Pneumokoniozat; Asbestozat në efektin e ajrit. Të dhënat ...fshmt.umt.rash.al/wp-content/uploads/2017/10/ENTELA...lidhura me asbestin në pacientët e hospitalizuar me probleme

Pneumokoniozat; Asbestozat në efektin e ajrit. Të dhënat laboratorike dhe

etika sociale në qytetin e Tiranës

ENTELA NEZIRI 1

UNIVERSITETI I MJEKËSISË

FAKULTETI I SHKENCAVE MJEKËSORE TEKNIKE

TIRANË

PROGRAMI I STUDIMIT TË DOKTORATURËS

PNEUMOKONIOZAT; ASBESTOZAT NË EFEKTIN E AJRIT. TË DHËNAT

LABORATORIKE DHE ETIKA SOCIALE NË QYTETIN E TIRANËS

UDHËHEQËS SHKENCOR PUNOI

PROF. DR. Enver ROSHI Entela Neziri

TIRANË, 2016



ENTELA NEZIRI 2

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I MJEKËSISË TIRANË

FAKULTETI I SHKENCAVE MJEKESORE TEKNIKE

DISERTACION

I

PARAQITUR NGA

Zj. Entela Neziri

PЁR MARRJEN E GRADЁS SHKENCORE

DOKTOR

TEMA: PNEUMOKONIOZAT; ASBESTOZAT NË EFEKTIN E AJRIT. TË DHËNAT

LABORATORIKE DHE ETIKA SOCIALE NË QYTETIN E TIRANËS

Udhëheqës Shkencor: Prof Dr Enver ROSHI

MBROHET ME DATE ......... /....... 2016 PARA JURISE

1. ________________________________KRYETAR

2. ________________________________ANЁTAR (OPONENT)

3. ________________________________ANЁTAR (OPONENT)

4. ________________________________ANЁTAR

5. ________________________________ANЁTAR



ENTELA NEZIRI 3

Përmbajtja :

Abstrakt ………………………………………………………………….……….…………6

Hyrje …………………………………………………………………….….…...7

Kapitulli I ………………………………………………………………............8

1. Pjesa teorike ………………………………………………………………………...….......8

1.1 Asbesti …………………………………………………………………………………....8

1.2 Prodhimi dhe përdorimi aktual i asbestit në rang botëror …………………….…….….....9

1.3 Politikat e asbestit për europën ………………………………………………..…………12

1.4 Asbesti (amianti) në shqipëri ………………………………………………………….....13

1.4.1 Historia e amiantit në vendin tonë …………………………………………….….…. .13

1.4.2 Përdorimi i amiantit në shqipëri …………………………………………………..….. 15

1.4.3 Ekspozimi ndaj amiantit …………………………………………………………….... 15

1.4.4 Politikat e vendit tonë lidhur me asbestin …………………………………………..... 16

1.5 Azbesti si shkaktar sëmundjesh ……………………………………………………….... 17

1.6 Ekspozimet sipas profesioneve në të kaluarën dhe të tashmen ……………………........ 20

1.7 Burime të tjera të ekspozimit …………………………………………………………... 22

1.8 Etio-patoologjia e sëmundjeve të shkaktuara nga ekspozimi …………………..…...…. 24

1.8.1 Fati i fibrave të thithura……………………………………………………………….. 24

1.8.2 Efektet qelizore të fibrave të thithura………………………………………………..... 25

1.9 Marrëdhënia e krijuar ndërmjet dozës dhe përgjigjes ndaj ekspozimit …………..….…. 26

1.10 Asbestoza 27

1.10.1 Përkufizimi dhe historia e kësaj sëmundje ………………………………….…..….. 27

1.10.2 Patologjia ……………………………………………………………………………..28

1.10.3 Paraqitja klinike …………………………………………………………………..…. 29

1.10.4 Përdorimi i radiografisë në diagnozën e sëmundjes …………………………………29

1.10.5 Testet funksionale të mushkrisë ………………...………………………………..… 30

1.10.6 Teste të tjera laboratorike ………………………………………………………..…...31

1.10.7 Epidemiologjia dhe historia natyrore e ndodhjes …………………........................... 31

1.11 Azbesti-i lidhur me sëmundje pleurale ……………………………………...………... 32

1.11.1 Aspekte historike …………………………………...…………………………....….. 32



ENTELA NEZIRI 4

1.11.2 Pllakat pleurale ……………………………………………………………….……... 33

1.11.3 Reaksioni pleural visceroparietal ………………………………………………….....34

1.12 Kanceri i mushkërisë ......................................................................................................35

1.12.1 Aspekte historike ..........................................................................................................35

1.12.2 Karakteristikat klinike dhe patologjia ……………………………………….......…...36

1.12.3 Epidemiologji e kancerit të mushkërisë ………………………………………....…...36

1.13.Mezotelioma…………...……………………………...…………………………….…..37

1.13.1 Aspektet historike dhe epidemiologjike ………………...………………………..…..37

1.13.2 Etiologjia ……………………..………………………………………………….…...39

1.14. Sëmundje të tjera të lidhura me asbestozën ……………………………………….......40

1.14.1 sëmundja kronike e rrugëve të frymarrjes ………………………………………........40

1.15 Sëmundje të tjera kanceroze ………………………………………………..…………..40

Kapitulli II

2. Qëllimi i studimit dhe objektivat………………………………………...……….……......42

2.1 Qëllimi ……………………………………………………...……………………..…......42

2.2 Objektivat ……………………………………………………..…………………………42

Kapitulli III

3. Meteriali dhe metoda ……………………………………...……………………….……...43

3.1 Studimi i popullatës, mostra e marrë në studim dhe dizenjimi i studimit ………..….......43

Kapitulli IV

4. Rezultatet ……………………...………………………………………………………….49

Kapitulli V

5. Diskutime …………...………………………………………………………………….. 62

6. Përfundime ……………...……………………………………………………….…….. 71

7. Rekomandime …………………………………………………………………….……. 72

8. Referenca .......................................................................................................................... 73



ENTELA NEZIRI 5

Falenderime

Dëshiroj të falenderoj udhëheqësin shkencor Prof.Dr. Enver

Roshi, për mbështetjen, këshillat dhe kujdesin e vazhdueshëm që ka

treguar gjatë punës time deri në realizimin përfundimtar të temës.

Falenderoj Prof.Dr. Dhori Karaj i cili më ka ndihmuar gjatë

punimit të temës, në aspektin social.

Falenderoj Prof. Dr. Petrit Bara i cili më ka inkurajuar dhe

mbështetur në këtë drejtim.

Ju jam mirënjohëse të gjithë kolegve të cilët më kanë

mbështetur gjatë punës së kryer për të arrritur rezultate të sakta në lidhje

me temën.



ENTELA NEZIRI 6

Abstract

Pneumoconiosis and asbestos related disease are caused by inhaling particles of mineral dust, usually

while working in a high-risk, mineral-related industry. The aim of this study were to evaluate the

prevalence of pneumoconiosis and asbestos related disease in hospitalized patients with pulmonary

problem. We have enrolled about 198 patients from Hospital Center “Mother Theresa” in Tirana and

also from Hospital center “Shefqet Ndroqi”. We have done a structured questionnaire for each patient.

All the data were taken near the statistics unit of this two hospitals center. Data were entered into a

Microsoft Excel database and analysed using SPSS version 16.0 (SPSS Inc). Values are reported as

arithmetic means and percentage. The minimum age was 20 years and the maximum 77 years old.

The mean age of sampled workers was 58.38 years. The most predominant sex were male compared

to female. No significance level was seen between diseases and divided by the sex. The most

predominant age groups of patients were 51-60 years old and also 61-70 years and >71 years old. A

significant level was seen between age grops older the 51 years and the diseases for p value <0.05.

About 128 patients were regular tobacco consumer. Occupations with the largest number of patients

on our study were those who have worked in mines and methallurgist. A significant level was seen

also between the long years of the same work and disease.

Conclusion: This study has identified the presence of asbestos related disease and pneumoconiosis in

a large percentage to the miners. The most affected sex resulted the men with age groups more then

51 years old. Recognition of those diseases as occupational illnesses by workers was almost

nonexistent with a complete lack of education on occupational health and safety measures. The

prevalence of asbestosis among persons in Albania was almost unknown in two last decades. Such

exposure is self-reported and ideally should be verified. So more studies related on prevalence of

asbestos-related disorders should have a larger number of subjects for increased real statistical power

of this disease between workers.

Keywords: Pneumoconiosis, asbstos related diseases, miners, smoker, dust

Përmbledhje

Pneumoconiosis dhe sëmundjet e lidhura me asbestin shkaktohen nga gelltitja e grimcat e pluhurit te

mineraleve te fibrave te asbestit, zakonisht rreziku eshte me i larte ne industrite e lidhura me

mineralet. Qëllimi i këtij studimi eshte evidentimi i përhapjen se pneumoconiosis dhe sëmundje të

lidhura me asbestin në pacientët e hospitalizuar me probleme të mushkërive.Ne kemi regjistruar rreth

198 pacientë nga Qendra Spitalore "Nënë Tereza" në Tiranë, dhe gjithashtu nga Qendra Spitalore

"Shefqet Ndroqi".Ne kemi bërë një pyetësor të strukturuar për çdo pacient. Të gjitha të dhënat janë

marrë pranë njësisë se statistikave të ketyre dy qendrave spitalore. Të dhënat janë futur në një bazë të

dhënash Microsoft Excel dhe analizuar duke përdorur versionin SPSS 16.0 (SPSS Inc).Vlerat janë

raportuar si mjete aritmetike dhe përqindje.Mosha minimale dhe maksimale ishin 20 vjec dhe >89

vjeç.Mosha mesatare e punëtorëve ishte 58.38 vjet.Seksi më dominues ishin meshkujt në krahasim me

femra.Nuk ka nivel sinjifikativ ndërmjet semundjes dhe ndarjest sipas seksit Shumica e pacienteve i

perkisnin grupmoshave 51-60 vjeç, 61-70 vjet dhe > 71 vjeç. Një nivel i forte sinjifikantiv u vu re

ndermje gropmoshës më të vjetër se 51 vjeç dhe sëmundshmerise për vlerën e p <0.05. Rreth 128

pacientë janë konsumatore të rregullt të duhanit. Profesionet me numrin me te madh te rasteve te

analizuara ishin minatoret dhe metalurget. Nje ndryshim shinjifikant rezultoi edhe pervitet e gjata ne

te njejten pune dhe shfaqjes se semundjes te shkaktuar anga ekspozimi.

Përfundim: Ky studim ka identifikuar praninë e sëmundjeve të lidhura me asbest dhe pneumoconiosis

në një përqindje të madhe të minatorëve.Seksi më i prekur kane rezultuar meshkujt dhe grupmoshat

më të vjetra se 51 vjec.Njohja e këtyre sëmundjeve si sëmundjet profesionale nga punëtorët ishte

pothuajse inekzistente me një mungesë të plotë të edukimit si për masat e sigurisë ashtu dhe shëndetin

në punë. Prevalenca e asbestozës në mesin e personave në Shqipëri, ishte pothuajse i panjohur në dy

dekadat e fundit. Vetë-raportimet e ekspozimeve te ndryshme duhet të verifikohen. Pra, lind nevoja

per më shumë studime të lidhura me prevalencën e semundjeve të lidhura me asbestin i cili duhet të

përfshije një numër më të madh të subjekteve për te rritur fuqine e vërtetë statistikore te kësaj

sëmundjeje në mes të punëtorëve.

Fjalë kyçe: Pneumoconiosis, asbstos sëmundje të lidhura, minatorët, duhanxhi, pluhur



ENTELA NEZIRI 7

Hyrje

Historia e Asbestit

Asbest është një term i cili përdoret për të përshkruar një grup fibrash minerale që ndodhen

natyrshëm dhe janë të shpërndara gjerësisht në shumë dalje shkëmbore dhe depozita në të

gjithë botën. Shfrytëzimi i këtyre materialeve nga ana e njeriut është bërë që nga kohët e

lashta. Për shembull, në shekullin e tretë para “Krishtit” asbesti është përdorur për të forcuar

enët e baltës në Finlandë. Në kohët klasike, “qefinët e endura” me asbest janë përdorur për të

ruajtur hirin e të vdekurve të famshëm. Marco Polo u kthye nga udhëtimet e tij nga Kina me

përshkrimet e një materiali magjik që mund të prodhohen nga një leckë rezistente ndaj

nxehtësisë.

Nga fillimi i viteve të shekullit të nëntëmbëdhjetë, u bë e njohur se ekzistojnë depozitanë disa

pjesë të botës, duke përfshirë malet Urale, Italinë veriore, zona të tjera të Mesdheut, Afrikën e

Jugut dhe në Kanada. Shfrytëzimi komercial i tyre ka filluar vetëm në gjysmën e dytë të

shekullit të nëntëmbëdhjetë.

Në këtë kohë, revolucioni industrial krijoi jo vetëm aplikimin (si p.sh u përdor si izolues tek

motori me avull), u lehtësua prodhimi, me mekanizma të cilët zëvendësuan nxjerrjen e

fibrave nga shkëmbi mëmë. Industria moderne filloi në Itali dhe Mbretërinë e Bashkuar pas

viteve 1860 dhe kulmi i zhvillimit dhe shfrytëzimit të depozitave majft të mëdha me asbest

krizotile (e bardhë) u arrit në Quebec (Kanada) në 1880. Shfrytëzimi i depozitave të krizotilit

në Malet Urale ishte modest deri në 1920. Një nga përdorimet e para komerciale të fibrave të

gjatë dhe të hollë, të mineralit krizotil, ishin veçanërisht të përshtatshme për tjerrje të

pëlhurave dhe shajakëve.

Shfrytëzimi i depozitave të asbestit crocidolite (blu) në veriperëndim të Kepit, Afrikës së

Jugut, rezultoi si një fije më e qëndrueshme ndaj ujit krahasuar me krizotilet dhe më e

përshtatshme për përdorim detar. Depozitat e asbest amosite (ngjyrë kafe), gjenden në

Afrikën e Jugut. Nxjerrja dhe përpunimi i tyre filloi në vitet e para të këtij shekulli.

Shfrytëzimi i depozitave finlandeze të asbestit antofilit, ishte burimi i vetëm i rëndësishëm

tregtar i këtij lloji, u zhvillua vetëm në mes të viteve 1918 deri 1966, ndërsa depozitat e

krokidoliteve u zhvilluan në Wittenoom, Australi dhe janë nxjerrë nga vitet 1937 deri 1966.



ENTELA NEZIRI 8

KAPITULLI I

1. PJESA TEORIKE

1.1 ASBESTI

Dobia e asbestit (amiantit) si material izolues u njoh për herë të parë nga Egjiptianët dhe u

përmend më pas nga Pliny në kohët Romake, por prodhimi në shkallë të gjerë të asbestit ka

filluar vetëm në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë (1). Asbesti si term është përdorur për të

përshkruar një grup të përbërë nga gjashtë lloje mineralesh silikat me fibra komercialë të cilat

janë përgjithësisht të gjatë, të hollë si dhe fleksibël kur ndahen. Fibrat e asbestit janë

klasifikuar në dy lloje sipas formës së tyre: në formë gjarpri dhe amfiboles. Asbesti në formë

gjarpri është i përdredhur, ndërsa fibrat amfibole janë të drejtë. Krizotilet është e vetmja

formë si gjarpër e asbestit. Fibrat amfibole që janë tregtuar në të kaluarën janë krokidolite

(riebeckite), amosite (cummingtonite-grunerite) dhe antofilite, tremolite asbest, dhe actinolite

asbest (Figura 1.1).

Figura1.1 Llojet e ndryshme të fibrave të Asbestit. Pamje e mikroskopit elektronik

(McGill University)



ENTELA NEZIRI 9

Shumica e depozitave janë minerale heterogjene ashtu siç janë shumica e formave komerciale të

mineraleve (2). Asbesti krizotil dhe mineralet e ndryshme ampfibole ndryshojnë strukturën

kristaline, karakteristikat kimike, karakteristikat fizike dhe sipërfaqene e fibrave të tyre,

zakonisht në drejtim (ose aspekt) të raportit gjatësi-diametër. Ata gjithashtu ndryshojnë në

karakteristikat që i dallojnë në përdorimin komercial dhe kategorinë.

Më shumë se 90% e asbestit të hasur në shekullin e kaluar ishte asbestikrizotil, dhe ky lloj

aktualisht llogaritet të jetë më shumë se 99% e prodhimit në mbarë botën (3).

Të gjitha format e asbestit janë përcaktuar si kancerogjene nga:Organizata Botërore e

Shëndetësisë (OBSH) në programet Ndërkombëtare për Sigurinë Kimike (4), Agjencia

Ndërkombëtare lidhur me Kërkimet mbi Kancerin (5), Agjencia për Mbrojtjen e Mjedisit në

Shtetet e Bashkuara të Amerikës (6), Instituti Kombëtare për Sigurinë dhe Shëndetin në Punë

(7), dhe Programi Kombëtar i Toksikologjisë (8). Karcinogjenet e shkaktuara nga asbesti janë

shqyrtuar kohët e fundit nga një grup shkencëtarësh në Agjencisë Ndërkombëtare për

Kërkime mbi Kancerit (IARC) takim i kryer në mars 2009 (9).

Ky grup shkencërtarësh arriti në përfundimin se të gjitha format e asbestit (krizotilet,

krokidolitet, amozitet, tremolitet, actinolitet dhe antofilitet) janë të shoqëruara me rritjen e

rrezikshmërisë për të shkaktua rmezoteliomën në mushkëri, probleme të rënda me laringun si

dhe kancerin (10, 11).

1.2 PRODHIMI DHE PËRDORIMI AKTUAL I ASBESTIT NË RANG BOTËROR

Konsumi botëror i asbestit ka ndryshuar në mënyrë dramatike gjatë shekullit të kaluar siç

është ilustruar në figurën e mëposhtme. Rritja e prodhimit komercial, ishte e ngadalshme në

vitet e para të këtij shekulli. Për shembull, vitin 1911 prodhimi kanadez u tejkalua me

100.000 ton në vit për herë të parë dhe arriti në 200.000 ton në vitin 1923. Rritja midis dy

luftrave botërore ishte e qëndrueshme, rritje kjo e konsiderueshme për të përmbushur

kërkesat e Luftës së Dytë Botërore si dhe për të përmbushur kërkesat në kohë paqeje (duke

përfshirë edhe ato të luftës së ftohtë). Kulmi i prodhimit të këtyre lloje fibrash u arrit në vitin

1976, me 5.708.000 ton (2). Pas kësaj, prodhimi filloi të ngadalësohet për shkak të efekteve

negative që u shfaqen si pasojë e ekspozimit kundrejt këtyre materialeve dhe për Amerikën e

Veriut dhe Evropën prodhimi mbetet në rreth 4.000.000 ton në vit deri në vitin 1986.



ENTELA NEZIRI 10

Ky prodhim u ul më tej në vitet 1990. Konsumi i asbestit është rritur në masë të madhe nga

1920 dhe duke arritur kulmin e saj në vitet 1980.

Në grafikun e mëposhtëm kemi paraqitur ndryshimet që kanë ndodhur në konsumimin vjetor

për asbestin në rang Botëror nga viti 1920 deri në vitin 2010 (11).

Grafiku 1.1 Kunsumimi global i Asbestit (ton) sipas rajoneve për vitet 1920–2010

Konsumimi i asbestit pas viteve 1980 përkoi me përpjekjet nga ana e vendeve të Europës

Perëndimore dhe ato të Amerikës së Veriut për të kufizuar përdorimin e asbestit si dhe

rëndësia që ju dha sëmundjeve të shkaktuara nga asbesti për shkak të ekspozimit ndaj tij.

Ndërsa në kontinentet afrikane, aziatike dhe Amerikës së Jugut, kërkesa për asbest është

rritur, për të përmbushur nevojat e tyre duke e konsideruar si një material të lirë e të

qëndrueshëm për përdorim në ndërtimin dhe në kanalizimet e rrjetit të ujrave.

Nga 1981, Rusia ishte bërë prodhuesi më i madh në botë, me një rritje të shfrytëzimit

komercial të depozitave të mëdha të Kinës dhe Brazilit. Në vitin 1980, është vlerësuar se një

total prej mbi 100 milion ton asbest të nxjerrë në mbarë botën, ku 90% e tyre ishte e llojit

krizotil, nga të cilat 75% kanë ardhur nga katër zona minerare të Krizootilit të vendosura në

Quebec (Kanada), Afrikën Jugore dhe Malet qëndrore dhe jugore të Uralit.

Krokidolite ishin 2-3% e prodhimit të përgjithshëm botëror i cili vinte nga Kepi Verior,

Afrika e Jugut, dhe nga Australia perëndimore, dhe një tjetër 2 deri në 3% ishte amosite, nga

Transvalia Lindore, Afrika e Jugut (2) .



ENTELA NEZIRI 11

Tabela 1.1 paraqet burimet më të mëdha, prodhuesit si dhe përdoruesit e këtyre mineraleve

kudo në botë.

Tabela1.1 Burimet kryesore të materialeve të asbestit, produktet dhe përdorimet e tij

Lloji i

fibrave

Vendi ku janë depozitat më të

mëdha të këtyre fibrave

Produktet komerciale dhe përdorimi i tyre

Krizotil

(i bardhë)

Rusi, Kanada (Québec, Kolumbia),

Kina; Rajoni i Mesdheut (Itali, Greqi,

Korsika dhe Qipro); Afrika e jugut;

Brazil; depozita të vogla në USA

(Vermont, Arizona, Kaliforni) dhe në

Japoni

Materiale prodhues për ndërtim

Tuba plastike dhe produkte plastike të ndryshme

Materiale të ndryshme të përdorura në marinë.

Materiale izolues

Materiale të ndryshme të përdorura në industrinë e

makinave

Materiale të përdorura në industrinë e Tekstileve

Materialet e përdorura në industrinë e letrës

Materiale të përdurra në industrinë e ngjyrimit dhe

në materialet salduese

Krokidolite

(blu)

Afrika e jugut, Australia përëndimore Përdoret në kombinim me produktet e çimentos , si

dhe në disa nga materialet e përmendura më sipër

Amosite

(kafe)

Afrika e jugut Është përdorur më së shumti në produktet e

çimentos, izolimit termik, produktet që përdoreshin

për mbulim si dhe në kombinim me disa nga

produktet e përmendura më sipër

Antofilite Finland Është përdorur si material mbushës i gomave, në

materilaet plastike si dhe në industrinë kimike

Tremolite Itali, Kore dhe disa ishuj të Paqësorit;

në disa miniera në Turqi; Kinë; në

disa toka bujqësore të gadishullit

Ballkanik dhe Turqi

Përdoret si material mbushës apo plotësues

*Burimi i këtij informacioni është marrë nga: 12-16

Në vitet më pas, norma e konsumit në mbarë botën ka vazhduar të bjerë deri në fund të viteve

1990. Kjo normë, u stabilizua në rreth 2 milion metrikë ton në vit, rreth gjysma e asaj që ishte

gjatë konsumit kulminant në vitet 1980. Të dhënat më të fundit të disponueshme nga 2010

tregojnë se konsumi i këtij produkti në mbarë botën mbetet në këtë nivel.



