Poizitivis Metodoloji ve Ötesi

7/27/2019 Poizitivis Metodoloji ve tesi

1/247

Pozitivist Metodoloji

Ve tesi

Aratrma Tasarmlar

Niteliksel ve statistiksel Yntemler

irfan erdoan

Gelitirilmi 3. Bask

Erk Yaynlar, 2012


2/247

rfan Erdoan

Pozitivist Metodoloji ve tesi:

Aratrma Tasarmlar,

Niteliksel ve statistiksel Yntemler

Genel Yayn ve Datm

Kadir Erdoan (ERK), 2012

Karargahtepe Mah. Lleta Sok. No: 14/10

Keiren, Ankara

Tel: 312-3609982

Cep irtibat: 0532-411 2071

Eposta: [email protected]

Tm Haklar Sakldr

ISBN 978-605-89776-2-4

1. Bask, Eyll 2003

2. Gelitirilmi Bask, Austos 2007

3. Gelitirilmi Bask, Ocak 2012

Orijinal kapak tasarm

Mehmet Sobac

Kapak Tasarm ve dizgi

rfan Erdoan

Bask ve Cilt

Pozitif Matbaaclk

Tel: (312) 397 0031


3/247

NDEKLER

GR ................................................................................................ 13BLM I: FELSEFE, BLM, ARATIRMA VE TOPLUM BAI ...... 17

FELSEFE VE BLGKURAMI ...................................................... 17BLM VE YNTEMBLM ............................................................ 26BLMDE NESNELLK SORUNU ................................................. 29BLMSEL ARATIRMANIN AMALARI ...................................... 32BLM VE BLM ADAMI ............................................................... 36

ARATIRMAYI RENME, RETME VE YAPMA SORUNU . 39BLG, BLGNN KAYNAKLARI, ERM, G VE FAYDA ........ 42BLMDE TUTARLILIK ................................................................. 49

Yanl nermeli ve Alakasz Argman Biimleri ..................... 491. Otoriteye bavurarak destekleme ................................. 492. Otoriteye bavurarak reddetme .................................... 503. Gce bavurarak sonucu/karar kabul ettirme .............. 504.Acma duygusuna hitap etme ....................................... 505. Cehalete/Bilmemeye bavurma .................................... 516. Saman adama (Korkulua) bavurma .......................... 517. Popler duygu ve dncelere bavurma ..................... 528.Acele genelletirmeler ................................................... 539. Geneli her zele uygulama ........................................... 5310.Hatal benzetme ............................................................ 5411.Yanl soruyla ynlendirmeye bavurma ........................ 5412.Alakasz sonula yantlama .......................................... 5413.ki anlaml dil kullanmna bavurma ............................. 55

Koullu Tartmada Yanl Kurulan Nedensellik ..................... 55Nedensellik ............................................................................. 56

BLMSEL ARATIRMADA ETK SORUNU ................................. 57


4/247


5/247

indekiler v

BLM III: YNTEM...................................................................... 109ARATIRMANIN KAPSAMI ....................................................... 110ARATIRMA TASARIM TRLER............................................. 110

Niteliksel ve Niceliksel Aratrma ......................................... 112Niteliksel Tasarm Trleri ..................................................... 117

1. Nitelikselerik Analizi Tasarm: genel ...................... 1172. Niteliksel: Semantikerik analizi ................................ 1183. Etnometodoloji/Karlkl konuma analizi tasarm .... 1204. Diskors/sylem analizi tasarm .................................. 1225. Diskors analizi: Foucaultu, Post-Foucaultu tasarm 1286. Diskors analizi: Bakhtinci aratrma tasarm .............. 1287. Critical/Eletirel Diskors analizi tasarm .................... 1298. deolojik analiz ........................................................... 1319. Marx analiz .............................................................. 13510.yk analizi (Narrative analysis) ............................... 13811.Retorik analizi tasarm ............................................. 14812.Metinsel analiz (metin analizi) ................................... 14913.Gstergebilimsel analiz .............................................. 15214.Tarihsel aratrma tasarm ........................................ 15515.Fenomenolojik tasarm ............................................... 15716.Niteliksel saha aratrmas ......................................... 15817.Geleneksel ve eletirel etnografya ............................ 15918.Kltrel incelemeler tasarmlar.................................. 16019.Eylem/faaliyet aratrmas ........................................ 16020.Olay/vaka aratrma tasarm ..................................... 16221.Eser/rn analizi tasarm .......................................... 16422.Almlama analizi ve yeni izleyici aratrmas ............ 16623.Grounded Theory tasarm ........................................ 167

Niceliksel Tasarm Trleri: Bilme seviyesine gre ................. 1691. Kefedici aratrma tasarm ....................................... 1692. Tanmlayc / betimleyici aratrma tasarm................ 169


6/247

indekilervi

3. Ortak iliki tasarm ..................................................... 1714. Nedensellik ilikisi tasarm ......................................... 172

Niceliksel Tasarm Trleri: Karlatrmalara gre ................ 1751. Deikenleri karlatrma ........................................... 1752. Gruplar karlatrma ................................................. 175

Niceliksel Tasarm Trleri: Zaman iindeki deiimi bulma ... 1761. Kalknma/Gelime aratrma tasarm......................... 1762. apraz-kesitsel tasarm (Cross sectional design) ....... 1783. Uzun sreli (longitudinal) tasarm ............................... 1784. Tekrarlanan lmler tasarm (Repeated measures) . 179

Niceliksel Tasarm Trleri: Dier ........................................... 1801. Niceliksel ierik analizi tasarm ................................. 1802. Durum belirleme aratrmas (assessment research) . 1873. Deerlendirme aratrmas (evaluation research) ....... 189

Gerek Deneysel Tasarm .................................................... 1941. Sadece sonras testi olan tek grup tasarm................ 1952. ncesi-sonras testi olan tek grup tasarm................. 1963. ki grup, sonras testi, rastlantl tasarm ..................... 1964. ki grup, nce-sonra testi, rastlantl tasarm ............... 197

VERLERN NEREDEN TOPLANACAI: KAYNAKLAR ............ 199VERLERN NEREDEN TOPLANACAI:

NFUS VE RNEKLEM ........... 201Nfus ve rneklemle lgili Kavramlar .................................... 202rneklem Saysnn Belirlenmesi .......................................... 204Olaslkl rneklem Alma (probability sampling) ................... 205

1. Basit rastlantsal rneklem (simple random sampling) 2052. Kademeli rastlantsal rneklem (stratified random) ..... 2063. Sistemli rastlantsal rneklem (systematic random) .... 2064. Kme, grup ve alan rastlantsal rneklem ................... 2075.

ok-safhal

rneklem .................................................. 207


7/247

indekiler vii

Olaslkl Olmayan rneklem Alma ....................................... 2081. Kazara veya uygun gelen rneklem ............................ 2092.Amal rneklem ......................................................... 210

VERLERN NASIL TOPLANACAI: TEKNKLER .................... 214Standart Testler ve leklerle Veri Toplama ........................ 215

Anket sorularyla veri toplama ............................................... 216Projektif Yntemler ................................................................ 217Gzlemle Veri Toplama ......................................................... 217Sosyometri ............................................................................ 220Grme (Mlakat) ............................................................... 220Grup Grmesi: Fokus Grup ............................................... 222Gizli, Grnmeden, Girmeden Veri Toplama Yollar ............. 224

1. Dolayl lmelerle veri toplama ................................... 2252. erik analiziyle veri toplama ....................................... 2263. Hazr veriyi kullanma (ikincil veriler) ............................ 226

VERTOPLAMAKN SORU OLUTURMA ........................... 227VERTOPLAMA SORUNLARI VE ZMLER ........................ 230NEYN LLECE: DEKENLER ..................................... 231

Deiken Trleri .................................................................... 2361. llen, maniple edilen ve aktif deikenler ............... 2362. Bamsz ve baml deikenler ................................ 2363. Demografik deikenler .............................................. 2374. Srekli ve kategorili deikenler ................................. 2385.Araya giren deikenler .............................................. 2386. Yapma (dummy) deiken .......................................... 240

Deikenlerin nemli Dier zellikleri .................................. 240NEYN NASIL LLECE: LME VE LEKLER ............ 242

lme Nedir? ........................................................................ 242lekler ................................................................................. 242lme Seviyeleri ................................................................... 243

1. simsel lekler ve lme ............................................ 244


8/247

indekilerviii

2. Kademeli lekler ve lme ........................................ 2443. Mesafeli lekler ve lme .......................................... 2464. Oranl lekler ve lme (ratio measure) .................... 246

lekleri Gruplandrma ......................................................... 247n Test (Pilot Test) ............................................................... 248Temel lek trleri ................................................................ 248

1. Likert ........................................................................... 2482. Thurstone .................................................................... 2503. Guttman ...................................................................... 2504. Sosyal mesafe lei (Bogardus) ............................... 2515. Osgoodun Semantik Ayrm testi ................................ 2516. Q sort .......................................................................... 252

ndeks Kullanm.................................................................... 252Toplamal Testler (summative tests) ..................................... 253

VERLERN NASIL ANALZ EDLECE: TR VE ANLAMI ...... 253GVENLRLK VE GEERLLK SORUNU .............................. 257

lmenin Geerlilii: Tasarmn Kalitesi ............................... 257lmenin Gvenilirlii ........................................................... 261Geerlilik ve Gvenilirlik Ba................................................ 264

ARATIRMANIN SINIRLILIKLARI ............................................. 264BLM IV: VER KODLAMA VE SPSSE GERME ................... 265

VERKODLAMA ....................................................................... 265VERLERSPSSE GRME ........................................................ 271

BLM V: ANALZ: TEMEL BLGLER ........................................ 273

NTELKSEL VE NCELKSEL ANALZLER ............................... 273PARAMETRK VE PARAMETRK OLMAYAN ANALZ .............. 278TASARIMIN AMACINA GRE ANALZ TRLER..................... 279DEKEN SAYISINA GRE ANALZ TRLER...................... 285


9/247

indekiler ix

BLM VI: TEK DEKENL ANALZ ........................................ 287FREKANS DAILIMI VE LLER......................................... 288MERKEZYNELM VE LLER......................................... 289DAILIMDA YAYILMANIN VE DEKENLN LLER... 292DAILIMINEKLVE LLER............................................. 295

BLM VII: K DEKENL ANALZ .......................................... 297KDEKENLLKANALZ............................................... 298

simsel leklerle liki Testi ................................................. 298Kademeli leklerle liki Testi ............................................. 302Mesafeli ve Oranl leklerle liki Testi ............................... 304KDEKENLNEDENSELLK ANALZ................................ 309Nedensellik Ba Kurma ........................................................ 309Ksmi Ba ve Sahte liki Sorunu .......................................... 314Nedensellikle Tahmin: Basit Regrasyon Analizi .................... 317

BLM VIII: GRUPLARI KARILATIRMA ................................. 329KLKARILATIRMA: T-TEST.............................................. 329

Tek Grubu Karlatrma ....................................................... 329Eletirilmi iftler Karlatrlma ......................................... 330Bamsz ki Grubun Karlatrlmas ................................... 332

KDEN FAZLA GRUBU KARILATIRMA: ANOVA ................. 334Tek Faktrl tasarm: One Way Anova ................................. 338ki Faktrl Tasarm: Two-way ANOVA ................................ 344

BLM IX: OK DEKENL ANALZ ....................................... 351OK DEKENLVARYANS ANALZ(MANOVA) ................. 353TEKRARLANAN LLER VARYANS ANALZ...................... 357FAKTR ANALZ...................................................................... 358

Veri Azaltma: Principle Component Analizi ........................... 362Faktr Analiziyle Snflandrma ............................................. 364Hiyerarik Faktr Analizi ....................................................... 366Dorulayc Faktr Analizi .................................................... 367


10/247

indekilerx

OK BOYUTLU LME ............................................................ 368KME ANALZ ....................................................................... 368

AYIRDETME ANALZ................................................................ 369NEDENSELLKLE TAHMN: OKLU REGRASYON ................. 371LOJSTK REGRESSON ANALZ............................................ 386FREKANS TABLOLARININ LOG-LNEAR ANALZ ................. 387

ASAL LK (CANONCAL CORRELATION) ........................... 391BLM X: PARAMETRK OLMAYAN ANALZLER ..................... 393

K-KARE TEST ....................................................................... 395BNOMAL TEST ....................................................................... 396TEK RNEKLEM ANALZ: RUNS TEST .................................. 397TEK RNEKLEM ANALZ: K - S TEST................................... 397KBAIMSIZ RNEKLEM ANALZ......................................... 399OKLU BAIMSIZ RNEKLEM ANALZ................................. 400BAIMLI RNEKLEM ANALZ: KLKARILATIRMA .......... 402BAIMLI RNEKLEM ANALZ: OKLU KARILATIRMA ..... 403

BLM XI: BULGU, DEERLENDRME, SONU IKARMA ..... 405BULGULARIN SUNUMU ........................................................... 406SONU, TARTIMA, NERLER .............................................. 408

BLM XII: GRAFK KULLANIMINA KARAR VERME ................ 415TEK DEKENLANALZDE GRAFK KULLANIMI ................. 415KDEKENLANALZDE GRAFK KULLANIMI ................... 419DER GRAFK SUNUMLARI ................................................... 422

BLM XIII: EK: ARATIRMA YAZIM KURALLARI .................... 423TEMEL SAYFA DZEN............................................................ 423METNREFERANS VERME ................................................ 424KAYNAKA YAZMA .................................................................. 424

KAYNAKA .................................................................................... 425


11/247

NSZ

Bu kitabn elinizdeki nc gelitirilmi eklinin balna Ve

Sonras szcn ekledim, nk pozitivist tasarm tesinde ndegelen dier tasarmlarn nasl yapld ile ilgili bilgi vermek gerei

ortaya kt. Pozitivizmin tesi, rnein post-pozitivizm, post-

yapsalclk ve Marxizm dahil birok yaklamlar iermektedir.

