньҮндсэнхуулийгзөрчижбайнагэсэнгомдлыгҮндсэнХуулийн Цэцэд гарган маргаан үүсгээд байв (Урибэ Бурчер, Касал Бэртуа2018c). Түүнчлэн, улс төрийн нам, эвсэл тайлангаа хуульд заасан хугацаанаасхожимдуулж ирүүлэх гэх мэт ноцтой бус зөрчилд уг хариуцлагыг хүлээлгэхмагадлалбайжболохыгдурдахгүйөнгөрчболохгүй.

3.5. Бусад асуудал

Зардлын дээд хэмжээ, хэвлэл мэдээлэл ашиглах боломж

Сонгуулийн тухай хуулийн 41-р зүйлд сонгуулийн тойрогт нэр дэвшигчээссонгуульд зарцуулах зардлын дээд хэмжээг тогтоох үүргийг Төрийн аудитындээд байгууллагад хүлээлгэсэн байх боловч үүнд ямар шалгуур, томьёололашиглахтухайтодорхойзаагаагүйбайна.Сонгуулийнүеэрулстөрийннамуудынхувьд гол зардалнь хэвлэлмэдээлэлд зориулагдсанбайдаг.Сонгуулийнтухайхуульд сурталчилгааны нэвтрүүлэг нэвтрүүлэх радио, телевиз нь сонгуульдоролцогчбүхнэрдэвшигч,нам,эвсэлдтэгшхандахүүрэгтэйгэжзаажээ.Гэвчхуулийнэнэзохицуулалтынхэрэгжилтньөрсөлдөгчталуудындундүрдүнтэймэтгэлцээн зохион байгуулахад түвэгтэй болгосон аж (Урибэ Бурчер, КасалБэртуа 2018a). Тодруулбал 20 нам, тэдгээрийн нэр дэвшигчдийг оролцуулсанмэтгэлцээнзохионбайгууллаагэжбодоходмэтгэлцээнийгүймүүлэхзорилготойталуудшургалжүрдүнгсаармагжуулахболомжтойгтооцохёстой.

СЕХньолоннийтийнрадио,телевизээртөлбөргүйнэвтрүүлэхсурталчилгаанынэвтрүүлгийн хуваарь, цагийг сонгуульд өрсөлдөгч талуудад ижил нөхцөл,боломж, тэнцүү хугацаа ногдохоор тооцож сонгуулийн сурталчилгаа эхлэхээсөмнө баталдаг. Сурталчилгааны төлбөртэй нэвтрүүлгийн тухайд нийт хугацааньхоногтнэгцагбуюу60минутаас(нэгнамбуюунэрдэвшигчидногдоххугацаа




15минутхүртэл)илүүгүйбайна(СТХ,82-рзүйл).Сурталчилгаанынэвтрүүлгийнтөлбөр нь тухайн радио, телевиз сурталчилгааны сүүлийн зургаан сарындундаж төлбөрийн хэмжээнээс хэтрэхгүй байна гэж хуульд заасан ч бодитбайдалд сонгуулийн сурталчилгаа явуулахад өндөр төлбөр нэхэх нь хэвийнүзэгдэлаж(СТХ,82-рзүйл;ганцаарчилсанярилцлагадоролцогч2018).Үүнээсулбаалан хэвлэл мэдээллээр сонгуулийн сурталчилгаа явуулахын тулд нэрдэвшигч нэлээд хэмжээний мөнгө босгосон байхшаардлагатай болдог байна(УрибэБурчер,КасалБэртуа2018a,2018i).

Нэр дэвшигчийн хөрөнгө, орлогын мэдүүлэг, сонирхлын зөрчил

АТГ нь хөрөнгө орлогын мэдүүлэг (ХОМ) гаргадаг талуудын мэдээллийгцуглуулан бүртгэж, шалгахад гол үүрэгтэй байгууллага боловч УИХ-ынгишүүдийн ХОМ-ыг нягталж, шалгах үүргийг УИХ-ын Ёс зүйн дэд хороохариуцдаг байна. АТГ-ын хувьд Ёс зүйн хороо УИХ-ын гишүүний хөрөнгөорлогын мэдүүлэгтэй холбоотой зөрчил байна гэж үзсэн тохиолдолд хянажшалгах боломжтой аж. Хөрөнгө орлогын мэдүүлэгтэй холбоотой зөрчилдхүлээлгэх хариуцлага нь торгуулиас эхлээд ажлаас чөлөөлөх хүртэлх аргахэмжээ байх боловч хууль батлагдан хэрэгжиж эхэлсэн цагаас хойш эдгээршийтгэлийгхүлээлгэхтохиолдолховорбайжиржээ(N Мэдээ 2013;УИХ2013).АТГ-ынхувьдхяналтявуулахадилэрсэнзөрчилнь гэмтхэргийншинжтэйболПрокурортхэргийгшилжүүлдэг.

Хяналтынчигүүрэгбүхийбайгууллагуудынхоорондынүйлажиллагааныуялдаахолбоосулбайгааньхуулийгүрдүнтэйхэрэгжүүлэхэдсаадучруулжбайгааньсудалгааны явцад харагдлаа. Тухайлбал, Ёс зүйн дэд хорооны хувьд УИХ-ынгишүүдийнХОМ-ыгшалгаж зөрчилилрүүлсэн тохиолдологт байхгүй байх ба(УрибэБурчер,КасалБэртуа2018d)энэньАТГ-ынүйлажиллагааныцархүрээ,үр дүнд сөргөөр нөлөөлж байна. 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэрАТГ гурван нэр дэвшигчийн хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг сонгуулиас өмнөнийтэдилтодмэдээлсэнньхаринсайшаалтайалхамболжээ.


Үнэлгээний үр дүнд улс төрийн санхүүжилтийн ил тод байдлыг сайжруулж,хууль зөрчсөн үйлдлийг хумин, авлигын нөхцөл боломжийг хаах, улмаарэмэгтэйчүүд,залуучуудынулстөрдэхтэгшоролцоогхангахынтулдшинэчлэлхийх хэд хэдэн тодорхой асуудал байна гэсэн дүгнэлтэд хүрлээ. МонголУлсад одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа эрх зүйн орчинд үнэлгээ хийжүзэх нь шинэчлэл хийхэд шаардлагатай эхний чухал алхам болно. Шинэчлэлшаардлагатай асуудал бүрийг тус бүрд нь нарийвчлан авч үзэх шаардлагатайч гол анхаарлыг улс төрийн санхүүжилтийн хяналт, тайлагналт, мэдээллийнил тод байдалд хандуулах нь зүйтэй. Түүнчлэн эрх зүйн орчныг сайжруулжөөрчилсөнчхэрэгжилтийгорхигдуулжболохгүйганхаарахньзүйтэй.