ENTELA NEZIRI 12

Në tabelën 1.2 kemi paraqitur dhjetë vendet me prodhim më të lartë të llojeve të asbestit në

vitin 2012.

Tabela 1.2 Konsumi i Asbestit sipas vendeve

Nr Vendi Konsumimi i Asbestit (ton) Përqindja

1 Kina 530.834 27.10%

2 India 4930.86 25.10%

3 Brazili 167.602 8.50%

4 Indonezia 161.824 8.20%

5 Rusia 155.476 7.90%

6 Uzbekistani 103.608 5.30%

7 Vietnam 78.909 4.00%

8 Tailand 58.008 3.00%

9 Sri Lanka 57.704 2.80%

10 Ukrahina 42,000 2.10%

Totali 1.961.728 100%

1.3 POLITIKAT E ASBESTIT PËR EUROPËN

Shumë vende mbështesin vendosjen e prioriteteve kombëtare si dhe monitorimin e arritjeve

kombëtare. Profilet Kombëtare të Asbestit janë njohur si mjete kyçe për zhvillimin dhe

menaxhimin e programeve dhe politikave ndaj këtij produkti. Ndërsa disa vende kanë

raportuar përgatitjen e profileve të tilla dhe të programeve kombëtare për eliminimin e këtij

produkti bazuar edhe në direktivat e OBSH-së, të tjerët kanë hasur vështirësi në zhvillimin

dhe zbatimin e programeve/profileve për shkak të mungesës së angazhimit politik kombëtar,

burimet njerëzore si dhe fondeve. Direktiva e BE-së 1999/77/EC ndaloi të gjitha llojet e

përdorimit të asbestit nga 1 janar 2005 (17). Përveç kësaj, Direktiva e Komisionit

2003/18/EC ndaloi nxjerrjen e asbestit, prodhimin dhe përpunimin e produkteve të asbestit

(18).

Duke ndjekur parimet e ktyesore të Barrës njerëzore dhe financiare të shkaktuar nga asbesti

(OBSH) për Rajonin Europian është ndaluar ekspozimi ndaj asbestit si dhe të konsumatorëve

përdorues të produkteve të asbestit apo materialeve që përmbajnë atë.



ENTELA NEZIRI 13

Direktiva e BE-së 2009/148/EC kanë përcaktuar dispozita të qarta për të mbrojtur punëtorët

nga rreziqet që shkakton asbesti, e bazuar kryesisht kjo nëpërmjet masave parandaluese (19).

Parlamenti Europian është në proçesin e miratimit të akteve të rrepta ligjore për asbestin si

dhe ndryshimet në direktivat ekzistuese lidhur me asbestin.

Shumica e vendeve të BE-së janë gjithashtu palë të Konventës së Azbestit ILO (20), dhe i

janë bashkuar Deklaratës së Tokios të vitit 2004 për ndalimin e asbestit, mbrojtjen e

punëtorëve dhe publikut, përdorimin e alternativave për të zëvendësuar asbestin dhe nevojën

për të shkëmbyer informacion në lidhje me rreziqet që vijnë nga ekspozimi ndaj asbestit (21).

Disa aktivitete dhe programe janë zbatuar në vitet e fundit në nivel të BE, dhe Inspektorati i

Punës i BE-së ka hartuar një udhëzues praktik mbi trajtimin e asbestit (22). Federata

Evropiane e ndërtimit dhe atyre të përpunimit të drurit, janë duke zhvilluar një plan veprimi

“Europian asbest-free”, kjo edhe në bashkëpunimin me Sekretariatin Ndërkombëtar “Ndalimi

i Asbestiti” si një projekt i BE-së. Komiteti për Politikën e përbashkët të Shoqatave të

Epidemiologjisë prodhuan një deklaratë lidhur me pozicionin e asbestit në qershor të 2012

(23;24). Duhet të theksohet se ndalimi dhe përdorimi i asbestit është vetëm një masë e

domosdoshme për të parandaluar shfaqjen e rasteve të reja të sëmundshmërisë në popullatën

Europiane. Edhe pas ndalimit e përdorimit të të gjitha llojeve të asbestit, shumë vende të BE-

së ende përballen me problemin e ekspozimit ndaj asbestit si pasojë e largimit, prishjes,

rregullimit dhe mirëmbajtjes së aktiviteteve. Është veçanërisht e rëndësishme të parandalohet

ekspozimi ndaj materialeve që përmbajnë asbest në ndërtesat e vjetra ekzistuese. Menaxhimi

i rreptë për heqjen e asbestit, edukimi, trajnimi dhe mbrojtja e rrugëve të frymëmarrjes, janë

identifikuar si prioritete të reja për ndryshime në legjislativ në disa vende të BE-së.

1.4 ASBESTI (AMIANTI) NË SHQIPËRI

1.4.1 HISTORIA E AMIANTIT NË VENDIN TONË

Në vendin tonë ajri që ne thithim përmban fibra të amiantit, pasi fibrat e amiantit gjenden në

natyrë dhe në materialet e ndërtimit. Gjatë shkatërrimit të ndërtesave industriale, shtëpive apo

ambjenteve të ndryshëm të cilat kanë përmbajtje të llojeve të ndryshme të asbestit, kemi

çlirimin e tyre në natyrë duke ndikuar në ndotje të atmosferës. Çlirimi i fibrave të amiantit

ndodh dhe nga konsumimi i ferrotave dhe freksioneve të automjeteve.



ENTELA NEZIRI 14

Përsa i përketë përdorimit të amiantit në Shqipëri, nuk kemi një shifër të caktuar. Të dhënat e

marra nga arkivi i shtetit i përkasin peridhës 1930-1990 ku amianti është përdorur në një sasi

rreth 190.000 ton. Gjatë viteve 1960-1990 është periudha kur në Shqipëri amianti ka patur një

përdorim të veçantë. Gjatë këtyre viteve janë ndërtuar impiante të përpunimit dhe përdorimit

të amiantit në Vlorë, Korçë, Tiranë, Fier , Durrës etj.

Në lidhje me përbërjen e amiantit në Shqipëri ai ka qënë në dy forma: me përbërje të gatshme

industriale dhe në formën e lëndës së parë.

Në vendin tonë një nga produktet më të hasura që përmban amiant është eterniti. Në

përbërjen e tij ka 30%-35% amiant dhe pjesa tjetër e përbërjes është çimento. Në Itali në vitet

1920-1930 kishte filluar prodhimi industrial i eternitit, dhe si rrjedhojë ky material u fut edhe

në vendin tonë, por sasia nuk dihet saktë. Gjatë Luftës së Dytë Botërore prania e amiantit u

rrit shumë.

Kjo sasi amianti në përgjithësi importohej në përbërje të impianteve industriale. Të gjitha

impiantet indutriale ku ishte i domosdoshëm shkëmbimi apo magazinimi i lëndëve me

temperaturë shumë të ulët ose shumë të lartë (ujë i ftohtë, ujë i nxehtë, avull, etj), kanë patur

në përbërjen e tyre amiant si lëndë termoizoluese. Të dy format që ka amianti, atë të

shkriftushme dhe atë kompakte është futur dhe përdorur në vendin tonë nëpërmjet pajisjeve

elektroshtëpiake, guanicioneve të ndryshme, litarëve të amiantit, panele për çati etj.

Gjatë vitit 1965 në Shqipëri u ndërtua fabrika e prodhimit të eternitit në Vlorë, si rrjedhojë

prania e amiantit në vendin tonë ishte shumë e lartë. Nga viti 1965-1995 janë përdorur rreth

60 mijë ton eternit në fabrikën e Vlorës. Prania e eternitit në Shqipëri gjendej në qendrat e

banuara (tubat e ujrave të shiut), në objektet social-kuturore si edhe në mjedise pune në qytete

dhe fshatra.

Pas viteve 90, në Shqipëri ndodhi shkatërimi i impianteve industriale, që nga ato më të voglat

e deri tek ato më të mëdha. Si pasojë e këtyre shkatërrimeve ne nuk mund të bëjmë

vlerësimin e saktë të pranisë së amiantit në vendin tonë. Banorët të cilët jetojnë pranë zonave

ku kanë ndodhur shkatërrimet e impianteve janë më të rrezikuar nga prania e amiantit të

shkrifëtueshëm.



ENTELA NEZIRI 15

1.4.2 PËRDORIMI I AMIANTIT NË SHQIPËRI

Amiananti është përdorur në mbi 2300 produkte industriale të cilat kanë patur funksione të

ndryshme. Përdorimi i tij në të gjithë botën ka qënë shumë i lartë. Në vendet e zhvilluara

perëndimore është ndaluar përdorimi i tij. Në shumë produkte gjendet përmbajtja e amiantit,

të cilat janë të trashëguara nga vitet më parë kur përdorimi i tij ka qënë shumë i zhvilluart. Në

shumë vende të botës amianti vazhdon të përdoret ende si lëndë e parë.

Të dhëna arkivore të futjes së amiantit në Shqipëri tregojnë që gjatë viteve 1946-1989

rezervat e amiantit në Shqipëri nuk janë shfrytëzuar shumë por është përdorur importi i tij

kryesisht nga Bashkimi Sovjetik, Ish-Jugosllavia, ISh-RDGJ, ISH-RFGJh, Italia, Kina etj.

Importimi i produkteve të mbetura dhe i produkteve të reja me përbajtje amianti janë dy

burimet të cilat futen në Shqipëri. P.sh: produktet të ardhura nga perëndimi janë pajisjet

frigoriferike të cilat amiantin e ka në formën e vet më të rrezikshme (trajta e shkriftëueshme),

automjete dhe anije të të gjitha llojeve, shtëpitë, etj. Ndërsa nga vendet e tjera futen produkte

që kanë në përbërje litar amianti psh: soba me dru, me gaz, rezistenca, elektroshtëpiaket në

përgjithësi, etj.

Si mund ti dallojmë materialet me përmbajtje amianti?

Produktet e ardhura nga vendet perëndimore e kanë patur të detyrueshme mbajtjen e etiketës

që palajmëronin përmbajtjen e amiantit. Ndërsa produktete të cilat futen nga vendet e tjera

duhen kontrolluar.

1.4.3 EKSPOZIMI NDAJ AMIANTIT

Askush nuk mund të konsiderohet jashtë rrezikut të ekspozimit në ato mjedise ku gjendet

prania e amiantit. Siç e kemi theksuar edhe më sipër, më i rrezikshëm është prania e amiantit

të shkriftueshëm. Por nuk duhet të lihet jashtë vëmendjes dhe amianti kompakt, kryesish

eterniti, i pranishëm gjërësisht në Shqipëri. Ky lloj i nënshtrohet vazhdimisht veprimit fizik të

agjentëve të ndryshëm dhe ka tendencë të lëshojë fibra të amiantit, të cilët konsiderohen të

rrezikshme.

Grupet më të rrezikuara janë ato të profesioneve që kanë patur ose kanë aktualisht kontakt të

drejtpërdrejtë me amiantin, qoftë edhe për një periudhë të shkurtër kohore. Deri në vitet 90

grupet më të rrezikuara kanë qënë punonjësit e fabrikës së eternitit në Vlorë, si dhe punonjësit



ENTELA NEZIRI 16

e ndërmarrjeve të monitorimeve industriale, të porteve dhe kantierve detare, të prodhimit të

gabinave të autobuzave etj. Këta punëtorë kanë patur kontakt të drejtpërdrejt me amiantin si

lëndë e parë apo materiale ndihmëse. Megjithatë gjithë popullësia ka qënë e ekspozuar sepse

shkalla e përdorimit të amiantit në vendin tonë ka qënë e madhe.

Grupi më i ekspozuar është ai i personave duhanpirës edhe në rastet kur ata kanë patur pak

kontakt me amiantin. Kjo për shkakun e efektit sinergjik që ndodh ndërmjet amiantit dhe

duhanit, bashkëpunim që shkakton një efekt i cili vlerësohet sa shumëfishi i dy efektetve të

marrë sëbashku. Në vendin tonë, amianti vazhdon të jetë i pranishëm në mjaft objekte si

industria, ambjente shkollore dhe ato sociale–kulturore.

1.4.4 POLITIKAT E VENDIT TONË LIDHUR ME ASBESTIN

Legjislacioni

Në Shqipëri një gamë e gjerë e rregulloreve dhe ligjeve e përmendin asbestin, por për

momentin nuk mbulohet nga ndonjë ligj i veçantë. Ministria e Mjedisit është duke planifikuar

për të zhvilluar një ligj të tillë. Programet për t'u marrë me asbestin u filluan në vitin 2005.

Sasia e përgjithshme e asbestit e përdorur në vend vlerësohet të jetë rreth 188.000 ton. Shumë

asbest (asbest i shkrifët) është përdorur si material termo-izolues si dhe në materialet

ndërtuese në formën e asbest çimentues apo ngjitës.

Në prill të 2012, me mbështetjen e OBSH-së, është kryer një seminar trajnimi pesë-ditor për

shërbimet bazë të shëndetit në punë lidhur me eliminimin e asbestit. Qëllimi ishte për të

marrë një hap konkret drejt zbatimit të “Deklaratës Parma” dhe harmonizimi i politikave

Shqipëtare lidhur me asbestin duke u bazuar në praktikat dhe politikat europiane. Në vendin

tonë nuk ekziston një regjistër i mirëfilltë lidhur me regjistrat e pacientëve me kancer,

regjistrat e sëmundjeve profesionale, kriteret diagnostikuese për kancer profesional etj.

Me ndihmën e OBSH, në vijim u identifikuan prioritetet për menaxhimin e duhur të

situatës së asbestit në vend. Disa nga këto prioritete janë:

• Krijimi urgjenti i një inventari të plotë të ekspozimit ndaj asbestit;

• Zhvillimi i një sistemi për shkëmbimin e të dhënave për asbestin, regjistrat kombëtarë dhe

sisteme të të dhënave;

• Krijimi i një kuadri ligjor bazuar në të gjitha direktivat e BE-së lidhur me këtë problem;



ENTELA NEZIRI 17

• Identifikimi i përgjegjësive të qarta për çdo aktor në fushat e mjedisit, shëndetësisë, të

punës, zakonet, arsimit dhe kërkimit;

• Vlerësimi ekonomik i teknikave të duhura anti-asbest;

• Krijimi i një infrastrukture të përshtatshme për inspektime; si dhe

• Ndërtimi i kapaciteteve dhe vazhdimi i tyre (16).

1.5 ASBESTI SI SHKAKTAR SËMUNDJESH

Ashtu si silica edhe asbesti ka aftësinë të shkakëtojë reagime të shumta në shumë inde të

organizmit të njeriut dhe të kafshëve. Përveç kësaj, asbesti shkakton reagime malinje në

shëndetin e njeriut duke shtuar një element tjetër shqetësues për të. Kjo është dhe si një sfidë

për shkencën me anë të sëcilës kërkohet të gjendet se si asbesti ushtron efektet e saj tek të

sëmurët. Rasti i parë i regjistruar klinikisht si sëmundje e mushkërive, shkaktuar nga asbesti, i

njohur më vonë si asbestozë, është raportuar në Londër, në një burrë 33-vjeçar që punonte në

një fabrikë të tekstilit për 14 vjet, nga një mjek i Spitalit Charing Cross Dr M. Murray në

1906 (25). Vdekje të shumta (afërsisht 50 raste) janë raportuar edhe në një fabrikë tekstili

asbest franceze (26). Mjekët italianë në një klinikë në Torino shqyrtuan rastet e 30

punëtorëve të asbestit që kishin sëmundje të mushkërive, midis viteve 1894 deri në 1906 (27).

Në literaturën mjekësore termi Asbestos është aplikuar për herë të parë në 1927 tek një rast i

një gruaje 33 vjeçare e cila punonte në një fabrike tekstili të asbestit. Ky ishte një rast tipik i

fibrozës së mushkërisë (28). Studimet e para epidemiologjike të punëtorëve të teksiteleve të

asbestit u publikuan në Mars të vitit 1930 nga Merewether & Price. Të dy së bashku krijuan

lidhjen ndërmjet ekspozimit ndaj asbestit me asbestosën, sëmundje e mushkërisë (29).

Dyshimi i parë lidhur me shkaktimin e kancerit të mushkërisë si pasojë e ekspozimit ndaj

asbestit është bërë nga studiuesit Lynch & Smith (30) në USA dhe nga Gloyne (31) në

Mbretërinë e Bashkuar, të cilët raportuan tre raste me kancer në mushkëri gjatë kryerjes së

autopsisë tek punëtorët e asbestit të cilët kishin asbest.

Richard Doll publikoi studimin e parë kohort epidemiologjik në të cilin paraqiti një numër të

lartë (vërejtur 11 kundrejt 0.8 të pritur) të kancerit të mushkrisë në mesin e punëtorëve të

fabrikës së asbestit në Britaninë e Madhe (32).



ENTELA NEZIRI 18

Raporti i parë bindës i një lidhje shkakësore ndërmjet Mezotelmisë dhe asbestit është bërë në

vitin 1960 nga Wagner i cili identifikoi 33 raste me Mezotelmi. Shumë nga këta individë nuk

kishin punuar apo jetuar në afërsi të minierave të qymyrit në Afrikën e Jugut (33). Disa vite

më vonë, studime të ndryshme epidemiologjike konfirmuar edhe njëherë marrëdhënien

shkakësore të ndodhjes së Mezoteliomës si pasojë e asbestit.

Kjo u shpreh së pari, me një studim në një fabrikë të prodhimit në Ohajo nga Mancuso &

Coulter (34), dhe së dyti, me një studim të punëtorëve të izolimit nga Selikoff dhe

bashkëpunëtorët e tij (35). Studimet që nga viti 1955 kanë treguar se rregulloret e hartuara në

vitin 1931 nuk kanë eliminuar rrezikun e kancerit të shkaktuar nga prezenca e asbestit (36).

Organizata Botërore e Shëndetësisë (OBSH) për fat të keq edhe pse ka implementuar dhe

rekomanduar ndryshime të mëpasshme dhe ka aplikuar politikat e tjera rregullatore, asbesti i

lidhur me sëmundjen dhe ekspozimet ndaj tij mbeten një shqetësim i madh për shëndetin

publik në ditët e sotme. Në fakt, ngarkesa e sëmundshmërisë e shkaktuar nga prezenca e

asbestit është në rritje në shumë shtete të botës.

Përdorimi i asbestit është i ndaluar në 55 vende të botës, por këto ndalime janë më së shumti

të kohëve të fundit dhe ende nuk kanë patur një ndikim të matshëm në incidencën e

sëmundjeve të lidhura me asbestin.

Për shkak të përdorimit të tij në masë të gjerë në të kaluarën, epidemia e sëmundjeve të

lidhura me asbestin, është e njohur në mbarë botën dhe në këtë mënyrë mund të përcaktohet

nëse ne kemi një pandemi apo një epidemi.

OBSH ka vlerësuar së fundi se afërsisht 107.000 njerëz në botë vdesin çdo vit nga sëmundje

të lidhura me asbestin si dhe ato që rezultojnë nga ekspozimet profesionale (37). Objektivat

kryesore të ligjeve dhe programeve që hartohen nga vendet e ndryshme të botës si dhe nga

organizatat që këto vende bashkëpunojnë janë që të paraqesin një pasqyrë të asaj që ne

aktualisht dimë rreth pandemisë botërore të sëmundjeve të lidhura me asbestin.

Për të vendosur këtë çështje në kontekstin e duhur, ne fillojmë me një përshkrim të përdorimit

të tanishëm, prodhimin, dhe ekspozimet e mundshme ndaj asbestit. Ky diskutim është pasuar

nga një rishikim i asaj që është e njohur lidhur me rastet aktuale të sëmundjeve të lidhura me

asbestin si dhe vdekshmërisë e shkaktuar prej tyre kudo në botë. Kjo do të na ndihmojë për të

vlerësuar epidemitë globale të lidhur me këto sëmundje.



ENTELA NEZIRI 19

Tabela 1.3 Sëmundjet dhe Kushtet e lidhura me ekspozimin ndaj asbestit

Patologjia Organet e prekura Sëmundshmëria/Sindromat1

Jo malinje Mushkëri, pleura, lëkura Asbestosis (përhapje e fibrozës interstitiale)

Sëmundjet e rrugëve të vogla të frymëmarjes2(fibrozë i

lokalizuar në regjionin peri bronkial)

Sëmundjet kronike të rrugëve3Pllakat pleurale

Reaksionet Viscero-parietale, përfshijnë fuzionet benjine

pleurale, fibrozë preurale difuze dhe atelektazë të pleurës

si pasojë e asbestozës4

Malinje Mushkëri, Pleura,

hapësirat e veshura me

mezotel, trakti gastro

intestinal 5 të tjera5

Kanceri i mushkërisë( tërë tipet qelizore)

Kanceri i laringut, Mezotelioma e pleurës, Mezotelioma

e peritoneumit, perikard dhe skrotum (me frekuencë që

vjen duke u rritur) kanceri i stomakut, ezofagut, kollona,

rektum, ovare, fshikëzës së urinës, dukteve biliar, pankreas

dhe veshka

* 1. Sëmundjet apo sindromat në shkronja të theksuara janë ato që hasen më shpesh për

të cilat ekspozimi ndaj asbestit njihet si një marrëdhënie shkakësore e drejtpërdrejtë.

2.Fibroza e mureve të rrugëve të vogla të mushkërisë (që përfshin bronkiolat

respiratore) mendohet se janë ndryshimet e para parenkimale si pasojë e ekspozimit (38) e

cila do të përfundojë në asbestozë nëse ekspozimi është i vazhdueshëm dhe/ose i fuqishëm.

Por nëse ekspozimi është i kufizuar ose i lehtë, ndryshimet do të ndodhin vetëm në zonat e

kufizuara (39).