Ben bu kitab bir iki yerden alp rparak aldklarm arka arkaya

ekleyip iki gnde yazmadm. Ele alnan konuda var olan bilgi birikimini

dikkatle szgeten geirerek, irdeleyerek ve gece gndz uzun saatler

alarak hazrladm. Yeni eklemeler ve dzeltmeler yaptm. Bu kitapta

bilgimle, inancmla, amacmla ve duygumla ben varm. Ben nesnel

deilim: gerein, iyinin, dorunun ve haklnn yannda olanlardanm.

Bilim insan, istese bile, iddia etse bile, asla nesnel olamaz (ama

drst olabilir); bilimsel nesnellik sinsi ve edepsiz bir sahtekarlktr.

Bu yapt insandan ayr, retim tarz ve ilikilerinden bamsz, post-

modern durum denen yeni-klelik sisteminin dnda retilmedi ve

dnda olunamayaca iin, retilemez de. Kendini retmek iin

gerekli yaam olanaklar zel mlkiyet yaps iinde elinden alnm veyoun psikolojik basklar altnda yaayan insanlarn emeiyle retildi.

Elbette, yazm hatalar ve gzden kaan dier hatalar olacaktr.

Kendine ve insana dost olan insanlar, bilmek, soruturmak, anlamak

ve bireyler kazanmak iin okurlar; yanllk varsa, gerekli grrlerse

yazara bildirirler. Bu tr insanlar, tanmasam bile, bence ok deerlidir.

nsann ne ve nasl olduunu tanmlayan, yrtt ilikilerin

doasndan geerek kendini ve dier insanlar nasl rettii veyeniden rettiidir. Benim ne ve nasl olduuma katkda bulunan ve

dayanlmaza bile dayanan eim Naza, yapt dzeltmeler ve neriler

(ve de yemekler) nedeniyle teekkr ederim. Kzm Burcu da bym

ve ocuklarmzn ocukluunu ve genliini alan aalk yerel ve

kresel kontrol politikalarnn ve eitim sisteminin kurban olarak harl

harl alyor. O bir odada, ben de brnde; yakn ama ok uzak.

rfan Erdoan Ankara, 1 Ocak 2012


12/247

BU KTABI KULLANMA NERLER

Bu kitap akademisyenler, aratrmaclar ve renciler dahil, bilmeve aratrma ile ilgilenen herkes iin yazld.

Aratrma konusunun felsefe, epistemoloji, metodoloji ve bilgininretimi gibi bilimsel temellerini irdelemek isteyenlerin birinci blmyakndan okumasn neririm. Eletirel grte olanlar, istatistikleilgilenmiyorsa, istatistiksel ayrntlar dnda hereyi okumaldr.

Sadece nitel veya nicel bilimsel/akademik bir aratrma tasarmnnnasl hazrlandn renmek isteyenler iin, kitabn istatistiksel analizdndaki tm blmleri gerekli bilgileri tamaktadr.

Sadece survey research veya deney gibi niceliksel tasarmzerine odaklanmak isteyenlerin, kesinlikle istatistiksel srelerle ilgiliblmleri okumas gerekir.

Lisans seviyesinde bir ders iin kitap u ekilde kullanlabilir:

Aratrmay renme, retme ve yapma; bilgi kaynaklar

Herhangi bir aratrmada, gerekeli konu/sorun belirleme.Ampirik veya nitel tasarmlar iin aratrma sorularnoluturma; nicel tasarm iin hipotezlerin kartlmas.

Yntem: tasarm trleri; verilerin nereden toplanacanakarar verme; ampirik/nitel tasarmlarda veri toplama yollar

Ampirik tasarmda deikenler ve lme

Nicel ve nitel veri kodlama nasl yaplaca

Tek ve iki deikenli analizler; iki grubu karlatrma

Nitel ve ampirik tasarmlarda sonu yazma

Bir aratrma raporunda sayfa dzeni ve yazm kurallar

Lisansst derslerinde analiz ayrntl bir ekilde ele alnmaldr:Yksek lisans rencisi, bilimsel arac kullanmay ok iyi renmelidir.

Doktora rencileri, felsefe, bilim, epistemoloji, yntembilim,tasarm ve yntem zerinde odaklanmaldr. Sosyal bilim okutan birfaklte, bir meslek okulu olsayd, ad faklte olmazd. rneinletiim Fakltesi haber yazan usta yetitirmez, haber, yazma, ustave rgtl retim tarz ve ilikileri zerinde dnen insan yetitirir.Doktora rencisi, kampanya nasl yaplr veya etkili reklamhazrlama iini yapmaz; kampanyann ve reklamn doasn inceler.


13/247

GR

Bilimsel aratrma tasarm, konu/sorun gerekelendirmeyi ve

gerekli enformasyonu, veriyi ve bilgiyi toplamak ve analiz etmek iinuygun yntemleri ve sreleri belirlemeyi ieren kararlar setidir.

Baz yeni moda ynelimler dnda, pozitivizm dahil her bilimsel

aratrma, sistemli ve tutarl, birbiriyle bantl ve birbirini tamamlayan

sreler btndr. statistiksel olasla ve istatistiksel analize

dayanan Pozitivist-ampirik tasarm ve uygulamada bu sreler ayrntl

ve somut olarak belirtilirken, dier bazlarnda sresel yap deien

somutlua ve snrlara sahiptir. Her durumda, aratrma ile ilgili en

temel sorun, aratrmann nasl ina edilmesi ve uygulanmas

gerektiinin gereince bilinmesidir. Elinizdeki kitap sosyal bilimlerde

bu gereksinimi karlamak iin hazrlanmtr.

Her tr bilimsel aratrma srecinde, gerekeli olarak incelenecek

sorun belirlenir, ama ve nem ortaya konur, bir veya birden fazla

aratrma sorusu biimlendirilir veya, eer tasarm ampirik olacaksa,

bir veya birden fazla hipotez sunulur. Aratrma iin gvenilir ve

geerli kaynaklar belirlenir; veri toplama yntemi ve analiz saptanr.Eer aratrma ampirik bir tasarmsa, analiz sonucunda elde edilen

bulgular sunulur ve birikmi bilgiyle ba kurularak sonular kartlr.

Eer aratrma ampirik deilse (nitel bir tasarmsa), o zaman analiz

tasarmn doasna uygun bir ekilde, ilikisel ve nedensellik

balarndan hareket ederek tartma ve sonular sunulur.

Bilimsel aratrmann temel srelerine uyulursa, birok sorun

kendiliinden zlr. Elinizdeki kitap, bu sreci en anlalr birekildeaklamak iin hazrland.

Doru tasarm, insan, toplum ve yaam hakknda gerekli bilimsel

bilginin bilinmesi yannda, tecrbenin, yaratcln ve etiin rndr.

Dolaysyla, rnn, rn biimlendirenin ve bilimin soruturulan

hayat iinde yerletirilmesi gerekir: Kitabn birinci blm bu amala

hazrland. Bu blmde felsefe, bilgi kuram, yntem bilim, bilim, bilim

adam

, bilimsel ama, toplum, nesnellik, bilimsel etik, arat

rmay

renme, retme ve yapma arasnda balar kuruldu ve irdelendi.


14/247

Giri14

Bir aratrma tasarmnda en bata, incelemek iin bir konu/sorun

seilir. Konu seme ve onu incelenebilir bir biime getirme srecine

sorun sunumu veya sorun formle etme denir. Sorun sunumu

arat

rma tasar

m

n

n temelini kuran ayr

nt

l

ve kapsaml

bir srelerbtndr. Bu sreler, ele alnan konudaki bilgi birikiminden hareket

ederek konu/sorun formle etmeyle, bunu yaparken ama/nem

belirlemeyle balar; bunu yaparken, kuramsal tutarll salama ve

gerekiyorsa kuramsal ereve hazrlamayla devam eder; sorularn/

hipotezlerin kartlmas ve sunulmasyla son bulur. Kitabn ikinci

blm, bu ilk adm aklamak iin hazrland.

rdelenecek varsaymlarn veya aratrma sorularnn veya,

gerekiyorsa, hipotezlerin somut bir ekilde belirlenmesi (konu/sorun

sunumu) demek, ne yaplacann somutlatrlmas demektir. Bunu

takip eden aama neyin nasl yaplacann belirlendii yntem

safhasdr. Ampirik tasarmda, yntem blmn hazrlayabilmek iin

aratrmann kapsam ve tasarm trleri, veri kaynaklar, nfus,

rneklem trleri, rneklem alma, veri toplama teknikleri, deikenler,

lme ve lekler, verilerin nasl analiz edilecei, gvenirlilik ve

geerlilik hakknda bilgi sahibi olmak gerekir. Nitel aratrmatasarmnda ise, gerekiyorsa, yntemsel aklamalarn getirilmesi

gerekir. Kitabn yntem blm (nc blm) bu bilgileri vermek

iin hazrland. Yntem belirlemede, temel olarak aratrma sorusuna

yant bulmak iin gerekli en uygun aratrma trnn ve kaynan ne

olduu, gerekli verilerin nereden ve nasl toplanaca ve nasl analiz

edilecei kararlatrlr. Ampirik tasarmda, veri toplama konusuyla

birlikte nfus, rneklem ve temsil konusu gndeme gelir. Bu da,

rneklem alma sreleri zerinde durmay gerektirir. Tasarm

deneysel ise, deneklerin seimi yaplr; kontrol deikenleri ve

deikenlerin nasl maniple edileceini belirlenir. Her aamada olduu

gibi, veri toplamada da ne tr srelerin kullanlaca aka belirtilir.

Toplanan verilerin nasl kodlanaca kararlatrlr. Bu bilgiler yntem

blmnde akland. Tm bunlar yaparken, aratrmann nasl

yaplacayla ilgili her adm (kapsam, tr, verilerin nasl, nerede ve

hangi koullarda toplanaca) aka ve ayrntl olarak belirtilmelidir.Hi bir ayrnty sonraki aamaya brakmamak gerekir.


15/247

Giri 15

Yantlanmas gereken sorulardan biri de, verilerin toplandktan

sonra nasl analiz edileceidir. Veri analizinde, hangi istatistiksel

yntemin kullanlaca aratrma sorusu (hipotez) ve kullanlan lme

yntemiyle ba

nt

l

olarak oluur ve belirlenir. statistik analizinin neolaca girite deil, daima yntem blmnde belirtilir.

Hibir tasarm mkemmel deildir. Her tasarmn snrllklar ve

hatta yetersizlikleri vardr. Tasarmn kuramla, yntemle, lmeyle ve

genelletirmeyle ilgili snrllklarnn belirtilmesi, iyi bir tasarmn temel

kouludur. Gvenilirlik ve geerlilik sorunlar yantlanmaldr. Bu da

yntem blmnn son alt blm olarak hazrlanp sunuldu.