Зөвлөмж

Хувь хүн, хуулийн этгээдийн хандив

Хувь хүн, хуулийн этгээдээс эх үүсвэртэй санхүүжилтийн хувьд хамгийнтулгамдсан асуудлууд нь дэнчингийн мөнгө, хуулийн этгээдээс авах хандив,зардлын дээд хэмжээ, бэлэн бус хэлбэрээр авсан хандивыг үнэлж мөнгөндүнд хөрвүүлэх асуудлууд байна.Дэнчингийнмөнгөний тухайд эдийн засгийнболомжтаарууиргэдийн улс төрдоролцохболомжийгшууд хаахын зэрэгцээхуулиар тогтоосон хувь хүнээс авах хандивын дээд хэмжээг зөрчиж байна.Төрийн аль нэг байгууллагатай гэрээ бүхий компаниудаас хандив авахыгхориглоогүй нь сонирхлын зөрчил үүсэх нөхцлийг бий болгожээ. Тэрчлэндээд хэмжээг хуульд тусгаж заасан нь инфляцтай уялдуулан хандивын

4. Дүгнэлт, зөвлөмж



хэмжээнд өөрчлөлт оруулах боломж, уян хатан байдлыг үгүйсгэж байна.Эцэстнь бэлэнбус хандивын асуудлыг зөвхөн сонгуулийн үеэр зохицуулахаархуульчилсныдээртүүнийгүнэлжмөнгөндүнгтооцохүүргийгулстөрийннам,нэрдэвшигчдэдөөрсдөдньногдуулсанбайгааньхандивынхэмжээгдаржнуух,сонгуулийн бус үед ямар ч хязгаарлалт, хяналтгүй нөхцөлд бэлэн бус хандивөгч,авалцахболомжийгнээжөгчээ.

Дээрхнөхцөлбайдлыгхаргалзанэрхзүйнорчинддараахөөрчлөлторуулахыгзөвлөжбайна:

1. Хуулийн этгээдээс авах хандивын хэмжээг багасгаж хувь хүний өгчболох хэмжээг нэмэх замаар улс төрийн нам иргэдтэйгээ холбоотойбайж, тэдний өмнө хариуцлага хүлээдэг болох нөхцлийг бүрдүүлэх.Иргэдийн улс төрийн идэвхийг нэмэгдүүлэхэд сонгуулийн болонсонгуулийн бус үед өгч болох хандивын дээд хэмжээг нэмэгдүүлэх ньтодорхой хэмжээгээр нөлөөлөх болно. Одоогийн байдлаар дэлхийн50 улсад хуулийн этгээдээс хандив авахыг хуулиар хориглоод байгаа(АСДҮОУХ,2018)бөгөөдЕвропынхолбооныгишүүнхуучинсоциалист11улсаасдолооньиймхуультайбайна(КасалБэртуа,Биезен2018:20–21).

2. Төрдбараа, үйлчилгээнийлүүлэх гэрээтэйбизнесийнбайгууллагуудаасавч болох хандивын хэмжээг хязгаарлах (алсдаа нэг мөсөн хориглох).Үүндхандивындээдхэмжээгзаахаасгаднахандивөгснийдараатендерторолцохыг хориглосон “завсарлагын хугацаа өгөх” (хоёр хүртэл жил)гэхмэтээрзохицуулахболомжтой.

3. Дэнчингийнмөнгөхураадагпрактикийгзогсоох.Хувьхүнийхандивлажболохбэлэнболонбэлэнбусхандивындээдхэмжээньнэрдэвшигчдэдчялгаагүйхатууүйлчлэхёстой.

4. Бэлэн бус хандивтай холбоотой тодорхойлолт, нэр томьёо,зохицуулалтыг нэг мөр тодорхой болгох. Бэлэн бус хандивыгсонгуулийн үеэс гадна сонгуулийн бус үед ч зохицуулахшаардлагатайбабэлэнбусхандивынмөнгөндүнгтухайнүеийнхньзахзээлийнханш,эсвэл бусад эх сурвалжид үндэслэн бие даасан, обьектив байдлаарүнэлэхзохицуулалтхийхньзүйтэй.

5. Хандивын дээд хэмжээг тогтоох томьёог инфляц, цалингийн доодхэмжээ,эсвэлдундажцалинтайуялдуулантодорхойлохоорзохицуулж



эдийн засгийн нөхцөл байдалтай уялдан хуучирч хоцрогдохгүйөөрчлөгдөжболохбайдлаархуульчлах.

6. Улстөрийннамболоннэрдэвшигчид сонгуулийнболоод сонгуулийнбус аль ч үед данснаас гадуур бэлэн мөнгөөр хандив өгөхийг нэг мөрхориглох. Ингэснээр хуулийн этгээдийн хандивыг хувь хүмүүсээрдамжуулжнууцлахболомжхумигдахбахяналтынбайгууллагуудүүргээгүйцэтгэхэддөхөмболно.

Төрийн санхүүжилт

ОдоогоорМонгол Улсад төрөөс улс төрийн намуудад олгож буй санхүүжилтхангалтгүй байна. Төрөөс олгож буй санхүүжилт нь хувийн эх үүсвэрээснамуудадхүрчбуйсанхүүжилттэйхарьцуулахадмашбагаасгадназөвхөнУИХ-дсуудалтайнамуудадхүртээмжтэйбайна.Санхүүжилтийнхэмжээгтодорхойлохшалгуур нь тодорхой бус агаад олгох санхүүжилт нь намын эмэгтэйчүүд,залуучуудыноролцоогдэмжихэдчиглэсэнүйлажиллагаандчиглэхгүйбайна.


1. Сонгуулийн болон сонгуулийн бус үед намын үйл ажиллагаагсанхүүжүүлэхбаталгааболгожтөсвөөсолгохсанхүүжилтийгнэмэх.Энэньнамуудхувийнэхүүсвэрээссанхүүжилтбосгоххэрэгцээшаардлагыгбагасгажхуулийнэтгээдээсавчбайсанхандивыгнөхөхсайнталтай.

2. Төрийн санхүүжилтийг сонгуулийн зардал болон намын өдөр тутмынбусад зардлыг нөхөх зорилгоор сонгуулийн амжилтанд нь үндэслэн(тухайлбал,нийт сонгогчдын2-3 хувийнсаналавсан)УИХ-д суудалтайэсэхээс үл хамааран намуудад хүртээмжтэй олгох. Олон улсаднэлээд ашиглагддаг (АСДҮОУХ, 2018) бөгөөд түүний дотор хуучинсоциалисторнуудадчтүгээмэлбайх(КасалБэртуа,Спирова2017)иймзохицуулалт нь хоёр намын системийг парламентад суудалгүй боловчолоннийтийндэмжлэг бүхий бусаднамднээжөгч өрсөлдөх боломжолгодог сайн талтай. Ийм зохицуулалт хийснээр улс төрд төлөөлөлнэмэгдэж,улстөрийннамуудынтэгшөрсөлдөхнөхцөлсайжирна.