3. Këtu përfshihen bronkitet, sëmundja obstruktive kronike e mushkërive dhe

emfizema. Është vërtetuar se të gjitha këto janë të lidhura me ekspozimin ndaj fibrave dhe

pluhurave (40).

4. Këto raste kanë më shumë rëndësi historike sësa rëndësi aktuale.

5. Raportime të bëra nga studime të ndryshme në botë (41-45)



ENTELA NEZIRI 20

1.6 EKSPOZIMET SIPAS PROFESIONEVE NË TË KALUARËN DHE TË

TASHMEN

Një shikim i profesioneve më të rrezikshme: Profesione dhe bizneset të cilët janë ekspozuar

më shpesh ndaj asbestit janë paraqitur në tabelën e mëposhtme.

Tabela 1.4 Profesionet dhe bizneset më të ekspozuara ndaj asbestit

PROFESIONET BIZNESET

Minatorët

Punëtorë të fabrikës

Punëtorët e tekstilit

Punëtorët në kantjere të ndryshme

Elektriçistët

Hidraulikët

Punëtorët e ndërtimit

Punëtorët të cilët merren me eleminimin e

materialeve të Asbestit

Piktorët

Automobilistët dhe mekanikët e avionëve

Makinistët

Punëtorët hekurudhore

Ata që punojnë në mulli

Muratorët dhe skalitësit e pllakave të gurit

Saldatorër

Punëtorët e termocentraleve

Punëtorët e industrive kimike

Punëtorët e qymyrit dhe naftës

Prodhuesit e produkteve të asbest (izolues, mbulues,

materiale të ndërtimit)

Dyqane dhe Serviset e riparimit të automjeteve

(sidomos ato që përfshijnë riparimin e frenave)

Kompanitë e ndërtimit

Kompanitë detare

Kompanitë e minierave

Rafineritë e naftës

Termocentralet

Hekurudhat

Prodhuesit e rërës apo lëndëve gërryese

Ndërtuesit e anijeve, linjat e anije, dhe të ndërtimit

Prodhuesit e metaleve

Etj

Në shumicën e rasteve diagnostikimi i sëmundjeve të ndryshme të mushkërisë mund të lidhet

me ekspozimin ndaj asbestit me vendin e punës pra ekspozimi ndaj fibrave minerale mjaft

toksike.

Sipas vlerësimeve të Organizatës Botërore të Shëndetësisë, rreth 125 milionë njerëz përballen

me ekspozimin ndaj asbestit në vendin e punës në mbarë botën. Në vendet e industrializuara

ekspozimi profesional, sigurisht, ka qenë gjithmonë dhe është ende burimi më i mundshëm i

ekspozimit të njeriut.

Vazhdimisht janë bërë ndryshime dhe përmirësime të mëdha në proçeset dhe proçedurat

industriale të cilat synojnë zvogëlimin dhe çlirimin e pluhurit në ambientin e punës (13; 15).



ENTELA NEZIRI 21

Shumica e minierave Krisotile janë të hapura, ndërsa minierat e mineraleve amfibole

zakonisht përfshijnë metoda nëntokësore që gjenerojnë më shumë pluhur. Shkëputja e

materialeve nga shkëmbi para viteve 1950-1960 shfaqte një ekspozim të dukshëm ndaj

pluhurave të cilat përmbanin fibra të asbestit.

Trajtimi i mbeturinave, transportimi i asbestit në thes, ngarkimi dhe shkarkimi i kamionëve

dhe trenave ishin gjithashtu një burim i ekspozimit të njeriut. Punëtorët kanë pasur kontakt të

drejtëpërdrejt me asbestin gjatë grumbullimit dhe paketimit të tij, veçanërisht gjatë mbushjes

së lokomotivave, në spërkatjen e mureve, tavaneve, kanaleve të ajrimit, në industrinë detare

në kuvertën e anijeve etj. Këto ekspozime janë zvogëluar shumë që nga futja e teknikave të

reja si dhe përdorimi i enëve të mbyllura, kurse disa nga këto përdorime tashmë janë ndaluar.

Në prodhimin e produkteve të çimentos ekspozimi ndaj asbestit ndodh në marrjen dhe hapjen

e çantave të cilat përmbajnë asbest të papërpunuar, në përgatitjen e fibrave për përzierje si

dhe në trajtimin e mbeturinave.

Në prodhimin e pllakave me vinil dhe dysheme, asbesti është përdorur si një agjent

përforcues, mbushës i përzier së bashku me rrëshirat organike. Në ditët e sotme ky produkt në

Evropë dhe Amerikën e Veriut është zëvendësuar kryesisht nga fibra organike. Në prodhimin

e fijeve dhe tekstileve, ekspozimi ndaj fibrave të asbestit ndodh në marrjen, përgatitjen,

përzierjen, krehjen, tjerrjen, endjen etj.

Në prodhimin e produkteve të letrës, ekspozimi i njeriut ndaj pluhurit të asbestit me shumë

gjasa ndodh në pritjen dhe përgatitjen e stokut të materialeve dhe në prerjen e produkteve

finale të cilat në vitet 1970 përmbanin nga 30 deri në 90% asbest. Në industrinë e ndërtimit,

para përdorimit të rregullt të ventilimit të duhur (i cili erdhi në vitin 1960), ekspozimi ndaj

asbestit veçanërisht kur operacione të tilla janë kryer në hapësira të mbyllura ishte shumë i

madh.

Në periudhën pas Luftës së Dytë Botërore, një burim i madh i ekspozimit të njeriut ndaj

asbestit ka qenë përdorimi i materialeve të mbetura, heqja ose zëvendësimi i materialeve që

përmbajnë asbest, prishja apo rinovimi i ndërtesave apo anijeve. Një nga arsyet kryesore për

këtë gjendje ka qenë mungesa e vetëdijes të përbërjes së këtyre materialeve (p.sh, nëse ato

përmbanin asbest) dhe se ekspozimi ndaj asbestit mund të jenë i dëmshëm për shëndetin.

Përmirësimi i nivelit arsimor tek punëtorët, praktikat më të mira të punës dhe mbrojtja

personale e kanë ulur rrezikun në vitet 1990 në disa vende.



ENTELA NEZIRI 22

Në industrinë e transportit, burimet e ekspozimit janë heqja dhe zëvendësimi i motorëve të

lokomotivave të mbetura, të materialeve të frenimit në kamiona dhe riparimi i makinave në

industrinë e automobilave. Burime të tjera të ekspozimeve të kaluara në veçanti, të cilat

shoqërohen me sëmundje pleurale, vazhdojnë të tërheqin vëmendjen, madje edhe pas viteve

1990.

Figura 1.2 Paraqitje e ilustruar e disa profesioneve të ekspozuara ndaj asbestit

a) Izoluesit; b) punonjësit në anije c) ndërtuesit

d) minatorët e) punonjësit e hekurudhave

1.7 BURIME TË TJERA TË EKSPOZIMIT

Ekspozimi i individëve të angazhuar në profesione që nuk përfshijnë përdorimin apo trajtimin

e asbestit drejtpërdrejt, por që punojnë në të njëjtën zonë quhet ekspozim para-profesional

(soditës). Kjo ka qenë një burim i rëndësishëm ekspozimi jo vetëm në të kaluarën por edhe

për rastet që paraqiten për diagnostikimin në vitet 1990. Profesionet e përfshira në këto

burime të tjera janë: elektriçistët, saldatorët, marangozët (të cilët marrin pjesë në ndërtimin e

anijeve apo riparimet në industri), personeli i mirëmbajtjes në fabrikat e asbestit; montuesit,

punëtorët dhe mirëmbajtësit e tjerët në stacionet e energjisë dhe anijet etj.



ENTELA NEZIRI 23

Në të kaluarën, ekspozimi i brendshëm ka ndodhur (në ambjentet ku bëhej ndërrimi i rrobave

apo shtëpi) kryesisht nga pluhuri që përmbanin rrobat e punës, të cilat duke u shkundur,

pastruar në shtëpi, lëshohej duke u kapur pas fijeve të qilimave apo orendive të gjendura në

ambjentin e shtëpisë, përhapej në ajër duke u bërë pjesë e e përditshme e jetesës.

Ky pluhur i pasur me fibra të asbestit i lëshuar në ajër arrin shifra deri në 10 fibra për mililitër

(f/ml), që është dhjetë herë më e lartë se kufiri i ekspozimit profesional të propozuar nga

OBSH në vitin 1989 (prej 1.0 f/ml), por ajo që është më e rezikshme është që këto fibra janë

të prirura për të qëndruar në ajër për disa ditë. Që nga viti 1970 praktikat e mbajtjes dhe

pastrimit të gjitha rrobave të punës në vendin e punës ka qenë gjerësisht e aplikuar, por nuk

është miratuar universalisht.

Në të kaluarën ekspozimi i banesave ka ndodhur gjithashtu nga ndotja e ajrit nga burimet

industriale. Për shembull, nivelet e rritura të asbestit në ajër janë dokumentuar në lagjet e

ngritura pranë minierave dhe mjediseve të tjera ku bëhej përpunimi dhe paketimi i tyre. Në

vitet 1970 dhe 1980, me rritjen e ndërgjegjësimit të publikut për pasojat që sjell në shëndet

ekspozimi ndaj asbestit, pasi ai është përdorur gjerësisht në ndërtim (sidomos në formën e

shkrifët e cila është përdorur për spray për mure, tavane dhe kanalet e ventilimit), është bërë

një përpjekje e vazhdueshme për uljen e përdorimit të këtyre materialeve si në ndërtim ashtu

dhe në prodhimin e tyre. Burime të tjera të ndotjes së ajrit në zonat urbane përfshijnë çlirimin

e fibrave nga frenat e automjeteve që kalojnë në këto zona urbane(46).

Burime jo-industriale të ekspozimit mjedisor janë dhe fibrat natyrale që gjenden në tokë, si

në vendet e Europës Lindore, në shkëmbinjtë e rajonit të Mesdheut (duke përfshirë Korsikën,

Qipron, Greqinë dhe Turqinë) (46). Një burim shtesë i ekspozimit të njeriut rezulton nga

përdorimi i tremoliteve për llaç kryesisht në Greqi dhe Turqi, dhe në Jug të Kaledonias (47).

Në disa fshatra në Turqi, një fibër zeolite, erionite, është gjetur që përdoret si në llaç dhe në

ndërtimin e brendshëm. Ky lloj është i implikuar në shfaqjen e Mesoteliomës (46).

Së fundi, ekspozimi i njeriut mund të ndodhë nëpërmjet ujit të pijshëm, kryesisht nga ndotja

natyrore, dhe duke pasur parasysh shpërndarjen e gjerë natyrore të fibrave, shumica e

burimeve ujore përmbajnë disa fibra, ku nivelet janë më të larta në zonat minerare (2).



ENTELA NEZIRI 24

1.8 ETIO-PATOLOGJIA E SËMUNDJEVE TË SHKAKTUARA NGA EKSPOZIMI

1.8.1 FATI I FIBRAVE TË THITHURA

Thithja e fibrave nga ana e njeriut nëpërmjet rrugëve të frymëmarjes është e lidhur ngushtë

me aftësinë e këtyre për të depërtuar në hapësirat më të thella të mushkërive. Kjo gjë më së

shumti varet nga dimensionet e këtyre fibrave, të cilat duhet të jenë 5mm ose më pak në

diametër që të arrijnë një penetrim aerodinamik mbi 80% dhe 10 deri në 20% janë mbetje të

këtyre fibrave.

Grimcat më të mëdha se 5 mm mund të kenë ndikim vetëm në hundë dhe në bifurkimet e

mëdha të rrugëve të frymëmarrjes, ku ato kanë tendencë për tu mbledhur. Grimcat e mëdha të

depozituara në rrugët e frymëmarrjes pastrohen nga veprimi i qelizave epiteliale ciliet dhe më

pas transportohen deri në mukus për tu nxjerrë jashtë.

Ndërmjet individëve të cilët kanë të njëjtën ekspozim ndaj këtyre fibrave, ekzistojnë dallime

të cilat lidhen ngushtë me sasinë e depërtuar dhe mbajtjen e fibrave të thithura në brendësi të

organeve nga çdo organizëm (49). Grimcat e vogla të depozituara jashtë rrugëve të

frymëmarrjes fagocitohen nga makrofagët alveolarë, të cilat janë qeliza pastrues që gëlltisin

materialin e huaj.

Fibrat e gjata, ato mbi 10mm, shpesh gjenden nën sulm nga më shumë se një makrofag dhe

kanë më shumë gjasa të vishen duke formuar bërthamën e një organi të asbestit. Kjo është një

strukturë karakteristike e njohur që prej viteve 1900 si një shënues i ekspozimit. Veshja e

fibrave konsiderohet të jetë pjesë e mbrojtjes së mushkërisë për ta bërë atë më inerte dhe jo-

imunogjene.

Organet e asbestit kanë më shumë mundësi për tu formuar nga llojet amfibole se sa nga fibrat

Krisotile, dhe dendësia e tyre e gjetur në materialin biologjik (pështymë, lavazhi

bronkoalveolar, indeve të mushkërisë) është një shënues i tërthortë i ngarkesës së mushkërisë.

Fibrat e veshura mund të vazhdojnë të qëndrojnë në mushkëri për periudha të gjata, dhe mund

të gjenden në pështymë apo lëngun e lavazhit bronkoalveolar deri në 30 vjet pas ekspozimit

të fundit.



ENTELA NEZIRI 25

Figura1.3 Trupat e Asbestit me mikroskop elektronik

*Pamje mikroskopike me zmadhim 400 herë nga Fraser et al. 1990

Teoritë shpjeguese se si fibrat e thithura arrijnë të krijojnë reagime të ndryshme në pleurë si

pasojë e ekspozimit ndaj asbestit përfshijnë:

1. Depërtimin dirket në hapësirën e pleurës

2. Çlirimi i mediatorëve në hapësirën pleurale

3. Fluksi retograd nga limfondujt e bazës së mushkërive në pleurën parietale (13).

1.8.2 EFEKTET QELIZORE TË FIBRAVE TË THITHURA

Studimet e kafshëve tregojnë se ngjarjet fillestare që pasojnë mbajtjen e asbestit në mushkëri

përfshijnë:

1. Një reagim inflamator e cila shoqërohet me akumulimin e qelizave të bardha të gjakut e

ndjekur nga një Alveoliti makrofagit dhe lirim të fibronektinës, rritje e faktorëve të ndryshëm

neutrofil kemotaktikë me kalimin e kohës si dhe lirimin e joneve superoxide.

2. Përhapja alveolare, epiteliale, intersticiale dhe qelizat endoteliale (48).

Këto ngjarje janë pasqyruar në materialin e përftuar nga lavazhi bronkoalveolar tek kafshët

dhe njerëzit (49). Si dimensionet e fibrave ashtu dhe karakteristikat e tyre kimike, duhet të

jenë përcaktuese të fuqisë biologjike të fibrogjenezës, dhe këto karakteristika, mendohet të

jetë gjithashtu të rëndësishme për karcinogjenezën. Fibrat e gjata dhe të holla janë më aktive

se ato të shkurtëra edhe pse aktiviteti i këtyre të fundit nuk mund të anashkalohet. Llojet e

fibrave amfiboles janë më aktive se ato krisotile, kjo gjë i atribuohet bio-persistencës së tyre

më të madhe (49).

http://www.iloencyclopaedia.org/images/stories/enlarged/Part01/RES_imgs/RES160F3.jpg



ENTELA NEZIRI 26

Fibrat e asbestit mund të ndikojnë edhe në sistemin imunitar të njeriut duke ndryshuar numrin

e limfociteve që qarkullojnë në gjak (13). Përveç kësaj, fibrat e asbestit duhet të jetë në

gjendje të induktojnë anomali kromozomale. Nga kjo pikëpamje ato konsiderohen të afta për

të nxitur dhe promovimin e kancerit (48).

1.9 MARRËDHËNIA E KRIJUAR NDËRMJET DOZËS DHE PËRGJIGJES NDAJ

EKSPOZIMIT

Në shkencat biologjike si farmakologji ose toksikologji, marrëdhëniet dozë-përgjigje janë

përdorur për të vlerësuar probabilitetin e efekteve të dëshiruara ose rrezikun e efekteve të

padëshiruara. Një dozë është konceptuar si sasia e agjentit të dërguar dhe të mbetur në

kontakt për një kohë të mjaftueshme në organin e synuar e cila është e aftë për të shkaktuar

një reagim. Marrëdhëniet ekspozim-përgjigje zakonisht mund të demonstrohen në studimet e

fuqisë punëtore por duhet të kihet kujdes pasi masa më e përshtatshme e ekspozimit mund të,

ndryshojë ndërmjet sëmundjeve që ato shkaktojnë. Disi shqetësuese është pyetja: “Pse

marrëdhëniet ekspozim-përgjigje ndryshojnë në mes punëtorëve?”. Këto ndryshime mund të

shpjegohen vetëm pjesërisht me madhësinë e grimcave të fibrave të thithura si dhe proçesin

industrial ku çdo punëtor është i ekspozuar.

Megjithatë, marrëdhëniet ekspozim-përgjigje kanë formuar bazën shkencore për vlerësimin e

rrezikut dhe kanë përcaktuar nivelin e lejueshëm të ekspozimit, të cilat u përqendruan

fillimisht në masat e kontrollit të asbestozës (15).

Edhe prevalenca dhe/ose incidenca e këtyre ka rënë, shqetësim mbetet në sigurimin dhe

mbrojtjen e shëndetit të njeriut kundër kancerit të shkaktuar nga asbesti. Gjatë dekadës së

fundit, teknika janë zhvilluar për matjen sasiore të ngarkesës së pluhurit në mushkëri ose

dozës biologjike direkt me terma fibra për gram në indet e mushkërisë së thatë. Përveç kësaj,

analiza e energjisë dispensive X-ray (EDXA) lejon karakterizimin e saktë të secilës fije sipas

llojit të fibrave (51). Edhe pse standartizimi i rezultateve laboratorike ende nuk është arritur,

rezultatet e fituara në një laborator të caktuar janë të dobishme për vlerësimin e rastit lidhur

me ngarkesën e mushkërisë.



ENTELA NEZIRI 27

Përveç kësaj, zbatimi i këtyre teknikave në studimet epidemiologjike ka rëndesi sepse:

1. Konfirmon bio-persistencën e fibrave amfibole në mushkëri në krahasim me fibrat

Krisotile

2. Identifikon ngarkesën e fibrave në mushkëri tek disa individë në të cilin ekspozimi është

harruar, ka qënë i largët në kohë ose mendohet të jetë i parëndësishëm

3. Demonstron një gradient tëi ngarkesës së mushkërisë lidhur me vendbanimin rural dhe

urban si dhe me ekspozimin e bazuar në profesion

4. Konfirmon shpeshtësinë e fibrave në ngarkesën e mushkërisë lidhur kjo me sëmundjet e

shkaktuara nga ekspozimi ndaj asbestit (52).

1.10 ASBESTOZA

1.10.1 Përkufizimi dhe historia e kësaj sëmundje

Asbestoza është emri i dhënë për pneumoconiosis si pasojë e ekspozimit ndaj pluhurit të

asbestit. Pneumoconiosis fillimisht përcakton një gjendje në të cilën ka "akumulim të pluhurit

në mushkëri dhe për pasojë kemi një përgjigje të indeve ndaj këtij pluhuri". Në rastin e

asbestozës, reagimi i indit është collagenous i cili rezulton në ndryshim permanent të

arkitekturës alveolare në formë dhëmbëzash. Që në fillim të 1898, raportimi vjetor i “Annual

Report of Her Majesty’s Chief Inspector of Factories” përmbante informacionin e dhënë një

inspektore femër e cila raportonte mbi pasojat negative në shëndet si pasojë të ekspozimit

ndaj asbestit. Ky raport përshkuante një rast të një njeriu që kishte punuar për 12 vjet në një

nga fabrikat e tekstilit të krijuar kohët e fundit në Londër, Angli.

Autopsia zbuloi fibrozë të rëndë të përhapur në mushkëri. Parja e mëvonshme e slajdeve

histologjike bëri të njohur prezencën e trupave të asbestit tek ky person. Ndodhja e fibrozës

së mushkërisë ishte një ngjarje e pazakontë, për këtë arsye shoqata mendoi se ky rast mund të

jetë rastësor dhe e paraqiti në një konferencë të sëmundjeve industriale në vitin 1907 (13).

Pavarësisht nga ngjashmëria e rasteve të paraqitura nga inspektorët e Mbretërisë së Bashkuar,

Europës dhe Kanadasë gjatë dekadave të mëvonshme, roli i ekspozimit ndaj asbestit në

gjenezën e sëmundjeve nuk u bë i njohur në përgjithësi derisa u bë një raport rasti i cili u

botua në revistën britanike “British Medical Journal” në vitin 1927.



ENTELA NEZIRI 28

Në këtë raport, termi “Asbestoza Pulmonare” është përdorur së pari për të përshkruar këtë

Pneumoconiosis të veçantë, dhe komentet janë bërë si pasojë e reagimeve të pleurës,

krahasuar, për shembull me silikozën, si pneumokoniosis kryesor i njohur në atë kohë (15).

Në vitin 1930, dy studime të mëdha të fuqisë punëtore e kryer në mesin e punëtorëve të

tekstilit në Mbretërinë e Bashkuar në Shtetet e Bashkuara, siguruan të dhëna të rëndësishme

për marëdhënien ekspozim-përgjigje, marrëdhënien ndërmjet nivelit dhe kohëzgjatjes së

ekspozimit si dhe ndryshime të dukshme radiografike si pasojë e asbestozës. Këto raporte

formuan bazën e rregullave të para të kontrollit në Mbretërinë e Bashkuar, e shpallur në vitin

1930. Vlerat e para të pragut për asbestin u publikuan në Konferencën “American Conference

of Government and Industrial Hygienists” në 1938 (15).

1.10.2 Patologjia

Ndryshimet fibrotike që karakterizojnë asbestozën janë pasojë e proçeseve inflamatore të

shkaktuara nga fibrat e ngelura në mushkëri

Fibroza në asbestozë është intersticiale, difuze, tenton të përfshijë lobet e poshtme dhe zonat

periferike, dhe në rastet e avancuara çon në prishjen e arkitekturës normale të mushkërive.

Fibrozat e pleurës në afërsi të zonës janë të shpeshta. Nuk ka dallim histollogjik midis

asbestozës dhe fibrozës intesticiale nga shkaqe të tjera, përveç prezencës së asbestit në

mushkëri. Ky vihet re me mikroskop me dritë ose në rastin e fijeve të paveshura, të cilat janë

shumë të imëta dhe shihen me mikroskop elektronik. Por mungesa e fijeve të asbestit në

mikroskop nuk e përjashton diagnozën e asbestozës.