Yntem bittiinde, arat

rma tasar

m

uygulanacak bir biime gelir:Sra incelemenin uygulanmasna gelir. ncelemede hem tasarmn

hazrlanmasnda hem de uygulanmasnda titizlik gerekir. Uygulama

srasnda eer tasarmda yetersizlik bulunursa, mmknse, geri dnp

dzeltme yaplmaldr.

Veriler toplandktan sonra, verileri kodlama, analiz, bulgular,

deerlendirme ve rapor hazrlama safhas gelir. Kitabn aada

aklanan blmleri bunlarla ilgili bilgileri vermek iin hazrland:

Drdnc blm, ampirik tasarmda verilerin kodlanmas ve

SPSSe geirmesine ayrld.

Analizle ilgili blmlerde hem ampirik tasarm hem de ampirik

olmayan tasarmlarla ilgili aklamalar sunuldu. Ampirik tasarmda,

ayrntl olarak istatistik testleri ve bu testlerin kullanlma koullar

akland. Beinci blmde analizle ilgili temel bilgiler verildi. Altnc

blmde tek deikenli analiz akland. ki deikenli analiz iin

yedinci blm ayrld. Gruplar karlatrma analizleri sekizinciblmde sunuldu. ok deikenli analiz trleri dokuzuncu blmde

verildi. Onuncu blm parametrik olmayan testlere ayrld.

On birinci blm bulgular, deerlendirme, sonu tartma ve

neriler aamasn aklamak iin tasarland. Bu blmde bulgularn

sunumu, bulgularn aratrma sorusuna veya hipoteze, ilgili

incelemelerin bulgularna ve kuramsal ereveye bal olarak

deerlendirilmesi ve sonular kartlmas akland.


16/247

Giri16

On ikinci blmde aratrmann sonularnn sunumunda nemli

bir yeri olan grafik kullanmyla ilgili bilgiler verildi. Geri kitap boyu

kullanlan tablolar ve ekiller eitli biimlerde sunularak okuyucuya

sunum zenginlii hakk

nda ipucu verilmeye al

ld

; fakat bu blmdesosyal bilimlerde aratrma yapanlar iin doru grafik kullanmyla ilgili

faydal bilgiler sunuldu.

Her tasarm neri aamasnda ve uygulandktan sonra kitap, tez,

makale veya rapor biiminde sunum gerektirir. Aratrma nerisi ve

rapor sunumunda biim ile ilgili bilgileron nc blmde sunuldu.

Bilimsel aratrmalarda metin ii referanslar ve kaynaka kullanm

biimle ilgili bilinmesi gereken konulardr. Trkiyede henz ne yazk ki

belli bir standarda gre hazrlanm referans verme ve kaynaka

sistemi kullanlmamaktadr.

Ayrntlindekiler blm olduu iin ve bir forma daha ekleyerek

kat harcamamak iin indeks sayfalar koymadm.

Kitap boyu gerekli grld yerde bazen parantez iinde bazen

de zellikle SPSS kullanlarak oluturulan tablolarn bazlarnda

sadece ngilizce kavramlar kullanld; amacm SPSS kullanan ve

yabanc makale okuyanlarn bu kavramlar tanmalarn salamaktr.

Bu kitap iki tr okuyucu iin hazrland. Birinci tr okuyucular,

kapitalizmin sosyal bilimlerde egemen bilme yntemini anlamak ve

kullanmak isteyenlerdir. kinci tr okuyucular ise, kapitalizmin egemen

bilimini klieler tesinde bilerek soruturmak isteyenlerdir.

Tembellii ve cehaleti yeniden reten ortamlarda, elinizdeki kitab

bazlar ok gerekli bulurken, bazlar ok zor bulacaktr. Bazlar da

urada virgl, urada cmle hatas var diye biimi ne karacak vekitab yerecektir. Bu normaldir, nk zn yeterince bilinmedii,

biimin ve profesyonel srelerin z tanmlad bir ortamda, z ve

doru, kar yapsna gre, ya yok edilir, ya ezilir, ya saklanr, ya

biimle birlikte saptrlp belli bir amaca uygun olarak abartlr. Bunun

anlam herkes bir eyleri soruturur. Fakat nemli olan bu

soruturmann nasl, ne tr ama ve sonular iin yaplddr.


17/247

BLM I

FELSEFE, BLM, ARATIRMA VE TOPLUM BAI

Bilimsel aratrmalar bilim ile bilim yntem ile bilim ve yntem bilgi

kuram ile bilim, yntem ve bilgi kuram felsefe ile bilim, yntem, bilgi

kuram ve felsefe insann rgtl varoluu (toplum, yaam) ile

ilikilidir. rgtl varolu ise, insann maddi ve dnsel kendini nasl

yeniden-rettiiyle (retim tarz ve ilikileriyle) ilikilidir.

FELSEFE VE BLG KURAMI

Felsefe Eski Hindistan, in ve Msr uygarlklarnda gelimi ve

klasik biimini eski Yunanda bulmutur. Sevme ve akl kelimelerinin

birleimi olan felsefe kavram, Yunanda bilgelik sevgisi, bilginin

peinden koma anlamna gelmekteydi. Bataki bu zgn anlamna

gre, her tr bilimsel aratrmacya filozof deniyordu.

nsan tarihinde, felsefeden nce mitoloji vard. Mitoloji, insann,

dnyann, varln, yokluun, gerein, zlce yaamn, doast

glerle kurgulanm efsaneler/masallar/ykler yoluyla aklamasdr.

Mitoloji ile yaam ve rgtl insan gerei, masallam anlatlarla

yeniden retilir. Mitolojilerden geerek sunulan yaam anlay kendini

inanlar ve dinsel ereveler iinde aklar. Bu aklamalarla ruhlar ve

tanrlarla dolu bir hayal dnyas ina edilerek, dnyann ve yaamn

z ve dzeni ile ilgili sorular yantlanr. Felsefe bu mitlerle dolu dinsel

biliten geerek byyp gelmitir. Filozoflar teolojik-mitolojik dnya

grnn sorduu sorular sordular, fakat bu sorulara yantmitolojiden geerek deil, mantk ve pratik deneyimle uygun olan

kuramsal analizden geerek yant aradlar. Bu filozoflarn bir ksm

ruhani/dinsel yap zerine yeni inalar kurarken, rnein materyalist

doa felsefesinde olduu gibi (Thalev, Anaximander, Anaximenes ve

Heraclitus) bazlar da yaam doast glerden geerek deil,

doadan geerek aklama yoluna gitmilerdir. Bu tr aklamayla,

doal felsefe felsefi dncenin ilk biimi oldu. Filozoflar mitolojiye

kar karken dnyann mantksal/rasyonel aklamasn getirmeye


18/247

Felsefe, Bilim, Aratrma ve Toplum Ba 29

BLMDE NESNELLK SORUNU

Pozitivist anlaya gre, bilimde nesnellik, bir bilimsel giriimin

bandan sonuna kadar metodolojik srelere uyduu, dolaysyla

sonularn geerli ve gvenir olduu demektir. znellik ise, keyfilik,

yanllk, srelere uymama, dolaysyla bulgu ve sonularda

geersizlik demektir. Pozitivist yntembilimin sunduu nesnel bilgiye

ulama srelerinin geerlilii kabul edilmezse, nesnellik ve geerlilik

ker. Bu kitabn yazarna gre, belirlenmi srelere gre bir eyi

yapma, yapan ve yaplan nesnelletirmez; onun yerine, sunulan

nedenler ve sonulara nesnellik deeri atfederek, yaplan, nedenini

ve sonucunu merulatrr. Pozitivistlerin iddialarnn aksine, hangisreler izlenirse izlensin, bir bilimsel giriimin daha en banda, hangi

konu ve sorun zerinde durulacana karar verildii an znellik balar.

Pozitivist veri toplama ve deerlendirme sreleri, bu znellie

nesnellik imajn verir. Bu tr nesnellik iddiasnn geerlilii dnyann

dz olduu iddiasnn geerlilii gibidir: Sosyal bilimlerde nesnellik

genellikle ounluk tarafndan benimsenen egemen bir ynelimin

tanmlad znelliktir (inter-subjectivity). Bu egemen ynelim, ayn

zamanda, bilim ve bilimi ynlendiren ve kullanan aznlkta olan gl

evrelerin karnn bir ifadesidir. Bu nesnelletirilmi znellik,

mekaniksel ve standartlam kurallarn ve znel karlarn karlkl

olarak birbirini desteklemesiyle srdrlr. Bu nesnelletirme, kuram

tartmas yapmayanlar veya kurama aratrmasnda yer vermeyenler,

modern iletiim aralarn ve global teknolojileri sorgusuz kurtarc

olarak grenler tarafndan yaplan " incelemelerle de desteklenir. Bu

nesnelletirilmi znelliin egemenliinde, iletiim konusunda, "hangikaynaklar kontrol eden rgtl yaplar, kimleri, ne yolla ve nasl

ynetiyor; bu ynetimin doa, insanlar ve insanlk iin getirdii

sonular nedir" gibi sorular ortadan kaldrlr;3 onun yerine "kim, kime,

3 Bu tr sorular sakn sormayn; Onun yerine, ikna iletiimi, vcut dili,tketici tercihleri, reklamn faydalar, ikna sreleri ve verimlilik gibi

dersler verin ve aratrmalar yapn ki vatanperver olun. Affedersiniz ama,irketlerin zel karlar ne zamandan beri vatann karlar oldu?


19/247

Felsefe, Bilim, Aratrma ve Toplum Ba30

neyi, hangi kanalla ve hangi etkiyle sylyor" sorusu ile ilgilenme

egemen yaplr. Bu nesnel ilgiyle, rnein niversitelerdeki derslerde

bilmi-cahiller dikkat vcudunuz konuuyor dersleri verir ve

tketicileri ikna iin etki arat

rmalar

yaparlar. Bireysel ve endstriyelkarlar temel alan bu tr ilgi sonucu, davran psikolojisi ve faist

kaltm psikolojisi sosyolojiye bile egemen yaplmtr.4 letiim

becerisi, motor beceri, isel yeterlilik, rol yeterlilii, mesaj yeterlilii,

yorum yeterlilii, bireysel tercihler, alg ve tutumlar, tketici

davranlar, tv izleme alkanlklar, etki ve ikna gibi konular anlaml

inceleme ve ders konusu olmutur. Resmi eitimden kitle iletiim

aralarnn sunduklar tm ieriklerle verdikleri eitime kadar

eitlenen iletiim politikalaryla birey zerindeki bask ve egemenliiperinlemek iin, lme ve ynetme giriimleri yaygn hale getirilmitir.

Bu tr yaklama, sonradan, bar, uzlama ve demokrasi gibi

sloganlarla birlikte, snf atmasn kar atmasna indirgeyen

atma teorisi katlmtr: Bu yolla, atma, kiiler veya gruplar aras

kar atmasna indirgenmekte ve zm de atma ynetimi veya

kriz ynetimi ad altnda, iki tarafn da kazand veya kaybedenin de

kazand

imaj

n

veren strateji ve taktikler olarak sunulmaktad

r.atma (ve kriz) ynetimi egemen ilikiler dzeninin meru yaplm

kanallarn kullanmay, onlara balanmay getirir ve atma ve kriz

ynetimini egemen karlarn ve politikalarn paras yapar.

Ayrca, bilimin belli amalar iin kurulmu rgtl yaplar iinde

belli karlar gerekletirmek iin alan insanlar tarafndan retildii

gz nne alnrsa, nesnellikle ilgili iddia zerinde ciddi kukular

domaya balar.

4 Gnderen (kim), mesaj (ne sylyor), alc (kime), kanal (ara) vegeribesleme (etki), yani bize iletiim fakltelerinde iletiimin ne olduunuanlatan egemen pazarlama ve sahtekarlk. Bunu yaparsan kresel pazarn veortaklarnn karn bili ynetimi yaparak desteklediin iin blc

olmazsn. dl olarak da sana eitim verdirirler, aratrma yaptrrlar,kurullara sokarlar ve para kazandrrlar.


20/247


zlce:

Bilim ne amac, ne arac, ne uygulaycs, ne yorumcusu vene de kullancsyla nesneldir: Bilim tarih boyu egemen

glerin kontrolnde ve znel olmutur. rnein doa

yasalaryla ilgili bir gerein bulunmas bilimin nesnel

olduunu anlatmaz.