3. ТөрөөсолгохсанхүүжилтийгУИХдахьсуудлынтоогоорбуссонгуульдавсансаналынтоондүндэслэхбайдлааршалгуурыгөөрчлөх.Ингэснээрсонгогчдын хувьд санал өгөх нь улс төрийн намын үзэл баримтлал,чиг баримжааг дэмжээд зогсохгүй, сонгогчдын дэмжлэгийг олж авах



санхүүгийн бололцоогоо нэмэгдүүлэхэд нэмэр хандив болох тул утгаучир нь нэмэгдэж байна. Ийм зохицуулалт нь сонгуулийн олонхынтогтолцооны нөлөөнд бий болсон тэгш бус байдлыг багасгахад мөннөлөөүзүүлнэ.

4. Улс төрийн намуудад олгох санхүүжилтийн хэмжээг тодорхойлохдоосонгуульд авсан нийт санал, эсвэл УИХ дахь суудлын тоондүндэслэн цалингийн доод хэмжээ, эсвэл дундаж цалинг гурав дахинүржүүлсэнтэй тэнцэх тоонд харьцуулан олгох байдлаар уян хатанболгох.

5. Төрөөс олгох санхүүжилтийн зарим хэсгийг эмэгтэйчүүд (жишээ ньнийт санхүүжилтийн 20 хувь) залуучуудын (жишээ нь 10 хувь) улстөрийн оролцоог дэмжихэд чиглүүлэхээр зориулалтыг зааж өгөх.Түүнчлэн төрийн санхүүжилтийн зарим хэсгийг Голланд, Серби гэхзэрэг улсуудын жишээгээр намын гишүүдийн чадавх болон иргэнийболовсролыг сайжруулах, Грек, Латви, Польш улсуудын (КасалБэртуа, РодрегизТерүел 2017: 5–9) туршлагаар судалгааныинституцисанхүүжүүлэхэд зориулах боломжтой. Улс төрийн намуудын хувьдсонгуульд гаргасан зардлынхаа зарим хэсгийг тэртэй тэргүй төрөөсавч буй (СТХ, 19.1 дэх хэсэг) тул зөвлөмжид дурдсан санхүүжилтийгсонгуулийнзорилгоорашиглахгүйбайхаарзохицуулахньзүйднийцнэ.Улс төрийн намуудад төрөөс ийнхүү санхүүжилт олгох асуудлыгхуульчилсан тохиолдолд хууль зөрчсөн этгээдэд ногдуулах аливаахариуцлага нь зорилтот бүлэгт чиглэсэн санхүүжилтэд нөлөөлөхгүйбайхаарзохицуулахньзүйтэй.

Цаашид Монгол Улс төрөөс олгох санхүүжилтийг улс төрийн намуудынөөрсдийнх нь босгосон хөрөнгөтэй харьцуулж олгох систем (matching fund)нэвтрүүлэх буюу хувь хүмүүсээс хандив дэмжлэг цуглуулах намын чадавхыгурамшуулах байдлаар олгох нь зүйтэй. Энэ нь нэг талаас намууд төрийнсанхүүжилтээс хараат болох эрсдэлээс сэргийлж улс төрийн намуудыгсонгогчидтой ойртуулах ба нөгөө талаас хандив өгөх нь сонгогчдын хувьдөөртөө“нэмүүүнэцэнэ”бийболохсайнталтай.(КасалБэртуа,РодрегизТерүел2017;УрибэБурчер,Пердомо2017).

Хяналт

Монголын улс төрийн санхүүжилтийн гол зангилаа асуудал нь улс төрийнсанхүүжилтэдтавиххяналтынсистемтэйяахаргагүйхолбоотой.Дээрөгүүлсэн


эрх зүйн орчны өөрчлөлтийг нэвтрүүлэх тохиолдолд нэн түрүүнд хяналтыгсайжруулахзамаарзөрчилгарахаассэргийлжхуулийнүрнөлөөгсайжруулахаданхаарах нь чухал. Хяналт хангалтгүй байгаагийн гол шалтгаан нь хяналтынбайгууллагуудад олгосон эрх үүрэг зарим талаар тодорхой бусын дээр хараатбус байдал болон чадавх сул байгаатай холбоотой байна. Одоо үйлчилж буйхуулиар улс төрийн намууд тайлангаа хувийн аудитаар хянуулж байгаа ньҮАГ-ын хяналт тавих оролцоог ёс төдий болгож улмаар тайлангийн үнэн зөвэсэхийгнягтланшалгажаудитхийхболомжийгньхязгаарлажбайна.Тэрчлэнтайлангийн мэдээллийг хэзээ, хэрхэн, ямар хэлбэрээр аль байгууллага, олоннийтэдмэдээлэхтухайтодорхойзохицуулалтбайхгүйбайна.


1. Санхүүгийн тайланг хяналтын байгууллагууд хүлээн авсан даруйдаанийтэд ил тод болгох, ингэхдээ хандив өгсөн хувь хүмүүсийнмэдээллийг(хуулиархориглоогүй)заавалзарлахзохицуулалтыгхуульдтусгах.

2. Хяналтын байгууллагуудад улс төрийн намын санхүүжилтийг хянах,аудитхийхболомжнөхцөлийгбүрдүүлжөгөх.Тодруулбал,сонгуулийнболон сонгуулийн бус үед улс төрийн намын төрөөс болон хувийн эхүүсвэрээс олж хуримтлуулсан хөрөнгөд ҮАГ бүрэн хэмжээний хяналттавих,аудитхийхэрх,үүргийгхуулиартодорхойболгохньзүйтэй.ҮАГ-ынаудитхийсэнтайлан,дүгнэлтийгиргэдэдойлгомжтой,хүртээмжтэйбайдлаар цахим хэлбэрээр олон нийтэд цаг тухайд нь хүргэдэг болохньмөнчухал.Хяналтынбайгууллагууд, ялангуяа аудитынбайгууллагадхянажшалгахаасгаднахариуцлаганогдуулах,эрхолгохынсацуухүнийнөөц болон санхүүгийн нөөц бололцоогоор хангах ёстой. Түүнчлэнхяналтын байгууллагууд төвийг сахих баталгааг хангаж сонгуульдөрсөлдөгчталуудынирүүлсэнзардлынтайлангуудаасямаршалгуураархэрхэнсонгожаудитхийхпроцедурыгтодорхойболгохшаардлагатай.

