WĘZŁYŻEGLARSKIE

Materiały szkoleniowe

Sekcja ŻeglarskaUKS JEDYNKA

Zawiera zestaw najpopularniejszych węzłów żeglarskich

Opracowanie: KW LOK & SŻUKS jedynkaLębork 2004

Mariusz Tarnowski

www.republika.pl/martarnow

2

Słowo wstępne

Niniejszy skrypt pow stałna zajęciach z Żeglarstw a Śródlądow egow Gimnazjum nr 1 w Lęborku. Węzły w ramach nauki w ykonyw ali członkow ieSekcji Żeglarskiej Uczniow skiego Klubu Sportow ego „jedynka” w Lęborku.Sfotografow aliśmy fazy ich w iązania lub jużgotow e węzły (w zależności od stopniazłożoności danego węzła) i tak oto powstałniniejszy skrypt.

Zajęcia z żeglarstw a prow adzone sąprzez cały rok szkolny. Poza sezonemżeglarskim zajęcia odbyw ająsięw szkole a w sezonie na przystani Klubu Wod-nego LOK Lębork nad j. Lubow idz bądźw rejsach morskich lub śródlądo-w ych. W trakcie zajęćdzieci i młodzieżpoznajątematykężeglarskąw zakresienieco przekraczającym w ymaganąw iedzęna stopieńżeglarza jachtow ego.Na początku w akacji po ostrym treningu praktycznym przystępujądo egzami-nów na stopieńżeglarza jachtow ego.

Ta sekcja jest początkiem przygody z żeglarstw em, którąkontynuująpo zdo-byciu patentów w Klubie Wodnym LOK .

Żeglarstwo to nie tylko sport, przygoda, wypoczynek czy wspólna naukai praca w załodze - to sposób nażycie

Powodzenia w nauce węzłów:

Mariusz TarnowskiI nstr uktor S ŻU KS j edy nk aKom andor K W L OK L ębor k

Węzłyżeglarskie –SŻUKS jedynka & KW LOK Lębork

onspekt zawiera węzły najczęściej używane na jachcie. Zostały onewybrane z bogatego ich wachlarza z uwzględnieniem węzłów wystę-pujących w konkursach marynistycznych. Niniejszy konspekt nie

zawiera innych węzłów czy metod wykonywania przeróżnych napraw lin,splotów itd. Nie wykluczone że pokażąsięone w kolejnej edycji.

Węzełzwykły (supeł)

Zgrubienie zabezpieczające linęprzed wysunięciem z blokulub kipy. Trudny do rozwiązania po zaciśnięciu.

Ósemka

Zgrubienie zabezpieczające linęprzed wysunięciem z blokulub kipy. Ósemkęwiąże sięnajczęściej na końcach szotów.Łatwy do rozwiązania.

Ósemkowy podwójny

Stosowany przy dużejśrednicy średnic liny i kipy. Bardziejelegancki jest supełzdwojony.

K

4

W

JejeTw

P

Wbekap

P

Dklin

ęzełpłaski (prosty)

den z prostszych węzłów służący do łączenia dwóch lin odnakowej grubości. Nie stosowaćprzy silnym obciążeniu.rudny do rozwiązania po zaciśnięciu. Niszczy linę. Źle za-iązany płaski nazywany jest przez żeglarzy babskim.

rosty niezabezpieczony

ęzełmocny, pewny do łączenia lin o różnej grubości. Za-zpieczając dodatkowo końcówki: półsztykami czy ósem-mi bądź też supłami zabezpieczamy dodatkowo węzeł

rzed rozwiązaniem.

łaski podwójny

o łączenia lin o zbliżonych średnicach. Wytrzymały. Roz-łada ciężar na dłuższych odcinkach styku i mniej niszczyy

5

Refowy (płaski z pętelką)

Do wiązania refsejzingów w czasie refowania żagli. Łatwy dorozwiązania. Różni się od płaskiego tylko pętlą ułatwiającąrozwiązanie. Nie jest to węzełpewny do refowania raczejzalecam płaski. Do zwiększania powierzchni ożaglowania niesąnam potrzebne szybko rozwiązujące sięwęzły. Szybkośćjest zalecana przy zrzucaniu czy refowaniu żagli przed nad-ciągającym sztormem. Węzły które nie sąpewne w trakciesztormu mogąnarobićpoważnych kłopotów.