Tarihin hibir dneminde ve hibir yerinde bilim ve

sonular herkesin eit veya eite yakn yararna veya

hakkaniyet llerine gre olmamtr. Bunu anlamak iinok uzaa gitmeye gerek yok, evinize gelen elektrik, su ve

havagazyla yaratlan zenginliin paylamn dnn.

Bilim toplum tesinde deil, toplumun g merkezine

yerletirilmitir ve egemenliin arac ve yanszlatrcsdr.

Her alanda olduu gibi, bilim alannda da, egemenlik ve

mcadele vardr.

Gemite Tanrnn temsilcileri, aristokrasi ve ynetici

snflar, kendi evrelerinde topladklar bilim adamlar

yoluyla bilimi kendileri iin kullanmlard. Gnmzde,

bilim ve bilim yoluyla kontrol ii, aratrma ve gelitirme

giriimleriyle belli baz niversitelerde ve zel teebbsn

laboratuarlarnda zel karlar iin yaplmaktadr.

Tarih boyu teolojik egemenliin kontrolnde olan bilim,kapitalizmle birlikte nce grece bir zgrle kavumu

ve ardndan artan birekilde kapitalist siyasal ve ekonomik

pazarn btnleik bir paras olma yolunu tutmutur.

Kreselleme ile bu btnleme tamamlanmaktadr.


21/247


BLMSEL ARATIRMANIN AMALARI

Bilimsel aratrmay tanmlama bilimi tanmlamadan ok daha

kolaydr: Bilimsel aratrma, insan dahil doal fenomenler arasndaki

var olduu varsaylan nermelerin sistemli, kontroll, ampirik ve

eletirel soruturulmasdr. Aratrmayla bilimin genel amac olan

fenomendeki dzeni bulmaya katk amalanr.5

Yaamn ve yaam koullarn anlamak ve dzenlemek, yaamna

kolaylk ve uyum getirmek, gemi gzlemleri ve deneyimleriyle elde

ettiklerine dayanarak gnlk faaliyetlerini sistemli ve tutarl birekilde

yrtmek isteyen insan, doasndan aratrmacdr. Bu insan, gnlk

yaamn dzene koymaya, bu dzeni gelitirmek ve karlatsorunlar zmeye alan herkestir. Fakat bilimsel aratrma rgtl

bir giriimdir ve bunu herkes yapmaz; yapamaz; yapmak istese de

bilimsel aratrma yapma olanaklarna sahip olmas gerekir ki, bu

olanaklar da rgtl glerin kontrol altndadr.

Bilimsel aratrmann amalar ve faydalar herkese mal edilir. Bu

mal edi gerein zerine kertilmi sahte imajlardan te ok az

gider, nk bilimin ve aratrmalarn amalar ve ilevleri egemen gyaplarnn (rnein, irketlerin) karlarn gerekletirme temeline

dayanrlar. Bilgi retimi amzda ekonomik pazarn kontrol ve

ynetim amal aratrma ve gelitirme faaliyetleri erevesi iinde

yaplmaktadr. Bu pazar hem kendi rgtl yaps iinde kurduu

aratrma ve gelitirme laboratuarlaryla hem de akademik hayata olan

girdileri ve karmalaryla bilimsel giriimleri ynlendirmektedir. IBM,

Siemens, NEC, GE ve SONY gibi uluslararasirketlerin aratrma ve

gelitirme laboratuarlarnda yaplan deneyler, bilimin etkin birekilde

hangi amalarla yapld ve kullanldn anlatr.

5

letme, halkla ilikiler, televizyon, sinema gibi alanlarda anketalmalaryla yaplan hangi aratrma bu amac gtmektedir?


22/247


Bilimsel giriim, ayn zamanda, niversite sisteminin kendi var olu

nedenleriyle gelen koullar yeniden-reterek kendini ve kendini vareden koullar srdrme ve gelitirme faaliyetidir:

Bu faaliyet bilimle uraan iin gelir kaynadr; onun imtiyaz ve

statden geerek materyal kar salamasna yardm eder.

Aratrma niversite brokrasisinde ykselmek iin gerekli bir

koul olarak kullanlr.

zel irkette alan aratrmac iin bilimsel giriime katlmadaki

ama, pazarda irketin ve kendisinin ilerlemesini salamaktr;isiz kalmamak iin kendini iinde garantiye almaktr.

Aratrma, projeler alma ve aratrma firmalarnda i bulma

olasl yaratr.

Firma iin, rn gelitirme, arz ve talebi kontrol ederek pazarda

stnlk yolunu aar. rnein bilgisayar, moda, elektronik, ila

gibi birok alanda yaplan aratrmalar gizlidir. Bu aratrmalarda

elde edilen bilgiler, hem rakipler zerinde stnlk salamayahem de talebi kontrol etmeye yarayan deerli aralardr.

Aratrmalarn yapl nedenleri yle zetlenebilir:

Gvenilir, geerli ve faydal verilere dayanarak tanmlamak,

betimlemek, dolaysyla tutarl bir biimde bilmek ve anlamak. Anlayp kontrol mekanizmalar kurmak ve gelitirmek.

Dzenlilikleri (tekrarlanan kalplar, nedenler ve sonular)

renip koullar korumak ve gelitirmek.

Dzenlilikleri, gidi ynlerini ve nedensellik balarn anlayp

tahminlerde bulunarak, kontrol olanaklar elde etmek.

Grevsel olmayan, arzulanan ekilde ilemeyen, zararl olan

ve istenmeyen koullarn doasn renmek ve planluygulamalarla kontrol etmek, ynlendirmek veya deitirmek.

Nedenler aramak; areler bulmak ve nlemler almak.

Srdrme ve gelime planlar tasarlayp uygulamak.


23/247


Bilme, bilim ve aratrma toplumsal retim ilikilerinin nemli bir

parasdr. Bilimsel bilgi, amal olarak kontrol edilir ve dzenlenir.

Dolaysyla bilim herkesle paylamak iin yaplmaz. Deerli bilgi ya

gizlidir ya da al

n

p sat

lan emtiad

r (pazar deeri olan mald

r). Bu bilgiinternette veya televizyonda bedavaya paylalmaz. Sosyal

bilimlerde bilmekten geerek ekonomik, sosyal, siyasal, kltrel,

psikolojik ve fiziksel kontrol mekanizmalar kurulur, uygulanr, test

edilir; gerekirse bu mekanizmalarda deiiklikler yaplr; gerekirse yeni

kontrol mekanizmalar kurulur. Bunlarn anlamudur: Bilim ekonomi

ve siyasetten, g ve egemenlik ilikilerinden bamsz deildir.

Bilgi deerli bir sermayedir; herkesin veya her bilim adamnn

ulamna/eriimine ak deildir. Dolaysyla ne iin bilim ve bilgi?

sorusuna verilen doru yant, idealletirilmi soyutlamalarla verilen

uyduru-yantlarn tesinde aranmaldr. Bu tr arama srasnda, ayn

zamanda, bilim ve bilgi kimin iin? sorusu da yant bulur: Bilim ve

bilgi, hem bilimsel retimin ara ve gerelerine gereksinim duymay

hem de gereksinimleri karlamayabilmek iin ara ve gerelere

eriebilmeyi gerektirir. Eriim mlkiyet haklar ve g ilikilerinin iinde

yer aldnda, sadece bu haklara sahip olanlar ve mlkiyet ilikilerindeolanaklar kontrol edenler bilimin ve bilimsel aratrmann ynn ve

ieriini de belirlerler. Dnyada bilgi retimi, dolam ve kullanmnn

egemen karakterini ve kontroln uluslararas sermaye ve bu

sermayenin kontrolndeki uluslararas ve ulusal kurulular belirler.

Bilgiye ve aratrma yapma olanaklarna belli g merkezindekiler

veya ona yakn olanlar erime imtiyazna sahipken, bu gcn paras

olmayanlar veya bu gcn yapt

klar

n

uygun bulmayanlar d

ar

dabraklr. Darda braklanlara (geni kitlelere), belli znel amalar

gerekletirmek iin sunulan bilimin bitmi rnlerini kullanmak

seenei kalr. Kullanlan bu rnler mutfak eyasndan aspirine, aile

deerlerinden tanr ve vatan sevgisine, polis panzerleriyle sklan

tazyikli sudan Badatn zerine yadrlan fzelere kadar saysz

eitlilik gsterir. rnlerin kiisel kullanm da hakkaniyet llerine

gre datlmamtr. rnein, salk sektr, insanlar toplumdaki

gerek veya potansiyel yerlerine (glerine) gre muamele eder.


24/247


Dolaysyla bilim ve bilimi kullanarak yaplan aratrma:

Herkes iin deildir; fakat herkesi ve herkesin paras olduu

hereyi dzenleme veya ynetme amal olduu iin dorudan

veya dolayl olarak herkesi ilgilendirir.

Herkesin faydas iin de deildir. Faydann byk ksm retim

aralarna sahipler, yatrm ve aratrmay yapanlar iindir.

Krnt-faydalar zerine yaplan yar ise, fayday paylamada

zgrlk ve frsat eitlii imaj verir.

Bilgi elde etmek iindir; fakat bu bilgiler, televizyonda, internette

ve kitaplarda kolayca elde edilen eyler deildir; mlkiyetin en

deerli parasdr; gerekirse gizlenir; gerektiinde bir mal/emtia

olarak pazara sunulur..

Eskiden nerede ve ne zaman avlanmas gerektiini dorudan

deneyimle renen ve buna gre davranlarn dzenleyen

insan, gnmzde kentin neresinde ve ne zaman emek gcn

satmak iin pazara sunacan renmekte ve oraya o zaman

gitmektedir. Gittii yerde de yalnz deildir: Kendi gibi emek

gcn satanlar vardr. Onlara ihtiyac olanlar gelip, sabahn

erken saatlerinde bu insanlar toplamaktadr. Bu bilgi emek

pazar bilgisidir ve kontrol kaynaklar ellerinde tutanlar ve retim

koullarn ve ilikilerini dzenleyenlerin elindedir. zlce, bilim,

bilim insan, bilimsel retim ve ilikiler de mlkiyet yapsndan

bamsz bir karaktere sahip deildir.

Yukarda aklananlar, aratrmalarn ilgi alanlarn ve karakterini

belirleyenler kimler? Neyin nerede ve nasl aratrlacana karar

verenler kimler? Kimler, kimler iin aratrma yapyorlar? Bulunan

bulgular, varlan sonular ve nerilen neriler kimlere yaryor? Bilimsel

giriimler sonucu retilen bilgiyi kullananlar, politikalar dzenleyenler,

uygulayanlar ve politikalarn gzden geirenler kimler? Bu insanlarn

amalar ve aradklar sonular neler? gibi sorular sormak ve bu

sorulara verilen yantlara pheyle bakmak ve doru ve geerli yant

aramak gerektiini gstermektedir.


25/247


BLM VE BLM ADAMI 6

ou anlatya gre, bilim adam/insan aratrmalarla bilimsel

retim yapan ve insanla faydal bilgi reten imtiyazl insandr. Bilim

adamnn bu tr tanmnn geerlilii olduka phelidir. Bilim

adamnn faydal bilgi rettii doru olabilir, fakat bu bilginin insanla

faydal olduu iddiasnn ciddi geerlilik sorunu vardr.

Sosyal bilimci, bilimsel yntemi bilen ve aratrma yapma, bulgular

sunma ve sonular kartma becerisini gelitirmi bir insandr. Sosyal

bilimciyi belirleyen faktr, gerek uzmanlkla yapt retimdir: Bu

uzman kii, insanla ve toplumla ilgili herhangi bir sorunu ele alp,

gerekeli bir bilimsel tasarm yapabilir; gerekli kaynaklara giderek,

niteliksel ve niceliksel verilerini toplayp inceleyecek ve sonular

karacak ve tartmalar sunacak bilimsel donanma sahiptir.7

Bilim adamlar eskiden sarayn, sarayla ibirliindeki kilisenin,

medresenin ve zenginlerin adamlaryd. ounlukla orada yaar,

orada beslenir ve besleyen eli bilimsel hizmet vererek perdi.

amzda ise, szde zgr, bamsz ve yansz bilim adamlar

devletin maal ve zel teebbsn cretli beslemeleridir. plen ellerkilisede deil artk. Dnn mutlak kleleri, zgrlklerini kazandklar

an, i buldularsa cretli serbest-kle, i bulamadlarsa isiz serbest-

kle oldular. Benzerekilde, dnn bilim adamlar da, zgrlklerini"

kazanr kazanmaz, devletin dk maal ve zel teebbsn fonlarla

ve grece dolgun cretlerle kiralanan serbest-klelerine dntler.