3. Сонгуулийн үйл явцын циклийг дуустал улс төрийн санхүүжилтэдтасралтгүйхяналттавихбололцообүхийцаглабарыгхуульдтусгах,улстөрийн намууд жил бүр тайлангаа холбогдох хяналтын байгууллагадгаргаж өгдөг байхаар зохицуулах. Сонгуулийн зардлыг тайлагнах,хяналт тавихдаа заавал сонгууль дуусахыг хүлээлгүй сонгуулиас өмнөболон сонгуулийн үеэр хяналт тавьж болохоор зохицуулах нь зүйтэй.




Улстөрийннамуудорлого,зарлагаацахимхуудсандаабайнгашинэчлэнтавих, хяналтын байгууллагууд тэдгээрийг хөндлөнгөөс хянаж, бүрэнбүтэнбайдлаарнийтэдмэдээлэхньчухал.

4. Хяналт тавих чиг үүргийг нэг байгууллагад төвлөрүүлэх замаархяналтынчигүүргийндавхардал,ойлголтынзөрүүгарилгах.Хяналтынбайгууллагуудын үйл ажиллагааг зохицуулж буй хуулиудын нийцлийгсайжруулан өөрчлөх замаар хамтын ажиллагааг хөхиүлэн дэмжих ньзүйтэй. Үүнд Сонгуулийн тухай хууль, Улс төрийн намын тухай хууль,татвар,төрийнаудитынтухайхуулиудыгтустусанхаарахшаардлагатай.Татварын асуудал хариуцсан төрийн захиргааны төв байгууллага,УБЕГ-ын хувьд хандивлагчдын мэдээллийг нягтлах замаар хууль ёсныэх үүсвэрээс хандив өгсөн үү, эсвэл хандивын жинхэнэ эх үүсвэрийгдалдлахүйлдэлгаргажбайнауугэдгийгтодорхойлохболомжтой.

5. Төрийн аудитын байгууллагад санхүү, зардлын тайлан гаргах маягт,удирдамж, арга зүйгээр ханган улс төрийн нам, нэр дэвшигчдэдзөвлөн туслах үүргийг ногдуулах. Энэ чиг үүргээ хэрэгжүүлэх хүрээндулс төрийннамын санхүүгийн ажилтнуудадшаардлагатай үед тайлангхэрхэнбэлтгэжхүлээлгэнөгөхталаарзөвлөгөөөгчтуслахүүрэгбүхийажилтантайбайхшаардлагыгтавихньзүйтэй.

6. Улс төрийн санхүүжилтийн мэдээлэл олон нийтэд нээлттэй, илтод байх баталгааг хуульд тусгах. Сонгуулийн дараах болон жилийнсанхүүгийнтайлан,тэдгээртхяналттавьсанхяналтынбайгууллагуудындүгнэлт зэргийг олон нийтэд хайлт хийх боломжтой байдлаарөгөгдлийнсандбайршуулах,иймөгөгдлийнсанбийболгохболомжгүйнөхцөлд хяналтын байгууллагын цахим хуудас, намуудын цахимхуудсанд байрлуулах. Мэдээллийг олон нийтэд нээлттэй байлгаххугацаагнийтийнэрхашигтнийцүүлэнхангалттайбайхаарзаах(жишээнь,5жил)ньмөнчухал.

7. Улс төрийн намын санхүүжилтэд тавих хяналтыг цаг хугацааны хувьдүр дүнтэй байхаар зохицуулах. Тайлан гаргах, хянах, нийтэд ил тодболгох цаг хугацааг тодорхой болгож хуульчлах, үүнд намуудынзүгээс хяналтын байгууллагаас дүгнэлт шийдвэрийн талаар нэмэлтмэдээлэл, лавлагаа авах, давж заалдах буюу гомдол гаргах хугацаагтодорхойболгохынзэрэгцээ,хяналтынбайгууллагыншийдвэр,тайлан,дүгнэлтийгхэзээилтодболгохыгзаах.


Хариуцлага

Улс төрийн санхүүжилттэй холбоотой зөрчилд хүлээлгэх хариуцлагын системньүрдүнгээтөдийлөнөгөхгүйбайгааньМонголУлсынжишээнээстодорхойбайна. Торгуулийн арга хэмжээ ногдуулсан тохиолдол цөөн байх агаадторгуулийн хэмжээ нь зөрчил дахин гаргахгүй байх сэдэл төрүүлэх хэмжээндхүрэхгүйбайгаагдурдахньзүйтэй.Дараагийнсонгуульднэгудааоролцуулахгүйбайх шийтгэл нь Үндсэн Хуульд нийцэхгүй шалтгаанаар байнга шүүмжлэлдөртөж ирсэн байх бөгөөд ноцтой бус зөрчилд хүнддэх хариуцлага болохыгдурдахньзүйтэй.


1. Улстөрийннам,нэрдэвшигчидболонхандивлагчидөртөг-үрашгийнтооцоонд үндэслэн хууль зөрчихөөс сэргийлж торгуулийн хэмжээгхангалттайбайхаартогтоох.

2. Сонгуульдоролцуулахгүйбайхшийтгэлийгхалахбуюухамгийнноцтойзөрчилд л зөвхөн хүлээлгэхээр тодорхой заах (тайландаа бусдыгтөөрөгдүүлэхзорилгоорзориудхуурамчмэдээлэлоруулахгэхмэт).

3. УИХ-д суудалгүй намуудыг хамруулан төрийн санхүүжилт олгохоорхуульчлан зохицуулах нөхцөлд хууль зөрчсөн тохиолдолд улс төрийннамд төрөөс олгох санхүүжилтийг бүхэлд нь буюу хэсэгчлэн зогсоохарга хэмжээ авах. Гэвч энэ шийтгэл эмэгтэйчүүд, залуучууд, иргэнийболовсролд зориулсан санхүүжилтэд нөлөөлөх ёсгүйг анхаарах ньзүйтэй.

4. Улс төрийн санхүүжилттэй холбоотой маш ноцтой зөрчилдэрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг болох. Үүнд хандивлагч (бизнесийнбайгууллагын удирдлага) улс төрийн намын албан тушаалтнуудыгсубьектболгон(намындарга,нягтлангэхмэт)хамруулахньүрдүнтэймеханизмболно.

5. Хяналтын байгууллагын зүгээс зөрчил гаргасан талуудад ногдуулсанхариуцлагын хэлбэр, тоо давтамжийн талаар өгөгдлийн сан үүсгэннийтэд мэдээлэх замаар хуулийн үр нөлөөг үнэлэн цаашид эрх зүйнорчиндшаардлагатайөөрчлөлтийгтодорхойлохболомжтойболгох.




