ZESPÓŁ PROJEKTOWY

Uczniowie klasy 1 b Społecznego Gimnazjum Nr 7 im. Juliusza Słowackiego w Krakowie:

1. Ignacy Morawski-Filak2. Szymon Olszak3. Mikołaj Reiter4. Bartłomiej Słupik

OPIEKUN PROJEKTU (PROMOTOR)ANNA KORSKA

Kraków, 11.10.2014

Spis treści1. Wstęp.................................................................................................................................3

2. Jak powstały Sudety?........................................................................................................4

2.1 Historia powstania Sudetów.......................................................................................4

2.2 Budowa Sudetów – mapa i budowa geologiczna.......................................................6

3. Jak budowa geologiczna Sudetów wpłynęła na ich krajobraz?.........................................7

3.1 Uskok Brzeżny............................................................................................................8

3.2 Równiny wysokogórskie z nielicznymi szczytami.......................................................8

3.3 Góry Stołowe..............................................................................................................9

3.4 Inne sudeckie formacje skalne.................................................................................11

3.5 Wpływ wody na krajobraz Sudetów..........................................................................12

3.6 Jaskinie.....................................................................................................................13

3.7 Pozostałości po lodowcach......................................................................................14

3.8 Pozostałości po wulkanach......................................................................................16

4. Jakie surowce mineralne kryją Sudety? Skały, złoża metali i węgla oraz kamienie szlachetne...............................................................................................................................16

4.1 Podział skał w Sudetach...........................................................................................16

4.2 Surowce mineralne...................................................................................................16

4.3 Surowce skalne w Sudetach....................................................................................16

4.4 Surowce metaliczne.................................................................................................16

4.5 Surowce energetyczne.............................................................................................16

4.6 Kamienie półszlachetne i szlachetne. Podział i miejsca występowania..................16

4.7 Powstawanie minerałów...........................................................................................16

5. Dlaczego warto zostać geoturystą w Sudetach?.............................................................16

6. Podsumowanie................................................................................................................16

7. Bibliografia.......................................................................................................................16

8. English summary.............................................................................................................16

2

1. Wstęp

Od dawna interesujemy się przyrodą, dlatego z propozycji przedstawionych nam przez promotorów najbardziej spodobał nam się temat Pani Anny Korskiej “Sudety - raj dla geologów”. Wybraliśmy go dlatego, że w przeciwieństwie do innych projektów, oprócz studiowania teorii z książek i różnych publikacji internetowych, dawał duże możliwości działań w terenie.

Poszukiwanie ciekawych kamieni i minerałów, wędrówki w górach, zdjęcia interesujących formacji skalnych, pozostałości po wulkanach i lodowcach – to coś, co oprócz nauki, kojarzy się również z przygodą.

W realizacji projektu pomogły nam pytania badawcze:

1. Jak powstały Sudety? Historia kolejnych wypiętrzeń na tle tabeli stratygraficznej. Budowa i mapa geologiczna Sudetów.

2. W jaki sposób budowa geologiczna Sudetów wpłynęła na ich krajobraz? Formacje skalne i ciekawe zjawiska geologiczne w Sudetach.

3. Jakie surowce mineralne kryją Sudety? Skały, złoża metali i węgla oraz kamienie szlachetne

4. Czy warto zostać geoturystą w Sudetach? Ciekawe trasy i wycieczki, muzea i wystawy, Geopark na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego.

Nasz projekt powstał na podstawie różnych badań terenowych, wykładów i publikacji.

Najciekawsze z nich, w których braliśmy udział w czasie obozu szkolnego na Dolnym Śląsku, to:

wykład o przeszłości Sudetów, którego wysłuchaliśmy na Uniwersytecie Wrocławskim, poszukiwanie i rozpoznawanie ciekawych minerałów (np. agatów, kryształów górskich i

ametystów) w Kamieniołomie Lubiechowa oraz cięcie i szlifowanie naszych pierwszych geologicznych trofeów,

wycieczka na Szrenicę, w czasie której obserwowaliśmy ciekawe formy skalne i słuchaliśmy wykładu Pana Przewodnika,

zwiedzanie odkrywkowej kopalni węgla brunatnego oraz elektrowni w Turowie.

W naszej pracy korzystaliśmy również z licznych książek, atlasów, artykułów i publikacji z internetu.

3

2. Jak powstały Sudety?

2.1 Historia powstania Sudetów

Sudety są uznawane za bardzo stare góry. Rzeczywiście historia ich powstawania sięga aż do ery prekambru ponad 500 milionów lat temu. Sudety są dużo starszymi górami niż Tatry i Karpaty. Analizując jednak historię gór, trzeba odróżnić pojęcie gór od górotworów. „Góry są tym, co widzimy na powierzchni ziemi, a więc formą ukształtowania terenu. Pojęcie górotwór odnosi się z kolei do struktur geologicznych znajdujących się pod powierzchnią ziemi.”1 Poprawne jest więc stwierdzenie, że Sudety są starym górotworem.

Pierwsze procesy górotwórcze miały miejsce, kiedy na terenie Sudetów było morze. Było to w późnym proterozoiku i kambrze. Następnie w erze ordowiku i syluru (około 450 mln lat temu), w trakcie orogenezy2 kaledońskiej, doszło do fałdowania się górotworów i wypiętrzył się wtedy łańcuch górski tworząc Prasudety. Z tego okresu pochodzą w Sudetach głównie wapienie krystaliczne.