Aldklar cretin/maan getirdii grece rahatlk ve imtiyazlar iinde

kendisini zgr sanan bilim adam

, niversitede s

k

s

k

ya yap

makve korumak zorunda brakld kouluna sarld. Bu sarlmada

6 Adam szc insan anlamna kullanld. Adam kavramn birilerierkek ieriiyle doldurdu ve adam olmayan erkek bile adam oldu. Kadnadam olamaz, nk erkek deil. O da, erkei taklide balad.

7 Bu, olmas gerekendir. Trkiyede ampirik tasarm doru ina edene vebulgulardan hareket ederek sonu kartmay bilene rastlamadm. Ama,

bulguyu sonu sanan ve teoriyle pratiin birbirinden bamsz iki eyolduunu savunarak bilgilik-taslayan cahillere ok rastladm.


26/247


bazlar, niversite ak-hapishanesindeki maal klelik durumlarn

unutup, tutsan yerletirildii yerde elde ettii prestije byl

gzlerle bakyla, kendinin olmayan kendinin sanmaya balad: Kuru

ekmekten fazlas

olan klelerin kendini efendi san

ve birbirini yiyii.Toplumsal bilimlerde alanda uzmanlama zerine ina edilen mlkiyet

iddias, cretli/maal klelik sistemi iinde uzmanlam klenin, dier

uzmanlam ve uzmanlamam klelere kar efendilik satdr;

kendinin sand ama kendinin olmayan, aslnda muhafzlk veya cret

karl retim yapt bir alanda/yerde znel karlarn korurken, var

olan egemenlik ve klelik koullarn koruyuudur.

Benzerekilde, evre sorunlarnn asl nedenlerini bilmeyen (veya

iine gelmedii iin, reddeden), turizm gibi faaliyetlerin gerek

anlamndan habersiz olan, ekoturizmi yerel halkn kalknmas diye

niteleyecek kadar cahilletirilmi brokrat-akademisyen, bilincini

znel karlarn szcln yaparak oluturmu bir piyon-

pratisyendir; bilim insan deil. Bu tr insan, turizm yoluyla kalknma

pazarlamas yapan akll tccarn kendini bilmi sanan gnll

tellaldr; bilgilik taslayan cehaletin taycsdr; ilevsel cehaletin

bilgilik taslamamasn yayandr. Daha fecisi, sosyal bilimlerin heralannda, muhtemelen, says olduka fazla olan bu tr kiiler herhangi

bir memur kadar bile iini bilen karaktere sahip deildir. Dolaysyla,

niversitelerde retilen bilimi ok kk bir aznlk yapmaktadr.

Gnmzn egemen bilgi ve cehalet retim biimi ve ilikileri

iinde, ilkokuldan beri yorulan genlerin bilincinin de bu egemen

sakatl tama olasl ok fazladr.

Bilimin retim-merkezi olduu ve bilginin bilim adamlarncaretildii sylenen niversitelerdeki yap, sadece yukarda tartlan

trdeki mlkiyet iddias ve ilikileri erevesinde almamaktadr.

niversiteler, bugn dnden daha youn olarak ezme ve ezilme

dzenine ezilmeye altrlm insanlar yetitirmektedir. Bilimin ve bilim

adamnn niversitelerde rettiinin nemli bir ksm teorik olarak iddia

edilenin dnda kalmaktadr. Genler okulu bitirdiklerinde smr

dzenine yatkn olarak biimlenmi birekilde hayata (ie ve isizlie)

sokulmaktadr. Genlerin klelik ilikisinde kapakland herhangi bir


27/247


zel irkete veya kamu kuruluuna den i, boynunu zevkle sunan

yatkn kleye, o irketin veya kamu kuruluunun klelik ilikilerindeki

zel yap biimini (o yerin yerlemi profesyonel pratiklerini,

kltrn ve ideolojisini) birka gn veya birka hafta iinderetmektir. Bu renme ve pratiklerden geerek kiralanm serbest-

kle, benim memurum iini bilir gibi egemenlik ve buna kar

mcadele kltrnn her gn yeniden yaplandrlmasna ve yeniden

retilmesine katlr. Buna sosyal bilimlerin ana akm ideolojik dilinde

sosyalizasyon denir. Bylece, bilim adamnn verdii resmi eitimle

sosyalizasyon ajan grevini yaparak topluma faydal ve normal

yurttalar yetitirdii iddia edilir.

Gemite, kilise ve medreseye kapaklanm ve kendini adam

bilim adamnn zerindeki kontrol dorudan ve youndu. Aydnlanma

ayla balayan ve burjuvazinin egemenliiyle devam eden ve

gnmzde belli biimler alm olan koullarda, baz bilim adamlar

kurulduu koltuklarnda, maala kiralanm kleba olduklarnn bile

farknda olmakszn, zgrlk ve post-modern dler grmektedir;

dnya pazar iin ilevsel olan karlkl-bamllk, kresellik, yerellik

ve evrensel kltr ykleri yazmakta, dualar okumaktadr. Kiminzgrl, kimin kresellemesi, kimin karlkl bamll? Kimin

niversitesi, kimin bilimi, kimin bilim adam ve kimin aratrmas? Bu

sorulara yant vermek gerekir nce.

Egemen yaplara dncesiyle ve davranyla uyumlu kleler

yetitiren gnmz niversitelerindeki maal/cretli zgr-tutsaklar,

kendilerinin olmayana sahiplik iddiasyla birbirini yiyen bu grece iyi

maal

/cretli kleler, dedikodular dahil yapt

klar

retim faaliyetlerisrasnda hem genel hem de kendi klelik koullarn yeniden retirler.

Bu kiilerin de rnein u sorularla incelenmesi gerekir: Materyal

ilikilerinin ve bilin yaplarnn doas nedir? Maal klenin kendi

kleliinin bilincinde olmas hangi koullarda neyi, ne kadar ve nasl

deitirebilir? Bilgi rettii sylenen bilim adam neyi nasl retiyor?

Bilim ve bilim adam bir egemenliin (ve elbette bu egemenlie

kar mcadelenin) btnleik bir parasdr. Ne bilim ne de bilim

adam, yaanan koullarn, kar ve g yaplarnn dnda kalamaz.


28/247


ARATIRMAYI RENME, RETME VE YAPMA SORUNU

nsanca renme, retme ve aratrma yapma, rgtl hayat

genel zerine kertilmi zel amalara ve karlara uygun olarak

biimlendiren, anlayan ve anlatan egemenliklere kar mcadele ile

ilgilidir. renme doru olann nasl yapldn bilmeyi ierir.

Gnmzde, byle renme, retme ve aratrma yapma istisnadr.

Aratrmay renmenin birincil koulu, bireyin renme isteinin

ve abasnn olmasdr. renme ancak bu koulun varlnda olabilir.

retme, retenin rettiini doru ve yeterli olarak bilmesini

gerektirir. Bilisel karma

kl

k seviyesi maymunun biraz zerindeolduu iin Hrriyet gazetesini apolitik veya ideolojisiz ve Cumhuriyet

gazetesini Pravda gazetesi veya komnist gazete veya blc gazete

olarak niteleyenlerin, interaction kavramn etkileim sanan ve

eylem, etki ve iletiim ba hakknda en kk bir doru bilgiye sahip

olmayanlarn, sosyal snf ve kimlik kavramlarnn iki ayr kategoriye

ait olduunu sananlarn, retim kalitesiyle bir hocann verdii ders

says arasnda negatif iliki kuranlarn niversitelerde ders verdii

ortamlarda, gerek renme retilenin soruturulmas ve ounluklareddedilmesiyle balar. Reddetme olasl da olduka azdr.

niversitelerde, aratrma iin gerekli olan en temel bilgiler ya

renilmemekte ya da renilmek istense bile, ounlukla retenler

yanl srekli yeniden-rettikleri iin, gerei gibi retilmemektedir.

Gnmzde, Trkiyede doktora bitirmi rencilerin byk ounluu

bile, bilimsel tasarm hazrlama, yrtme ve sonulandrma bilgisinden

yoksun olarak yetimektedir. Daha kts, basit bir tasarmn naslyapldn bilmeyenler ders vermekte, aratrma yapmakta, akademik

dergilerde makale yaynlamakta ve kitap kartmaktadr.

Gnmzde yerel, blgesel ve uluslar aras kurumlar, irketler,

kurulular ve niversiteler artan bir ekilde aratrma iin fonlar

ayrmakta ve aratrma giriimlerini desteklemektedir. Trkiye ve

benzeri lkelerde kurumlar ve firmalar iin yaplan byk incelemeleri

uluslararas

irketler desteklemekte ve emekle yarat

lan zenginliklerinblmndeki dengesizlii srdrmek iin faydal bilgi toplamaktadr.


29/247


Trkiyede yabanc ve ortak zel irketlerin aratrma faaliyetleri

artmaktadr, nk firmalar pazar kontroln gerekletirmek iin

demografik karakterleri, tutumlar, sevileri, tercihleri ve ynelimleri

bilmek zorundad

rlar. Bu gelime doal olarak arat

rmac

lara verencilere gereksinimi de artracaktr.

Aratrma gereksinimlerinin nemli bir ksm, bilimsel ama

tamamaktadr; onun yerine bilimi ara olarak kullanarak znel ama

gerekletirme amacn tamaktadr. znel ama toplumsal yarar

(genelin yararn) da beraberinde getiriyorsa, hi deilse geneli

kullanarak zel kar elde etmeyi amalamyorsa, bilimin ara olarak

kullanlmasnda bir saknca elbette yoktur. znel ama, ayn zamanda

akademisyenin de ncelikle yapmas gereken retim iini ihmal

etmesi, ii asistanlarna brakp, kendi niversitesindeki ders saatinde

bile zel niversitelerde ders vermesi, orada burada proje ve eitim

vererek para kazanma peinde komas biiminde de olmaktadr. Bu

durumda, bilimsel aratrma balamnda ilk akla gelen soru neden

sorusudur. Bu sorular oaltlabilir: Neden snavda iyi not alan bir

renci iyi not aldm diye vnrken, derse devam etme yerine,

orada burada srten ve kitap yz amayan, dolaysyla kt notalan renci hoca beni brakt der? Neden bakkal ismi braklr

spermarket ismi kullanlr? Neden Trkiyenin kaynaklaryla ve

Trkiyenin insanyla ynetilen, retilen, datlan ve tketilen mallar

reten yaplar zelletirme ad altnda yabanclara ve ortaklarna

satlr? Yeni-smrge olma ne zamandan beri kresel kalknma oldu?