Бусад асуудал

Улс төрийн намуудын хувьд хэвлэл мэдээлэл, тэр дундаа сурталчилгаандмаш их хөрөнгө зарцуулдаг. Сонгуулийн зардлын дээд хэмжээг тогтооходуг зардлыг болон инфляцийг хэрхэн авч үзэх талаар тодорхой томьёоодоогоорбайхгүйбайна.Олоннийтийнрадио, телевизийн хувьдцагийг тэгшхуваарилахад голлон чиглэсэн байгаа одоогийн хуулийн хүрээнд өрсөлдөгчталуудындундутгаучиртай,үрдүнтэймэтгэлцээнзохионбайгуулахболомжгүйбайна.Эцэстньхувийнхэвлэлмэдээллийнхэрэгслүүдсурталчилгаанытөлбөртхуульдзаасанхэмжээнээсилүүгнэхэмжлэхньтүгээмэлбайгааганхаарахёстой.


1. Зардлын дээд хэмжээг тогтооход ашиглах томьёог инфляцтайуялдуулантодорхойболгох.

2. Хэвлэл мэдээллээр сурталчилгаа явуулах боломжийг хувь тэнцүүбайдлаар олгох, тухайлбал, өмнөх сонгуулиар авсан саналын тоотойуялдуулахгэхмэт.Ингэснээрмэтгэлцээнийгхамгийнихтөлөөлөлбүхийнамуудын хооронд утга учиртай бөгөөд сонгогчидмэдээлэл олж авахболомжтойбайдлаарзохионбайгуулахболомжтойболно.

3. Хувийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд сонгуульд оролцож буйнам, эвсэл, нэр дэвшигчдэд хувь тэнцүүлсэн байдлаар оргил цагаарсурталчилгаа нэвтрүүлэх минутыг ижил тэгш олгох. Тэрчлэн улстөрийннамуудадолгожболох хугацааныдээдхэмжээгмөн заажөгөхбололцоотой.

4. Хувийнхэвлэлмэдээллийнхэрэгслүүдэдулстөрийннам,нэрдэвшигч,гуравдагч этгээдээс сонгуулийн зорилгоор төлсөн, авсан мөнгөнийхэмжээг бүрэн хэмжээгээр тогтмол мэдээлэх шаардлага тавихынзэрэгцээ боломжтой нөхцөлд энэ мэдээллийг өдөр тутам цахимхуудсандаамэдээлэхийгшаардахньмөнүрдүнтэйаргахэмжээболно.

5. Хувийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр сонгуулийн сурталчилгаанэвтрүүлэхболомжтойцагийнхязгаарыгбүхнам,эвсэл,нэрдэвшигчидболомжолгохуйцбайдлаартогтоох.


Хөрөнгө, орлогын мэдүүлгийн (ХОМ) тухайд гол асуудал нь ил тод байдалхангалтгүйбайгааявдалбөгөөдХОМ-ийнмэдээллийнзөвхөнзаримхэсэгньилболдог.ТэрчлэнУИХ-дсонгогдсонтөлөөлөгчдийнхувьдХОМ-ийнмэдээллийгхянаж шалгах үүргийг УИХ-ын гишүүдээс бүрдсэн Ёс зүйн дэд хороондхариуцуулсан нь сонирхлын зөрчил үүсгэж байгааг анхаарах нь зүйтэй. Энэүүргийг хараат бус гүйцэтгэх боломжтойбиедаасан байгууллагад хариуцуулахньзүйднийцнэ.


1. Нэр дэвшигчдийн хөрөнгө орлогын мэдүүлгийг сонгуулийн өдрөөсөмнөилболгох.

2. АТГ-т УИХ-ын гишүүдийн ХОМ-ийг хураах, бүртгэх, хянах үүргийгногдуулах.

3. УИХ-ын гишүүдийн ХОМ-т багтсан мэдээллийг аль болох бүрэн бүтэнбайдлаарнийтэдмэдээлэх.



ACEСонгуулийнмэдээллийнсүлжээ,‘Сонгохэрхийнзөрчил,түүндхолбогдоххуулийнзохицуулалтууд,ACE Нэвтэрхий толь, 2018,<http://aceproject.org/main/english/lf/lfd02.htm>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны6сарын28

АзийнСан,Авлигын талаарх олон нийтийн төсөөллийн судалгаа: Монгол Улсын төрийн албанд ардчилсан оролцоо, ил тод байдлыг бэхжүүлэх нь төсөл (СанФранциско,Калифорнимуж:AзийнСан,2017)

КасалБэртуа,Ф.,‘Завсарлагауу,cалалтууэсвэлхакириуу?Азийнардчиллынхямралыгхарьцуулжүзсэннь[Separation,divorceorharakiri?The“crisis”ofAsiandemocraticincomparativeperspective]’,Journal of Northeast Asian History,14/2(2017),хуудас.63–94

Касал Бэртуа, Ф. вон Биезен, И., Хуучин коммунист намын улс төрийн зохицуулалт [The Regulation of Post-communist Party Politics](AbingdonandNewYork:Routledge,2018)

Касал Бэртуа, Ф. Родригез Tерүел, Ж., Улс төрийн намын санхүүжилтийн зохицуулалт Европ, Өрнө, Дорнодод: Харьцуулсан дүн шинжилгээ [Political Party Funding Regulation in Europe, East and West: A Comparative Analysis] (Warsaw:OSCE/ODHIR,2017),<https://whogoverns.eu/wp-content/uploads/2017/12/OSCE-ODIHR-Discussion-Paper-on-Political-Party-Finance-Spain.pdf>, мэдээллийгүзсэногноо2018оны6сарын28

Касал Бэртуа, Ф. Спирова, M., ‘Босгонуудын завсар хавчуулагдсан намууд: хуучинкоммунисторнуудыннамуудынзанүйл,төрөөсүзүүлэхдэмжлэг[Partiesbetweenthresholds:Statesubsidiesandpartybehaviorinpost-communistdemocracies]’,Party Politics,15 June2017,<https://doi.org/10.1177%2F1354068817710221>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны10сарын26

Ашигласан эх сурвалж


ЕвропынЗөвлөлCouncil of Europe (CoE), Сайд нарын хорооноос гишүүн улсууддаа зориулан гаргасан зөвлөмж 2003/4 буюу Улс төрийн нам, сонгуулийн санхүүжилттэй холбоотой авлигын эсрэг нийтлэг дүрэм журам [Recommendation 2003/4 of the Committee of Ministers to Member States on Common Rules against Corruption in the Funding of Political Parties and Electoral Campaigns] (Strasbourg: CoE, 2003), <https://www.coe.int/t/dg1/legalcooperation/economiccrime/cybercrime/cy%20activity%20interface2006/rec%202003%20(4)%20pol%20parties%20EN.pdf>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны6сарын28