Kolejnym ważnym wydarzeniem w historii Sudetów była orogeneza waryscyjska (zwana też hercyńską), która miała miejsce w karbonie i permie (około 300 mln lat temu). Wtedy nastąpiły ponowne ruchy górotwórcze i kolejne fałdowania powierzchni. W permie niektóre części Sudetów zostały wydźwignięte, tworząc krótkie pasma górskie. W innych miejscach teren obniżył się, tworząc szerokie kotliny. Pomiędzy skały wdarła się magma. „Pod wpływem gorącej magmy skały uległy przeobrażeniu i powstały z nich skały twardsze od granitów, trudniej poddające się niszczącemu działaniu czynników klimatycznych.”3 Z takich skał, zwanych hornfelsami, zbudowana jest między innymi Śnieżka. Dzięki temu przetrwała ona późniejsze przeobrażenia.

Po przeobrażeniach w permie większość Polski, łącznie z Karpatami była zalana, natomiast Sudety były lądem. W kolejnych okresach Sudety zaczęły powoli ulegać erozji, a więc „procesowi niszczenia powierzchni terenu przez wodę, wiatr, słońce, siłę grawitacji i działalność organizmów.”4 Proces ten doprowadził do zniszczenia i wyrównania gór. W efekcie niszczenia tych gór odsłoniło się wiele skał metamorficznych i magmowych, które są charakterystyczne dla dzisiejszych Sudetów. Proces erozji przetrwały najtwardsze skały, które możemy zobaczyć dziś w postaci charakterystycznych formacji skalnych.

Istnienie dzisiejszych Sudetów zawdzięczamy orogenezie alpejskiej, która miała miejsce około 20 milionów lat temu w erze kenozoicznej, od epoki eocenu do miocenu. W tamtym czasie powstały prawie wszystkie najwyższe łańcuchy górskie Europy. Na terenie Sudetów nastąpiło wypiętrzenie się zrębów, dlatego góry te nazywamy zrębowymi. „Góry zrębowe powstają na skutek naprężeń w skorupie ziemskiej, wywołanych działaniem sił tektonicznych wyzwolonych w czasie zderzeń płyt litosfery. Naprężenia te prowadzą do pękania i przemieszczania mas skalnych wzdłuż linii spękań,

1 Paweł Wolniewicz, Nie ma starych gór. To kiedy powstały Sudety i góry Świętokrzyskie?, http://zywaplaneta.pl/sudety-i-gory-swietokrzyskie/ [dostęp: 11.10.2014 r.]2 Orogeneza oznacza ruch górotwórczy3 Konstanty Stecki, Osobliwości, piękno i geneza krajobrazu Polski, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, I wydanie 1978 r., Rozdział Sudety str. 153. 4 Erozja - definicja http://pl.wikipedia.org/wiki/Erozja , [dostęp: 11.10.2014 r.]

4

czyli uskoków, co prowadzi do utworzenia zrębów i rowów tektonicznych.”5 Charakterystyczną pozostałością po orogenezie alpejskiej jest uskok brzeżny.

Ostateczne ukształtowanie gór nastąpiło w plejstocenie (1,8 mln do 10 tys. lat temu). Wtedy lądolód zaczął nasuwać się na tereny dzisiejszych Sudetów. Pozostawił on po sobie kotły polodowcowe, moreny i formacje skalne. Lądolód naniósł też na tereny przedgórza wiele osadów, przez co zmniejszył się uskok brzeżny.

Trzeba jeszcze wspomnieć, że na terenie Sudetów w różnych okresach występowały wulkany. Po najstarszych wulkanach sprzed około 450 milionów lat pozostały tylko skały. Ostatni okres występowania wulkanów to oligocen i miocen.

Dzisiejszy obraz Sudetów został ukształtowany przez wydarzenia geologiczne z różnych okresów. Najbardziej do wyglądy gór przyczyniła się orogeneza alpejska, natomiast największy wpływ na górotwór miała orogeneza waryscyjska. Wędrując dzisiaj po Sudetach można napotkać pozostałości po wszystkich tych wydarzeniach.

Tabela stratygraficzna

Era Okres Epoka Wiek (mln lat) Wydarzenia w Sudetachholocen 0,01 - teraz

plejstocen 1,8 - 0,01 lodowcepliocen 5,5 - 1,8miocen 23 - 5,5

oligocen 34 - 23eocen 53 - 34

paleocen 65 - 53kreda 65 - 144jura 206 - 144trias 248 - 206perm 290 - 248

karbon 354 - 290dewon 417 - 354

sylur 440 - 417ordowik 495 - 440kambr 543 - 495

proterozoiczna 2500 - 543archaiczna 4500 - 2500

kenozoiczna

mezozoiczna

paleozoicznaorogeneza kaledońska

orogeneza alpejskatrzeciorzęd

czwartorzęd

orogeneza waryscyjska

erozja Sudetów

Tabela stratygraficzna – opracowanie Mikołaj Reiter

2.2 Budowa Sudetów – mapa i budowa geologiczna

5 Jak powstają góry? http://geografiacd.blogspot.com/2013/04/jak-powstaja-gory-gory-powstaja-na.html [dostęp: 11.10.2014 r.]

5

Sudety znajdują się na pograniczu Polski, Czech i Niemiec. Ciągną się od północnego zachodu (Góry Izerskie) ku południowemu wschodowi (do Gór Opawskich i Bramy Morawskiej). Ich najwyższym pasmem są Karkonosze, a najwyższym szczytem jest Śnieżka (1603 m n.p.m.). Jak zostało wspomniane w poprzednim rozdziale – historia powstawania Sudetów jest bardzo stara – proces ich powstawania rozpoczął się wiele milionów lat wcześniej niż Tatr i Karpatów. Stąd ich inny wygląd i inna budowa geologiczna. Jako jedne ze starszych europejskich górotworów, są zbudowane z wielu rodzajów skał, m.in. granitów, bazaltów, piaskowców, a także wapieni.