Szotowy (holowniczy, oczkowy, flagowy bezpętli)

Typowe zastosowanie połączenia liny z uchem. Nie należystosować przy linach mocno obciążonych, narażonych naszarpanie i o gładkich śliskich powierzchniach.

6

F

Wmzłto

Bp

Wty(uw

K

Wwpo

lagowy - tradycyjny

ęzełflagowy jak sama nazwa wskazuje stosowany jest toocowania flagi lub bandery do flag linki. Pewniejszym wę-em jest węzełflagowy podwójny. Flagowy różni sięod szo-wego charakterystycznym uchem.

ramszotowy (szotowy podwójny, flagowyodwójny bez pętli)

ęzełbramszotowy ma zastosowanie takie jak szotowy zm że jest węzłem pewniejszym. Jeżeli zostawimy pętlęcho) na końcu liny (tak jak w węźle flagowym) będzie toęzełflagowy podwójny.

apitański

ęzełkapitański oprócz cieszącego siędużym powodzeniemśród kursantów zastosowania w charakterze kajdanek jestzycjąwyjściowądo tzw. skrótu kapitańskiego

7

Skrót z węzłem kapitańskim

Wychodzimy od węzła kapitańskiego. Wolne końce przecią-gamy przez supły, które tworzymy z wolnych końców. Uwa-ga wolne końce dodatkowo po wykonaniu supłów przecią-gamy przez ucha węzła kapitańskiego. Wadą tego skrótujest to że oba końce liny musimy miećwolne. Jest to kolej-ny skrót liny. Stosujemy wówczas gdy chcemy skrócićlinędo pożądanej długości. Zastosowanie dodatkowo przewią-zów (na końcach żeby nie wisiały ) pozwala skrócićznacz-ne długości liny.

Kluczka

Jeden z prostszych węzłów. W ten sposób można wykonaćucho na końcu bądźwśrodku liny. Po zaciśnięciu jest bar-dzo trudny do rozwiązania. Zastosowanie: element węzłakotwicznego, wiążemy nim sondy, ciężarki rzutkowe.

8

K

czcuca(zposł

U

Plepó

luczka dwugłowa

Pętla na linie o zamoco-wanych dwóch końcach.Można na przykład nalinie cumowniczej wyko-naćwęzełwśrodkowej

ęści i jeden koniec wykorzystaćjakomędrugąjako szpring. Osobiście zale-m stosowanie osobno szpringów i cumnacznie lepiej wykonuje sięmanewryrtowe (cumy i szpringi nabiegowo ob-

ugiwane z jachtu)).

cho cumowe

rowizoryczna pętla na końcu cumy (do zarzucenia na po-r). Nadmiar liny wybieramy (oczywiście przez kluzy bądźłkluzy) i obkładamy na knagach.

12

3

4

9

Bosmański (Ratowniczy bez końca, bezpieczny podwój-ny, pętlowy podwójny)

Podwójna pętla na środku lub na końcu liny bez możliwościregulacji wielkości. Zastępuje ławkębosmańską.Wiążemy go zazwyczaj na fale grota na którym wc iągająnas namaszt np. w celu dokonania drobnej naprawy. Warto jednak przy-gotowaćsobie ławeczkę bosmańską i podczas prac zabezpieczyćsiędodatkowąliną. W przypadku prac na wysokiej fali (awaryjnie)zastosowaćdodatkową linęwykluczającąmożliwośćbujania namiw przechyłach – przywiązaćsiędo masztu (dot. jachtów balas to-wych).

Ciężarek rzutkowy

Prowizoryczny do szybkiego wykonania ciężarek na końcurzutki. Jak widaćna powyższych rysunkach wykonanie jestbardzo proste. Należy zwrócićuwagęna skręcanie się liny.Efekt końcowy otrzymujemy po zaciągnięciu węzła.