Дениер, С., ‘Монголын ардчиллын танил согог буюу мөнгөний асуудал [Mongoliandemocracy has a familiar ailment, and it’s all aboutmoney]’,Washington Post, 2018оны 6 сарын 26, <https://www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/mongolian-democracy-has-a-familiar-ailment-and-its-all-about-money/2018/06/25/76c4452a-68cb-11e8-a335-c4503d041eaf_story.html?noredirect=on&utm_term=.22ee72235ec9>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны7сарын4

Диеркес, Ж., ‘Авлига Монгол Улсын салж чадахгүй хорт хавдар болоод байна[Corruption is a cancer thatMongolia can’t cut out]’,East Asia Forum, 2018 оны 1сарын 12, <http://www.eastasiaforum.org/2018/01/12/corruption-is-a-cancer-that-mongolia-cant-cut-out/>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны6сарын28

Эрдэнэдалай, Б., ‘Монголын улс төрийн намууд хэрхэн санхүүждэг вэ?’, Mongolian Observer, 6 April 2016, <https://mongolianobserver.mn/political-parties-mongolia-financed/>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны6сарын28

Фалгүера Е., С. Жонес, M. Охман (редакторууд), Улс төрийн нам, сонгуулийн санхүүжилтийн гарын авлага [Funding of Political Parties and Election Campaigns: A Handbook on Political Finance] (Stockholm: International IDEA,2014), <https://www.idea.int/publications/catalogue/funding-political-parties-and-election-campaigns-handbook-political-finance?lang=en>, мэдээллийг үзсэн огноо2018оны6сарын28

Сонгуулийн Ерөнхий Хороо (СЕХ), Монгол Улсын Их Хурлын 2016 оны Ээлжитсонгуулийннэгдсэндүн[УИХ-ын2016онысонгууль](Улаанбаатар:СЕХ,2016оны7сарын1)

АСДҮОУХ,Улс төрийн санхүүжилтийнөгөгдлийн сан,<https://www.idea.int/data-tools/data/political-finance-database>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны6сарын21

ОлонУлсынБүгдНайрамдахчуудынХүрээлэн(ОУБНХ),‘Өрсөлдөөнытэгшнөхцөлийгбүрдүүлэх нь [Levelling the playing field in Mongolia]’, 2016 оны 9 сарын 20,<https://www.youtube.com/watch?v=9bMFK7Zgp60>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны6сарын26




Олон Улсын Парламентын Холбоо (ОУПХ), ‘Улс орнуудын парламент дахьэмэгтэйчүүдийнтөлөөлөл2018оны6 сарын1-нийбайдлаар [Women inNationalParliaments:Situationasof1st June2018]’, 2018,<http://archive.ipu.org/wmn-e/arc/classif010618.htm>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны6сарын28

Жонес,С.,Улс төрийн санхүүжилтийн ил тод байдал тайлагнах процесст цахим технологи ашиглах нь [Digital Solutions for Political Finance Reporting and Disclosure: A Practical Guide](Stockholm:InternationalIDEA,2017),<https://www.idea.int/publications/catalogue/digital-solutions-for-political-finance-reporting-and-disclosure?lang=en>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны8сарын14

Лхаажав,Б.,‘Ерөнхийлөгчийнсонгуулийгугтсанавлигындуулиан[Aheadofpresidentialelection, [Mongolia corruption scandal has a new twist]’, The Diplomat, 19 June2017, <https://thediplomat.com/2017/06/ahead-of-presidential-election-mongolia-corruption-scandal-has-a-new-twist/>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны6сарын28

Монгол Улсын Авлигатай Тэмцэх Газар, Сонгогчдын Боловсрол Төв, Сонгуулийн санхүүжилтийн тулгамдсан асуудлууд, шийдэл (Улаанбаатар:АТГ,СБТ,2015),<http://www.iaac.mn/old/pdf/book/Tailan_Layout_2015.pdf>, мэдээллийг үзсэногноо2018оны8сарын14

Монголын Бизнесийн өгөгдлийн сан, ‘Монголын Эрүүл мэндийн сайд авлигынхэргээр ял сонслоо [FormerMongolian healthminister sentenced for corruption]’,2017 оны 8 сарын 4, <http://www.mongolianbusinessdatabase.com/base/newsdetials?id=10157>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны8сарын9

N News, ‘С. Баярцогт УИХ-ынДэд даргын албан тушаалаасаа татгалзлаа [S. Bayartsogtdismissed as Deputy Speaker]’, 2013 оны 4 сарын 25, <https://www.news.mn/?id=129471>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны8сарын15

Oхман, M., Улс төрийн намуудад жендерт суурилсан төрийн санхүүжилт олгох нь [Gender-targeted Public Funding for Political Parties: A Comparative Analysi]s (Stockholm: International IDEA, 2018),<https://www.idea.int/publications/catalogue/gender-targeted-public-funding-political-parties-comparative-analysis?lang=en>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны6сарын28

НээлттэйЗасгийнТүншлэл(НЗТ),Үндэснийүйлажиллагаанытөлөвлөгөө–II,2016-18,Монгол Улс (Улаанбаатар:НЗТ 2016),<https://www.opengovpartnership.org/sites/default/files/Mongolia-NAP2-Final-Eng_0.pdf>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны10сарын26

Нээлттэй Нийгэм Форум (ННФ), Улс төрийн санхүүжилтийн талаарх олон нийтийн санал бодлын судалгаа 2014(Улаанбаатар:ННФ,2014)



—, 2016 Улсын Их Хурлын сонгуулийн санхүүжилтийн мониторингийн тайлан (Улаанбаатар: ННФ, 2016), <https://www.forum.mn/res_mat/2017/Election%20Campaign%20Financing.pdf>,мэдээлэлүзсэногноо2018оны8сарын9

Европын Аюулгүй байдал, Хамтын ажиллагааны байгууллага, Ардчиллын институци,хүний эрхийн байгууллага (OSCE/ODIHR), 2016 оны УИХ-ын Сонгууль: Хэрэгцээ шаардлагын үнэлгээ (Warsaw:OSCE/ODHIR,2016)

—, Сонгуулийн ажиглалтын эцсийн тайлан [Limited Election Observation Mission: Final Report](Warsaw:OSCE/ODHIR,2017)

Улсын Их Хурал, Улсын Их Хурлын Гишүүн С.Баярцогтын Ёс Зүйн Зөрчлийн Асуудлаар Ёс Зүйн Дэд Хорооноос Гаргасан Санал, Дүгнэлт(Улаанбаатар:УИХ,2013), <http://www.parliament.mn/n/5yko>, мэдээллийг үзсэн огноо 2018 оны 8сарын15

Өмнөд Хятадын Өглөөний Шуудан [South China Morning Post], ‘Монгол авлигынасуудалтай холбоотой Ерөнхий сайдаа огцрууллаа [Mongolia Parliament oustsPrimeMinisteraftercorruptionallegations]’,2017оны9сарын8,<http://www.scmp.com/news/asia/east-asia/article/2110279/mongolia-parliament-ousts-prime-minister-after-corruption>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны6сарын28