Główne pasma górskie Sudetów i ich budowa geologiczna

Źródło mapa bazowa: https://sites.google.com/site/naszpieknykraj/home/sudety [dostęp:4/10/2014)]; Opracowanie Szymon Olszak i Bartłomiej Supik.

6

- piaskowce

-zlepieńce

- węgiel kamienny

- piaskowce

-zlepieńce

- gnejsy

- porfiry

- piaskowce

-zlepieńce

- piaskowce-zlepieńce- wapienie- porfiry- łupki

- marmury-margle- piaskowce- łupki

- gnejsy-marmury- bazalty- łupki

- gnejsy-marmury- łupki

- piaskowce-margle

- granit-bazalt- hornfels

- gnejsy- łupki- granity- hornfels

- granity- bazalty- porfiry- gnejsy- marmury- zlepieńce- wapienie- łupki

Mapa geologiczna Sudetów- http://www.granimex-granit.pl/upload/upload/mapa_dolnego_slaska.jpg

3. Jak budowa geologiczna Sudetów wpłynęła na ich krajobraz?

Wędrując dzisiaj po Sudetach, na każdym kroku napotykamy wiele dowodów na ich długą i burzliwą historię. Chaotycznie rozrzucone, dziwacznie poukładane na sobie okruchy skał, wielkie równiny w najwyższych częściach gór, zręby, uskoki i rozległe kotliny, nieliczne szczyty wystające ponad łąki, kaniony, wodospady, jaskinie.

Kotły, jeziora i moreny są znakiem, że kiedyś były tu lodowce, a słabo już widoczne stożki wulkaniczne i skały bazaltowe są wspomnieniem po burzliwej i gorącej przeszłości gór. Przyjrzyjmy się kilku przykładom.

7

Panorama Sudetów – widok ze Śnieżki, http://sudety.info.pl

3.1 Uskok Brzeżny

Zanim wybierzemy się na wycieczkę, warto spojrzeć na mapę. Już na pierwszy rzut oka widać wyraźne linie - uskoki - oddzielające góry od wyżyn i nizin. Najdłuższy z nich jest nazywany Uskokiem Brzeżnym.

Uskok brzeżny - widok z Łysej Góry Źródło: http://lubczasopismo.salon24.pl

Uskok brzeżny - mapa satelitarnaŹródło: http://www.pgi.gov.pl

Na skutek ruchów tektonicznych skorupa ziemska pękała, a masy skalne przemieszczały się wzdłuż pęknięć – uskoków.

Uskok Brzeżny oddziela Sudety od Przedgórza Sudeckiego. Na mapie satelitarnej dobrze widoczny jest również uskok Kaczawski.

3.2 Równiny wysokogórskie z nielicznymi szczytami

Łańcuchy górskie Sudetów wyróżniają się spośród innych gór. To przede wszystkim wyrównane wierzchowiny, z których sporadycznie wystają odrębne szczyty o małych różnicach wysokości.

Najwyższy szczyt Sudetów - Śnieżka (1603 m n.p.m.), wznosząca się 200 m ponad Równię pod Śnieżką, zbudowana jest z odpornych na erozję hornfelsów. Są one bardziej odporne na wietrzenie, niż inne skały. Dłużej też opierają się działaniu wiatru, wody i klimatu, często tworzą wierzchołki gór.

8

Widok na Śnieżkę http://pl.wikipedia.org

Innym przykładem jest szczyt Szrenicy (1.369 m n.p.m). Zbudowany jest on z granitu karkonoskiego, który wietrzejąc utworzył rumowiska (gołoborza) i ciekawe formacje skalne.

Szrenica- http://fotowycieczki.blogspot.com/2012/04/sniezne-koty.html

3.3 Góry StołoweJednym z bardziej interesujących pasm górskich Sudetów są Góry Stołowe, znane z niesamowitych formacji skalnych. Są największą grupą gór piaskowcowych w Europie. W przeciwieństwie do reszty Sudetów, pasmo to nie zostało sfałdowane. Poziome warstwy piaskowców, które utworzyły się z osadów zgromadzonych na dnie morza, zostały wyniesione i przez miliony lat poddawane były erozji. Wiatr, woda i temperatura wyrzeźbiły w nich niesamowite kształty, uskoki, kaniony i labirynty skał. Najwyższy szczyt - Szczeliniec Wielki (919 m n.p.m.) i otaczające go fantastyczne formacje skalne są wielką atrakcją turystyczną Sudetów. Już same ich nazwy: "Wielbłąd", "Koński Łeb", "Kwoka", ‘’Słoń’’, "Kołyska", świadczą o ich niezwykłym wyglądzie. Najgłębsza, 30 - metrowa szczelina nazywana jest ‘’Piekłem”.

9

Widok na Szczeliniechttp://www.stolowe.infopl.info/index.php/warto_zobaczyc/

szczeliniec

Piaskowiec miękki

Piaskowiec twardy

Schemat powstawania grzybów skalnych pod wpływem erozji. Autor: Bartłomiej Słupik

Wielką ciekawostką Gór Stołowych są skalne grzyby. Powstają, gdy dwie warstwy piaskowców o różnych twardościach zostają poddane erozji. Warstwa górna wietrzeje wolniej, tworząc kapelusz. Dolna rozpada się szybciej, tworząc coraz cieńszy trzon.