Spektri i ashpërsisë së sëmundjes ndryshon, fibroza mund të kufizohet në pak zona të afërta

dhe prek kryesisht zonat peribronkiolare (figura 1.4) dhe përkufizohet si asbestozë e lidhur

me rrugët e vogla të mushkërisë. Ndryshimet histologjike të rrugëve të vogla të frymëmarjes,

si pasojë e asbestit, nuk dallojnë nga ato të shkaktarëve të tjera (si duhani apo ekspozime ndaj

pluhurave të mineraleve) përveç se në rastet ku kemi një përfshirje të gjërë të rrugëve të vogla

membranoze të frymëmarjes. Sëmundja e rrugëve të vogla të frymëmarjes mund të jetë

manifestimi i vetëm i fibrozës pulmonare shkaktuar nga asbesti ose mund të shoqërohet me

fibrozën intersticiale të shkallëve të ndryshme (38). Janë publikuar kriteret për përcaktimin e

gradës së patologjisë së asbestozës (53). Në përgjithësi përhapja dhe intensiteti i fibrozës

pulmonare është e lidhur me ngarkesën e pluhurave në mushkëri (16).



ENTELA NEZIRI 29

Figure 1.4 Asbestozë e lidhur me rrugët e vogla të mushkërisë

Në pamjen histologjike të bronkiolit respirator (R), në skajin e tij distal ose kanalin alveolar

(A), vihet re fibroza peribronkiolare dhe infltrime me qeliza inflamatore. Indi pulmonar rreth

e qark është përgjithësisht normal, por me trashje fokale të indit intersticial (shigjeta në

figurë), paraqet asbestozën e hershme (54)

1.10.3 PARAQITJA KLINIKE

Frymëmarje të shkurtra (gulçimi) është ankesa më e hershme që raportohet, kjo bën që

asbestoza të quhet sëmundje mono simptomatike (15). Gulçimi paraprin simptoma të tjera si

kollë e thatë shqetësuese si ngurtësim të gjoksit që lidhet me reaksionin pleurale. Ralet dhe

krepitacionet e inspirimit që persistojnë edhe pas kollitjes fillimisht dëgjohen në axilla dhe

bazat e mushkërive, para se ato të përhapen.

Nëse kemi rale të thella dhe bronke, ato reflektojnë praninë e bronkitit si dhe mund të jenë një

reagim kur punohet në ambjente me pluhur ose nga duhanpirja.

1.10.4 PËRDORIMI I RADIOGRAFISË NË DIAGNOZËN E SËMUNDJES

Radiografia e mushkërisë është përdorur tradicionalisht si një mjet i rëndësishëm për

vendosjen e diagnozës së asbestozës. Kjo diagnozë ka qënë veçanërisht e dobishme në

studime epidemiologjike por është përdorur gjithashtu edhe nga ana e kliniçistëve. Me

zhvillimin e teknologjive të reja u arrit që të përdoreshin pajisje të tjera më të sofistikuara në

përcaktimin e diagnozës së sëmundjeve të shkaktuara ndaj ekspozimit të asbestit kështu;

Tomografia kompjuter (CT) ka revolucionarizuar imazhin e sëmundjes intersticiale të




ENTELA NEZIRI 30

mushkërive, duke përfshirë asbestozën, me tomografi me rezolucion të lartë kompjuterik

(HRCT) duke rritur ndjeshmërinë në zbulimin e sëmundjes intersticiale dhe pleurale (54).

Figura 1.5 tregon imazhe të kraharorit në diagnozën e sëmundjeve të mushkërive të lidhura

me asbestin

Figura 1.5 Imazhet radiologjike të sëmundjeve të shkaktuara nga asbesti

1.10.5 TESTET FUNKSIONALE TË MUSHKRISË

Fibroza intersticiale pulmonare ndodh nga ekspozimi ndaj asbestit, ashtu si edhe fibroza

pulmonare por ndodh edhe nga shkaqe të tjera. Ajo është zakonisht e lidhur me ulje të

funksionit pulmonar (15). Kjo karakterizohet nga zvogëlimi i volumeve respiratore,

veçanërisht kapaciteti vital (VC) me ruajtje të raportit volumi respirator i sforcuar në një

sekondë, kundrejt kapacitetit vital të sforcuar (FEV1/FVC%), gjë që çon në zvogëlimin e

kompliancës së pulmoneve dhe në dobësimin e shkëmbimit të gazeve.

Kufizimi i fluksit të ajrit me reduktim të raportit FEV1/FVC mund të haset dhe kur personi

punon në ambiente me pluhur ose në prani të tymit të duhanit. Në fazat e hershme të

asbestozës, kur ndryshimet patologjike përfaqësohen vetëm nga fibrozë peribronkiale si dhe

paraqitje të parregullsive opake të vogla në radiografinë e kraharorit, testi që reflekton

disfunksionin e rrugëve të vogla respiratore është “Maximum Mid-expiratory Flow Rate”.

Përgjigjia ndaj ushtrimeve sforcuese mund të përkeqësohet që në fillim të sëmundjes, sepse

me rritjen e ventilimit gjatë ushtrimeve rritet kërkesa për oksigjen O2 dhe dobësohet

shkëmbimi i oksigjenit. Me përparimin e sëmundjes edhe ushtrimet më të vogla ndikojnë në

zvogëlimin e shkëmbimit të O2.




ENTELA NEZIRI 31

Personat e ekspozuar ndaj asbestit paraqesin karakteristika si të insufiçensës respiratore

obstructive ashtu dhe asaj restrictive. Funksionet pulmonare, në veçanti kapaciteti vital,

përdoret si një mjet i dobishëm për ndjekjen e subjekteve, ose për studime të ndryshme

epidemiologjike.

1.10.6 TESTE TË TJERA LABORATORIKE

Lavazhi Bronkoalveolar është përdorur gjithnjë e më shumë si një mjet klinik në hetimin e

sëmundjeve të mushkërive të shkaktuara nga asbesti për disa faktorë si p.sh:

1. Arrin të japë një diagnozë të saktë krahasuar me diagnozat e tjera

2. Vlerëson veprimtarinë e reagimeve pulmonare ndaj fibrosës ose

3. Identifikon agjentin në formën e organeve të asbestit ose fibrave.

Ky test përdoret gjithashtu për të studiuar mekanizmat e sëmundjeve në njerëz dhe kafshë

(49). Absorbimi i galium-67 është përdorur si një masë e veprimtarisë së procesit të

mushkërive, dhe antitrupat e serumit antinuklear (ANA) dhe faktorët reumatoid (RF), të

cilave pasqyrojnë statusin imunologjik të individit, janë hetuar gjithashtu si faktorë që

ndikojnë në përparimin e sëmundjes, dhe/ose për të bërë dallimet ndërmjet individëve në

përgjigje të asaj që çfarë shfaqet kur kemi të njëjtin nivel dhe dozë të ekspozimit.

1.10.7 EPIDEMIOLOGJIA DHE HISTORIA NATYRORE E NDODHJES

Prevalenca e asbestozës radiologjike e dokumentuar në studimet e kryera në fuqinë punëtore

ndryshon në mënyrë të konsiderueshme dhe siç mund të pritej, këto dallime lidhen me

ndryshimet në kohëzgjatjen e ekspozimit dhe intensitetin krahasuar me dallimet ndërmjet

vendeve të punës.

Megjithatë, vlerësimet e ekspozimit ndaj pluhurave të asbestit janë të individualizuara për

secilin anëtar të grupit të marrë në studim, e bazuar kjo dhe në historinë e vendeve të punës,

higjienës industriale llojeve të fibrave ndaj të cilat ekspozohen si dhe shpeshtisë së tyre (16).

Për shembull, një prevalencë 5% e pjesëzave (turbullirë) të vogla të parregullta (1/0 ose më

shumë në klasifikimin ILO) rezulton në një ekspozim kumulativ ndaj fibrave për rreth 1,000

vjet në minatorët e minierave të Krisotile, Quebec minatorëve, për rreth 400 vjet në minatorët



ENTELA NEZIRI 32

e minierave të Krisotile, Korsika, dhe më pak se 10 vjet në minatorët e minierave krokidolite

të Afrikës së Jugut dhe Australisë.

Në të kundërt, për punëtorët e tekstilit të ekspozuar ndaj krisotile,Quebec një prevalencë 5% e

pjesëzave të parregullta të vogla ka rezultuar nga një ekspozim kumulativ ndaj fibrave për më

pak se 20 vjet.

Asbestoza si sëmundje mund të mbetet në gjendje stabël ose mund të progresojë. Ajo

zakonisht nuk ka regres. Progresioni rritet me rritjen e moshës, me ekspozim kumulativ,

shkalla e sëmundjeve ekzistuese, dhe ka më shumë mundësi të ndodhë në qoftë se ekspozimi

është bërë ndaj llojeve krokidolite.

Asbestoza radiologjike mund të progresojë dhe duket shumë kohë më pas pasi individi nuk

ekspozohet më. Përkeqësimi i funksioneve të mushkërive mund të ndodhë edhe pasi

ekspozimi ka pushuar (16).

Në disa rajone, p. sh, në Mbretërinë e Bashkuar, numri i rasteve të paraqitjes me asbestozë

tek punonjësit kanë rënë ndjeshëm gjatë dekadave të fundit, duke reflektuar kontrollet për

vendin e punës të vënë në vitet 1970 (55). Në vende të tjera, p.sh në Gjermani, normat e

asbestozës vazhdojnë të rriten (56).

1.11 AZBESTI-I LIDHUR ME SËMUNDJE PLEURALE

1.11.1 ASPEKTE HISTORIKE

Në përshkrimet e hershme të asbestosës si pjesë të proçesit të sëmundjes përmendim fibrozën

e pleurës së organeve të brendshme. Në vitin 1930 ka pasur raportime të kufizuara për pllakat

pleurale shpesh të kalçifikuara në pleurën parietale, të cilat ndodhin si pasojë e mjedisit dhe

jo si pasojë e profesioneve të ekspozuara. Një studim i kryer në fuqinë punëtore në një

fabrikë gjermane në vitin 1955, raportoi një prevalencë prej 5% të ndryshimeve pleurale në

radiografinë e gjoksit tek këta punëtore.

Reagimet pleurale parietale të organeve të brendshme, përfshirë këtu dhe përhapjen e fibrozës

pleurale, efuzionin beninj pleural u raportuan për herë të parë në vitin 1960, ndërsa atelektazi

u raportua për herë të parë në vitin 1980. Të gjitha këto reagime janë konsideruar si të

ndërlidhura dhe janë të dallueshme nga pllakat pleurale në bazë të patologjisë dhe

patogjenezës, si dhe karakteristikave klinike që paraqiten për çdo rast.



ENTELA NEZIRI 33

Në rajonet ku prevalenca dhe/ose incidenca e asbestozës janë në rënie, manifestimet pleurale

janë gjithnjë e më të zakonshme në anketat e kryera nga mjekët. Këto raste janë baza e

zbulimit të ekspozimit në të kaluarën, dhe janë një arsye më shumë që individi i diagnostikuar

të kërkojë kujdes mjekësor, duke ndikuar kështu dhe në buxhetin e vendit ku jeton. Pra

impakti i këtyre sëmundjeve ka një kosto financiare si për shtetin dhe familjen ashtu dhe

impakt social.

1.11.2 PLLAKAT PLEURALE

Pllakat pleurale janë lezione të çrregullta me ngjyrë të bardhë, të buta, dhe të ngritura, që

mbulohen nga mezoteliumi dhe gjenden në pleurën parietale ose diafragmë (figure 6).

Ato kanë përmasa të ndryshme, shpesh nuk janë të vetme dhe tentojnë të kalcifikohen me

rritjen e moshës (13). Në radiografi shihet vetëm një pjesë e vogël e tyre që janë zbuluar gjatë

autopsisë, megjithatë një pjesë mund të zbulohet nëpërmjet HRCT. Pllakat pleurale kur

mungon fibroza pulmonare dhe nuk ka simptoma të dukshme mund të zbulohen vetëm nga

depistimet me radiografi të kraharorit. Megjithatë në depistimet e forcës punëtore, kryesisht

për VC dhe FVC, pllakat pleurale lidhen me dëmtimin e funksionit pulmonar (60). Nga

depistimet radiologjike në SHBA rezulton që 1% e meshkujve nuk dinë të jenë të ekspozuar,

2.3 % e meshkujve përfshirë këtu dhe ata në popullata urbane janë të ekspozuar.

Përqindjet janë më të larta në komunitetet ku ka industri asbesti, tek personat që e përdorin

asbestin, ndërsa tek puntorët si fletëzuesit e metaleve, izolatorëve, hidraulikët dhe punëtorët e

hekurudhës vlerat mund të arrijnë deri në 50%. Gjatë një studimi të kryer në Finlandë me

autopsitë e 288 meshkujve që kishin pësuar një vdekje të menjëhershme, të moshës 35- 69

vjeç, pllakat pleurale ishin të pranishme në 58% të rasteve. Ata paraqisnin një tendencë që

rritej me kalimin e moshës, me propabilitetin e ekspozimit (bazuar në historikun e tyre), me

përqendrimin e fijeve të asbestit në indin pulmonar dhe duhanpirjen. (58). Në 24% të rasteve,

formimi i pllakës pleurale i atribohet pluhurit në mushkëri me 0.1 milion fibra/gram, në indin

pulmonar. Studimet mbi pluhurin në mushkëri tregojnë lidhje midis përqëndrimit të fibrave

dhe aftësisë për të shkaktuar reaksion pleural. Në 103 meshkuj të ekspozuar ndaj amositit, që

punonin në kantieret detare në Pacifik, të gjithë më pllaka pleurale, autopsia tregoi një

mesatare prej 1.4 milion fibra/gram në indin pulmonary.



ENTELA NEZIRI 34

Kurse në 63 minator që nxjerrin krisotile si dhe mullixhinj (në Quebec) të ekzaminuar në të

njëjtën mënyrë rezultoi se kishin 15.5 dhe 75 milion fibra /gram në indin pulmonar (59).

Figurë 1.6. Asbesti i lidhur me sëmundjet pleurale

*Pamja A e figurës paraqet një pllakë pleurale difragmatike e parë gjatë autopsisë. Pamja B e figurës paraqet

fibrozë të pleurës viscerale e parë gjatë autopsisë Burimi: Fraser et al. 1990.

1.11.3 REAKSIONI PLEURAL VISCEROPARIETAL

Megjithëse patologjia dhe patogjeneza e formave të ndryshme të reagimit visceroparietal si

pasojë e ekspozimit ndaj asbestit janë të ndërlidhura, manifestimet klinike të tyre dhe se si ata

të vijnë në vëmendjen tonë ndryshon. Reaksionet akute pleurale eksudative mund të ndodhin

në formën e efuzioneve kur nuk kemi manifestime të tjera si pasojë e asbestozës, apo si

exacerbime rastet kur kemi reaksione pleurale të rënda dhe të përhapura. Këto efuzione

pleurale quhen beninje për tu dalluar nga ato që shkakton mesotelioma malinje. Efuzionet

pleurale beninje ndodhin rreth 10 deri 15 vjet që nga fillimi i ekspozimit në individë rreth 20

deri 30 vjeç.Ato janë përgjithësisht kalimtare por mund të ripërsëriten, mund të përfshijnë të

dy anët e kraharorit njëkohësisht apo në mënyrë të njëpasnjëshme, mund të jenë të qeta apo

me simptoma si shtrëngime gjoksi me/ose dhimbje pleurle dhe dispne.




ENTELA NEZIRI 35

Likidi pleural përmban leukocite, shpesh gjak, është i pasur me albumin,dhe rrallë mund të

përmbajë trupa asbesti apo fibra që gjithashtu mund ti gjejmë në biopsinë e pleurës ose indit

pulmonar nën të. Shpesh efuzioni pleural vetëpastrohet, por në një pjesë të vogël të

subjekteve (rreth 10%) ajo përparon në fibrozë pleurale difuze që mund të shoqërohet me

fibrozë pulmonare.

Reaksionet pleurale lokale ndonjëherë mund të vetëpërparojnë duke tërhequr indin pulmonar

dhe shkakton një lesion që quhet atelektazë e rrumbullakët ose pseudotumor, pasi në

radiografi paraqitet si kancer i mushkërive. Ndryshe nga pllaka pleurale, e cila rrallë shfaq

simptoma, reaksioni pleural visceroparietal zakonisht shoqërohet me shkurtim të

frymëmarrjes dhe implikim të mushkërisë, veçanërisht kur kemi obliterime të këndit costo-

frenic. Psh. në një studim, defiçit mesatar i FVC ishte 0.07 -1 kur kemi prekje të murit të

kraharorit dhe 0,5-1 kur kemi prekje të këndit costo-frenic (57; 16). Siç pamë deri tani

përhapja dhe përcaktuesit e reaksionit pleural ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme midis

puntorëve të ekspozuar, me prevalencë në rritje me:

1. Vlerësimi i kohë qëndrimit të fibrave në mushkëri (koha matet që nga fillimi i

ekspozimit)

2. Ekspozimi fillimisht ndaj amfibolit dhe

3. Ekspozime të herë pas hershme, në profesine që përdorin material asbesti me shkallë

të lartë kontaminimi, por ky ekspozim mund të jetë i rëndë.

1.12 KANCERI I MUSHKËRISË

1.12.1 ASPEKTE HISTORIKE

Në disa publikime të vitit 1930 në SHBA, Gjermani,UK, ku raportohet për raste klinike të

kancerit të mushkërisë në punonjësit e asbestit, shumë prej tyre shfaqnin shkallë të ndryshme

të asbestozës. Më vonë në 1947, në raportin vjetor për Madhërinë e tij, Inspektori i

Përgjithshëm i Fabrikave, vuri re se kanceri i mushkërive u raportua në 13,2% të meshkujve

të vdekur si pasojë e asbestozës gjatë viteve 1924-1946, dhe vetëm në 1,3% të meshkujve të

vdekur nga silikoza. Studimi i parë që ngriti hipotezën shkakësore ishte një studim kohort i

mortalitetit në njëfabrikë tekstilesh asbesti në UK (61).



ENTELA NEZIRI 36

Ky ishte studimi i parë mbi forcën punëtore, e deri në 1980 u bënë rreth 8 studime të tilla mbi

forca të ndryshme punëtore që konfirmojnë një lidhje mes ekspozimit dhe përgjigjes, lidhja

ishte pranuar si e rastësishme (62).

1.12.2 KARAKTERISTIKAT KLINIKE DHE PATOLOGJIA

Karakteristikat klinike dhe kriteret e diagnozës së kancerit të mushkërisë të lidhur me

asbestin nuk ndryshojnë nga ato të kancerit të mushkrisë që nuk lidhet me ekspozimin ndaj

asbestit. Fillimisht kanceri pulmonar nga asbesti konsiderohej si kancer cikatric, i ngjashëm

me kancerin pulmonar që shihet në format e tjera të fibrozës së përhapur të mushkërisë si

scleroderma. Karakteristikat në favor të këtij këndvështrimi ishin lokalizimi në lobet e

poshtme të mushkërisë (ku azbestoza haset më shpesh), ndonjëherë origjina e tyre

multicentrike dhe një epërsi e adenokarcinomës në një seri rastesh.

Megjithatë në shumë studime mbi forcën punëtore tipet qelizore të përhapura nuk ndryshonin

nga ato të gjetura në popullatat e paekspozuara ndaj asbestit, duke mbështetur kështu

pikëpamjen se vetë asbesti mund të veprojë tek njerëzit si karcinogjen, një konkluzion i

arritur nga Agjensia Ndërkombëtare e Kërkimeve mbi Kancerin (63). Shumë por jo të gjithë

rastet e kancerit pulmonar të lidhura me asbestin ndodhin në bashkpunim me asbestozën

radiologjike.

1.12.3 EPIDEMIOLOGJI E KANCERIT TË MUSHKËRISË

Studimet kohorte konfirmojnë që kemi një rritje të rrezikut të kancerit të mushkërive si pasojë

e ekspozimit, megjithëse shkalla e rritjes për çdo fibër/milliliter për çdo vit të ekspozuar

ndryshon, dhe është e lidhur gjithashtu dhe me llojin e fibrave gjatë proçesit industrial (55).

Për shembull, për ekspozimet ndaj Krisotilit në miniera, mullinj etj, rritja varion nga 0.01 deri

0.17%, në prodhimin e tekstilit ajo varion nga 1.1 deri në 2.8%, ndërsa për ekspozimin ndaj

produkteve izoluese amosite dhe disa ekspozimeve ndaj produkteve të çimentos të përziera

me fibër, norma të larta nga 4.3 deri në 6.7% janë të regjistruara (64). Studimet kohorte në

punëtorët e asbestit gjithashtu konfirmojnë se rreziku i kancerit është hasur shumë edhe për

jo-duhanpirësit dhe se rreziku rritet tek ata persona që konsumojnë duhan (62).



ENTELA NEZIRI 37

Rreziku relativ për kancerin e mushkërisë bie pasi pushon ekspozimi, megjithëse rënia duket

e ngadalshme krahasuar me rënien që ndodh pasi ndalohet pirja e duhanit.

1.13 MEZOTELIOMA

1.13.1 ASPEKTET HISTORIKE DHE EPIDEMIOLOGJIKE

Wagner dhe bashkëpunëtorët e tij (64) zbuluan mezoteliomën e shkaktuar nga ekspozimi ndaj

asbestit në peritoneum dhe në pleura në vitin 1960. Pas më shumë se pesëdhjetë vjetësh nga

ai moment ekzistojnë evidenca të shumta që asbesti është përgjegjës për këtë lloj kanceri

fatal. Mezotelioma e shkaktuar nga asbesti përfshin një sëmundje të shpejtë fatale e cila ka

një periudhë shumë të gjatë kohore të fshehur në organizëm. Edhe pse ky është një lloj

kanceri shumë i rrallë krahasuar me llojet e tjera, epidemi të mezioteliomës janë raportuar në

USA (65) dhe kudo në botë (66). Rastet të tjera do të raportohen edhe në të ardhmen nëse

asbesti do të vazhdojë të përdoret.

Gjenden një mori e madhe dokumentacioni dhe studimesh të cilat lidhin ekspozimin ndaj

asbestit me shfaqjen e shumë sëmundjeve. Disa nga këto sëmundje të mirë dokumentuara nga

Selikoff me bashkëpunëtorët e tij (67) si dhe studiues të tjerë kudo në botë (68) janë: asbestis,

pllakat pleurale, kanceri i mushkërisë, mezotelioma dhe peritoneale, kanceri i laringut, si dhe

lloje të tjerë kancerash.