Yeni-smrgelerdeki ekonomik, siyasal ve kltrel ynetici snflarn

smrgeletirmeyi hararetle destekleyen bilinci nasl olutu? Neden

sermaye asgari creti bile alana ok grmekte ve alandan

kestii sigorta gibi vergileri kendi cebinden kyormu gibi

hissetmekte? Neden kendi maa/cret politikalarna bile etki

edemeyen, kendilerinin imdisi ve gelecei bakalar tarafndan

belirlenen serbest-kleler (profesrler dahil) zgrlk ve demokrasi

tellall yapmakta? Neden insanlar kendi deerlerini tketimden ve

gsteriten geerek bulma peinde komakta? Neden insanlar baz

eyler zerinde kafa yorarken, kafa yorulmas gereken eylerleilgilenmemekte? Neden bu tr sorularn ounu insanlar sormamakta


30/247


31/247


BLG, BLGNN KAYNAKLARI, ERM, G VE FAYDA

nsan, doumundan lmne kadar kendi evresiyle ilikisinde,

grd, duyduu ve hissettii her ey hakknda aklamalara veya

nceden hazrlanp ona retilmi yantlara sahiptir. Bu aklamalar ve

yantlar, onun duygular ve inanlaryla kark bilgisini oluturur. Bebek

kendine bakann annesi ve babas olduunu ksa zamanda renerek

bilir. Eve gelen gazete, seyredilen televizyon, yenen yemek, iilen su,

giyilen giysi, gidilen elence yeri ve bunlarla gelen btn insan ilikileri

ve davranlar, onun iin bilgi kaynaklardr. ocuk okula gider ve bilgi

kaynaklarna retmeni, arkadalar ve kitaplar katlr. Okuduuna,

derslere ve okumamlarn zenginliine bakar ve aralarnda pozitif biriliki kuramayarak, merulatrlm ve normalletirilmi elikileri

renir. Okulda retilenler ile irket dnyasnn biimlendirdii hayat

arasndaki rtmeme onun iin bir renme ve eliki iinde bilgi

kayna olur. Bu renme ve eliki ksa yoldan keyi dnenleri

grdke derinleir; vicdanna iler; ya vicdan kirliler arasna

karmak iin can atar ya da vicdan szlamaya balar. niversiteye

gelir, faydal bilginin baz glere faydalar erevesi iine dtn

ve bu ereve iinde alrsa baarl olabileceini ve hatta marka

olabileceini renir; faydal bilgi artk onun iin znel karlar

gerekletiren her eydir. Bilmek znelin egemenliini salamak,

srdrmek ve yaygnlatrmakla ilgili her ey olur. Bu znelin

egemenliine faydasz ve tehlikeli bilgilerin olduunu ve bu tr

bilmenin risklerini anlar. Bilgi toplamann ktphane aratrmas;

kaynakla mlakat; ilgili kiilerden anketle veri toplama; gzlem yapma;

kontroll deney yapma olduunu renir. Okulu bitirir, i bulamaz;bazlar bunu kendi beceriksizliine, elinden tutacak tandk biri

olmamasna yorar, nk yllar boyu ona byle ilenmitir; bazlar

bunu toplumsal yapdaki gsz durumuna atfeder; bazlar kahveye

gidip tavla atar; bazlar da televizyon nnde imanlar. arama ve

alma srecinde, bilginin ve bilgi kaynann, bilgi denenin

karakterine gre ya (kitleleri ynetme ve ynlendirmede ilevsellikleri

nedeniyle) herkes iin olduu ve kolayca elde edildiini ya da belli

insanlar iin olduu ve korunduunu grr. Medya profesyonellerinin


32/247


bilgi kayna olarak bavurduklar kaynaklarla, verilen bilgilerin ne tr

bir bilgi olduunu soruturmaya balar bazlar. Bir kamu teebbsne

500 ii alnacan duyar. Bavurmak iin gider. 40-50 bin kii

kuyruktad

r. Kuyruk, yarat

lm

belli koullar

yans

tan bilgi kayna

d

r,ama bu bilgiyi irdeleme yerine milletin kuyrukta birbiriyle kavga ettii

haberi yaplr. Alnacak be yz kiinin alnma koullarn mracaat

formundan veya gazeteden renir. Alnacaklarn ou bellidir, fakat

bunlarn kim olduu ve nasl olup ie alnmay garantiledikleri bilinen

belirsizliktir; nk bilgi kayna gizlidir, rvetin faturas olmad

gibi.

Bilginin kayna herkese ak olmayabilir; elde edilmek iin hazr

beklemeyebilir. Kaynaklar mlkiyet, kar ve g ilikilerinin dnda

serbest olarak var olmaz. Kaynaklarn sahipleri vardr. Bilgiyi elde

etme olaslklar, bilginin niteliine gre, hi ile her zaman arasnda

deiebilir. Dolaysyla, rnein, internette her bilgiye ulalabilecei,

elektronik ortamn bilgiye erimede demokratikleme getirdii iddias

etkili bir bilin ynetiminden te gitmez: Ara ile olas ieriini

kartrmamak gerekir. Ayrca, kullanmn doasna baklmaldr.

Kaynaklarn deeri ile bilgi olarak retilenlerin deeri ok farkldr.rnein iletiim medyalarnn verdii bilginin alc iin deeriyle, o

bilgiyi gnderenler iin ortaya kan deer arasnda byk nitelik fark

vardr. Reutersn verdii enformasyonun faydas, onu kullananlar

iindir; evde pembe diziyi seyredenler iin hi bir anlam ifade etmez.

Reutersn ve pembe dizinin enformasyonu arasnda ciddi nitelik fark

vardr. Bu fark, ticari bilginin nerede ve ne amala retildiiyle ve

bilgi/elence diye sunulan ideolojik biimlendirmelerin neler olduuyla,pazar mekanizmasnn satn nerelerde ve nasl yaptyla ve

faydann doasyla gelen ciddi sonularla ilgilidir.

Bilgi, gvenilir veya geersiz, doru veya yanl, yeterli veya

yetersiz olabilir. Doru veya yanl, yeterli veya yetersiz, bilgi denen

eyler her insann toplumsal-kendinin ekillenmesinde ve toplumsal-

bireysel yaamna yn vermesinde belirleyici rol oynar.


33/247


Resmi ve zel eitim kurumlar dahil, modern bilin endstrilerinin

rettii bilgi, emek gcyle kaynaklar harekete geirilerek retilmi

rndr. Bilgi mlkiyet ilikilerinin btnleik bir paras olduu iin,

bilginin retimi, da

t

m

ve kullan

m

nda zel veya kurumsal sahiplik,eitsizlik ve dengesizlik vardr. Bilgi, hadi beni kullan, nolur beni

kullan, beni kullansana diye internette ve ortalkta zgrce dolamaz.

Bilgi, sermaye veya rn olduu, dolaysyla g ve para getirdii iin,

belli pazar deerine sahiptir. Bu nedenlerle, bilgi, mal ve sermaye

olarak, kullanld yere ve amaca gre farkl anlam ve deere sahiptir.

Bilgi glnn elinde gtr. Bilgi, eer kazara sahip oldularsa, bilgiyi

kullanma olanaklarnn elinden alnd insanlar iin, kullanamadklar

iin, gszln ifadesidir. Ama gsz iin, bilgi, ayn zamanda,mcadele iin bir aratr. Bu nedenle ki, rnein, tarih boyu gszn

bilmesi ve ilgisi yasaklarla engellenmitir; imdi ise, bili ynetimi

okulla, televizyonla ve internetle gelen eitimlerle yaplmaktadr.

Aratrmac kaynan ne ve nerede olduunu, kaynaa ve bilgiye

eriimi, kaynan karakterini ve gvenilirliini nceden dnmelidir.

Bilimsel giriimde, kayna saptama ve kullanma, bakalm ne olacak,

gidip grelim gibi planszlk, tesadfler ve geliigzellik, sadeceakademisyenimsilerin bilimselimsi giriimlerinde ilevsel ve geerlidir.

Ayn zamanda: (a) Bilgi kaynan bilebilir veya bilemeyebiliriz. (b)

Bilgi kaynan bilsek bile, bu kaynaa eriebilir veya eriemeyebiliriz.

(c) Eriim yasaklanm veya engellenmi olabilir. (d) Eriim iin

deyemeyeceimiz kadar para veya veremeyeceim kadar dn

istenebilir. (e) Bilgi kayna yanl olabilir; (f) Bilgi kayna doruyu

iermeyebilir veya doruyu sylemeyebilir.

zlce, bilginin kayna:

(a) insann belleiyle ve tecrbeleriyle kendisidir

(b) kendi dndaki fiziksel evre eleridir

(c) iinde yaad yakn ve uzak toplumsal evredir

() retilmi dnsel rnlerdir


34/247

BLM II

GR: KONU VE SORUN BELRLEME

Bilimsel aratrmada ana aama vardr:

1. Tasarm inas: Konu/sorun sunumu ve yntem belirleme.

2. Uygulama: Tasarmn uygulanmas.

3. Analiz, deerlendirme ve sonu karma.

Social Science Citation ndexde yer alan bir dergide yaynlanan

pozitivist-ampirik bir makalenin format ounlukla aadaki gibidir:

Pozitivist-ampirik bir makalenin temel format

I. Giri

II. Yntem

III. Bulgular

IV. Sonu

Ne yaplacak? Sorun, ama, ilgili incelemeler;aratrma sorularn/hipotezleri belirleme.

Nasl yaplacak? Nasl yaplacan aklama.

Nasl sunulacak? Bulgularn sunumu

Bulgular, kuram ve ilgili incelemelere dayanarak

sonular kartma. Gerekiyorsa, neri sunma.

Ampirik ve ampirik olmayan aratrma, gerekeli konu/sorun

sunumuyla balayan ve yntem belirlemeyle biten tasarm aamasna

sahiptir. Bu aamay, aratrmann uygulanmas (analiz iin veri/bilgi

/enformasyon toplanmas) ve analiz ve sonu sunumu takip eder.

Pozitivist hypothetical-deductive yaklamn temel sreleri:

1. Test edilecek hipotezi belirleme: alan cep telefonu birdenbire durdu. Olas nedenleri dndkten sonra, rnein, ya

pili mi bitti? aratrma sorusu veya pili bittii iin almyor

varsaym sunulur. Varsaymdan, hipotez retilir: eer piller

lyse, yeni pil taknca cep telefonu alacaktr.

2. Tahminin doruluunu test etmek iin tasarm hazrlama ve

uygulama: Ne tr pilin nereden ve nasl alnaca belirlenir; pil

alnr ve cep telefonunun eski piliyle deitirilir.


35/247

Konu ve Sorun Belirleme62

3. Eer tahmin doruysa (yeni pili taknca telefon alrsa),

hipotez dorulanr: Telefon pili taknca alt; dolaysyla

piller ldr.

Hipotezin dorulanmas, teorinin doruluunu anlatmaz, olasdoruluunu artrr; nk yukardaki sonu yanl olabilir: nk eski

piller l olmayabilir, almama nedeni temasszlk olabilir ve yeni pil

takldnda temas salanm olabilir. Hatta, yeni pillerle telefon

almazsa, bu da eski pillerin l olduunun somut kant deildir.

Bilimsel aratrmann tasarm aamas tutarl gerekelerle sunulan

sorun belirlemeyle (somut bir konuyu inceleme iin semeyle) balar.

lk yaplacak i, incelenmesi gereken bir konu veya sorun olduunutmdengelimle, tmevarmla veya konunun nemli grnen bir

yerinden balayarak sunmaktr. Sorun belirlemesinde, incelenmek

istenenin ne olduu ak birekilde gerekelerle ortaya konur.

Sorun belirlemesiyle balayan her tr aratrmann ilk blm,

birbiriyle ilikili ve birbirini tamamlayc aklamalardan oluan tek bir

blm veya alt blmlerden oluur. Bu aklamayla birbiriyle ilikili

btnleik bir yap oluturulur: Ampirik olmayan bir aratrmada,

sorun/konu sunumu, belirlenen konuya uygun tek bir balk veya

balklar ve alt balklar altnda yaplr. Bazen konuya hi bir

gerekelendirme yaplmadan girilir ve ana metin balar. Bu yaplabilir;

fakat okuyucu hi deilse ilk sayfalarda aratrmacnn ne yapmak

istediini anlayabilmeli, nk aratrma yapmak, korku veya phe

filmi kurgulamak, sylem/laf ebeliiyle belirsizlikler yaratmak veya

ahane kelimelerle edebiyat yapmak deildir. Bilimsel giriim,

tanmlamak, betimlemek, iliki kurmak, nedensellik balar kurmak vebalardan hareket ederek sonular karmak ve geerli tahmin

yapmak iin belirsizlikleri ortadan kaldrma faaliyetidir. Ampirik

aratrmada ise, giri, aratrmann amac, var olan bilgi birikiminin

(ilgili incelemeler) irdelemesi, kuramsal erevenin oluturulmas,

aratrma sorular veya hipotezlerin kartlmas ve sunumundan

oluur (ekil 1).


36/247

Konu ve Sorun Belirleme 63

ekil 1. Pozitivist tasarmda sorun belirlemenin temel ierii

Aratrma konusu bulmann zor olduu belirtilir: Zor mu? Eer

gzlerimizi kapatr, kafamzn iine dner ve harl harl beynimizi

altrarak bir ey bulma abasna girersek, zor olabilir. Fakat

gzmz aar ve fiziksel ve toplumsal evreye grerek bakarsak,

saysz konularn ve sorunlarn aratrlma beklediini anlarz. Konu

bulmak iin Amerikallarn brainstorm, brainwriting, nominal gruptechniques, focus groups, affinity mapping, delphi techniques, facet

theorygibi tekniklerine ihtiya yoktur. nk ok eyin olduu ve az

eyin aratrld Trkiyede, herey aratrma konusu olabilir.