Chybotki to inny, ciekawy efekt wietrzenia skał. To ruchome kamienie, które z łatwością można rozkołysać, a one po chwili wahania, wracają do pierwotnego położenia. Na terenie Sudetów jest kilka bardzo znanych chybotków. Jeden z nich znajduje się w Górach Stołowych, w okolicy Szczelińca.

10

Grzyb skalny w Górach Stołowychhttp://www.stolowe.infopl.info

Przykład chybotkahttp://kalejdoskop.h2.pl/sudety/sudety.php

3.4 Inne sudeckie formacje skalne.

Nie tylko Góry Stołowe są pełne fantazyjnych skał. Ciekawe formacje możemy zobaczyć również w innych częściach Sudetów. W czasie naszej wycieczki na Szrenicę widzieliśmy Trzy Świnki, Końskie Łby, Twarożnik, Borówczane Skały i Kukułcze Skały.

Te grupy skalne powstały na skutek wietrzenia granitu karkonoskiego, z którego zbudowany jest również szczyt Szrenicy.

Widoczne na nich pęknięcia, kociołki wietrzeniowe6, a nawet (jak na Twarożniku) luźno leżące na sobie granitowe bloki, to skutek długotrwałego działania sił przyrody na twardą skałę.

aut. Bartłomiej Słupik: Kukułcze Skały i Wahadło

aut. Bartłomiej Słupik: Twarożnik

6 Kociołek wietrzeniowy - forma wietrzenia powierzchni skalnych, mająca postać kolistej lub wydłużonej misy (pl.wikipedia.org)

11

aut. Bartek Słupik: Kukułcze Skały i Wahadło

3.5 Wpływ wody na krajobraz Sudetów

Potoki i rzeki górskie są tym elementem przyrody, który bardzo mocno wpływa na rzeźbę terenu. Tam, gdzie twardsze skały łączą się z mniej odpornymi, woda wyrzeźbiła uskoki i potoki, które spadają niewielkimi kaskadami. Najbardziej znane wodospady Sudetów to: Wodospad Kamieńczyka, Wodospad Wilczki, Wodospad Szklarki, Wodospad Podgórnej i Wodospad Łomniczki.

Schemat powstawania wodospadu Wilczki, http://geoportal.pgi.gov.pl

12

Wodospad Wilczki powstał na linii uskoku, wzdłuż którego gnejsy uległy pokruszeniu. Sam próg wodospadu zbudowany jest z twardszych gnejsów. Pod wpływem wody odrywają się od niego bloki skalne – próg się cofa (erozja wsteczna). U podstawy Wodospadu Wilczki utworzył się kocioł eworsyjny – zagłębienie żłobione przez obracane siłą wody głazy.

Ciekawostką związaną z działaniem wody, są marmity. Nazywane są również garncami wodnymi. Są to wyżłobienia w skałach, utworzone przez kamienie i głazy obracane płynącą lub spadającą na nie z wodospadu wodą. Najczęściej kojarzy się je z działaniem lodowców i wypływającej z nich wody. Największe marmity mają parę metrów głębokości i kilka metrów średnicy. Najwięcej – 8 marmitów znajduje się na rzece Kamiennej. Dwa z nich są stale zalane wodą.

3.6 Jaskinie

Mówiąc o wpływie geologii na rzeźbę terenu Sudetów, nie można zapomnieć o jaskiniach. Najpiękniejsza z nich, Jaskinia Niedźwiedzia, jest jaskinią krasową.

Powstała w skale wapiennej wciśniętej między twardsze łupki krystaliczne i paragnejsy Masywu Śnieżnika, na skutek działania wody, która spomiędzy twardszych warstw wypłukała ze złóż marmuru węglan wapnia – związek, z którego zbudowane są skały wapienne. Woda była również „budowniczym” jaskini – z rozpuszczonych w niej związków bardzo powoli tworzyły się piękne nacieki, stalaktyty, stalagmity i stalagnaty.

Jaskinia Niedźwiedzia została odkryta w 1966 roku. Jej łączna długość to około 4 km, ale dla turystów udostępniona jest jedynie jej część. Oprócz pięknych skalnych „rzeźb” można w niej obejrzeć również szczątki – kości zwierząt jaskiniowych.

13

Marmit w skale granitowejaut. Tomasz Gadomski

Jaskinia Niedźwiedziaaut. Artur Niedbała

Inne, piękne jaskinie sudeckie, które warto zobaczyć to: Jaskinia Radochowska, Dziurawy Kamień czy Solna Jama.

3.7 Pozostałości po lodowcach.

W epoce plejstocenu (około 2 miliony lat temu) nastąpiło ochłodzenie klimatu i obfite opady śniegu. W Karkonoszach śnieg gromadził się w niszach i zagłębieniach górskich, z biegiem czasu zamieniając się w lód i tworząc górskie lodowce. Nie należy ich mylić z lądolodem skandynawskim, który nasunął się z północy i oparł się najdalej o Kotlinę Jeleniogórską. Po górskich lodowcach pozostały w Sudetach następujące formy polodowcowe: kotły polodowcowe, moreny i jeziora.

Kotły polodowcowe

Kocioł polodowcowy to wielka półkolista nisza powstała w wyniku erozji lodowcowej i wietrzenia mrozowego. Od strony stoku górskiego kocioł otoczony jest stromymi ścianami skalnymi, a od strony doliny skalistym progiem. W większości kotłów lodowcowych występujących w Karkonoszach znajdują się jeziora7.

Kotły powstały w miejscach, w których ze względu na ukształtowanie terenu gromadziły się duże ilości śniegu. Ze względu na panujący wówczas bardzo zimny klimat, śnieg ten nie topniał i zamieniał się w lód. Tak powstały lodowiec powodował erozję podłoża i podcinał okoliczne szczyty, tworząc w niektórych miejscach nisze, które obecnie mają kształt kotłów.