Bashkëveprimi shumë i famshëm i kancerit mjedisor si pasojë e ekspozimit profesional ndaj

asbestit si dhe pirjes së duhanit në rritjen e incidencës së kancerit të mushkërive u dha nga

Selikoff (69) dhe Hammond (70) së bashku me bashkëpunëtoret e tyre. Edhe pse cigaret janë

vlerësuar si shkakëtar kryesor të kancerit të mushkërisë, cigaret nuk mund të shkaktojnë

Mezoteliomën.

Ashtu siç e kemi përmendur edhe më sipër asbesti ka dy klasa kryesore, Serpentinën apo

gjarpërueshen (krisotile është lloji më i zakonshëm) dhe amfiboles (krokidolite, amosite,

tremolite, antofylite, dhe actinolite janë llojet kryesore). Në total rreth 95% e prodhimit

botëror të asbestit ka qenë krisotile e cila në masë të madhe ka ardhur nga Kanadaja si dhe

nga minierat e disa vende të tjera të botës. Disa toksikologjist dhe shkencëtarë të tjerë kanë

kërkuar vonimin e politikave (71) në zbatimin e mjekësisë parandaluese për të ndaluar të

gjitha llojet e asbestit, duke deklaruar se Krisotile nuk është shkak për shfaqjen e

Mezoteliomës, ndërsa të gjitha llojet e tjera janë.



ENTELA NEZIRI 38

Për rreth 30 vjet ka qenë ''Hipoteza amfibole'', pohimi se asbesti krisotile ishte i paaftë për të

shkaktuar Mezoteliomën (72). Nga 2011, gjenden studime të shumta epidemiologjike dhe

regjistra si dhe raste të studiuara në ambjente dhe mjedise ndërmarjesh të ndryshme të cilat

paraqesin shumë qartë që të gjitha llojet e asbestit sëbashku, janë shkaktarë të shfaqjes së

Mezioteliomës në pleural dhe peritoneal. Në një përpunim global 15-vjeçar (1994_2008) i të

gjitha rasteve të shfaqura mezotelioma është vlerësuar të jetë 174,300 persona për 56 shtete të

cilat e kanë raportuar këtë sëmundje, dhe 38,900 për të njëjtën periudhë 15 vjeçare nga vende

të cilat nuk e raportojnë sistematikisht këtë sëmundje.

Mendohet se shifrat e sipërpërmendura si raste aktuale ndoshta janë shumë më të mëdha. Një

në katër ose pesë raste të sëmurë me Mezioteliomë nuk raportohet. Kjo vjen si pasojë e një

vështirësihe që haset në diagnozën patologjike të Mezoteliomës (66). Ka pasur konkluzione

të ndryshme lidhur me vlerësimet e rrezikut për asbestin dhe mezioteliomën, veçanërisht

përsa i përket llojit të fibrave dhe shkakësisë (73-79). Edhe pse është e qartë për shumicën e

agjensive dhe studiuesve që të gjitha llojet e asbestit janë shkaktarë të Mezoteliomës, ka ende

disa kritikues (80), lidhur me këtë argument. Hamendësimi lidhur me potencialin e gradientit

të fibrës e cila çon në shkaktimin e mezioteliomës varion nga krokodolitët e Afrikës së Jugut

(tip amfibole) tek amfibolet e tjerësi dhe për fibrat krisotile nga 500 - 1 (72) në 200 - 1 (81)

në 10 - 1 (68) dhe nga 1 - 1 (82). Pohimet lidhur me ndryshimin e potencës së fibrës nuk do të

zgjidhet lehtë, por edhe nëse krisotile është shumë më pak i fuqishëm se llojet e tjera të

asbestit, ai për momentin është lloji i vetëm duke u përdorur në shumë vende të botës, dhe për

këtë arsye është me rëndësi të madhe në shëndetin publik që të arrihet ndalimi i përdorimit të

saj meqënëse se ajo çon në shfaqjen e rasteve të Mezoteliomës malinje fatale.

Figura 1.7. Pamje e mushkërisë normale dhe të prekur nga Mezotelioma



ENTELA NEZIRI 39

1.13.2 ETIOLOGJIA

Faktorët mjedisorë janë qartësisht shkaktarët kryesorë të mesoteliomës, më i rëndësishmi

është ekspozimi ndaj asbestit, por ndodhja në të njëjtën familje vë në dukje rolin e faktorëve

gjenetikë. Të gjithë tipet e fibrave të asbestit çojnë në formimin e mezoteliomës, përfshi këtu

edhe antofilite e raportuar së fundmi në një studim nga Finlanda (83). Megjithatë ka një

evidencë të dukshme, nga studime proporcionale dhe kohort të vdekshmërisë si dhe studime

për mushkëritë, të cilat sugjerojnë rolin e përqendrimit të fibrave në formimin e

mezoteliomës.

Rreziku bëhet më i madh kur kemi ekspozim kryesisht ndaj amfiboleve ose përzierjeve

amfibole krisotile sesa ndaj ekspozimeve kryesisht ndaj krisotilit. Këtu shtojmë që ka dallime

ndërmjet forcave punëtore për të njëjtin lloj fibre me nivele të njëjta ekspozimi, gjë që ngelet

për tu sqaruar, madhësia e fibrës është një faktor kontribues.

Roli i tremolitit është debatuar gjerësisht, e marrë shkas nga biopersistenca e tij në indin

pulmonar, animal dhe human, krahasuar kjo me krisotile.

Një hipotezë e mirë është ajo që shumë fibra të shkurtra të cilat arrijnë të depozitohen në

rrugët periferike të frymëmarrjes dhe alveola dhe pastrohen në nyjet limfatike subpleurale,

kanë aftësi për të shkaktuar formimin e mezoteliomës që varet nga biopersistenca e tyre në

kontakt me sipërfaqen e pleurës (84). Në studimet me njerëz, nivelet e mezoteliomës janë më

të ulta në popullatat e ekspozuara në punë me krisotil të pa kontaminuar nga tremoliti (psh. në

minierat e Zimbabvesë), krahasuar me ata që ekspozohen ndaj krisotilit të kontaminuar (psh

minierat e Quebec), dhe këto studime u përsëritën edhe në kafshë (85). Gjithashtu në një

analizë multivariate për fibrat në materialin pulmonar bërë në një studim rast kontroll të

mezoteliomës (86), rezultati sugjeron se shumë, në mos të gjitha mezoteliomat mund të

shpjegohen me praninë e fibrave të tremolitit në pulmone.

Përfundimisht, një analizë e mortalitetit në një studim kohort në mbi 10,000 minatorë të

krisotilit në Quebec dhe mullixhinj, lindur nga 1890 deri në 1920, të ndjekur deri në 1988

(87), mbështesin këtë pikëpamje pasi në 7,300 të vdekur, 37 prej të cilave nga mesotelioma

ishin nga disa miniera në zonën e Thetford. Sidoqoftë një studim kohort mbi 88 persona nga

minierat për mushkëritë nuk ndryshon nga ata që punojnë në minierat e krisotilit, vetëm për

aspektin e pranisë së tremolitit (88).



ENTELA NEZIRI 40

E ashtëquajtura çështja e tremolitit është çeshtja më e rëndësishme në debatin shkencor dhe

ka rëndësi për Shëndetin Publik. Vërehet edhe një fakt i rëndësishëm që në të gjitha grupet

dhe juridiksionet, ka një pjesë të vogël të rasteve që ndodh pa patur ekspozime ndaj asbestit,

dhe vetëm në disa nga këto raste shkaku i pluhurit pulmonar vjen nga ekspozime mjedisore

apo profesionale. Ka disa ekspozime për shkak të profesionit që iu ngarkohet shkaktimi i

mesoteliomës, psh gërmimi për talk, vermikulite, apo mikë (mineral silikat), në të cilat

përmbahet tremolit ose fibra të tjera (88). Studimet për ekspozime të tjera, okupacionale apo

jo, rreth fibrave organike apo inorganike si edhe agjentë të tjerë, shkaktarë të mesoteliomës

duhet të vazhdojnë.

1.14. SËMUNDJE TË TJERA TË LIDHURA ME ASBESTOZËN

1.14.1 SËMUNDJA KRONIKE E RRUGËVE TË FRYMARRJES

Zakonisht në këtë rubrikë futen bronkiti kronik dhe sindromi obstruktiv kronik pulmonar,

diagnoza e të cilave mund të vihet klinikisht, dhe emfizema, diagnoza e së cilës bëhet

nëpërmjet ekzaminipatologjik të mushkrive në autopsi (13). Një prej shkaqeve madhore

është duhani dhe në dekadat e shkuara mortaliteti dhe sëmundshmëria si pasojë e sëmundjeve

kronike të rrugëve pulmonare është rritur në vendet e industralizuara. Megjithatë, edhe pse ka

rënie të pneumokoniozës në shumë forca punëtore, të dhënat kanë dëshmuar se ekspozimi

prej profesionit është në gjenezë të sëmundjeve kronike të rrugëve të frymarrjes, duke

llogaritur këtu edhe rolin dominant të duhanpirjes. Të gjitha format e sëmundjeve kronike të

rrugëve pulmonare janë të lidhura me punën në ambjente me pluhur, përfshi edhe ato

profesione ku përbërësi kryesor i pluhurit është asbesti (60).

1.15 SËMUNDJE TË TJERA KANCEROZE

Në disa studime kohorte të hershme për punëtorët e ekspozuar ndaj asbestit, mortaliteti nga

kanceri i të tëra formave, e tejkalon atë të pritshmin sipas statistikave vitale nacionale apo

rajonale. Ndërsa kanceri i pulmoneve ishte më i hasuri, edhe kancera të tjerë si ai gastro-

intestinal, laringeal dhe ai i ovareve kishin frekuencë të lartë. Kanceri gastro-intestinal (këtu

futen ato të oesofagut, stomakut, kolonit dhe rektumit) si shkak i ekspozimit professional

kohort nga gëlltitja e sputumit të ngarkuar që vjen nga rrugët e mëdha të frymarrjes dhe në

periudha më të hershme (para se të ekzistonin masa mbrojtëse ndaj ekspozimit në ambjentet e



ENTELA NEZIRI 41

ngrënies) nga kontaminimi direkt i ushqimit në vendet e punës që s’kishin ambjente të ndara

për të konsumuar ushqim, si fabrika apo ndërrmarje. Mund të ndodhë edhe fluksi retrograd në

duktusin torakal prej limfonodulave ku drenon mushkëria. Meqë lidhja ishte e

paqëndrueshme në disa studime kohorte, dhe lidhja e përgjigjes ndaj ekspozimit nuk ishte

gjithmonë e pranishme, ngurohet të pranohet fakti për lidhjen mes ekspozimit prej profesionit

dhe ekspozimit rastësor ndaj asbestit (16,89).

Kanceri i laringsit është më i shpeshtë sesa kanceri gastrointestinal. Para viteve 1970 janë

raportuar lidhje ndërmjet kancerit të laringsit dhe ekspozimit ndaj asbestit.Ashtu si dhe në

kancerin e mushkërive edhe në atë laringeal faktor madhor i riskut është duhan pirja. Kanceri

laringeal është gjithashtu i lidhur dhe me konsumimin e alkolit. Kanceri i ovareve tek të

ekspozuarit është gjendur më i shtuar sipas tre studimeve kohorte të bëra nga WHO (90).



ENTELA NEZIRI 42

KAPITULLI II

2. QËLLIMI I STUDIMIT DHE OBJEKTIVAT

2.1 QËLLIMI

Qëllimi i këtij studimi ka qënë të vlerësojë prevalencën dhe ngarkesën e sëmundjeve

respiratore të shkaktuara nga ekspozimi ndaj asbestit.

Ky qëllim është realizuar bazuar në disa objektiva:

2.2 OBJEKTIVAT

1. Përcaktimi i prevalencës së sëmundjeve të shkaktuara nga asbesti

2. Përshkrimi i rasteve të hospitalizuara në kohë bazuar në: nacionalitet, gjini, moshë,

profesion, tipi i ekspozimit, tipi i fibrave, koha e ekspozimit, etj

3. Vlerësimi i prevalencës së simptomave dhe shenjave klinike të hasura.

4. Përcaktimi i grup-moshës më të prekur

5. Shkaqet e përhapjes së tyre

6. Tipet më të përhapur në vendin tonë në çdo grup-moshë

7. Vlerësimi i çdo korrelacioni midis mjediseve të punës dhe profesioneve me rastet e

pacientëve të sëmurë nga sëmundjet e lidhura me asbestin.

8. Të përshkruajmë efektin social që kjo sëmundje ka shfaqur tek këta pacientë

9. Të vleresojmë nëse ka korrelacion ndërmjet përdorimit të duhanit dhe shfaqjes së

sëmundjeve të shkaktuara nga asbesti



ENTELA NEZIRI 43

KAPITULLI III

3. METERIALI DHE METODA

3.1 Studimi i popullatës, mostra e marrë në studim dhe dizenjimi i studimit

Në studimin tonë kemi hartuar dhe përdorur një pyetësor të standartizuar bazuar në versionin

e modifikuar të “American Thoracic Society (ATS) questionnaire”. Ky është një studim

retrospektiv që përfshin studimin e kartelave të pacientëve të hospitalizuar ndër vite pranë

Qëndrës Spitalore Universitare “Nënë Tereza” si dhe Spitalit Universitar “Shefqet Ndroqi”,

nga vitet 1985-2014. Të gjithë këta pacientë kanë shfaqur probleme shëndetësore (probleme

me organin e mushkërisë) si pasojë e ekspozimit ndaj asbestit.

Në këtë studim janë analizuar 198 kartela individuale. Popullata e marrë në studim është e

përbërë nga minatorë, nga metalurgë, punëtorë uzinash të ndryshme (kryesisht punëtorë që

kanë punuar në uzinat e prodhimit dhe paketimit të letrës, uzinat e prodhimit dhe të riparimit

të pajisjeve mekanike, ata që kanë punuar në fabrikat e çimentos etj), punëtorë të

hidrocentraleve, gjeologë, elektricist, marangoz, mekanik, saldator si dhe punëtorë që merren

kryesisht me ndërtimin.

Ky pyetësor përmban të dhëna demografike për çdo pacient, statusi socio-ekonomik, niveli

arsimor, shenjat dhe simptomat e sëmundshmërisë, mënyrat e të sjellurit, profesionet më të

rriskuara, etj.

Investigimi i potencialit të rrezikut bëhet serioz në qoftë se plotësohen tre kriteret e

mëposhtme:

1. Burimi: Pacientët e hospitalizuar kanë patur një histori ekspozimi me një nga llojet e

fibrave të asbestit në mardhënie pune apo në ambjentet ku ata jetojnë.

2. Ekspozimi: Ndodhja e një ekspozimi/kohëzgjatja

3. Sëmundja dhe Simptomat: shfaqja e shenjave apo simptomave në rastet e analizuara si

dhe lidhja e tyre në përputhje me ekspozimin e potencialit të burimit të

sëmundshmërisë.



ENTELA NEZIRI 44

Vlerësimi i Burimit

Një rrezik serioz mund të përcaktohet vetëm nëse ekziston një ekspozim në vendin e punës

apo mjedise të ndryshme. Vlerësim i rëndësishëm duhet ti bëhet masës së mundshme të

ndotjes. Dozat e vogla të ndotjes apo kohëzgjatja e shkurtër ndaj ekspozimit, jo

domosdoshmërisht kërkojnë klasifikim si një rrezik serioz i sëmundshmërisë (edhe pse kjo

mund të një tregues sipërfaqësor i problemeve të fshehura), në krahasim me një dozë të lartë

apo kohëzgjatje të madhe ekspozimi. Duhet të tregohet kujdes në vlerësimine faktorëve të

tillë si doza e ekspozimit e bazuar kjo në llojet e ndryshme të profesioneve, kohëzgjatjes,

afërsisë së materialeve të rrezikshme dhe rrugët e mundshme të ekspozimit.



ENTELA NEZIRI 45

PYETËSORI

1.Të dhëna demografike Kodi personal_______

Emër Mbiemër_______________________

Vendi i banimit______________ Adresa aktuale_____________

Nr kontakti_________________

Ditëlinjda: Dt____/Muaj_____/Viti____

Vendlinda_____________________

Seksi Femer______

Mashkull___

Statusi civil Beqar_____/Bashkëjetesë_____/I martuar_____

I ve______/I divorcuar______

Nacinaliteti Shqiptar____/Rom____/Egjyptian____

Niveli Arsimor Pa-arsim______/Fillor______/8 vjeçar______

I mesëm______/I lartë______

2. Shenjat klinike

a) Prania e kollës Po_____/Jo_____

b) Plegum Po_____/Jo_____

c) Vështirësimi i frymëmarjes Po_____/Jo_____

d) Ngulçimi i hasur në frymëmarje Po_____/Jo_____

e) Ftohje e mushkërisë Po_____/Jo_____

f) Sëmundje e mushkërisë Po_____/Jo_____

g) A keni qënë sëmurë më herët (paramoshës 16 vjeç) Po_____/Jo_____

h) Prania e pneumonisë Po_____/Jo_____

Nëse PO: A është konfirmuar nga mjeku? _______

Kur filloi për here të parë? _______



ENTELA NEZIRI 46

I) Alergji nga barnat Po_____/Jo_____

Nëse PO: A është konfirmuar nga mjeku? _______

Kur filloi për here të parë? _______

j) A keni pasur bronkit kronik Po_____/Jo_____

Nëse PO: A vazhdoni ta keni akoma? _______

A është konfirmuar nga mjeku? _______

Kur filloi përherë të parë? _______

k) A keni patur emphysema Po_____/Jo_____

Nëse PO: A vazhdoni ta keni akoma? _______


Kur filloi për herë të parë? _______

l) A keni pasur Astmë më parë Po_____/Jo_____

Nëse PO: A vazhdoni ta keni akoma?_______


Kur filloi për herë të parë? _______

Nëse nuk vazhdon, në çmoshë u shëruat _______

m) Shenja të tjera specifiko _______________

3. A keni pasur sëmundje të tjera

• Sëmundje të tjera të mushkërive Po_____/Jo_____

Nese Po specifiko __________

• Ndonjë ndërhyrje kirurgjikale Po_____/Jo_____

Neso Po specifiko __________

• Ndonje dëmtim i mushkerive Po_____/Jo_____

Nëse Po specifiko __________

• A keni patur problem me zemrën? Po_____/Jo_____



ENTELA NEZIRI 47

• Probleme me presionin e gjakut Po_____/Jo_____

4. Të dhënat lidhur me profesionin

Profesioni____________ Lloji i punës ___________________

Vitet e punës _________ Biznesi apoNdërmarja___________

A keni punuar me kohë të plotë për më shumë se 6 muaj Po_____/Jo_____

A keni patur kontakte me pluhurat e ndryshëm Po_____/Jo_____

(1 ose më shumë vjet) Specifiko pozicionin e punës/Biznesin _________________

Ekspozimi ishte: I lehtë_______/ Mesatar________/I rëndë__________

A jeni ekspozuar ndaj gazrave apo lëndëve kimike të ndryshme Po_____/Jo_____

Specifiko pozicionin e punës/Biznesin__________________

Ekspozimi ishte: I lehtë_______/ Mesatar________/I rëndë__________

5. Informacion në lidhje me duhanin

A keni konsumuar ndonjeherë duhan Po_____/Jo_____

Koha kur e keni filluar (mosha) ________

Nëse Po: a) vazhdoni të konsumini? __________Sa kohë keni që e konsumoni ________

b) e keni ndërprerë ? __________Sa kohë keni që e keni ndërprerë_______

6. Prezenca e materialeve të rrezikshme

A keni hasur material të asbesit pranë:

a) shtëpisë tuaj Po_____/Jo_____

b) punës tuaj Po_____/Jo_____

c) mjediseve të përbashkëta Po_____/Jo_____

d) ambjentet e tjera Po_____/Jo____

7. Lloji i materialeve ngrohës dhe për gatim

a) gaz___________________________

b) energji elektrike________________

c) të tjera_______________________



ENTELA NEZIRI 48

8. Ekzaminimet e kryera

Specifiko çdo ekzaminim_________________________________________________

9. Diagnoza përfundimtare___________________

10. Lloji i Ca të hasur______________________

11. Ecuria e rastit Jeton_______ Nukjeton______

3.2 Përpunimi Statistikor i të dhënave

Të dhënat janë analizuar më anë të softëuerëve Statistical Package for Social Science SPSS

version 16 (SPSS Inc). Vlerat janë dhënë si mesatare aritmetike, frekuencë dhe përqindje.

Regresioni i shumfishtë është përdorur për të analizuar korrelacionet ndërmjet variablave të

ndryshëm, dhe risku relative është përllogaritur në bazë të tabelës 2x2.



ENTELA NEZIRI 49

KAPITULLI IV

4. REZULTATET

4.1 Abesti dhe sëmundjet e lidhura me asbestin

Studimi ynë është fokusuar në dy drejtime.

Së pari është bërë përcaktimi i zonave më me risk për pupullatën për të parë efektet ndikuese

të këtyre materialeve në shëndet.

Së dyti është bërë plotësimi i pyetësorit të hartuar nga ana jonë në bazë të të dhënave të

kartelave individuale të pacientëve të hospitalizuar në dy qëndrat shëndetësore të

poshtëshënuara.

Përsa i përket pikës së parë të studimit tonë ne kemi bërë vetëm investigim të zonave, por nuk

kemi kryer analizim të këtyre materialeve si pasojë e mungesës së një laboratori specifik apo

reference në vendin tonë. Zonat më problematike në qytetin e Tiranës janë janë specifikuar në

tabelën e mëposhtme.

Tabela 4.1 Zonat më probelmatike në Tiranë

Nr Zona e gjetur Lloji i materialit

1 Ish Uzina “Enver” Eternit, mbulues çatie, mbetje

eterniti brenda këtyre mjediseve

2 Ish “Parku i Autobuzave” Eternit, mbulues çatie, mbetje

eterniti brenda këtyre mjediseve

3 Shtypshkronjat në Tiranë

“pranë Juvenilies dhe në autostradë

Në makineritë e shypit, letra,

kartonat dhe produket e presuara

4 Tregjet Industriale Material izolues i

elektroshtepiakeve, kryesisht në

sobat e ngrohjes, furnelat elektrike,

veshjet izoluese të tubave ose të

kaldajave

5 Ish Tregu Ushqimor “Uzina Dinamo”

dhe ai pranë sheshit “Avni Rustemi”

Eternit, mbulues çatie



ENTELA NEZIRI 50

Që nga viti 2011 shumë studime epidemiologjike kanë raportuar një numër të konsideruar të

sëmundjeve të shkaktuara nga ekspozimi ndaj asbestit. Magnituda globale 15 vjetore (1994-

2008) këtyre sëmundjeve është vlerësuar në 174,300 njerëz për 56 shtete të cilat raportojnë

këto sëmundje (91).