1 2

10

R

lin

Z

SródowżedośndoPazwcz

Z

Spowóswg

zutkowySłuży dowiązania rzutki (linki) nakońcu cumy lub holu. Węzełniezaciąga się. Na większych jach-tach cumy są odpowiednioo większejśrednicy przez co cięż-sze i rzucenie jej nie jest łatwe.Lepiej rzucić rzutkę na cienkiej

ie i za jej pomocąściągnąćcumę.

wiąz wantowy (łącznikowy)

łuży do łączenia lin ożnych grubościach lub

awaryjnej naprawyanty. Wytrzymuje du-

obciążenia. Trudnyrozwiązania po zaci-

ięciu. (Jeżeli lina stalowa wanty jest za krótka stosuje siędatkowy kawałek liny i dwa węzły łącznikowe.) Uwaga!miętaćże jeżeli pęknie nam wanta natychmiast wykonaćrot tak by obciążyćwantęz drugiej burty dopiero wów-as przystąpićdo prowizorycznej naprawy.

wiąz ósemkowy

łuży do łączenia dwóch lin o różnych średnicach. Mocnełączenie odporne na duże obciążenia. Łatwiejszy do roz-

iązania niżzwiąz wantowy. Zaczynamy od zawiązaniaemki na jednej linie po czym przekładając drugą linęsposób jak na zdjęciu wiążemy równieżósemkęna dru-

iej linie oplatając pierwszą.

11

Związ wręgowy

Służy do łączenia lin o różnychśrednicach oraz drutów sta-lowych, mosiężnych, miedzianych oraz elastycznych staló-wek. Nie nadaje siędo łączenia lin nierdzewnych.

Wantowy (wyblinka, drabinkowy)

Do wiązania na wantach np.drabinki sznurowej. Uwagalina na której wiążemy tenwęzełnie może byćo mniej-szej średnicy. Węzełwówczasbędzie się ślizgał. Dawniejjeden z podstawowych wę-złów.

Wykonujemy go łapiąc prostą linę skrzyżowanymi rękamiz góry po czym trzymając linęrozkrzyżowujemy ręce kieru-jąc wewnętrznymi częściami dłoni do siebie i gotowe. Oczy-wiście na wancie (na liniebez wolnych końców) wiążesię go odtwarzając jegoprzebieg (patrz zdjęcie wy-żej 2).

Wantowy podwójny zwa-ny belkowym także chwytem hamulcowym służy do zawią-zywania liny na linie lub przedmiocie o większej średnicy.Wykonuje sięgo dodając jeden pierścień. Charakterystycznypoprzeczny docisk obejmuje teraz trzy pierścienie a nie jakw wyblince dwa.

2

1

12

TS

W

DnennsitrWwsólinmna

K

Wlincz

opslowyłuży do wiązania lin żagli na okrągłym drzewcu. Węzełdo-

brze się trzyma drzewca i nieślizga się. Topslowy podwójnyma o jeden pierścień więcej(wykończenie identyczne).Topslowy podwójny jestpewniejszy lepiej trzyma siędrzewca

ęzełHuntera

o łączenia dwóch lin. Pew-połączenie. Zdecydowa-

ie pewniejsze połączenieiżwęzełpłaski. Nie ślizgaę przy szarpnięciach, wy-zymuje duże obciążenia.ęzełHuntera wykorzysty-any jest przez komando-w brytyjskich do wiązaniaek spadochronów a takżea zastosowanie w wspi-czce wysokogórskiej.

rzyżowy

ęzełkrzyżowy jest kolejnym węzłem do łączenia dwóch. Mało popularny. Podobnie jak węzełprosty niezabezpie-ony warto zabezpieczyćwolne końce np. półsztykami.

13

Zacisk (oplotowy)

Zastosowanie podobne jak wę-zła belkowego (wyblinkowy po-dwójny) tzn. do zawiązywanialinki na linie lub przedmiocie owiększych wymiarach. Możnazastosowaćnp. w Optymiście domocowania talii obciągacza bomu (lepiej uwzględnićfakt, że narurce aluminiowej będzie sięprzesuwał/ przy pracy pod kątemskorzys taćz jakiegośogranicznika na belce/).

Ławkowy (szalupowy, holowniczy, faleniowy)

Wykorzystuje siędo przywiązania liny ho-lowniczej – umożliwia szybkie zwolnienie.Stosuje sięrównieżdo umocowywania ka-poków pod ławką.

Sztyk (dwa półwęzły, palowy, dwa półsztychy, chwyt podwójny).

Najprostszy węzełcu-mowniczy do cumowaniana palu lub pierścieniu.

Stanowi teżwykończenie innychbardziej złożonych węzłów.Najczęściej popełnianym błędemprzy wiązaniu tego węzła jestzawiązanie odwrotnie drugiego półsztyku. Pierwszy półsztykobojętnie czy wiążemy z góry czy z dołu ważne by drugi byłjego kopią– tak samo zawiązany.