Karkonoskie kotły powstały w granitach. Mają bardzo strome ściany skalne oraz widoczne na nich żleby i turnie. W niektórych miejscach występują stożki usypiskowe, powstałe z okruchów skalnych, które odpadły ze stromych ścian. Dno kotła jest płaskie. W kotłach występuje specyficzny mikroklimat (chłodno, wilgoć) i roślinność

7 Zob. Zlodowacenia w Polsce, http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=285, [dostęp: 11.10.2014 r.]

14

W Karkonoszach od strony polskiej znajduje się sześć kotłów polodowcowych: Wielki Śnieżny Kocioł, Mały Śnieżny Kocioł, Kocioł Jagniątkowski, Kocioł Wielkiego Stawu i Kocioł Łomniczki. Podczas naszej wycieczki na Szrenicę widzieliśmy Mały i Wielki Śnieżny Kocioł.

Zdjęcie - Widok z krawędzi Wielkiego Śnieżnego Kotła autorstwa Mikołaja Reitera

Zdjęcie Wielkiego Śnieżnego Kotła autorstwa Jana Wieczorka, źródło: http://dzikiesudety.blogspot.com/2014/06/sniezne-koty.html. Opracowanie na zdjęciu występujących elementów w kotle – Mikołaj Reiter

15

grań żleb turnia stożek usypiskowyściana skalna

Moreny

Morena to materiał skalny, transportowany lub pozostawiony przez lodowce. Składa się z różnej wielkości głazów, bloków, kamieni, okruchów, po piasek i pył skalny. Morena pochodzi z obrywów i usypisk, spadających lub zsuwających się na powierzchni lodowca8. Charakterystyczne dla lodowców górskich są moreny boczne i środkowe. Morena często mylona jest z rumowiskiem, które widzieliśmy na Szrenicy. Rumowisko powstało w zupełnie inny sposób – tj. w wyniku wietrzenia skał.

Zdjęcie wałów morenowych w Śnieżnych Kotłach autorstwa Jana Wieczorka, źródło http://dzikiesudety.blogspot.com/2014/06/sniezne-koty.html

3.8 Pozostałości po wulkanachPierwszy okres występowania wulkanów na terenie obecnych Sudetów to wczesna era paleozoiczna, ok. 500 mln lat temu. Wulkany znajdowały się wówczas na dnie morza. Po ówczesnych wulkanach zachowała się jedynie ich lawa w postaci skał bazaltowych. Na terenie Sudetów można napotkać tzw. struktury poduszkowe bazaltów, które powstają, gdy lawa wylewa się bezpośrednio do morza. Takie lawy poduszkowe można napotkać we Wleńskim Gródku na Przedgórzu Sudeckim9.

Zdjęcie lawy poduszkowej autorstwa Eurico Zimbres, źródło: http://zywaplaneta.pl/wulkany-w-polscepaleozoik/

8 Zob. www.portalwiedzy.onet http://portalwiedzy.onet.pl/27934,,,morena,haslo.html , [dostęp: 11.10.2014 r.] 9 Zob. Paleozoiczne wulkany z rejonu Dolnego Śląskahttp://muzeum.pgi.gov.pl/lekcje_int/wulkany/wulkany_sudetow.htm, [dostęp: 11.10.2014 r.]

16

Inną pozostałością po erupcjach wulkanów z czasów paleozoicznych są Organy Wielisławskie w Górach Kaczawskich. Jest to duża ściana z powulkanicznych skał (riolitów), na której widać charakterystyczne spękania.

Zdjęcie Organów Wielisławskich autorstwa Mikołaja Reitera

W erze kenozoicznej na terenie Sudetów istniały typowe wulkany w postaci stożków. Ostatnie z nich zniknęły z tego terenu kilka milionów lat temu. Pozostałością po tych wulkanach są charakterystyczne szpiczaste wzgórza. Nie są to jednak dawne stożki wulkaniczne, chociaż na to wyglądają. Są to pozostałości kominów wulkanicznych (neki wulkaniczne), a więc kanałów, poprzez które wydostawała się lawa. Po zastygnięciu lawa stworzyła twardą skałę bazaltową, która w przeciwieństwie do całego wulkanu przetrwała proces wietrzenia. Przykładami takich pozostałości po wulkanach są na przykład Ostrzyca Proboszczowicka i Wilcza Góra.

17

Ostrzyca Proboszczowicka – zdjęcie autorstwa Jana Wieczorka- źródło: www.dzikiesudety.blogspot.com

4. Jakie surowce mineralne kryją Sudety? Skały, złoża metali i węgla oraz kamienie szlachetne.

Sudety, a w szczególności odwiedzone przez nas na obozie Góry Kaczawskie i Karkonosze to niewątpliwie jeden z najciekawszych pod względem geologicznym obszarów Polski. Uwagę geoturysty przykuwa przede wszystkim duże zróżnicowanie petrograficzne skał i ciekawa tektonika terenu. Są one dowodem licznych procesów geologicznych, jakie zachodziły na tym terenie przez wiele milionów lat.

Nasza wycieczka na Szrenicę – zdjęcie autorstwa Mikołaja Reitera

4.1 Podział skał w Sudetach

W konsekwencji zróżnicowanych ruchów górotwórczych i różnej odporności skał na niszczenie w Sudetach ukształtowały się niezwykle urozmaicone i piękne krajobrazy sudeckie, które mieliśmy okazję podziwiać podczas obozu. W górach tych występują wszystkie typy skał: magmowe, metamorficzne i osadowe, co obrazuje poniższy diagram.