Në Shqipëri është një ligj lidhur me asbestin Nr. 447 i datës 19/09/1994 i cili ndalon

përdorimin e asbestit si në izolimet termike në të gjitha tipet e ndërtimeve, për rezidencat

publike ashtu dhe ato private. Në vendin tonë ka mangësi lidhur me një ligj të saktë lidhur me

produket e asbestit.

Ky ligj nuk është një ligj specifik i cili nuk përfshin dhe problemet shëndetësore që

shkaktojnë këto lloj produktesh, duke lenë shumë hapsira në interpretim të tij. Gjithashtu

mungesa e një institucioni apo laboratori specifik për analizimin e llojeve të fibrave apo

vlerësimi i lidhjes ndërmjet ekspozimit ndaj asbestit dhe sëmundjes, çon në mos raportim

ashtu dhe vënien e një diagnoze të gabuar.

Vendi ynë nuk ka një regjistër të mirëfilltë të rasteve të hasura ndër vite si dhe nuk bën asnjë

raportim të këtyre rasteve. Për këtë arsye u ndërmor ky studim për të kryer vlerësimin e

rasteve të hospitalizuara pranë dy qendrave më të mëdha të vendit Qëndra Spitalore

Universitare “Nënë Tereza” si dhe Spitali Universitar “Shefqet Ndroqi”, për periudhën e

hospitalizimit 1985-2014, lidhur me këto sëmundshmëri.

Në këtë studim janë analizuar 198 kartela të pacientëve të hospitalizuar me probleme në

mushkëri. Pacientë të cilët kanë rezultuar me problem të rënda shëndetësore si pasojë e

ekzpozimeve ndaj fibrave të asbestit kanë rezultuar 164 pacientë. Ndërsa 34 pacientë kanë

rezultuar në diagnozën përfundimtare me problem të tjera të sëmundjeve respiratore. Duke

qënë se ky studim është i fokusuar vetëm në rastet e sëmundjeve respiratore, veçanërisht për

sëmundjet e shkaktuara nga ekspozimi i asbestit prevalenca në këtë studim rezultoi shumë e

lartë 82.82%.

Të gjithë pacientët i kemi grupuar në 6 grupe përsa i përket moshës së tyre në momentin e

shtrimit. Rastet janë grupuar në këtë mënyrë: 20-30 vjeç, 31-40 vjeç, 41-50 vjeç, 51-60 vjeç,

61-70 vjeç dhe > 70 vjeç. Si moshë më e vogël e hasur gjatë përpunimit statistikor ishte 20

vjeç dhe si mosha më e madhe ishte 89 vjec. Mosha mesatare e rasteve rezultoi 58.38 vjec.



ENTELA NEZIRI 51

Grafiku 4.1 Shpërndarja e rasteve sipas grup-moshës

Ashtu si në çdo vend të botës edhe në vendin tonë, puna në terren dhe kryesisht në

profesionet e rënda, seksi mashkull është predominant. Në këtë studim numri i rasteve të

seksit mashkull ishte 183 (92.43) raste krahasuar me femrat me vetëm 15 (7.57) raste.

Grafiku 4.2 Shpërndarja e rasteve sipas seksit

Bazuar në statusin civil të secilit pacient në momentin e shtrimit, të martuarit paraqesin

numrin më të madh të rasteve të shtruar me 136 raste dhe pozitivitet të sëmundjeve të

ndryshme të shkaktuara nga asbesti me 113 raste respektivisht.



ENTELA NEZIRI 52

Tabela 4.2 Shërndarja e rasteve dhe pozitiviteti bazuar në statusin civil të pacientëve

Statusi civil Nrumri i rasteve të

ekzaminuar

Raste pozitive me

sëmundjet e asbestit

Beqar 15 9

Bashkëjetesë 10 8

Të martuar 136 113

I/E ve 25 24

I/E divorcuar 12 10

Përsa i përket nivelit arsimor pjesa më e madhe e rasteve i përkasin paceintëve të cilët

kanë kryer nivelin bazë arsimor dhe atë të mesëm. Duke qënë se para viteve 90 arsimi

bazë ka qënë i detyrueshëm numri i rasteve me/pa arsim apo vetëm me arsim fillor ka

qënë shumë i vogël krahasuar me nivelet arsimore të tjera.Të dhënat janë paraqitur në

tabelën 4.3.

Tabela 4.3 Shërndarja e rasteve bazuar në nivelin arsimor

Niveli arsimor Numri i rasteve Pozitiviteti

Pa arsim 9 7

Arsim fillor 19 14

Arsim 8-vjeçar 49 37

I mesëm 87 79

I lartë 34 27

Në lidhje me nacionalitetin, përmendim që para viteve 90 dhe më pas nuk është bërë

diferencim në Nacionalitet në të dhënat demografike që plotësoheshin në kartelat

individuale. Kështu që për këtë pikë të pyetësorit tonë nuk kemi të dhëna për të analizuar.



ENTELA NEZIRI 53

Përsa i përket vendit të lindjes dhe vendbanimit në momentin e shtrimit shumica e

pacientëve kanë rezultuar të ardhur nga vendet ku ndërmarjet e prodhimit dhe përpunimit

të materialeve të asbestit ishin më të zhvilluara. Ndër qytetet kryesore përmendim,

Tiranën, Vlorën, Pukën, Peshkopinë, Tropoja, Shkodra, Mirëdita, Kukësi, Kurbini,

Elbasani, Gramshi, Pogradeci, Berati, Mallakastra, Korça, Saranda. Pra siç shihet edhe

nga të dhënat e grafikut të mëposhtëm rastet me problemet e shkaktuara nga ekspozimi

ndaj asbestit janë të përhapura në gjithë teritorin e vendit tonë.

Grafiku 4.3 Shpërndarja e rasteve sipas vendbanimit në momentin e shtrimit

Pacientët të cilët konsumojnë duhan përbëjnë 128 raste nga 198 që janë gjithsej. Prezenca

e sëmundjes tek kjo kategori është vënë re tek 116 pacientë. Pacientët që nuk konsumojnë

duhan janë 39 dhe sëmundshmëria është vënë re tek 27 prej tyre dhe ata të cilët kanë

ndërprerë konsumimin e duhanit janë 31 pacientë me hasje të sëmundshmërisë së tyre në

27 raste (tabela 4.4).



ENTELA NEZIRI 54

Tabela 4.4 Shpërndarja e rasteve me prezëncë të sëmundshmërisë bazuar në duhan pirjen

Duhan Pirja Numri i rasteve Prania e sëmundjes

Konsumojnë duhan 128 116

Nuk konsumojnë

duhan

39 27

E kanë ndërprerë

duhanin

31 25

Grafiku i mëposhtëm paraqet llojet e materialeve të ndryshme të ngrohjes dhe gatimit

ndërmjet pacientëve. Pjesa më e madhe e tyre kanë përdorur alternim të lëndëve djegëse

si për gatim ashtu dhe për ngrohje. Tek rastet e tjera kemi përfshirë ngrohjen dhe gatimin

me dru zjarri, vajguri dhe qymyr.

Grafiku 4.4 Llojet e materialeve të përdorura për ngrohje dhe gatim



ENTELA NEZIRI 55

Profesionet më të riskuara të lidhura me ekspozimin ndaj asbestit janë paraqitur në tabelën

e mëposhtme

Tabela 4.5 Llojet e profesioneve më të riskuara

Fakorët e riskut të lidhura me

profesionin

Nurmi i

rasteve

Raste

pozitive

Minator 67 57

Metalurg 34 30

Punëtor uzinash 23 21

Mekanik 12 10

Marangoz 7 5

Punonjës hidrocentralesh 3 2

Elektriçist 6 4

Punonjës ndërtimi 22 20

Saldator 10 7

Gjeologë 14 12

Bazuar në vitet e experiences në punë pacientët që kanë më pak se 10 vjet punë janë

10.6%, ata të cilët kanë 11-20 vjet punë janë 25.26%, ata me 21-30 vjet punë janë 34.84%

dhe me më shumë se 31 vjet janë 29.3%.

Tabela 4.6 Numri i rasteve bazuar në vitet e punës

Vitet e punës Numri i rasteve Përqindja

<10 21 10.6

11–20 50 25.26

21-30 69 34.84

>31 58 29.3



ENTELA NEZIRI 56

Prezenca e asbestit në vendin e punë apo ambjentet e tjera është hasur në129 raste. Ata të

cilët nuk kanë pasur ekspozim ndaj asbestit janë 42 raste dhe 27 raste nuk e dinë nëse

kanë pasur ekspozim ndaj këtij materiali.

Tabela 4.7 Ekspozimi ndaj asbestit

Ekspozimi ndaj asbestit Numri i rasteve Përqindja

Po 129 65

Jo 42 21.3

Nuk e di 27 13.7

Lidhur me të dhënat mjekësore të pacientëve, ata të cilët janë paraqitur me bronkit kronik

përbëjnë dhe numrin më të madh të rasteve 85 pacientë, me emfizemë janë 30 raste, me

alergji medikamentoze 17 raste, me sëmundje të tjera pulmonare 42 raste, me ndërhyrje

kirurgjikale 29 raste, dëmtime të mushkërisë janë vetëm dy raste, sëmundje kardiake janë

37 raste dhe me hipertension 59 raste.

Tabela 4.8 Të dhënat mjekësore të pacientëve

Të dhëna mjeksore Po Jo

Alergji medikamentoze 17 181

Bronkit kronik 85 113

Emfizemë 30 168

Astma 21 177

Sëmundje të tjera pulmonare 42 156

Ndërhyrje kirurgjikale 29 169

Dëmtime të mushkërive 2 196

Sëmundje kardiake 37 161

Hipertension (HTA) 59 139



ENTELA NEZIRI 57

Ankesat e pacientëve kanë qënë të shumta në momentin e shtrimit dhe gjatë shtrimit.

Shumica e tyre paraqesin më shumë se një ankesë. Tabela e mëposhtme paraqet ankesat e

nxjerra nga përpunimi i të dhënave të kartelave.

Grafiku 4.5 Paraqitje grafike e ankesave të pacientëve

Bazuar në rëndësinë që i është kushtuar rasteve të pacientëve të prekur nga Pneumokonioza

dhe Asbetoza të cilët janë konsumues të rregull të duhanit apo kanë konsumuar për një kohë

të gjatë duhan përpara fillimit të sëmundjeve, kemi bërë një kategorizim të sipmtomave si për

duhan pirësit ashtu dhe për jo duhan pirësit tabela (4.9).



ENTELA NEZIRI 58

Tabela 4.9 Përshkrim i simptomave respiratore bazuar në mënyrën e të sjellurit

(konsumi i duhanit)

Simptomat Numër i rasteve

(198)

Pacientë konsumues dhe ish konsumues

duhani

159

Dhimbje koke 42

Kollë kronike 100

Frymëmarje e shkurtër 152

Gulcim i mushkërisë 100

Këputje dhe lodhje ekstreme 64

Dhimbje gjoksi 119

Probleme të tjera 114

Jo duhun pirës 39

Dhimbje koke 27

Kollë kronike 21

Frymëmarje e shkurtër 15

Gulcim i mushkërisë 14

Këputje dhe lodhje ekstreme 31

Dhimbje gjoksi 21

Probleme të tjera 11

Ekzaminimet e kryera për secilin pacient janë dhënë në grafikun e mëposhtëm.

Grafiku 4.6 Lloji i ekzaminimit të kryer për çdo pacient



ENTELA NEZIRI 59

Përsa i përket diagnozës përfundimtare në momentin e daljes mund të themi së 34 prej

kanë pasur probleme të tjera respiratore të pa lidhura me sëmundjet e shkaktuara nga

ekspozimi ndaj asbestit. Nga 164 rastet e trajtuara me sëmundjet asbestoze 101 pacientë

kanë rezultuar në momentin e daljes me sëmundje kronike si pasojë e ekspozimit ndaj

asbestit, 55 pacientë kanë progresim të sëmundjes, 27 prej tyre kanë rezultuar në

malinjizim dhe 15 pacientë kanë vdekur.

Grafiku 4. 7 Ecuria e sëmundjes

Nw grafikun e mwposhtwm kemi paraqitur rastet e pacientwve tw cilwt si diagnozw tw

daljes nga spitali kanw rezultuar me malinjitet gjithwsej 27 rastet dhe 15 rastet të cilat

kanë humbur jetën. Me Ca të traktit respirator kryesisht pulmoni kanë rezultuar 27 raste,

me Ca laringeal 3 raste, me Ca të ovarit 4 raste dhe me Ca gastri intestinal 8 raste.

Grafiku 4.8 Rastet malinje



ENTELA NEZIRI 60

Në tabelat e mëposhtme kemi analizuar regresionin e shumfishtë lidhur me informacionin e

mbledhur nga pyetësori i strukturuar nga ana jonë për pacientët me sëmundje të shkaktuara

nga asbesti. Tabela 4.10 përfshin karakteristikat demografike dhe faktorë jo-profesionale të

riskut në kartelat e pacientëve të analizuara, ndërsa në tabelën 4.11 kemi përfshirë të gjithë

faktorët profesional të lidhur me sëmundshmërinë.

Faktorë të rëndësishëm që ndikojnë në patogjenezën e sëmundshmërisë janë. a) ekspozimi b)

rrugët e ekspozimit c) kufijtë e ekspozimit dhe doza efekt përgjigje d) ndryshueshmëria.

Tabela 4.10 Regresioni logjistik. Të dhënat demografike, risku i lidhurme faktorët

profesional ose ata jo professional

Karakteristikat

e rasteve

Numri i

rasteve

Raste

pozitive

Odds Ratio 95% P value

Seksi

Femra 16 14 1

Meshkuj 182 150 1.49 0.323-6.89 0.6

Grupmosha

21-30 vjeç 7 3 1

31-40 v jeç 23 14 0.48 0.086-2.679 0.4

41-50 vjeç 37 29 0.2 0.038-1.120 0.06

51-60 vjeç 52 49 0.045 0.0069-0.30 0.0015

61-70 vjeç 40 37 0.060 0.0091-0.408 0.003

>71 vjeç 39 32 0.164 0.029-0903 0.037

Niveli arsimor

Pa-arsim 9 7 1

Arsim fillor 19 14 1.25 0.19-8.14 0.8

8-vjecar 49 37 1.13 0.207-6.22 0.88

I mesëm 87 79 0.807 0.15-4.21 0.8

I lartë 34 27 0.907 0.153-5.36 0.9

Faktorë të riskut të pa lidhur

me profesionin

Duhan pirës

Jo duhan pirës 31 25 1

Ish duhan pirës 39 27 1.85 0.603-5.68 0.28

Duhan pirës

aktual

128 116 0.43 0.147-1.25 0.1

Lloji i materialit të përdorur

për gatim dhe ngrohje

Gaz 52 39 1

Elektricitet 34 27 0.77 0.2-2.204 0.63

Të alternuara 85 74 0.44 0.18-1.08 0.07

Të tjera 27 24 0.35 0.09-1.45 0.1



ENTELA NEZIRI 61

Tabela 4.11 Regresioni logjistik. Të dhënat e riskut të lidhura me faktorët profesional

Karakteristikat e rasteve Numri

i

rasteve

Raste

pozitiv

Odds Ratio 95% P value

Faktorët e riskut të lidhur me

profesionin

Lloji i Profesionit

Minator 67 57 0.35 0.05-2.17 0.2

Metalurg 34 30 0.26 0.03-1.95 0.1

Punëtor fabrike 23 21 0.28 0.03-2.29 0.23

Mekanik 12 10 0.4 0.04-3.9 0.4

Marangoz 7 5 0.80 0.07-8.47 0.8

Elektricist 6 4 1

Punëtor ndërtimi 22 20 0.20 0.02-1.86 0.15

Saldator 10 7 0.85 0.09-7.5 0.8

Gjeolog 14 12 0.33 0.03-3.20 0.34

Vite pune

<10 21 14 1

11–20 50 39 0.56 0.18-1.74 0.3

21-30 69 61 0.26 0.08-0.84 0.02

>31 58 50 0.32 0.09-1.03 0.05

Prania e ekspozimit ndaj asbestit

Po 129 118 0.16 0.05-0.44 0.006

Jo 42 30 0.71 0.24-2.04 0.5

Nuk e di 27 16 1



ENTELA NEZIRI 62

KAPITULLI V

9. DISKUTIME

Prania e amiantit në Shqipëri ashtu siç e kemi përmendur edhe në pjesën teorike daton nga

vitet 1930-1990 në shkallë vendi. Sasia e amiantit e sjellë në vendin tonë, si materialet e pa

shkatërueshëm ashtu dhe ato të patjetërsueshme në të cilën funksioni parësor i produkteve

prej amianti mund të jetë tjetërsuar, konsiderohen në ditët e sotme si një rrezik i madh për

shëndetin publik. Një shembull tipk është përdorimi i një pllakë eterniti i sjellë në vitet 30

apo 50 ose ndoshta dhe më vonë. Ky material në shumë raste është përorur për mbulimin e

çative. Si pasojë e faktorëve të ndryshëm fizik, kimik apo dhe dora e njeriut ky material mund

të jetë dëmtuar. Kjo pllakë që gjendet kudo, nën tokë, në oborret e shtëpive, në ambjentet ku

rrinë apo lozin fëmijët etj, vazhdon të ketë të njëjtin rrezik si më parë panvarsisht madhësisë

që mund të ketë. Sasitë e grimcave që janë çliruar në ajër gjatë momenteve të dëmtimit kanë

dy rrugë të përhapjes së tyre. Së pari këto pluhura mund të jenë depozituar në brendësi të

trupit të njeriut, duke gjeneruar patologji të cilat shfaqen pas 15-20 vjetësh, së dyti, mund të

jëtë ridepozituar në tokë për t’u bërë sërisht objekt i rihedhjes në ajër nga agjentë atmosferikë

apo fizikë, duke u shëndrruar sërisht në agjent patogjen mjaft të rrezikshëm.

Figura 5.1 Çatitë me asbest-çimento Eternit janë përdorur gjerësisht në Shqipëri



ENTELA NEZIRI 63

Pak prej nesh dinë të japin një përkufizim nëse i pyet çfarë është amianti, i njohur ndryshe si

asbesti apo eterniti. Akoma më të pakët janë ata persona që kanë njohuri për “fibrat vrasëse”,

siç i përcaktojnë ekspertët, duke na rrezikuar jetën të gjithëve. Të paktën 5 lloje tumoresh

shkaktohen nga ekspozimi ndaj amiantit. Organizata Botërore e Shëndetësisë prej muajsh ka

ngritur alarmin. Shqipëria, dikur një vend prodhues i këtij materiali që përdoret gjërësisht në

industrinë e ndërtimit, sot kërcënohet nga jashtë (91).

Vendi ynë është ndër të paktat vende në Europë që nuk kemi ligj për t’u mbrojtur nga

produktet e importit që përmbajnë asbest. Legjislacioni mungon tërësisht edhe për trajtimin e

mbetjeve të përdorura 20-30 vjet më parë, të cilat përbëjnë riskun më madhor. Kjo pasi

amianti kërcënon më tepër kur vjetërohet dhe duhet të zëvendësohet. Gjendet në të gjithë

Shqipërinë. Prej pak kohësh ka nisur identifikimi, i zonave dhe probleme që ky produkt sjell

në shëndet. Ky raportim është kryer në monografinë e Prof.As. Dr Romeo Hanxhari dhe

bashkëpunëtorët e tij në vitin 2011 (92). WHO nga ana e saj kërkon marrjen e masave

urgjente. Përballë kësaj situate, pyetja “Si mund ta njohim e të ruhemi nga asbesti?” mbetet

pa përgjigje konkrete duke sjellë pasoja ekonomike dhe pasoja sociale të cilat rëndojnë mbi

shëndetin e popullatës. Pasojat nënkuptohen qartë nga një fjali e vetme. “Mjerë ata që

ekspozohen direkt, mjerë një punëtor i ri që ekspozohet në rregullim pllakash apo në

materiale ngjitëse elektrike që përmbajnë eternit”. Probabiliteti për t’u prekur nga kanceri i

mushkërive, ezofagut dhe një sëre tumoresh të tjera është i lartë.

Përpara viteve ‘90 është përdorur për mbulesat e stallave, mbulesa magazinash, në produktet

e çimentos, produktet e mbrojtjes nga zjarri, produktet zjarrëduruese, pajisjet elektrike apo

tubacionet e pallateve. Fabrika e Vlorës që prodhonte eternite para viteve 90 për të gjithë

Shqipërinë, sot kjo fabrikë është e mbyllur, por ka mbeturina të këtij produkti”, që nuk dihet

vendi dhe koha kur mund të jenë ripërdorur nga popullata.

Në ditët e sotme asbesti gjendet në materiale elektrike (kryesisht të importuara nga Kina apo

Turqia), sobat e drurit, zjarrëduruesit, pllakat që përdoren për oxhaqe apo mbështjellëse për

t’u mbrojtur nga zjarri.

“Nëse fibrat e asbestit merren nëpërmjet ujit të pijshëm, ato mund të shkaktojnë kancer të

ezofagut”. Sipas të dhënave të OBSH-së, janë rreth 5000 produkte që përmbajnë asbest, por

jo të gjitha të rrezikshme, për aq kohë sa materiali është i ri.



ENTELA NEZIRI 64

Futja e amiantit nga jashtë e bën më të riskuar popullatën tonë. Nga vendet e Europës

vazhdojnë të sillen automjete (bëhet fjalë kryesisht për automjete frigoriferike dhe

transportuese të prodhuara përpara 1994).

Gjithashtu autobuzë, mjete lundruese, por edhe elektroshtëpiake të vjetra të përdorura kanë

potencialisht përmbajtje amianti, shpesh herë në formën e vet më të rrezikshme, amiant të

shkrifetueshëm. Ndërsa nga vende të tilla si Turqia, Kina, India dhe vendet e rajonit (jo

anëtare të BE) futen produkte që nga elektroshtëpiake apo soba, e deri tek ferrota me

përmbajtje amianti.