14

K

nagowy

Węzełknagowy mazastosowanie przy mo-cowaniu szotów, fałów,cum na knadze.

Wiązaćgo można za-równo w lewo jaki w prawo. Wybór mo-żemy uzależnićod tegoz której strony chcemyby zwisałkoniec liny(najczęściej do kokpi-tu).

Osoba która nie potrafipoprawnie wykonaćtego węzła nawetniech nie próbuje pod-chodzićdo egzaminów.Stosowany jest prak-tycznie na każdymjachcie.

1 2

3 Gotowy

15

KotwicznySłuży do wiązania kotwic, sond,wiader itp.Węzełwykonujemywiążąc na początku

supełna linie (zobacz węzełzwykły). Następnie przecią-gamy linęprzez ucho (cumowe, uchowiadra itd.). Wykonujemy uchwyt iden-tyczny jaki stosuje siędo wieszaniakrawatów na relingach –zobacz rysunek poniżej.Wracając linąz uchacumowego prowadzimylinie równolegle do linytworzącej supeł(w efek-cie powstanie kluczka).

Kotwiczny II (wędkarski)

Może byćużyty do wiązania kotwic łodziowych, haków orazhaczyków wędkarskich.Sposób wykonania: na linie nośnej wykonujemy węzełzwykły podwójny (patrz rysunek wyżej,po czym ściągamy lekko węzełza końce.W efekcie otrzymamy węzełprzypomi-nający ósemkę. Przez oba ucha przekła-damy haczyk bądźtrzon kotwicy i zacią-gamy. W przypadku kotwicy lina nośnapowinna przechodzićprzez pierścieńkotwiczny by zapewnićjej właściwąpra-cę.

1

Po zaciągnięciu

2

3

16

C

WMp

P

Wmzwob

C

Pekotrzaza

umowy żeglarski

ęzełcumowniczy do cumowania na palu lub pierścieniu.ocny i pewny uchwyt. Podwójny chwyt chroni linęprzedrzecieraniem.

ółsztyk rybacki

ęzełcumowniczy do wiązania na palu lub pierścieniu cu-owniczym. Obciążony węzełnie zaciska się. Różni sięodykłego półsztyka m.in. że półsztyk przechodzi przez linyejmujące pal czy pierścień.

umowniczy rybacki

wniejszy od półsztyku rybackiego. Różni siętylko dodat-wym półsztykiem. Gdy wolny koniec dodatkowo jest po-

aktowany przewiązem (umocowany do końca liny nośnejpomocąkilku zwoi np. juzingu) stosuje sięgo równieżw

stosowaniach węzła kotwicznego.

17

Palowy podwójny

Służy do cumowania na palu i na pier-ścieniu. Pewny i mocny. Podwójny chwytpala czy pierścienia zapobiega szybkie-mu przecieraniu się liny.

Łańcuchowy (cumowy łańcuchowy)

Używany do cumowania wolnymkocem łańcucha oraz do skracaniałańcucha np. kotwicznego w do-wolnym miejscu jego długości. Wy-brany jużłańcuch kotwicy wiążemyza pomocąkilku przechwytówłań-cucha i pachołka bez udziału koń-ców (drugi koniec najczęściej jestprzymocowany do krętlika w komo-rze łańcuchowej)

1 2

3

18

W

kozilin

S

jepojemPwWśn

ęzełskrótowy zwykły

Stosuje siędo skracania liny na linie która ma obańce zamocowane. Po przewiązaniu wolnych pętli (np. ju-

ngiem) możemy skracaćtym węzłem znaczące długościy.

krót łańcuchowy

Najczęściej stosowany przez żeglarzy skrót liny przydnym końcu wolnym. Cały węzełmożna rozwiązaćjednymciągnięciem po zdjęciu zabezpieczenia. Podobna technikast stosowana przy klarowaniu żagli szotem (-ami) tzw.arlowanie.ierwsząpętlęwykonujemy identycznie jak w węźle rożko-ym. Później przeciągamy przez kolejno powstające oka.ykańczamy węzełprzeciągając pojedynczy koniec liny no-ej przez oko.