18

DIAGRAM (opracowanie Szymon Olszak)

19

SKAŁY

MAGMOWE(WULKANICZNE)

OSADOWE METAMORFICZNE(PRZEOBRAŻONE)

PRZYKŁADY W SUDETACH

GŁĘBINOWE: GRANITY

GNEJSHORNFELSMARMURKWARCYT

ZLEPIEŃCEŁUPKI

PIASKOWCEWAPIENIEMARGLEWĘGLE

WYLEWNE: BAZALTY PORFIRY

PODZIAŁ SKAŁ WYSTĘPUJĄCYCH W SUDETACH

4.2 Surowce mineralne

Sudety obfitują w liczne surowce mineralne miedzy innymi węgiel kamienny, brunatny, rudy miedzi, uranu, srebra, złota, kamienie półszlachetne i szlachetne oraz różne surowce skalne. Ze względu na ogromną różnorodność tych surowców w naszej pracy skupiliśmy się tylko na tych, z którymi zetknęliśmy się w trakcie obozu jak też na tych, o których słyszeliśmy z ust przewodników podczas odwiedzonych na obozie miejsc. Poniższa mapa obrazuje występowanie najważniejszych surowców naturalnych w Sudetach i na Przedgórzu Sudeckim.10

4.3 Surowce skalne w Sudetach

Podstawowymi budulcami skał są minerały, „Minerał to związek chemiczny, rzadziej pierwiastek rodzimy o określonym składzie chemicznym i właściwościach fizycznych, odznaczający się stałym stanem skupienia, powstający w wyniku procesów geologicznych lub kosmologicznych”11. Występują skały zbudowane z jednego rodzaju minerału (skała monomineralna np.: marmur) lub z różnych minerałów (skała polimineralna np.: granit).

10 Surowce mineralne w Sudetach, opracowanie Szymon Olszak, na podstawie: mapa bazowa http://www.scholaris.pl, (dostęp 4.10 2014),11 J. Burda, Uczę się geologii w Górach Kaczawskich, przewodnik geologiczny, Sosnowiec 2001, s. 9

20

Bazalty: Lutynia

Węgiel brunatny: Zagłębie Turoszowskie

Węgiel kamienny: Zagłębie Wałbrzyskie

Miedź i srebro: Legnicko – Głogowski Okręg Miedziowy

Złoto: Złoty Stok

Złoto: Złotoryja, Lwówek Śląski

Uran: Kowary

Granity: Strzegom i Strzelin

Bazalty: Wilków

Do najczęściej spotykanych surowców skalnych eksploatowanych w Sudetach należą granity, bazalty, porfiry, wapienie, marmury i piaskowce.

Słynne na całą Polskę są kamieniołomy granitu w Strzegomiu i Strzelinie, a granit tam wydobywany możemy spotkać w każdym rejonie Polski, jako materiał wykorzystywany do budowy dróg oraz jako materiał dekoracyjny i wykończeniowy w budownictwie. Granit jest skałą o strukturze krystalicznej i w zależności od składu przybiera różne barwy, najczęściej szare, jasnoszare, niekiedy prawie białe, białoróżowe, zielone, czerwone.

Granit, kamieniołom w Strzegomiu, Dolny Śląsk, ze zbiorów Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, fot. Bartłomiej Słupik

Dolny Śląsk jest również jedynym w Polsce regionem, gdzie eksploatuje się na skalę przemysłową skałę bazaltową, niezbędną ze względu na swe właściwości (wytrzymałość i odporność na wietrzenie) przy budowie dróg i autostrad (kruszywo bazaltowe). Bazalt jest skałą wylewną o strukturze bardzo drobnoziarnistej o barwie czarnej, szarej lub zielonej.

Bazalt, kamieniołom Lubiechowa, Dolny Śląsk, zbiór własny, fot. Bartłomiej Słupik

21

W dolinie Kaczawy znajdują się duże kamieniołomy eksploatujące wapienie i porfiry, a marmur wydobywany jest głównie ze złóż w rejonie Gór Złotych (patrz mapa str. 20).

Marmur, zbiory własne, fot. Szymon Olszak

4.4 Surowce metaliczne

Już w przeszłości w Sudetach wydobywano różne cenne metale i kruszce, pozostałościami po tym wydobyciu są stare kopalnie stanowiące dzisiaj atrakcje turystyczne wielu miejsc (np. kopalnia uranu w Kowarach, kopalnia złota w Złotym Stoku).

Poszukiwanie złota wciąż rozpala wyobraźnie ludzi, jednak ilość kruszcu znajdowanego w tym obszarze nie była wystarczająca, aby rozwinął się przemysł wydobywczy. Największymi ośrodkami wydobywczymi były: Stara Góra, Wielisław Radomice w Górach Kaczawskich oraz w Sudetach Wschodnich - Złoty Stok.12

Złoto, zbiór Muzeum Geologicznego we Wrocławiu, fot. Mikołaj Reiter

12 Surowce Mineralne Dolnego Śląska, pod red. Kazimierza Dziedzica, Wrocław, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1979, s.166

22

Co ciekawe dzisiaj również w Polsce wydobywa się złoto, ale jest to produkt uboczny prze wytopie miedzi w Zagłębiu Legnicko-Głogowskim. Również srebro jest pozyskiwane przy okazji wytopu miedzi, a spółka KGHM Polska Miedź jest największym producentem srebra na świecie. Pozostałe złoża srebra w Sudetach nie są już eksploatowane. Zagłębie Legnicko-Głogowskie jest największym w Europie i jednym z ważniejszych obszarów wydobycia rud miedzi na świecie. Spółka KGHM w roku 2013 zajmowała 8 pozycję pośród światowych producentów miedzi.13