Figura 5.2 Pamje e përdorimi të eternitit si mbulues i çative në Tiranë

Në vendin tonë ka një numër të kufizuar të studimeve që trajtojnë shëndetin respirator në

grupe të profesioneve të ndryshme. Për këtë arsye ne kemi kryer këtë studim në mënyrë që të

përcaktojmë prevalencën e këtyre personave të prekur nga Pneumokoniozat; dhe sëmundjet

e tjera të shkaktuara nga Asbestozat. Në këtë studim u analizuan të dhënat e kartelave

klinike të 198 pacientëve të cilët kishin probleme respiratore dhe sëmundje profesionale

(sëmundjeve të lidhura me asbestin). Faktorët si mosha, gjinia, niveli i arsimimit, llojet e

profesioneve më të riskuara, ndodhja e ekspozimit ndaj asbestit, vjetërsia në punë etj janë

përdorur për të përcaktuar faktorëtqë kontribuojnë për këto sëmundje.

Në këtë studim nga ana jonë është bërë investigimi i disa zonave ku eterniti dhe llojet e

ndryshme të asbestit janë përdorur më së shumti. Disa nga zonat industriale janë: Uzina

Enver Tiranë, Ish Parku i Autobuzave Tiranë, Shtypshkronjat e botimeve të librave dhe

gazetave të pozicionuara në disa zona të ndryshme të Tiranës, Tregjet industriale (të cilat janë

të mbingarkuara nga produkte të importuara kryesisht nga Kina dhe Turqia, përbërja e të



ENTELA NEZIRI 65

cilave është e mbingarkuar me materiale zjarrduruese të fibrave të asbestit), ish tregjet

ushqimore të Uzinës Dinamo dhe ish tregu ushqimor tek Sheshi Avni Rustemi. Përdorimi i

materialeve të fibrave të asbestit kryesisht eternitit ka krijuar një impakt negativ në shëndetin

e popullatës që jetojnë dhe punojnë pranë këtyre zonave duke shkaktuar efekte anësore mbi

shëndetin e tyre si: prezencë e kollës, vështirësi e frymëmarrjes, lodhje e theksuar, shfaqjen e

disa sëmundjeve të aparatit respirator dhe në disa raste kemi dhe humbje të jetës. Përpunimi,

riciklimi apo dhe heqja e këtyrë material ka çuar në shfaqjen e rasteve shumë të rënda me

kancer të mushkërive që është një nga problematikat më të rëndësishme në pupullatën

Shqiptare.

Prognoza për pandeminë botërore të sëmundjes së asbestit është shumë e ndryshme në varësi

kjo të nivelit ekonomik që secili vend paraqet. Në vitin 2011 ka pasur 178 vdekje të

shkaktuara direkt nga asbestoza dhe për 429 raste të tjera ekspozimi ndaj asbestit është

menduar që të ketë luajtur një rol të rëndësishëm. Gjatë vitit 2012 rreth 980 raste të reja janë

vlerësuar si të shkaktuara nga lëndimet industriale duke çuar në nevojën e aftësisë së kufizuar

(93). Eliminimi i përdorimit të asbestit mund të jetë një mënyrë efikase për të parandaluar

sëmundjet e lidhura me asbest (94). Një punëtor apo një banor i ekspozuar rastësisht ndaj

fijeve të amianti, të cilat i ka thithur nëpërmjet frymëmarrjes në vitin 1935, i shfaq shenjat e

sëmundjes vdekjeprurëse brenda peridhës 1945-1975. Po ashtu një i ekspozuar ndaj fijeve të

amianit duke manipuluar një copë eterniti në vitiet 1975 mund ti shfaq shenjat e sëmundjes

në vititn 2015(92).

Figura5. 3 Grumbull materialesh enterniti në hapsira publike



ENTELA NEZIRI 66

Kjo na bën të jemi të kujdeshëm që të njohim sasinë tërsore të pranisë së aminantit në

Shqipëri, duke përfshirë të gjithë periudhën gjatë së cilës ky material është përdorur.

Bazuar në vitet në të cilat sëmundjet e fshehura si Azbestoza dhe Pneumokonioza mund të

shfaqen, të gjitha rastet e analizuara i kemi grupuar në gjashtë grupe të mëdha. Ajo që vihet

re nga përpunimi të dhënave numrin më të madh të rasteve i përkasin grupmoshave më të

mëdha se 51 vjeç. Kjo gjë është e lidhur ngushtë me ekspozimin në masë që ka ekzistuar

përpara viteve 90 si dhe ndalimeve që është bërë nga konventat e ndryshme ndërkombëtare.

Grupmosha 51-60 vjeç ka numrin më të madh të rasteve të hospitalizuara me 52 raste

kundrejt 198 të analizuar në total. Pastaj vjen grupmosha 61-60 vjeç me 40 raste dhe mosha

më e madhe se 71 vjeç me 39 raste. Vlen të theksojmë se janë vënë re dhe një numër i

konsiderueshëm i rasteve të hospitalizuara në grupmosha më të reja. Edhe pse këta persona

kanë moshë relaivisht më të vogël me grupmoshat e sipërpërmendura apo dhe vjetërsi në

punë më pak, shkak i problemeve që ata kanë hasur mund të ketë qënë ekspozimi në doza më

të larta të fibrave të asbestit. Para viteve 1990, është bërë një punë e vazhdueshme në

diagnostikimin e fazave të hershme të asbestit në pacientët që kanë qenë në kontakt me llojet

e ndryshme të fibrave të asbestit në vendin e tyre. Ata pacientë të diagnostikuar më parë me

sëmundje të lidhura me asbest janë mbajtur vazhdimisht nën kontroll mjekësor dhe janë

trajtuar në qendrat shëndetësore apo u është dhënë statusi invaliditetit në mënyrë që të

ndërpresë kontaktet me asbestin.

Seksi më i prekur nga këto sëmundje në këtë studim kanë qënë meshkujt. Para vitit 1990

shumica e meshkujve në vendin tonë kanë bërë detyra të rënda në çdo sektor të industrisë. Për

këtë arsye ky seks ishte më i ekspozuar dhe për pasojë ka rezultuar si më i prekur nga kjo

sëmundje. Femrat kanë më shumë gjasa të jenë ekspozuar ndaj asbestit në ambjentet ku kanë

punuar. Vetem 8% e rasteve të analizuara janë femra dhe 92% janë meshkuj.

Në disa zona në Shqipëri amianti ka qënë në sasira të mëdha sepse ishte i lidhur me praninë e

industrive që përpunonin amiantitn si lëndë të pare për periudhën 1930-90. Disa nga këto

industri ishin të lokalizuara në Vlorë –fabrika e eternitit, Elbasan-kombinati metalurgjik,

Durrës – kantier detar, Tiranë kombinati autotraktorëve dhe uzinat e vjetra.

Prania e sektorëve të veçantë që kërkonin praninë e produkteve me amiant (Fier dhe Kuçovë

– sektori i naftës, Lushnjë – sektori buqësorë për stalla apo magazinë, Gramsh apo Skrapar –

sektori i mbrojtjes për tunelet nëntokësore si vendstrehime, Lezhë uzina e superfosfatit, tec-

et, zonat industriale, minerat etj.



ENTELA NEZIRI 67

Sipas kërkimeve që janë bërë në arkivin qëndror të shtetit zonat ku gjendet amiant i

shkriftueshëm janë: Tropoja, Puka, Shkodra, Mirdita, Kukësi, Kurbini, Tirana, Elbasani,

Gramshi, Pogradeci, Vlora, Berati, Mallakastra, Korça, Saranda, ndërsa në qytetet e tjera

gjendet në formën e pashkriftueshme (73).

Në këto zona kanë qenë të ekspozuar si puntorët që operonin amiantin apo produkte të tij në

fazën e ndërtimit apo funksionimit, ashtu edhe banorët e këtyre zonave. Banorët mund tëjenë

ekspozuar si pasojë e lëshimit të fijeve të amiantit nga produkti bazë.

Në studimin tonë numrin më të madh të rasteve të analizuara e paraqet qyteti i Tiranës

Elbasanit dhe Vlorës. Ky numër i lartë për qytetin e Tiranës është i lidhur dhe me praninë e

minierës së Valiasit, ndërmarrjeve të ndryshme të ngritura në këtë qytet, si dhe lëvizjet

demografike të popullatës që kanë ndodhur pas viteve 90. Kurse për qytetin e Elbasanit dhe të

Vlorës si pasojë e lokalizimit të industrive në këto dy qytetet pritej që numri i rastve të jetë i

lartë pasi dhe ekspozimi ka qënë edhe më i madh.

Nga 198 pacientët e analizuar për nivelin arsimor pjesa më e madhe e rasteve i përkasin

paceintëve të cilët kanë kryer nivelin bazë arsimor dhe atë të mesëm. Duke qënë se para

viteve 90 arsimi bazë ka qënë i detyrueshëm numri i rasteve pa-arsim apo vetëm me arsim

fillor ka qënë shumë i vogël krahasuar me nivelet arsimore të tjera. Pa arsim kemi 9 raste nga

të cilat 7 kanë shfaqur probleme me shëndetin e tyre, me arsim fillor janë 19 persona 14

paraqesin probleme, me arsim 8-vjecar janë 49 me 37 raste të sëmurë, arsim të mesëm janë

87 nga të cilët 79 janë të sëmurë dhe me arsim të lartë janë 34 nga të cilët 27 janë të sëmurë.

Erdinç et al në studimin e tyre kanë raportuar se humbja e funksionit të mushkërive ishte më i

lartë për punëtorët ekspozuar ndaj asbestit të cilët gjithashtu pinin duhan (95). Në studimin

tonë 64.6% ishin duhanpirës të cilët kishin shumë vite që e konsumonin, 19.7% e tyre nuk e

konsumonin duhanin dhe 15.7 e kishin lënë duhanin. Disa prej tyre ishin detyruar ta linin pas

shfaqjes së disa simptomave si kolla e shpeshtë apo shtim i sekrecioneve sidoms në mëngjes.

Pirja e duhanit mendohet se rrit rrezikun e kancerit të mushkërive tek njerëzit me ekspozim

ndaj asbestit (96-98). Roli i pirjes së duhanit duket të jetë i ndërlikuar. Në analizën e disa

studime të tjera (99-102) është gjetur një ndërveprim midis pirjes së duhanit dhe ekspozimit

në profesione. Në këto studime duhanpirësit aktual ose ish duhan pirësit kanë një rrezik të

dukshëm më të lartë për sëmundjet pulmonare si Asbestozën ashtu dhe Pneumokoniozën.



ENTELA NEZIRI 68

Bazuar në llojin e materialit apo lëndës djegëse që përdorej për gatim dhe ngrohje 26.26%

përdorin gas si për ngrohje si për gatim, 17.17% përdorin energjinë, 42.9 kanë alternim dhe

material të tjera janë 13.6% e rasteve.

Pjesa më e madhe e tyre kanë përdorur alternim të lëndëve djegëse si për gatim ashtu dhe për

ngrohje. Tek rastet e tjera kemi ngrohjen dhe gatimin me dru zjarri, vajguri dhe qymyr.

Studimi ynë është i bazuar në të dhënat e pacientëve me sëmundje respiratore profesionale që

vijnë nga rajone të ndryshme të vendit tonë duke u hospitalizuar pranë dy qëndrave të

specializuara lidhur me këto sëmundje profesionale. Shumica e tyre vinin nga Vlora,

Peshkopia, Elbasani, Tirana, Librazhdi etj. Në ato rajone puna ishte fokusuar në punët

nëntokësore në miniera apo metalifere, dhe gjithashtu në nxjerrjen e bakrit, kromit hekurit,

qymyrit dhe nikelit. Profesioni me numrin më të madh të pacientëve në studimin tonë, ishte ai

që përfshin ponëtorët në miniera. Ky profesion paraqet 33.8% të të gjitha rasteve. Metalurg

ishin 17.2%, punëtor uzinash dhe fabrikash 11.6%, mekanik 6%, marangoz dhe elektricist

ishin 3.53% dhe 3% raste respektivisht. Punëtorë ndërtimi, saldator dhe gjeologë ishin 11.1%,

5% dhe 7% respektivisht.

Sëmundjet e shkaktuara nga Asbesti janë të shumta por janë relativisht të rralla, pasi këto

sëmundje kërkojnë një shkallë të konsiderueshme të ekspozimit ndaj llojeve të fibrave të

asbestit për të shkaktuar sëmundjen. Vitet e ekspozimit ndaj asbestit, jo vetëm që ndikojnë në

shfaqjen e sëmundjes, por ato ndikojnë edhe në përkeqësimin e asbestozës. Ndryshimi i

vendit të punës është një masë për parandalimin e sëmundjeve të rënda të frymëmarrjes dhe

ato me natyrë profesionale. Në këtë studim pacientët me 21-30 vjet në të njëjtën mjedis të

kontaminuar pune ishin 34.84% e rasteve duke përbërë dhe numrin më të madh të punonjësve

të analizuar bazuar në vjetërsinë në punë. Me më shumë se 31 vite pune ishin 29.3% me 11-

20 vite ishin 25.26% dhe me më pak se 10 vite pune ishin vetem 10.6%.

Për shumë njerëz ka qënë e panjohur dëmi që ky material shkaktonte në organizmin e tyre.

Përdorimi dhe nxjerrja e këtij materiali pa përdorimin e masave mbrojtëse ka bërë që numri i

pacientëve të këtë qënë në rritje. 65% e pacientëve raportonin që kishin patur ekspozim me

llojet e fibrave të ndryshëm që qarkullonin apo prodhoheshin në vend. 21.3% raportinin që

nuk kishin pasur as kontakt as ekspozim ndaj tyre dhe një numër i konsiderueshëm 13.7%

nuk kishin fare informacion lidhur me ekspozimin apo mos ekspozimin ndaj këtyre

materialeve.



ENTELA NEZIRI 69

Të dhënat mjekësore ishin të shumta për çdo pacient të marrë në studim. Pjesa më e madhe e

tyre paraqesnin bronkit kronik 85/198 raste, disa të tjerë paraqesnin Emfizemë 30/198 dhe

Astma 21/198. Disa të tjerë paraqesnin sëmundje të tjera pulmunare 42/198, ndërhyrje

kirurgjikale 29/198, dëmtime të mushkërisë janë paraqitur vëtëm dy raste të cilët diagnozën e

daljes e kishin Ca pulmoni. Me sëmundje janë paraqitur 37/198 raste dhe me HTA 59/198

raste gjithsej.

Kemi analizuar të gjitha ankesat që pacientët tanë kanë paraqitur. Përmendim se shumica prej

tyre paraqesin një ndërthurje të ankesave. Shumica e tyre paraqesnin dhimbje koke 67 raste,

frymëmarje e shkurtë 167 raste, kollë të vazhdueshme 121 raste, gulcim në frymëmarje 78

raste, këputje dhe lodhje ekstreme 150 raste, dhimbje gjoksi 135 raste dhe problem të tjera 11

raste gjithsej.

Si në të kaluarën ashtu dhe në ditët e sotme ekzaminimi bazë i sëmundjeve pulmonare dhe ato

të lidhura me ekspozimin ndaj asbestit (Pneumokoniozat dhe Asbestozat) është Radiografia

dhe Radioskopia. Simptomat e Pneumoconiosis shpesh varet nga sa e rëndë është sëmundja.

Një Pneumoconiosis i lehtë mund të ketë asnjë ose disa simptoma dhe shfaqen vetëm në një

X-ray.

Me zhvillimin e teknologjisë në ditët e sotme një vend të veçantë në dignozën e këtyre

sëmundjeve të shkaktuara nga asbesti po zë përdorimi i CT scan dhe rezonanca Manjetike.

Këto dy ekzaminime bëjnë të mundur një ekzaminim më të specializuar duke i ndihmuar së

tepërmi klinicistët duke çuar dhe në kapjen e rasteve të reja më shpejt. Prova respiratore e

mushkërive është një ekzaminim i përdorur më së shumti para radiografisë dhe radioskopisë.

Bronkoskopia dhe kultura janë përdorur gjithashtu në ekzaminimin e rasteve. Biopsia është

përdorur si një nga ekzaminimet e rasteve të hospitalizuara. Bazuar në përpunimin statistikor

të regresionit logjistik për të gjetur lidhje sinjifikatve ndërmjet ekspozimit të sëmundshmërisë

dhe ndonjë nga faktorët e riskut të lidhur me profesionin ose jo, mund të themi që: një lidhje

shumë fortë u vu re ndërmjet sëmundjes dhe moshave mbi 51 vjeç. Pra me rritjen e moshës

rritej rreziku për sëmundshmërinë. Vlera e p ka rezultuar më e vogël së 0.05 për tre

grupmoshat më të mëdha se 51 vjec.

Lidhje shumë e fortë sinjifikative u vu re edhe ndërmjet sëmundshmërisë dhe viteve të

ekspozimit. Kjo lidhje u vu re tek ata persona që kishin më shumë se 21 vjet që punonin në

profesionet e tyre. Edhe në këtë rast vlera e p rezultoi më e vogël se 0.05. Pra me rritjen e

vjetërsië në punë rritej dhe rreziku i shfaqjes së sëmundjeve të ndodhura nga asbesti. Lidhje e



ENTELA NEZIRI 70

fortë u vu re edhe tek ata persona të cilët kanë pranuar që kanë punuar nën ekspozimin e

fibrave të ndryshëm për një vlerë sinjifikative më e vogël se 0.05.

Etika sociale

Studime të kryera nga autorë të ndryshëm vënë në dukje se: si pasojë e këtyre sëmundjeve

fuqia punëtore shoqërohet me një reduktim të ndjeshëm të forcave të punës. Ky reduktim

është i pavarur nga mosha, gjinia, dhe faktorë të tjerë të rëndësishëm.

Sipas Strassels dhe bashkëautorëve të tij (103), në anketat e përdorura në vitin 1987 lidhur me

shpenzimet kombëtare vjetore, treguan se personat me sëmundjet respiratore kanë humbur

mesatarisht 3.6 ditë pune në vit për shkak të sëmundjes së tyre. Megjithatë, për shkak të

mungesës të të dhënave për funksionin e mushkërive (104), ata nuk ishin në gjendje për të

përcaktuar efektin e vështirësisë së sëmundjes në marrëdhëniet me punën. Për më tepër, ata

nuk e vlerësojnë efektin e mundshëm negativ të këtyre sëmundjeve mbi papunësinë, e cila

përbën një humbje të madhe të të ardhurave për pacientët dhe shoqërinë. Një ulje në

punësimin e këtyre personave mund të ketë implikime të rëndësishme si në ekonominë e çdo

shteti (pasi rritet kostoja në buxhet për trajtimin e tyre) ashtu dhe në ekonominë familjare për

gjithë secilin i cili është prekur nga këto sëmundje. Por një impakt shumë negativ lidhur me

këta të sëmurë shfaqet edhe në nivel shoqëror.

Shumë studime kanë treguar se Asbestosis dhe pneumonoza janë sëmundje progresive dhe të

shoqëruara me efekte të mëdha negative që, në formën e tyre më të ashpër, të çojnë në

dispnea (105; 106). Këto simptoma kufizojnë lëvizshmërinë dhe pengojë aftësinë e

pacientëve për të punuar (107). Për shkak të sëmundjes së tyre, disa pacientë mund të

punojnë me kohë të pjesshme ose mund të kenë përjetuar ditë pune të humbura shumë shpesh

edhe pse ata ende konsiderohen "të punësuar." Këto sëmundje ndikojnë drejtpërsëdrejti në

ekonomi si në: subvencionet e pacientëve, në mirëqenie dhe të ardhurat familjare, ku të

ardhurat bashkëshortore paraqesin një kufizim të rëndësishëm.

Sëmundjet respiratore janë një problem në rritje të shpejtë në komunitete, dhe ndikimi i saj

ekonomik dhe shoqëror do të përshkallëzohet gjatë tre dekadave të ardhshme (107). Këto

studime të sipërpërmendura tregojnë një nevojë urgjente për të përmirësuar kujdesin ndaj

shkaktarëve dhe pasojave që sjellin këto ekspozime, në mënyrë që të ngadalësojnë përparimin

e kësaj sëmundje në mënyrë që pacientët e sëmundjve respiratore të mund të mbeten

produktiv në forcën e punës për aq kohë sa të jetë e mundur.



ENTELA NEZIRI 71

PËRFUNDIME

✓ Prevalenca e sëmundjeve të shkaktuara nga asbesti është pothuajse e pa njohur në

dekadat e fundit.

✓ Ky studim përcaktoi një prevalencë të larte të sëmundjeve të shkatuara nga asbesti

kryesisht pneumokoniozat dhe asbestozat.

✓ Kjo prevalencë ishte më e lartë tek ata pacientë të cilët kryenin profesionin e

minatorëve dhe tek metalurgët. Ajo është e lidhur drejtpërsëdrejti me pluhurat që këta

pacientë kanë thithur në vendin e tyre të punës.

✓ Seksi më i prekur rezultoi seksi mashkull për shkak të profesioneve të vështira që ky

seks kryen krahasuar me femrat.

✓ Grupmosha më e madhe se 51 vjeç ka numrin më të lartë të këtyre sëmundjeve në

studim tonë. U vu re një vlerë e fortë sinjifikative për vlerë të p<0.05 ndërmjet rritjes

së grupmoshës dhe shfaqjes së sëmundshmërisë.

✓ Kohëzgjatja në punë, lloji i punës që kryhet dhe koha e ekspozimit ngelen një faktor

risk i rëndësishëm në studimin tonë. Si për rritjen e kohëzgjatjes në punë ashtu edhe

për ekspozimin ekziston një lidhje e fortë sinjifikative me shfaqjen e sëmundshmërisë.

✓ Pirja e duhanit mbetet shkaku kryesor i sëmundjeve obstruktive pulmunare duke

nxitur nevojën e marrjes së masave parandaluse. Në studim tonë nuk rezultoi lidhje

sinjifikante ndërmjet pirjes së duhanit dhe rrezikut të sëmundshmërisë kryesisht

krijimit të kancerit.



ENTELA NEZIRI 72

REKOMANDIME

Krijimi i një ligji adeguat lidhur me asbestin dhe pasojat që ai sjell në shëndet e bazuar kjo

edhe në direktivat e BE.

Krijimi i një infrastrukture specifike inspektimi dhe invertarizimi urgjent i zonave dhe

materialeve të rrezikshme.

Zhvillimi i një sistemi bazë të të dhënave të mbledhura në terren.

Krijimi i një regjistri nacional të punëtorëve të ekspozuar ndaj asbestit dhe punëtorëve të

prekur nga sëmundjet e asbstit.