19

Szotowy francuski

Tym węzłem można dobrze połączyćszot lub kontra szot zrogiem żagla. Połączenie wytrzymuje silne obciążenia, od-porne na szarpanie. Nie sprawia trudności w rozwiązaniu.

Samotnik

Węzełtylko wykończeniem różni sięod szotowego czy fla-gowego. Jest to właściwie ósemka zawiązana na pętli lubkauszy. Bardzo dobry i pewny węzeł. Potrafi siębardzomocno zacisnąć.

Supełzdwojony

20

Zcid

C

Wmub

S

W

H

astosowanie takie jak ósemki ale bardziej elegancki. Oceń-e sami jego wygląd po zaciśnięciu. Zalecam gdy lina jestużo cieńsza niżotwór w kipie.

hwytowy

ęzełmocniejszy i pewniejszy niżwęzełszotowy (takie sa-o zastosowanie). Ważne by przed obciążeniem dobrze goformowaći zacisnąć. Wymiary kauszy czy pętli powinnyyćzbliżone do wymiaru liny inaczej może sięześliznąć.

kawa

ęzełdedykowany do wiązania węzłówżeglarskich.

akowy pojedynczy

Wiążemy oczywiście na hakua nie na palcu Władzi.Służy do wiązania końca swo-bodnego liny na haku. Węzełpod obciążeniem zaciska sięnahaku. Nie pozwala na zbyt dużeobciążenie liny. Dla zabezpie-

21

czenia koniec swobodny należy umocowaćprzewiązek doliny nośnej.

Hakowy podwójnySłuży do wiązania końca swo-bodnego liny na haku. Wytrzy-muje większe obciążenia niżwęzełhakowy pojedynczy. Dlazabezpieczenia koniec swobod-ny należy umocowaćprzewią-zek do liny nośnej.

Stoper

Służy do podwieszania buchtna linach pionowych np. fałach, wan-tach itp.

Stanowi element buchty podwiesza-nej na fale.

Łapacz

Rysunek po prawej pokazuje węzełpo zaciśnięciu i wykoń-czeniu. Stosuje sięgo w celu przywiązania liny na drzewcu

21

22

jachtu, okrągłej belce, rurze itp. Węzełprosty, mocny i bez-pieczny.

Buchta

Klasyczna buchta jestzabezpieczona przed sa-morozwiązaniem się. Przybuchtowaniu liny zwracaćuwagęna skręt (lewo iprawo skrętne liny). Niebuchtowaćna łokciu tylkow ręku dokładając kolej-ne zwoje okręcając linęw taki sposób by sięnieskręcała. Dzięki temuunikniemy zamieszaniagdy trzeba będzie jejszybko użyć.

Obok przedstawiam innymniej popularny sposóbbuchtowania liny. Jest wdalszym ciągu buchtazabezpieczona przed sa-morozwiązaniem.

1 2

12

23

Buchta podwieszana na fale

Buchta jest formowana z wolnego końca liny (je-den jest do czegośprzymocowany). Pozbuchtowaniu liny wolnym końcem wiążemystoper na fale obciążonym.

To rozwiązanie nie ma większego zastosowania najachtach mieczowych, gdyżw razie wywrotkimożemy miećproblem z rozwiązaniem go wwodzie. Do stosowania raczej na jachtachbalastowych.

Radzęna jachcie mieczowym stosowaćna fałachbuchty samorozwiązujące się

Buchta samoczynnie rozwiązująca się

Takie buchty stosuje się głównie do buchto-wania fałów. Możliwośćszybkiego rozwiązaniajest ważna przy szybkim ściąganiu żagli bądź

po wywrotce jachtu mie-czowego spadając z knagirozwiąże się i jest szansaże po zrzuceniu żagli niezobaczymy buchty na to-pie masztu.

Uwaga! Buchtowanie za-czynamy od końca wolne-go i wykańczamy liną(fa-łem zwisającym bezpo-średnio za knagą). Od-wrotnie jest w zwykłych

24

b

R

zkwrsnC

Wręrakjep

Wkją

R

uchtach gdzie wykańczamy buchtękońcem swobodnym.

atowniczyWęzełratowniczyjest jednym z naj-ważniejszych wę-

łów który powinien znaćażdy żeglarz. Węzełteniąże sięna sobie. Możnaównieżwiązaćgo w po-taci szelek (np. do pod-oszenia ze śmigłowca).harakterystycznącechątego węzła jest fakt iżnie zaciska

on pętli.czasie wiązania pamiętać! Tylko trzema palcami jednej

ki. Nie wolno pozwolićby lina oplotła nadgarstek! (Ma wzie szarpnięcia zsunąćsięz trzech palców nie czyniąc nam

rzywdy. Węzełuznajęza opanowany gdy kursant zawiązu-go na lądzie w 2-3s, a w wodzie do 5s nie zanurzając

rzy tym głowy pod wodę.