Aratrma konusu yaanan dnya ve insanla ilgilidir. nsann

insana ve evresine yaptklar, insann yaratt ve iinde yaad

koullar en zengin aratrma kaynadr. Dier aratrma kaynaklar

arasnda gemite olanlar ve gemiten gelenler, ulusal veuluslararas kurulular ve irketlerin aratrma talepleri vardr.

Aratrma iin hangi konu daha nemlidir? nsan yaamnda her

ey nemlidir. Sadece bazlar ncelie sahiptir ve ncelikli olanlar

doru saptayp ilemek gerekir.

rnein, gnmze kadar yaplm tezler ve ilgili aratrmalar

irdelenerek, yksek lisans ve doktora rencilerinin aratrma

tasarmn bilmemeleri sorunu zerine bir inceleme yaplabilir. Bu

G R

LGLNCELEMELER

KONU/SORUNBELRLEME

KURAMSAL EREVE

HPOTEZ VEYAARATIRMA SORULARI

Hipotezlerin veya aratrmasorularnn kartlmas

Hipotezlerin veya aratrmasorularnn sunumu

Kuramsal ve ilevseltanmlamalarn sunumu


37/247


balamda akla gelen ilk soru tasarm bilmeden tez yazma ne lde

yaygndr? sorusudur. Bylece, hem bir sorun hem de sorunu

aratrmak iin ilk gereke ortaya km olur. Girite var olan bilgi

birikimini irdeleyerek sorun belirlenir ve sorunun doas

n

(karakterini)renmek iin inceleme gerektii belirtilir. Bu srada aratrmann

amac ve nemi de, ou kez ortaya kar.

rnein:

Habercilerin kullandklar kaynaklar, haberin zelliinin ndegelen belirleyicileri arasndadr (Weber, 1997; Kelly, 2005).Kaynak, haberin deerinin ve nesnelliinin bir gstergesidir.Bu nedenle, medyann pratiklerinin karakterini anlama

giriiminde, haber yapmnda kullanlan kaynaklarn neler/kimler olduunu bilmek nem kazanr. Trkiyede haberleilgili yaplan aratrmalara bakldnda haberde kullanlankaynaklarla ilgili sadece aratrma olduu grlr. Can(1985), Selim (1987) ve Kazalc (1988) tarafndan yaplan buaratrmalar hem 20 sene kadar ncesine gitmekte hem detelevizyondaki haber kaynaklar zerinde durmaktadr.Sadece Cann aratrmasnn bir blm tek bir gazeteyi ele

alp incelemitir. Dolaysyla, haber konusuyla ilgili bilgibirikiminde ciddi bir eksiklik bulunmaktadr. Bu aratrma,Trkiyede yaygn basndaki haber kaynaklarnn karakteriniinceleyerek bu eksikliin giderilmesine katkda bulunmakamacyla tasarland. Aratrmann nemi, sadece akademikalandaki bu konuda var olan bilgi eksikliini gidermeyekatkda bulunma amacnda yatmamaktadr; ayn zamanda,gnmzde de gndemde olan kitle iletiimi politikalarnn

irdelenmesi ve yeniden gzden geirilmesi tartmalarnakatkda bulunacanda da yatmaktadr.

Sorun hi zerinde durulmam bir konu veya zlmemi bir konu

olabilir. zm sunulmu, fakat bu sunumlarn gzden geirilmesi

gerekli olduu gerekelendirilen bir konu olabilir. Herhangi bir sosyal,

ekonomik, kltrel, psikolojik ve evre konusu ile iletiimin herhangi bir

rgtl pratii (rnein magazin habercilii, elence, spor, yarma

programlar veya ocuk dergileri) olabilir.


38/247


Aratrmac incelenecek sorun olarak kiiyi, kiileri, herhangi bir

grubu, geni halk veya btn insanlar ele alabilir. ncelenecein

insan olmas koulu da yoktur: Bir olay, caddedeki ukur, parklar,

yourt kab

n

n rengi, medyada habercilerin veya Devlet Baheli dahilpolitikaclarn ald veya balad deme yerine neden start ald

dedii inceleme konusu olabilir.

Sorun insan dncesini veya insann i dnyasn ele alabilir.

Sorun ev, okul, mahalle, ky, kent, lke veya dnya ile ilgili olabilir.

Bir program sunucusu veya haber sunum biimi; halkla ilikiler

veya reklam endstrisinin i yap biimi veya reklamlarn ierii;

pembe dizilerde kadnlarn bilinlerini ahmaka tketime ynlendirme;ad bile Trke olmayan televizyon kanallarnn ne kadar Trk

televizyonu olduu; IBM-TURK kavramnn veya ramazanda Coca

Cola reklamlarnn sunumlarnn anlamlar; kendini kendinden

olmayanla zdetirme; dkkanlarn isimlerinin kimin ve neyin kltrn

yanstt; bakkaln isim deitirip market olmasyla gelen dnya ve

bilincin doas; bir firmann mteri kayb, bir otelin tercih edilmeme

nedenleri, iki yllk meslek okullarnn salayaca i ile okula alt bin

dolar vererek gitme arasndaki rasyonel grnmeyen ba; baz zelokullarn kapka ve vurguncu ticari kltr yanstmas ve kalitesizlii

simgelemesi; bu okullarn antiyeci zihniyetiyle ynetilmesi; zel

televizyonlardaki programlarda sanki zel niversitelerde ok kaliteli

eitim verildii sahte-imajnn ilenmesi; zellikle son iki yzylda

doay talan ve tahrip eden endstriyel yaplar bir kenara braklp,

evre sorununa zm denildiinde halkn eitilmesi diyen bilin

ynetimi ve bu ynetimin promosyoncu paras olan karc ve/veyageri-zekallatrlm aydnlar ve niversite mensuplar gibi konular da

ele alnabilir. Trkiyede verilen eitimin amac ve sonular;

niversitelerde egemen olan akademik tembelliin, bireysel kar

salamada ve tembellik kltrn yeniden retmedeki alkanln

getirdikleri ve gtrdkleri; medya endstrisinin rettii plkler

nedeniyle sorumlu tutulmamas ve bu plkleri izleyen halk aptallkla

ve pl istediiyle sulamas gibi konular/sorunlar incelenebilir.


39/247


LGLNCELEMELER

lgili incelemeler, aratrlmas tasarlanan konudaki bilgi birikiminin

olduu bilimsel kaynaklardr. Aratrma bir belirsizlikten doar. Bilim

belirsizlikleri azaltma ve ortadan kaldrma giriimidir. Bu giriimde ilk

adm, var olan bilgi birikimine (ilgili incelemelere) bavurmaktr. Var

olan bilgi birikimi belirsizlii ortadan kaldryorsa, aratrmaya gerek

kalmaz.

lgili incelemeler, literatr taramas deildir; gz atma deildir;

literatr ard ardna sralama deildir. lgili incelemeler aratrmaya

karar vermeden balayarak aratrmann her aamasnda kullanlr.

lgili incelemelerin ilevleri:

Aratrmann yaplp yaplmamas iin gereke kaynadr. lgili

incelemeler, aratrlacak konuyu anlamaya yardm eder. Bylece,

aratrmay tasarlama kararnda gerekli bilgilerin elde edilmesini

salar. Bu nedenle, bizde literatr taramas sanlan ilgili incelemeleri

okumay tasarmn en bandan itibaren yapmak gerekir.

lgili incelemeler yoluyla, incelenmek istenen konuda var olan

bilgi elde edilir: O alanda, konuda ve sorunda incelemeler yaplm

m? Kim, ne zaman, nerede yapm ve ne tr sonular elde edilmi?

lgili incelemelerden geerek incelenmek istenen sorunun nemi

vurgulanr ve yeni bir aratrmann yaplmas gerektiine gereke

sunulurken, unlar yaplm ve unlar bulunmu diye incelemeleri

sralamak yanltr. rnein, (a) konuda bilgi eksiklii olduu, (b)

konunun yeterince zerinde durulmad, (c) konuda aratrmalarn tek

bir yana odakland ve dier yanlarn ihmal ettii, () zamana veuzama bamllk nedeniyle, farkl zamanlar ve uzamlarda aratrma

yaplmas gerektii, (d) yntemin yetersizlii, (e) (f) ya da sonularn

yeniden gzden geirilmesi gerektii gibi gerekelere ihtiya vardr.

lgili incelemelerde o zamana kadar yaplanlarn irdelenmesi

yoluyla sorunun anlamll ve nemi ortaya konur; bylece, ama

ve aratrma iin gereke sunulur.


40/247


lgili incelemeler ve bulgular zerinde kuramsal ve yntemsel

tartma sunulur ve imdiki incelemenin nemi vurgulanr.

lgili incelemeler kullanlarak aratrma sorusu veya hipotezlerin

kartlmas ve biimlendirilmesi iin kuramsal gereke ve gemidestei salanr. Bylece, sorularn veya hipotezlerin kartlmas,

uygun ve kabul edilebilir yntemin ve leklerin seilmesi bilimsel bir

temele oturtulur.

lgili incelemeler, yaplacak yeni incelemede tm uygun tasarm

elemanlarnn konulmasna yardm eder. Bylece, nceki deneyimlere

dayanarak, tasarm doru yapma olana elde edilir.

lgili incelemeler yap

lmamas

gereken hatalar ve eksiklikleri desergiler ve bylece, gelimeler ve dzeltmeler iin kaynak olur.

lgili incelemelerin hazrlanmasnda yardmc neriler:

nce, aratrlmak istenen konuyla ve soruyla yakndan ilikili

en yeni bir aratrma bulmak gerekir. Bu aratrmann

kaynakas dier kaynaklar bulmak iin kullanlr.

En nde gelen ilgili inceleme kaynaklar alandaki bilimsel

dergiler, kitaplar, doktora tezleri, kurumlarn basl yaynlar,profesyonel toplant bildirileridir.

Eer incelenen konuda aratrma ok fazlaysa, konuyla

dorudan ilgisi olan klasikler ve en son yaplanlar alnrsa, yk

hafifler. lgisi olmayan incelemelere asla yer verilmemelidir.

nce kaynaklar toplaym, sonra okumaya balarm stratejisi

yanltr. lk kaynaktan itibaren okumaya balamak gerekir.

Temel birka kaynak okunduktan sonra, tasarm oluturmaya

balamak gerekir, nk okumann sonu yoktur. Sadece aratrma sorunuyla ilgili kaynaklar kullanlmaldr.

lgili incelemeler okunurken, asla hafzanza gvenmeyin.

Kesinlikle, yazar ad, soyad, yl, bal ve basm bilgilerini

kaydedin. Alnan notun ne hakknda olduu (konusu, anahtar

kelimesi) yazlmaldr.


41/247


KURAMSAL EREVE: KURAMIN ANLAMI VE GREV

Kuram tutarl ve sistemli olarak sunulan birbiriyle bantl

kavramlar, tanmlamalar ve aklamalar setidir. Dolaysyla, kuramsal

ereve inas, ilgili incelemelere ve bu incelemelerin kulland ve

kullanmad kuramsal yaplar ele alp irdeleyerek yaplr.

Pozitivist bilimde, kuramlar bantl deneysel genelletirmeler

setidir. Dolaysyla, kuram bilimsel aklamalar ve gvenilir tahminler

yapmak iin zorunlu kouldur. Bunun anlamudur: Kuram olmadan

bir aratrma yaplmaz ve kuram olmayan (kuramsal gerekeler

sunmayan ve bu gerekelerden hareket ederek aratrma sorular

veya hipotezler oluturmayan) bir aratrmann bilimsel bir deeri

yoktur. Aratrmac kuramsal ereve sunarak aratrmasn uygun bir

epistemolojik temele oturtur.

Kuramla, en azndan:

Toplumsal olaylar aklanr ve tahminde bulunulur. Aratrma iin yeni problemler oluturulur. Var olan bilgiler rgtlenir ve aklanr.

Yeni incelemeler ve veriler toplamak iin ipular elde edilir. Yeni incelemeler ve verilerle kuramlar snanr (test edilir); bu

snama sonucu kuram ya destek bulur ya da dzeltmeleryapma gerei ortaya kar.