Vlerësimi i çdo faktori kryesor si mjedisi, puna, konsumatorët, kërkimi dhe edukimi

Krijimi i protokolleve standarte për një trajtim sa më të mirë të të sëmurëve. Interesimi për

çdo rast të ri dhe të gjithë rasteve të cilat ndodhen në trajtim.

Vendosja e një tabele informuese lidhur me praninë e materialeve të rrezikshme pranë çdo

zone apo ndërtese.



ENTELA NEZIRI 73

REFERENCA

1. McDonald JC, McDonald AD. 1996. The epidemiology of mesothelioma in historical

context. Eur. Respir. J. 9(9):1932–42

2. Skinner, HCW, M Roos, and C Frondel. 1988. Asbestos and Other Fibrous Minerals.

New York: Oxford Univ. Press.

3. Natl. Inst. Occup. Saf. Health (NIOSH). 2011. Asbestos fibers and other elongate

mineral particles: state of the science and roadmap for research. Curr. Intell. Bull. 62. DHHS

(NIOSH) Publ. No.2011-159. NIOSH, Atlanta, Ga.

4. Int. Programme Chem. Saf. (IPCS). 1988. Chrysotile. Geneva:WHO

5. Int. Agency Res. Cancer (IARC). 1977. Asbestos, Vol. 14. Lyon, Fr.: IARC

6. Environ. Prot. Agency (EPA). 1986. Airborne Asbestos Health Assessment Update.

EPA/600/8-84/003F. Washington, DC: US EPA, Off. Health Environ. Assess.

7. Natl. Inst. Occup. Saf. Health (NIOSH). 1972. Criteria for a recommended standard:

occupational exposure to asbestos. NIOSH Publ. No. 72-10267, US Dep. Health, Educ.Welf.,

Atlanta, Ga.

8. Natl. Toxicol. Progr. (NTP). 2011. Report on Carcinogens: Asbestos. CAS No. 1332-

21-4. Washington, DC: US Dep. Health Hum. Serv., Public Health Serv., NTP. 12th ed.

http://ntp.niehs.nih.gov/ntp/roc/twelfth/profiles/Asbestos.pdf

9. Agency Researche. Cancer IARC 2009 Review of Human Carcinogens

10. Int. Agency Res. Cancer (IARC). 2012. A Review of Human Carcinogens: Arsenic,

Metals, Fibres, and Dusts. IARC Monogr. Eval. Carcinog. Risks Hum., Vol. 100C. Geneva,

Switz.: WHO

11. Straif K. 2009. A review of human carcinogens—part C: metals, arsenic, dusts, and

fibres. Lancet Oncol. 10:453–54

12. Irving J. Selikoff, Douglas Harry Kedgwin Lee. Academic Press, 1978 - Medical -

549 pagesAsbestos and Disease (Environmental sciences)

13. Stayner L1, Welch LS, Lemen R.Performing your original search, Stayner. 2013, in

PubMed will retrieve 11 records.Annu Rev Public Health. 2013;34:205-16. doi:

10.1146/annurev-publhealth-031811-124704. Epub 2013 Jan 4.

https://www.google.al/search?tbo=p&tbm=bks&q=inauthor:%22Irving+J.+Selikoff%22

https://www.google.al/search?tbo=p&tbm=bks&q=inauthor:%22Douglas+Harry+Kedgwin+Lee%22

https://www.google.al/search?tbo=p&tbm=bks&q=subject:%22Medical%22&source=gbs_ge_summary_r&cad=0

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Stayner%20L%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=23297667

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Welch%20LS%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=23297667

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=Lemen%20R%5BAuthor%5D&cauthor=true&cauthor_uid=23297667

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed?term=Stayner.%202013&itool=QuerySuggestion



ENTELA NEZIRI 74

14. Institute of Asbest 2010. Annals Report.

15. Browne, K. 1994. Asbestos-related disorders. Chap. 14 in Occupational Lung

Disorders, edited by WR Parkes. Oxford: Butterworth-Heinemann.

16. Liddell, D and K Millers (eds.). 1991. Mineral fibers and health. Florida, Boca Raton:

CRC Press.Lippman, M. 1988. Asbestos exposure indices. Environmental Research 46:86-

92.

17. Skornik, WA. 1988. Inhalation toxicity of metal particles and vapors. In

Pathophysiology and Treatment of Inhalation Injuries, edited by J Locke. New York: Marcel

Dekker.

18. Watterson A et al. The economic costs of health service treatments for asbestos-related

mesothelioma deaths. Annals of the New York Academy of Science, 2006, 1076:871–881.

19. Asbestos-related occupational diseases in Europe. Paris, European Forum of the

Insurance against Accidents at Work and Occupational Diseases, 2006 (Eurogip – 24/E)

(http://www.eurogip.fr/en/ docs/EUROGIP-24E-AsbestosOccDiseases.pdf, accessed 15

February 2013).

20. Johnson WG, Heler E. The costs of asbestos-associated disease and death. Milbank

Memorial Fund Quarterly: Health and Society, 1983, 61(2):177–194.

21. Siskind FB. The cost of compensating asbestos victims under the Occupational Disease

Compensation Act of 1983. Risk Analysis, 1987, 7(1):59–69.

22. McNeil BJ, Eddy DM. The costs and effects of screening for cancer among asbestos-

exposed workers. Journal of Chronic Diseases, 1982, 35(5):351–358.

23. Davies NV, Teasdale P. The costs to the British economy of work accidents and work

related ill health. Liverpool, HSE Books, 1994.

24. Health and Safety Executive. The costs to Britain of workplace accidents and work-

related ill health in 1995–96, 2nd ed. Liverpool, HSE Books, 1999.

25. Murray HW. 1907. Statement before the committee in the minutes of evidence. In

Report of the Departmental Committee on Compensation for Industrial Disease, pp. 127–28.

London: HMSO



ENTELA NEZIRI 75

26. Auribault, M, 1906. Sur l`hugiene et la sigurite des ouvries dans la filature et tissage

dàmiante in Annual report of the French Labour Inspectorate for 1906.

27. Selikoff IJ, Lee DHK, eds. 1978. Asbestos and Disease. New York: Academic. 559

pp.

28. CookeWE. 1924. Fibrosis of the lungs due to the inhalation of asbestos dust. Br. Med.

J. 2(3317):140–2, 147

29. Merewether ERA, Price CW. 1930. Report on the Effects of Asbestos Dust on the

Lungs and Dust Suppression in the Asbestos Industry. London: HMSO

30. Lynch KM, Smith WA. 1935. Pulmonary asbestosis III. Carcinoma of lung in

asbesto-silicosis. Am. J. Cancer 14:56

31. Gloyne SR. 1935. Two cases of squamous carcinoma of the lung occurring in

asbestosis. Tubercle 17:5–10.

32. Doll R. 1955. Mortality from lung cancer in asbestos workers. Br. J. Ind. Med.

12(2):81–86

33. Wagner JC, Sleggs CA, Marchand P. 1960. Diffuse pleural mesothelioma and

asbestos exposure in the North Western Cape Province. Br. J. Ind. Med. 17:260–71

34. Mancuso TF, Coulter EJ. 1963. Methodology in industrial health studies. The cohort

approach, with special reference to an asbestos company. Arch. Environ. Health 6:210–26

35. Selikoff IJ, Churg J, Hammond EC. 1964. Asbestos exposure and neoplasia. JAMA

188:22–26

36. Lin RT, Takahashi K, Karjalainen A, Hoshuyama T, Wilson D, et al. 2007. Ecological

association between asbestos-related diseases and historical asbestos consumption: an

international analysis. Lancet 369(9564):844–49 4.10 Stayner Welch Lemen PU34CH04-

Stayner ARI 18 January 2013 12:49

37. World Health Organ. (WHO). 2010. Asbestos: elimination of asbestos-related

diseases. Fact sheet N 343, July.

http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs343/en/index.html

38. Wright, JL, P Cagle, A Shurg, TV Colby, and J Myers. 1992. Diseases of the small

airways. Am Rev Respir Dis 146:240-262.



ENTELA NEZIRI 76

39. Liddell, D and K Millers (eds.). 1991. Mineral fibers and health. Florida, Boca Raton:

CRC Press.Lippman, M. 1988. Asbestos exposure indices. Environmental Research 46:86-

92.

40. Antman, KH, FP Li, HI Pass, J Corson, and T Delaney. 1993. Benign and malignant

mesothelioma. In Cancer: Principles and Practice of Oncology, edited by VTJ DeVita, S

Hellman, and SA Rosenberg. Philadelphia: JB Lippincott.Asbestos Institute. 1995.

Documentation center: Montreal, Canada.

41. Seidman, H and IJ Selikoff. 1990. Decline in death rates among asbestos insulation

workers 1967-1986 associated with diminution of work exposure to asbestos. Annals of the

New York Academy of Sciences 609:300-318.

42. Becklale,Mr 1992. Occupational exposure and chronic airways disease. Chap. 13 in

Environmental and Occupational Medicine. Boston: Little, Brown & Co.

43. Abramson, MJ, JH Wlodarczyk, NA Saunders, and MJ Hensley. 1989. Does

aluminum smelting cause lung disease? Am Rev Respir Dis 139:1042-1057.

44. Becklake, MR and B Case. 1994. Fibre burden and asbestos-related lung disease:

Determinants of dose-response relationships. Am J Resp Critical Care Med 150:1488-1492.

45. World Health Organization (WHO) and Office of Occupational Health. 1989.

Occupational Exposure Limit for Asbestos. Geneva: WHO.

46. Bignon J, J Peto and R Saracci, (eds.) 1989. Non-occupational exposure to mineral

fibres. IARC Scientific Publications, no 90. Lyon: IARC.

47. Luce, D, P Brochard, P Quénel, C Salomon-Nekiriai, P Goldberg, MA Billon-

Galland, and M Goldberg. 1994. Malignant pleural mesothelioma associated with exposure to

tremolite. Lancet 344:1777.

48. Bignon J, (ed.) 1990. Health-related effects of phyllosilicates. NATO ASI series

Berlin: Springer-Verlag.

49. Carvalheiro MF, Y Peterson, E Rubenowitz, R Rylander. 1995. Bronchial activity and

work-related symptoms in farmers. Am J Ind Med 27: 65-74.

50. Fraser, RG, JAP Paré, PD Paré, and RS Fraser. 1990. Diagnosis of Diseases of the

Chest. Vol. III. Philadelphia: WB Saunders.



ENTELA NEZIRI 77

51. Churg, A. 1991. Analysis of lung asbestos content. Brit J Ind Med 48:649-652.

52. Becklake and Case. 1994. In Asthma in the workplace, edited by IL Bernstein, M

Chan-Yeung, J-L Malo and D Bernstein. Marcel Dekker.—. 1994. Pneumoconioses. Chap.

66 in A Textbook of Respiratory Medicine, edited by JF Murray and J Nadel. Philadelphia:

WB Saunders.

53. Craighead, JE, JL Abraham, A Churg, FH Green, J Kleinerman, PC Pratt, TA

Seemayer, V Vallyathan and H Weill. 1982. The pathology of asbestos associated diseases of

the lungs and pleural cavities. Diagnostic criteria and proposed grading system. Arch Pathol

Lab Med 106: 544-596.

54. Davis, JMG, AD Jones, and BG Miller. 1991. Experimental studies in rats on the

effects of asbestos inhalation couples with the inhalation of titanium dioxide or quartz. Int J

Exp Pathol 72:501-525.

55. Meredith, SK and JC McDonald. 1994. Work-related respiratory disease in the United

Kingdom, 1989-1992. Occup Environ Med 44:183-189.

56. Di Luzio, NR. 1985. Update on immunomodulating activities of glucans. Springer

Semin Immunopathol 8:387-400.Doll, R and J Peto. 1985. Effects on health of exposure to

asbestos. London, Health and Safety Commission London: Her Majesty’s Stationery Office.

57. Ernst and Zejda. 1991. In Mineral Fibers and Health, edited by D Liddell and K

Miller. Boca Raton: CRC Press.

58. Engelen, JJM, PJA Borm, M Van Sprundel, and L Leenaerts. 1990. Blood anti-

oxidant parameters at different stages in coal worker’s pneumoconiosis. Environ Health Persp

84:165-172.

59. Fubini, B, E Giamello, M Volante, and V Bolis. 1990. Chemical functionalities at the

silica surface determining its reactivity when inhaled. Formation and reactivity of surface

radicals. Toxicol Ind Health 6(6):571-598.

60. Ginsburg, CM, MG Kris, and JG Armstrong. 1993. Non-small cell lung cancer. In

Cancer: Principles & Practice of Oncology, edited by VTJ DeVita, S Hellman, and SA

Rosenberg. Philadelphia: JB Lippincott.

61. Donelly, SC and MX Fitzgerald. 1990. Reactive airways dysfunction syndrome



ENTELA NEZIRI 78

(RADS) due to acute chlorine exposure. Int J Med Sci 159:275-277.

62. Dutton, CB, MJ Pigeon, PM Renzi, PJ Feustel, RE Dutton, and GD Renzi. 1993.

Lung functions in workers refining phosphorus rock to obtain elementary phosphorus. J

Occup Med 35:1028-1033.

63. World Health Organization (WHO) and International Agency for Research on Cancer

(IARC). 1982. IARC Monographs on the Evaluation of the Carcinogenic Risk of Chemicals

to Humans. Lyon: IARC.

64. Wagner, J.C., Sleggs, C.A., Marchand, P. Diffuse pleural mesothelioma and

asbestos exposure in the northwestern Cape Province. Br J Ind Med. 1960;17:260–271.

65. CDC.Malignant mesothelioma mortality-United States, 1999–2005. MMWR Morb

Mortal Wkly Rep.2009; 58:393–396.

66. Park, E.-K., Takahashi, K., Hoshuyama, T. et al, Global magnitude of reported and

unreported mesothelioma. Environ Health Perspect. 2011;119:514–518.

67. Selikoff, I.J., Hammond, E.C., Seidman, H. Mortality experience of insulation

workers in the United States and Canada. Ann NY Acad Sci. 1979;330:91–116.

68. Doll, R., Peto, J. Asbestos. Effects on Health of Exposure to Asbestos. Health and

Safety Commission, Her Majesty’s Safety Office, London; 1985.

69. Selikoff, I.J., Hammond, E.C., Churg, J. Asbestos exposure, smoking and

neoplasia.JAMA.1968; 204:106–112.

70. Hammond, E.C., Selikoff, I.J., Seidman, H. Asbestos exposure, cigarette smoking

and death rates. Asbestos exposure, cigarette smoking, and death rates. Ann NY Acad

Sci. 1979;330:473–490.

71. Kanarek, M.S. The delay of preventive medicine for asbestos caused disease in the

20th century.Wisconsin Med J. 2009;10:286–287.

72. Mossman, B.T., Bignon, J., Corn, M., Seaton, A., Gee, J.B.L. Asbestos: Scientific

developments and implications for public policy. Science. 1990;24:294–301.

73. Hodgson, J.T., Darnton, A. The quantitative risks of mesothelioma and lung

cancer in relation to asbestos exposure. Ann Occup Hyg. 2000;44:565–601.



ENTELA NEZIRI 79

74. Berman, D.W., Crump, K.S. A meta-analysis of asbestos-related cancer risk that

addresses fiber size and mineral type. Crit Rev Toxicol. 2008;38:49–73.

75. Silverstein, M.A., Welch, L.S., Lemen, R. Developments in asbestos cancer risk

assessment. Am J Ind Med. 2009;52:850–858.

76. Landrigan, P.J., Nicholson, W.J., Suzuki, Y., LaDou, J. The hazards of chrysotile

asbestos: A critical review. Ind Health. 1999;37:271–280.

77. Stayner, L.T., Dankovic, D.A., Lemen, R. Occupational exposure to chrysotile

asbestos and cancer risk: A review of the amphibole hypothesis. Am J Ind

Med. 1996;86:179–186.

78. Yarborough, C.M. Chrysotile as a cause of mesothelioma: An assessment based on

epidemiology.Crit Rev Toxicol. 2006;36:165–187.

79. Smith, A.H., Wright, C.C. Chrysotile asbestos is the main cause of pleural

mesothelioma. Am J Ind Med. 1996;30:252–266.

80. Cullen, M.R. Chrysotile asbestos: Enough is enough. Lancet. 1998;351:1377–1378.

81. Berman, D.W., Crump, K.S. Update of potency factors for asbestos-related lung

cancer and mesothelioma. Crit Rev Toxicol. 2008;38:1–47.

82. Nicholson, W.J. The carcinogenicity of chrysotile asbestos—a review. Industrial

Health.2001;39:57–64.

83. Aguilar-Madrid G, Juárez-Pérez CA, Markowitz S, Hernández-Avila M, Sanchez

Roman FR, Vázquez Grameix JH. 2003. Globalization and the transfer of hazardous

industry: asbestos in Mexico, 1979–2000. Int. J. Occup. Environ. Health 9(3):272–79

www.annualreviews.org Worldwide Pandemic of Asbestos Diseases 4.9 PU34CH04-Stayner

ARI 18 January 2013 12:49.

84. Health Safety Executive (HSE). 2009. Projection of Mesothelioma Mortality in Great

Britain. Derbyshire, UK: HSE. http://www.hse.gov.uk/research/rrpdf/rr728.pdf

85. Kazan-Allen L. 2012. Current Asbestos Bans and Restrictions. London: Int. Ban

Asbestos Secr. (IBAS). http://www.ibasecretariat.org/alpha_ban_list.php

http://www.ibasecretariat.org/alpha_ban_list.php



ENTELA NEZIRI 80

86. Lin RT, Takahashi K, Karjalainen A, Hoshuyama T, Wilson D, et al. 2007. Ecological

association between asbestos-related diseases and historical asbestos consumption: an

international analysis. Lancet 369(9564):844–49 4.10 Stayner Welch Lemen PU34CH04-

Stayner ARI 18 January 2013 12:49

87. La Vecchia C, Decarli A, Peto J, Levi F, Tomei F, Negri E. 2000. An age, period and

cohort analysis of pleural cancer mortality in Europe. Eur. J. Cancer Prev. 9(3):179–84

88. Leigh J, Driscoll T. 2003. Malignant mesothelioma in Australia, 1945–2002. Int. J.

Occup. Environ. Health 9:206–17

89. HendersonDW, R¨ odelsperger K, WoitowitzHJ, Leigh J. 2004. AfterHelsinki:

amultidisciplinary review of the relationship between asbestos exposure and lung cancer,

with emphasis on studies published during 1997–2004. Pathology 36(6):517–50

90. US Geol. Surv. (USGS) 2012. Mineral Commodity Summaries 2012. Reston, VA:

USGS. 198 pp. http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/mcs/2012/mcs2012.pdf

91. World Bank Group (WBG). 2009. Good Practice Note: Asbestos: Occupational and

Community Health Issues. Washington, DC: WBG. http://www.bwint.org/pdfs/WB-

AsbestosGuidanceNote.pdf

92. Romeo Hanxhari et al. 2011. Monografi. Amianti (Azbesti. Vrasesi i Heshtur

Kancerogjen. Emergjenca «Amiant» ne Shqiperi.

93. http://www.nhs.uk/conditions/Asbestosis/Pages/Introduction.aspx).

94. World Health Organ. (WHO). 2011. Asbestos: elimination of asbestos-related

diseases. Fact sheet N 343, July.

95. Erdinç M, Erdinç E, Çok G, Polatli M. Respiratory impairment due to asbestos

exposure in brake-lining workers. Environ Res 2003;91: 151–156.|Article|PubMed.

96. World Health Organization. Geneva. [WHO 2012]. Occupational health. Available

from Accessed on 2012 February 04.

97. Becklake MR. Airways disease and occupational exposure to nonfibrogenic dust.

Appl Occup Environ Hyg. 1998;13:586-92.

98. Hendrick DJ. Occupational and chronic obstructive pulmonary disease (COPD).

Thorax. 1996 Sep;51(9):947-55.

http://www.nhs.uk/conditions/Asbestosis/Pages/Introduction.aspx

http://dx.doi.org/10.1016/S0013-9351(02)00063-4

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?holding=npg&cmd=Retrieve&db=PubMed&list_uids=12648477&dopt=Abstract



ENTELA NEZIRI 81

99. Garshick E, Schenker MB, Dosman JA. Occupationally induced airways obstruction.

Med Clin North Am. 1996 Jul;80(4):851-78.

100. Fletcher C, Peto R. The natural history of chronic airflow obstruction. Br Med J.

1977;1(6077):1645–1648. doi: 10.1136/bmj.1.6077.1645. [PMC free article] [PubMed]

[Cross Ref]

101. Salvi SS, Barnes PJ. Chronic obstructive pulmonary disease in non-smokers. Lancet.

2009;374(9691):733–743. doi: 10.1016/S0140-6736(09)61303-9. [PubMed] [Cross Ref]

102. Sullivan SD, Ramsey SD, Lee TA. The economic burden of COPD. Chest 2000;117(2

Suppl):5S–9S.

103. Strassels S, Sullivan S, Smith D. Characteristics of the costs of chronic obstructive

pulmonary disease (COPD) [abstract]. Eur Respir J 1996; 9(Suppl 23):421S.

104. Cohen SB, DiGaetano R, Waksberg J. Sample design of the 1987 household survey,

National Expenditure Survey Methods 3. Rockville, MD: Agency for Health Care Policy and

Research, Public Health Service, 1991; AHCPR Publication No. 91–0037.

105. Celli BR. The importance of spirometry in COPD and asthma: effect on approach to

management. Chest 2000:117(2 Suppl):15S–19S.

106. Senior RM, Anthonisen NR. Chronic obstructive pulmonary disease (COPD). Am J

Respir Crit Care Med 1998;157(Suppl):S139–S147.

107. Murray CJ, Lopez ADGlobal mortality, disability, and the contribution of risk factors:

Global Burden of Disease Study. Lancet 349199714361442 [CrossRef] [Medline]

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1607732/

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/871704

http://dx.doi.org/10.1136%2Fbmj.1.6077.1645

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19716966

http://dx.doi.org/10.1016%2FS0140-6736(09)61303-9

javascript:popRefLink(16,'B19','10.1016%2FS0140-6736%2896%2907495-8')

javascript:popRefLink(8,'B19','9164317')

Documents

Pneumokoniozat; Asbestozat në efektin e ajrit. Të dhënat ...fshmt.umt.rash.al/wp-content/uploads/2017/10/ENTELA...lidhura me asbestin në pacientët e hospitalizuar me probleme