4.5 Surowce energetyczne

Do niedawna Okręg Wałbrzyski był ważnym miejscem wydobycia węgla kamiennego, jednak ze względu na wysokie koszty eksploatacji (wąskie pokłady) kopalnie zostały zamknięte, chociaż węgiel ten jest najwyższej jakości spośród wszystkich zasobów węgla kamiennego w Polsce.14

Obecnie na Dolnym Śląsku wydobywa się jedynie węgiel brunatny w ogromnej kopalni odkrywkowej w okolicach Bogatyni „Kopalnia Węgla Brunatnego – Turoszów”, którą odwiedziliśmy podczas obozu. Jest to jedno z 3 największych eksploatowanych złóż tego surowca w Polsce, obok kopalni w Bełchatowie i w Koninie. Jako ciekawostkę można też wspomnieć o kopalniach uranu na terenie Karkonoszy w okolicach Kowar. Wydobycie prowadzono tu jedynie po II wojnie światowej w latach od 1948 do 1953 na polecenie ZSRR. Obecnie są to sztolnie wykorzystywane w celach turystycznych (w 2002 roku otwarto podziemną trasę turystyczną w sztolni w Kletnie).

4.6 Kamienie półszlachetne i szlachetne. Podział i miejsca występowania.

Kamienie półszlachetne i szlachetne występują w przyrodzie i są dziełem natury. Poniżej przedstawiamy umowny podział na kamienie szlachetne i półszlachetne.15

13 Najwięksi producenci miedzi na świecie, www.kghm.pl, (dostęp: 5.10.2014)14 Lencewicz, J. Kondracki, Geografia Fizyczna Polski, PWN, Warszawa 1964, str. 37415 Kamienie-szlachetne-polszlachetne-i-ozdobne-czyli-dyskretny-urok-burzuazji, www.blog.SklepBukowiec.pl (dostęp: 5.10.2014)

23

W Sudetach można je spotkać w wielu miejscach (zwłaszcza w kamieniołomach, gdzie towarzyszą różnym skałom). Występują zazwyczaj lokalnie i w niewielkich ilościach. Wiele z nich obecnie jest przebranych i bardzo rzadkich, przez co znalezienie ich przez zwykłego turystę jest niezmiernie trudne. Udało nam się jednak w czasie wycieczki geologicznej znaleźć kilka okazów agatów w okolicach Nowego Kościoła. Agaty występują również na Pogórzu Izerskim, w Górach Kamiennych i Wałbrzyskich.

Ametyst, zbiór własny, fot. Szymon Olszak

Kryształ górski, zbiór Muzeum Geologicznego Uniwersytetu Wrocławskiego, fot. Bartłomiej Słupik

24

Występowanie innych kamieni szlachetnych i półszlachetnych w Sudetach obrazuje poniższa mapa16.

Melafir „migdałowiec”, kamieniołom Lubiechowa, Dolny Śląsk, zbiór własny, fot. Szymon Olszak

4.7 Powstawanie minerałów

16 W. Heflik, Kamienie ozdobne Polski, Wydawnictwa Geologiczne ,Warszawa 1989, dostępny w internecie: http://mineraly.pg.gda.pl/Mapy/ (04-10-2014)

25

Minerały powstały w drodze wielu skomplikowanych procesów i przemian na przestrzeni tysięcy lat geologicznej historii Ziemi. Powstały one: - z magmy,- w wyniku procesów wietrzenia,- ze szczątków pochodzenia biologicznego,- w wyniku przemian metamorficznych17

Powstawanie minerałów z magmy odbywa się w trakcie przemian, jakie zachodzą w samej magmie w trakcie ruchów tektonicznych Ziemi. Magma z wnętrza skorupy ziemskiej przesuwa się w górę, ulega ochłodzeniu i tworzy się skała magmowa podlegająca różnym reakcjom chemicznym. W rezultacie powstają nowe związki - nowe minerały. Pochodzenia magmowego są m.in. magnetyt, turmalin, kwarc, kalcyt, melafir (powstałe z pęcherzyków gazów, tworzących szczeliny w skale, w których następnie, po ulotnieniu gazów powstały minerały).

Powstawanie minerałów w wyniku wietrzenia. Wietrzenie to stały i nieprzerwalny proces przeobrażeń skał pod wpływem różnych czynników fizycznych. Wyróżniamy wietrzenie: fizyczne (zmiany temperatury i niszczące działanie mrozu), chemiczne (tlen atmosferyczny, kwas węglowy i woda) i biologiczne. W wyniku wietrzenia powstają m.in. malachity i limonity.

Minerały ze szczątków pochodzenia biologicznego powstają z martwych szczątków roślin i zwierząt z mórz i oceanów, które na przestrzeni czasu pod wpływem temperatury i ciśnienia przeobraziły się w skały i minerały. Dobrym przykładem takiego minerału jest powszechnie znany bursztyn powstały z żywicy drzew, czy węgiel powstały z karbońskich lasów.

Minerały metamorficzne powstały w wyniku kontaktu różnych czynników (temperatury, ciśnienia, reakcji chemicznych) na już istniejące skały, które uległy różnym przeobrażeniom, tworząc formy wtórne. W ten sposób powstały np. kwarce, miki, granaty, cyjanity.

Agaty są przykładem minerałów powstałych ze skał magmowych, a także osadowych. Tworzyły się w procesie zastygania lawy. Występują wewnątrz owalnych buł zbudowanych z porfiru, natomiast same buły tkwią luzem w glinie. Barwa agatów jest różnorodna, najczęściej występują wstęgowe agaty o zabarwieniu brązowoszarym lub żółtobrunatnym, miejscami ze wstęgami o barwie czerwonej czy szaroniebieskiej.