Транспаренси Интернэшнл (TИ), ‘Mонгол Улс’, 2018, <https://www.transparency.org/country/MNG>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны6сарын28

УрибэБурчер,К.Пердомо,К.,‘Мөнгө,нөлөө,авлига,төрнөлөөндавтахнь:Ардчиллыгхамгаалахболомжтойюу?[Money,influence,corruptionandcapture:candemocracybeprotected?]’,inThe Global State of Democracy: Exploring Democracy’s Resilience (Stockholm: International IDEA, 2017), <https://www.idea.int/gsod/>, мэдээллийгүзсэногноо2018оны6сарын28

Венецийн Хороо, Европын Аюулгүй байдал, Хамтын ажиллагааны байгууллага,Ардчиллын институци, хүний эрхийн байгууллага (OSCE/ODIHR), Улс төрийн намтай холбоотой эрх зүйн зохицуулалтад зориулсан удирдамж [Guidelines on Political Party Regulation](Warsaw:OSCE/ODHIR,2011),<https://www.osce.org/odihr/77812?download=true>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны6сарын28

Дэлхийн Эдийн Засгийн Форум, 2017 оны Дэлхийн Жендерийн тэгш бус байдлын тайлан [Global Gender Gap Report 2017],DataExplorer:Mongolia,[n.d.],<http://reports.weforum.org/global-gender-gap-report-2017/dataexplorer/#economy=MNG>,мэдээллийгүзсэногноо2018оны6сарын28



Ярилцлага

УрибэБурчерК.,КасалБэртуаФ.,ИргэнийЗориг-НогоонНамынтөлөөлөлтэйхийсэнярилцлага(MoнголУлс),2018a,5-рсарын7–11,Улаанбаатархот

—, Ардчилсан намын төлөөлөлтэй хийсэн ярилцлага (Moнгол Улс), 2018b, 5-р сарын7–11,Улаанбаатархот

—,СонгуулийнЕрөнхийХороонытөлөөлөлтэйхийсэнярилцлага(MонголУлс),2018c,5-рсарын7–11,Улаанбаатархот

—,АвлигатайТэмцэх Газрын төлөөлөлтэй хийсэн ярилцлага (MoнголУлс), 2018d, 5-рсарын7–11,Улаанбаатархот

—, Транспаренси Интернешнл, Өөрчлөлтийн төлөө эмэгтэйчүүд, СонгогчдынБоловсролтөв,МИДАСТББ-ынтөлөөлөлтэйхийсэнярилцлага2018e,5-рсарын7–11,Улаанбаатархот

—, Монгол Ардын Намын төлөөлөлтэй хийсэн ярилцлага, 2018f, 5-р сарын 7–11,Улаанбаатархот

—,Монгол АрдынХувьсгалтНамын төлөөлөлтэй хийсэн ярилцлага, 2018g, 5-р сарын7–11,Улаанбаатархот

—,МонголынҮндэснийАудитынГазрынтөлөөлөлтэйхийсэнярилцлага(MонголУлс),2018h,5-рсарын7–11,Улаанбаатархот

—,МонголынХөдөлмөрийнҮндэснийНамынтөлөөлөлтэйхийсэнярилцлага(MoнголУлс),2018i,5-рсарын7–11,Улаанбаатархот

—, Монголын Социал демократ эмэгтэйчүүдийн байгууллын төлөөлөлтэй хийсэн

ярилцлага(MoнголУлс),2018j,5-рсарын7–11,Улаанбаатархот


Каталина Урибэ БурчерньАрдчилал,сонгуульддэмжлэгүзүүлэхолонулсынхүрээлэнгийн“Улстөрийноролцообатөлөөлөл”хөтөлбөрийнахлахажилтанбөгөөд улс төр дэх мөнгө болон улс төрийн ёс зүй, түүнчлэн ардчилсан үйлявцад улсдамнасан хуульбус сүлжээнээс үүдэлтэй зөрчил, аюул занал хэрхэннөлөөлж байгаа талаар голлон судалдаг. Тэрээр Колумбын Гадаад хэргийняамныхараатбуссудлаач,КолумбУлсдахьзэвсэгтмөргөлдөөнийхохирогчдодзориулсан хөтөлбөрийн зохицуулагчаар давхар ажилладаг. Каталина ньШведийн Уппсала Их Сургуулийн олон улсын болон харьцуулсан эрх зүйнмагистрын зэрэгтэй бөгөөд Колумб болон Швед Улсын эрүүгийн эрх зүйнмэргэшсэнхуульчюм.

Фернандо Касал БэртуаньНоттингамынИхсургуулийнУлстөр,олонулсынхарилцааны дэд профессор бөгөөд “Төлөөлөл: Улс төрийн нам, ардчиллынсудалгааны төв”-ийн захирлаар ажилладаг. Мөн ЕАБХАБ/АИХЭГ-ийн дэргэдэхУлс төрийн намыншинжээчдийнмэргэшсэн багийн гишүүнюм. Тэрээр олонтоонымэргэжлийнсэтгүүлдэрдэмшинжилгээнийөгүүлэл,судалгаахэвлүүлсэнбөгөөд Рөүтлэдж хэвлэлийн газраас хэвлүүлсэн “Пост-коммунист улс төрийннамын улс төрийн эрх зүйн зохицуулалт” (The Regulation of Post-communist Party Politics) номын хамтран зохиогч билээ. Фернандо нь 2017 онд ГордонСмитболонВинсентВрайтындурсгалыншагнал,мөнондАЭСПА-гийншилдэгөгүүллийн шагнал, Ноттингамын Их Сургуулийн Дэд канцлерын “Шилдэгбүтээл”-ийншагналаар2018ондтустусшагнагджээ.

Судлаачид


Нээлттэй Нийгэм Форум

Нээлттэй Нийгэм Форум (ННФ) нь 2004 онд Монголын Нээлттэй НийгэмХүрээлэн (Соросын сан)-г залгамжлан байгуулагдсан дотоодын төрийнбус байгууллага юм. Үйл ажиллагааны гол зорилго нь чанартай мэдээлэл,судалгаандүндэслэсэнбодлогынүрнөлөөтэй,олонталыноролцоогхангасанөргөн хүрээний хэлэлцүүлэг өрнүүлэх, төрийнил тод, хариуцлагатай байдлыгнэмэгдүүлэхэдиргэд,иргэнийнийгмийнидэвхтэйоролцоогдэмжихэдоршино.