ęzełratowniczy wiązany nie na sobie tylko jako pętlęnie-tórzy żeglarze wykorzystująjako węzełcumowniczy rzuca-c pętlęna poler.

ożkowy (sterlinkowy, chwyt rożkowy)

A

Węzełrożkowy jest często stosowany na jachcie. Jego pod-stawowe zastosowanie to zamocowanie wolnego końca fału(zwisającego z masztu najczęściej zakończonego kauszą) dosamego fału.

Na rysunku A widaćprzygotowanąpętlęna końcu liny (fału)za pomocąktórego najczęściej wciągamy żagiel na maszt.Na rysunku B widoczny jest przełożony drugi koniec fałuprzez przygotowanąpętlęw rysunku A.

Topowy (róża topowa)

B

A

25

B

26

WU

S

ęzełtopowy używany jest awaryjnie na topie masztu.cha służądo przyłączenia want i sztagu.

pis treści

Słowo wstępne.......................................................................2Węzełzwykły (supeł)............................................................3Ósemka ..................................................................................3Ósemkowy podwójny............................................................3Węzełpłaski (prosty).............................................................4Prosty niezabezpieczony........................................................4Płaski podwójny.....................................................................4Refowy (płaski z pętelką)......................................................5Szotowy (holowniczy, oczkowy, flagowy bez pętli).............5Flagowy - tradycyjny.............................................................6Bramszotowy (szotowy podwójny, flagowy podwójny bezpętli).......................................................................................6Kapitański..............................................................................6Skrót z węzłem kapitańskim..................................................7Kluczka..................................................................................7Ucho cumowe ........................................................................8Bosmański..............................................................................9Ciężarek rzutkowy.................................................................9Rzutkowy.............................................................................10Związ wantowy (łącznikowy)..............................................10

C

27

Związ ósemkowy................................................................. 10Związ wręgowy................................................................... 11Wantowy (wyblinka, drabinkowy)...................................... 11Topslowy............................................................................. 12WęzełHuntera..................................................................... 12Krzyżowy ............................................................................ 12Zacisk (oplotowy)................................................................ 13Ławkowy (szalupowy, holowniczy, faleniowy).................. 13Sztyk.................................................................................... 13Knagowy ............................................................................. 14Kotwiczny ........................................................................... 15Kotwiczny II (wędkarski).................................................... 15Cumowy żeglarski ............................................................... 16Półsztyk rybacki .................................................................. 16Cumowniczy rybacki........................................................... 16Palowy podwójny................................................................ 17Łańcuchowy ........................................................................ 17Węzełskrótowy zwykły...................................................... 18Skrót łańcuchowy ................................................................ 18Szotowy francuski............................................................... 19Samotnik.............................................................................. 19Supełzdwojony................................................................... 19Chwytowy ........................................................................... 20Skawa .................................................................................. 20Hakowy pojedynczy............................................................ 20Hakowy podwójny .............................................................. 21Stoper................................................................................... 21Łapacz ................................................................................. 21Buchta.................................................................................. 22Buchta podwieszana na fale ................................................ 23Buchta samoczynnie rozwiązująca się................................ 23Ratowniczy.......................................................................... 24Rożkowy (sterlinkowy, chwyt rożkowy)............................ 24Topowy (róża topowa)........................................................ 25

28

- Węzły na konkurs Polska leży nad Bałtykiem 2003

29

Sekcja ŻeglarskaUKS JEDYNKA

Siedziba: Gimnazjum nr 1 im. Józefa Wybic-kiego, 84-300 Lębork

ul. I Armii Wojska Polskiego 10

tel. (059) 8622-251 (sekretariat), tel. (059) 8633-285 (dyrektor), www.republika.pl/uks_1 ;

www.republika.pl/martarnow

Opracowanie: SŻUKS jedynka (2004)Mariusz Tarnowski