Kuramla insan gerei aklanr ve kuramdaki deiim yaanan

rgtl gereklerdeki deiimle gelir. Bu deiimde, rnein, siyasal

iletiimde eriat aklamann yerini bir baka aklama alr; rnein,

egemen kuramsal ereve laiklik veya demokratikleme, zgrlemezerine kurulur. eriatn bilimsel aklamas ve erevesi yerinden

edilir ve egemenlik altnda mcadele verme konumuna itilir. Merkeze

getirilen bu yeni egemenlikte, rnein, kadn ve erkek ilikisine

yaklam feminizm kuramsal erevesi ile olur. Kadnca ki Adm

Arkadan Takip Et dergisi yerine, Kadnca Lezbiyenlik, Kadnca Bol

Boyal Gzellik, Erkei Nasl ldrtrsn dergileri egemen olur.

Elbette ki Adm Arkadan Takip Et dergileri de modern pazara uyarak


42/247


Tesettr pazarlamas iine girerek kapitalist pazara btnleir. Bu

pazarda, rnein, kadnn, sermayenin dk cretli klesi olmas

zgrlk olarak pazarlanr. Sorun ve soru biimlendirme bu egemen

kuramsal anlay

a gre yap

l

r. te yandan, baz

lar

bu ereveninkapitalist endstrilerin karn destekleme ynnde biimlendirilmi bir

ereve olduunu belirtir. Ailede kadnn erkein egemenliinden

kopmasnn ancak kadnn ekonomik bamszln kazanmasyla

olabilecei varsaymn ortaya atar. Bazlar bunun bile yetersiz

olduunu belirtir, nk cretli klelii ve kadnn bamlln her

saniye yeniden reten toplumsal retim biiminin ve bu biimin

deimesiyle deiebilecek bilin yaplarnn da deimesi gerektiini

ne srer. Ardndan, gnmzdeki kapitalist dzenlerde, kadnnevdeki bamllna i alanndaki cretli/maal kleliinin katldn

ve bylece kadnlarn ifte bamllk iinde olduunu belirtir. Birka

kadnn sermaye sahibi olmasnn, istisna olduunu ve bunun kaideyi

desteklediini belirtir. Dikkat edilirse, kuramsal ereve, aratrmann

ele ald konuyla ilgili olarak kurulan kuramsal inadr. Kuramsal

ereve tasarmn giriindeki ilk cmleden balayarak yaplan

sunumda, arat

rmac

ister fark

nda olsun veya olmas

n, daima vard

r.Farknda olmama tasarma tutarszlk ve bilimsel yoksunluk getirir.

Kuramsal ina ile gerekeli, sistemli, tutarl bir konu sunumu yaplr.

Bu sunumla aratrmann yaklam tarz belirlenir. Bunu yaparken

konuyla ilgili nde gelen kuramsal yaklamlarn aklamalar

irdelenerek aratrmann kendi kuramsal erevesi izilir. ncelemenin

neden bu kuramsal yaklam setii gerekelendirilir. Aratrmann

amac ve sorularna bantl olarak aratrmann kulland kuramn

ilgili varsaymlar sunulur.

Trkiyede yaygn bir ekilde kavramsal ereve diye bir ey

uydurulmu. Kavram teori inasnda bir birimdir. Birimin erevesi

demek, birimin tanmlanmas demektir. Dier bir deyimle, kavram

kuramsal ve ilevsel olarak tanmlanr. Kuramsal tanmda, kavram bir

kuramsal inann paras olur. levsel tanmlama yapldnda ise (ki

bu ampirik tasarm yaplyorsa, yaplr), kuramsal tanma dayanarak

kavram (birim) llebilir hale getirilir. rnek:


43/247


Mcadelede insan, toplum ve iletiim ba

nsan biyolojik ve sosyal varln srekli retmek zorundadr,dolaysyla kendisiyle ve dyla kesintisiz iletiim iindedir.

Biyolojik iletiim durduunda, varln canl insan biimi sonbulur: insan lr. Biyolojik yapdaki iletiimde aksamalarolduunda, bu iletiime baml aksamalar oluur: Midebeyne ackmayla/doymayla ilgili sinyalleri gnderemezse,insan acktnn ve doyduunun farknda olamaz (Vinny,2009). Biyolojik iletiim durmas demek, insann lmesidemektir. Benzer ekilde, sosyal iletiimin aksamas,normalletirilmi bir baskn retim ve iliki tarznn ilevsellik

sorunu olduunu anlatr. rnein, egemenliin meruluunusrdrme krizinin olduuna ve yeni bir dinamik egemenlik vemcadele dengesinin kurulacana iaret eder (Scott, 2011).Sosyal iletiimin durmas demek, toplumun ortadan kalkmasdemektir. rnein, ABDde de giderek artan protestolar,normalletirilmi anormal egemenliklere kar bir mcadeleyive mcadelenin iletiimini anlatr. Bu durumda, medyannprotesto eden kitleleri olumsuz ve negatif biimde sunmalar

egemenliin srekli bavurduu imaj yaratma pratiklerininparasdr (Boss, 2011). Bu aratrma, imdiye kadar okender yaplm olan, protesto iletiimiyle egemen medyannimaj inas arasndaki diyalektiin doasn inceleyecektir.

Yukarda sunulan sadece bir giriin ilk paragraf olabilir. Bu anlat,

insan merkeze alan bir yaklamla birbiriyle bantl ve birbirini

destekleyerek bir btnl oluturan bir kuramsal yapnn iletiim

yann sunarak inceleyecei konuya gelmektedir. Bundan sonras,

protesto iletiimi ve medya imaj sunumlar zerine odaklanarak devam

eden bir gerekelendirme olmaldr.

Aratrma, var olan bilgiye bavurarak, bu bilgilerin toplan

(tasarm) ve yorumlan biimlerine (kurama) eilerek, birikmi bilgiye

katkda bulunmak veya birikmii soruturmak amacyla yaplmak

istenirse, o zaman kuram kanlmaz olur.


44/247


Eer bir pazar aratrmas yaplyorsa ve ama sadece bir grup

insann neyi sevdii, belli bir mal tercih edip etmedii, aratrmay

yaptran irketin adn duyup duymadn bilmekse, kuram sunma

gerei ortadan kalkar, nk bilmek istenen ve ama belli bir

kar

nbilimsel aralar kullanarak gerekletirilmesidir. Dolaysyla, kuramsal

gereke kullanmayan milyonlarca inceleme vardr. rnein, kamuoyu

anketi yapan pazarlama aratrmalarnda, kuramsal ba tartlmaz.

Ama, aratrma bahanesiyle insanlara bir irketin ve maln (a)

varln bildirmek, (b) reklamn yapmak, (c) pazar payn artrmayla

ilgili politikasna yn vermek, () veya tketicilerden bilgi toplayarak

pazar stratejileri gzden geirmek ve gerekirse yeniden izmek

olabilir. Stratejiler de, bunun pratiini bilen profesyoneller tarafndantasarlanr. Bu tr ynetimsel aratrmalar pazarlama, promosyon, bili

ekme, irket iin ilevsel bilgi toplama ile ilgilenirler; kuramla

ilgilenmezler ve kuramsal gerekeler sunmazlar. Bu tr aratrmalar

belli ortak zellikleri (davran kalplar, tutumlar ve beenileri)

bulmaya alrlar ve bunu insanlarn eitli yollarla maniple edilmesi

takip eder. Politika saptama veya eitli uygulamalar deerlendirme

amac

yla yap

lan incelemeler de benzer karaktere sahiptir. Amerikadave ABDyi izleyen evrelerde yaplan sosyal bilimler aratrmalarnn

ou bu nedenle ynetimsel aratrma (administrative research)

veya uygulama aratrmas (applied research) olarak nitelenirler.

Aratrmalarn kuram kullanmamasn irdeleyelim: Bir aratrmada

kuramsal yaklam sunulmamsa, bu o aratrmann kuramsz

olduunu anlatmaz. Hatta kuramsal ereve sunmay reddetse bile,

her aratrma, sunduu aklamalarla bir kuramsal yap iine der.

Sosyal bilimlerde kuramla insan ve toplum gerei sistemli ve

tutarl bir biimde aklanmaya allr. Bu fakltede bol bol kuram

retiliyor, fakat hayatn gerei olan pratik bilgi ve i becerisi

retilmiyor sz veya kuram ile uraan akademisyenler toplum

gereinden kopmular; kuramlarla bulutlar arasnda geziyorlar;

kuramla uraanlarn ayaklarnn yere basmas gerekir gibi iddialar

gnmzde ok yaygndr. Bu szler znel amalar ve ilikileri


45/247


merulatran, Faklte ile meslek yksek okulu arasndaki fark

bilmeyen, karc samalktr. Kuram ve pratiin kanlmaz birlii

vardr. Kuram insan pratiini anlama ve aklamadr. Pratiin

olabilmesi iin, dnen, karar veren ve faaliyet yapan insan olmas

gerekir. nsan pratiiyle maymunun pratii arasndaki temel fark,

insann pratii zerinde dnerek kendini gelitirmesi ve tarih ve

kltr yaratabilmesidir. Maymunla insan arasndakiler spermarket

kitab okur ve okuturlar, nk kavray seviyeleri ancak o kadardr.

Endstriyel yaplar iin bu tr kiiler ok daha ilevseldir, nk g

yaplarn kontrol edenler sosyal pratikler zerinde dnen insan

istemezler; isteneni yapan insan isterler, nk dnen insan

tehlikelidir. Dolaysyla, dnme, yap veya tket ki var olasn, budnyadan zevk alasn ile sslenen ve kuram karn doyurmaz geri-

zekallyla beslenen bir egemenlik srdrlr.

Yani kuram ve pratik birbirinden ayr iki ey deildir; birbiriyle zt iki

ey de deildir. Kuram insan pratiinin dnsel yandr ve dnsel

yan olmadan pratik olamaz. Kuram kmseyenler ya dnsel

balamda yeteneksizdirler ya da pratii kendi karlarna uygun bir

ekilde, kuram bo ver, pratii ren, sana pratik para kazandrrdiye aklayarak, kendi karlarn gerekletirmek iin, bilinli bir

ekilde geri-zekalln promosyonunu yaparlar.

Eer kuramsal aklama yanlsa, ama ideolojinin sonu gibi

geersiz/aptalca bir aklamayla geliyorsa, kuram yaanan rgtl

egemenlik ve mcadelenin bir paras olduu iin, egemen glerin

desteiyle yaygn birekilde dolama sokulur: gerei aklayamayan

kuramlar poplerletirilerek, bilin ve davran

ynetiminin bir paras

yaplr. Bu kuramclar da an, hret ve parayla dllendirilirler.

Pratikle ilgili bilgi demek, pratikle yaplan, onun nedenleri ve

sonularn sistemli, gvenilir ve geerli aklanmas demektir. Bu

aklamalar btn bir kuram oluturur. Farkl aklama tarzlar, farkl

kuramsal yaklam tarzlarnn olduunu anlatr. Farkl yaklam

tarzlarnn olmas nicel ve nitel bazda farkl egemenlik ve mcadele

tarz ve koullarnn olmas demektir. Dolaysyla, ayn konu ve sorun


46/247


farkl kuramsal yaklamlarla ele alnabilir. rnein, son iki nfus

saymna bakp, Trkiyenin nfus art hzn saptadktan sonra,

rnein, iki aratrmac iki ayr dnya grn yanstan tasarm ve

sonula gelebilir. Birinci arat

rmac

n

n yorumu yle olabilir:Nfus hzla artyor; zaten yoksulluk, salk, beslenme ve

barnma sorunlarmz var; bu durum sorunlarmz daha

da ok artrmaktadr. Bu nedenle, nfus planlamas

yaparak, nfus artn azaltmak gerekmektedir.

Bu aratrmac bilinli veya bilinsiz olarak, sosyal bilimlerde ve

ekonomide egemen bir kuramsal yaklamn temel bir varsaymn

yans

tmaktad

r: Bu varsay

m ve soruna zm nerisi, Malthusungrlerinden beslenen kapitalist ekonomik gelime teorisinde

nfusun oynad rol anlayna dayanr. 12

kinci aratrmacnn yorumu yle olsun:

Nfus hzla artyor; salk, beslenme

Documents

Poizitivis Metodoloji ve Ötesi