Үйл ажиллагааны чиглэл

Ардчилсансайнзасаглал,нийгэм,эдийнзасаг,боловсролынбодлого,эрхзүйншинэтгэлийнтулгамдсанасуудлуудыгиргэнийнийгмийнзүтгэлтнүүд,эрдэмтэнсудлаачидтай хамтран судлах,шинжилгээ, мониторинг хийн үр дүнг бодлогоболовсруулагчидболонолоннийтэдхүргэхзэргээрулсорныхоохөгжилдхувьнэмэроруулахыгзоринажиллажбайна.

ННФ нь (i) Ардчилсан сайн засаглалыг бэхжүүлэх, (ii) Эрх зүйн шинэтгэлийгдэмжих, (iii)Боловсролнийгмийнбодлого гэсэн гурванхөтөлбөрийнхүрээнддараахдэдсэдвүүдэдтөвлөрөнажилладаг.Үүнд:

• Төрийнхариуцлагынмеханизмуудыгбэхжүүлэх;• Сонгуулийнүйлявц,улстөрийнсанхүүжилтийгболовсронгуйболгох;

Байгууллагын тухай


• Төсвийнилтол,хариуцлагатайбайдлыгсайжруулах;• Эрдэсбаялгийнсалбарынсайнзасаглалыгдэмжих;• Хуульсахиулахсалбарыншинэтгэлийгдэмжих;• Шүүхийнхараатбусбайдлыгбэхжүүлэх;• Иргэдийнэрхзүйнчадавхыгдээшлүүлэх;• Тэгшхамруулахболовсрол;• Залуучуудындундах үе тэнгийнхүчирхийлэл,дэрэлхэлтийг урьдчилан

сэргийлэх.

http://www.forum.mn/

Байгууллагын тухай



Ардчилал, сонгуульд дэмжлэг үзүүлэх олон улсын хүрээлэн

Ардчилал, сонгуульд дэмжлэг үзүүлэх олон улсын хүрээлэн (АСДҮОУХ) ньардчиллыгбүхнийтийнхүсэлэрмэлзэл,тогтвортойхөгжлийнтулгуурболгондэлхийдаяартүгээндэлгэрүүлэх зорилготойгоорбайгуулагдсанЗасгийн газархоорондын байгууллага юм. Ингэхдээ АСДҮОУХ нь ардчилсан улс төрийнинституциүдболонтэдгээрийнүйлажиллагааныбүхийлүешатыгсайжруулах,чадавхжуулах, хамгаалахад дэмжлэг үзүүлэн ажилладаг. Бидний алсын харааардчилсан үйл явц бүрэлдсэн, тэдгээрийн оролцогчид болон институциүд ньтэгшоролцоотой,хариуцлагатайбайжбүхийлтүвшиндтогтвортойхөгжлийгавчирахадчиглэдэг.

Үйл ажиллагааны чиглэл

АСДҮОУХ нь дараах гурван чиглэлээр ажилладаг. Үүнд, Сонгуулийн үйлажиллагаа; Үндсэн хууль; Улс төрийн оролцоо, төлөөлөл болно. Эдгээрчиглэлийн хүрээнд жендерийн тэгш байдлыг хангах, оролцоог нэмэгдүүлэх,зөрчилдөөнийгбууруулах,тогтвортойхөгжлийгхангахыгэрмэлзэнажилладаг.

Бид ардчиллын дэлхий нийтийн болон бүс нутгийн чиг хандлагад дүншинжилгээхийж,ардчиллынолонулсынсайнтуршлагынталаарххарьцуулсанмэдлэг түгээх, ардчиллын үйл явцад оролцогч талуудад шинэчлэлийгөрнүүлэхэд нь дэмжлэг болох техникийн туслалцаа болон байгууллагыгчадавхжуулах үйлчилгээг үзүүлэх, түүнчлэн ардчилсан үйл явц, олоннийтийнхэлэлцүүлэг өрнүүлэхтэй холбогдуулан талуудыг хамруулсан яриа хэлэлцээрзохионбайгуулдаг.

Үйл ажиллагаа явуулж буй газарАСДҮОУХ-гийнтөвньШведУлсынСтокольмхотнообайрладагбөгөөдАфрик,Ази, Номхон далай, Европ болон Латин Америк, Карибийн тэнгисийн бүснутгуудадбүсийнболонтухайлсанорнуудыгхариуцсансалбартай.БидНэгдсэнүндэстнийбайгууллагынбайнгынажиглагч,Европынхолбооныитгэмжлэгдсэнбайгууллагааражилладаг.

http://idea.int

Монголын улс төрийн санхүүжилтийн эрх зүйн орчинд тулгамдаж буй гол сорилтууд нь хуулийн хийдэл их, хэрэгжилт хангалтгүй, ашиг сонирхлын зөрчилтэй байдал зэрэг юм. Энэ бүхэн нь иргэдийн улс төрд итгэх итгэлийг бууруулж эмэгтэйчүүд, залуучууд шийдвэр гаргах бүх түвшинд ажиллахад гол саад болж байна.

Энэхүү судалгаа нь Монгол Улсын улс төрийн санхүүжилтийн тогтолцоог тэр дундаа эрх зүйн орчны асуудлыг хөндлөө. Ялангуяа улс төрийн нам, нэр дэвшигчид хэрхэн мөнгө босгож зарцуулдаг, хувийн болон төрийн санхүүжилтийг яаж тайлагнадаг, улс төр дэх мөнгөний урсгалыг эрх бүхий байгууллага хэрхэн хянадаг, зөрчил гаргагчдад хариуцлагын механизм хэрхэн үйлчилдэг болох талаар дэлгэрэнгүй авч үзлээ.

Монгол Улс улс төрийн тогтолцоогоо сайжруулах хүчин чармайлт гаргаж байгаа энэ үед улс төрийн санхүүжилтийн шинэчлэлийн асуудлыг хамтатган авч үзэх шаардлагатай байна хэмээн Судлаачид дүгнэлээ. Түүний дотор улс төрийн санхүүжилтийн хяналт, мэдээллийн ил тод байдал, тайлагнах ажиллагааг сайжруулах нь юу юунаас чухал байна.

Ардчилал, сонгуульд дэмжлэг үзүүлэх олон улсын хүрээлэн Хаяг: Strömsborg, SE-103 34, STOCKHOLM, SWEDENИ-мэйл: [email protected], Вэбсайт: www.idea.int

Нээлттэй Нийгэм ФорумЖамьян гүний гудамж-5/1, Сүхбаатар дүүрэгУлаанбаатар-48 14240, Монгол УлсИ-мэйл: [email protected] Вэбсайт: http://www.forum.mn

ISBN: 978-91-7671-226-9DOI: https://doi.org/10.31752/idea.2018.73

Documents

Political Finance in Mongolia - idea.int · сайжруулах, мэдээллийг олон нийтэд ил болгоход анхаарал хандуулах шаардлага