Zbiór agatów przywiezionych z obozu, fot. Szymon Olszak

17 Powstawanie minerałów,(dostęp:10 października 2014), dostępny w Internecie http://skalymineraly.cbapl.powstawani%20mineralow.html

26

5. Dlaczego warto zostać geoturystą w Sudetach?

Geoturystyka to wędrowanie po górach, podczas którego turysta poznaje ich budowę geologiczną, rozpoznaje skały, dostrzega interesujące i niezwykłe formy, jakie powstały na naszej planecie w ciągu milionów lat18. Erupcje wulkanów i zastyganie lawy, topnienie lodowców i inne naturalne zjawiska przyrodnicze, o których pisali koledzy, odcisnęły swoje piętno na powierzchni i formie Ziemi. Geoturysta zauważa ślady działania sił przyrody i patrzy na otaczający go krajobraz świadomy jego historii i zdarzeń, które ten krajobraz stworzyły i kształtowały przez wieki.

Podczas obozu przekonaliśmy się o tym, że Sudety to wymarzony cel podróży geoturysty. Niepowtarzalne cechy geomorficzne19 tego terenu umożliwiły powstanie tam geoparku. Leży on na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego chroniącego przyrodę Sudetów Zachodnich i Masywu Karkonosko-Izerskiego.

Geopark to obszar chroniony, na którym można obserwować geostanowiska, czyli fragmenty geosfery ujawniające historię Ziemi. Mają one znaczenie naukowe, pozwalają odtworzyć zjawiska geologiczne, mają też walory krajobrazowe. Na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego zinwentaryzowano 66 stanowisk oraz 69 na terenie otuliny i w pozostałej części Karkonoszy20. Geopark chroni przyrodę nieożywioną, odgrywa też rolę edukacyjną i naukową. Jest celem wycieczek turystów zainteresowanych procesami zachodzącymi w Ziemi.

Państwowy Instytut Geologiczny prowadzi Centralny Rejestr Geostanowisk Polski, w którym można znaleźć informacje dotyczące najcenniejszych obiektów geologicznych. Dla ułatwienia powstała internetowa aplikacja pozwalająca wyszukać geostanowiska w danym rejonie oraz pobrać informacje na ich temat.

W czasie naszej wędrówki obserwowaliśmy różnorodność skał i wyjątkowe formy terenu. Naszą trasę rozpoczęliśmy w Marysinie i pierwszym geostanowiskiem była Szrenicka Skała, następnie Trzy Świnki – formacja skalna po obu stronach granicy. Skałki te mają wysokość od kilku do kilkunastu metrów. Następna skała to Twarożnik, którą tworzą poukładane na sobie bloki granitowe. Tutaj można obserwować interesujące nieregularne spękania – tzw. ciosy granitowe. Ciosem granitowym nazywa się pęknięcia i szczeliny w skałach, występujące w niewielkich odległościach od siebie i tworzących swego rodzaju naturalny wzór. Cios powstaje na skale pod wpływem wiatru, ruchów tektonicznych, a w skałach magmowych jest skutkiem krzepnięcia magmy21. Kolejne geostanowisko to Łabski Szczyt, Wahadło i Kukułcze Skały – granitowe ostańce (skałki). Jest to wspaniały punkt widokowy, z którego można obserwować okolicę, a także nieodległe Borówczane Skały.

18 Wg: C. Cwojdziński , W. Kozdrój, Sudety przewodnik geoturystyczny, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 200719 Geomorfologia to nauka o formach i formowaniu powierzchni Ziemi. Jej zadaniem jest badanie jednego z ważnych elementów środowiska geograficznego – rzeźby powierzchni Ziemi. Definicja M. Klimaszewski, Geomorfologia, PWN, Warszawa, 199420 R. Knapik, P. Migoń, Karkonoski Park Narodowy z otuliną jako geopark krajowy, Przegląd Geologiczny, vol. 58 nr 11, 201021 Słownik Geografii Turystycznej Sudetów, t.3 Karkonosze, 1993

27

Trasa naszej wycieczki, Mapa turystyczna Polskie i Czeskie Karkonosze, fot. Ignacy Morawski – Filak

Podczas tej wędrówki oglądaliśmy różnorodne formy skalne, drobne odłamki i interesujące kamienie. Jednak teren geoparku jest obszarem chronionym, więc nie wolno zbierać tam kamieni.

Na Pogórzu Kaczawskim znajduje się odsłonięcie porfirów na zboczu góry Wielisławka – Organy Wielisławskie – pomnik przyrody nieożywionej. W trakcie stygnięcia lawy powstały tu charakterystyczne słupy. Robią one imponujące wrażenie i doskonale pokazują historię Ziemi sprzed milionów lat. Patrząc na te formacje łatwo sobie wyobrazić wylewającą się i zastygającą na wieki lawę.

28

Organy Wielisławskie, fot. Ignacy Morawski-Filak

Pasję zbieracza kamieni szlachetnych i półszlachetnych można za to realizować w kamieniołomie. Początkowo zbieraliśmy je w Kamieniołomie Lubiechowa. Kamieniołom jest imponujący, mimo że nie jest duży.

Najwięcej kamieni (w tym agaty) znaleźliśmy jednak w lesie koło wsi Nowy Kościół. Szukaliśmy ich pod czujnym okiem przewodnika, pana Piotra Satula, który pokazał nam, jak wyglądają i w których miejscach możemy je znaleźć. Poszukiwania zakończyły się sukcesem, ponieważ każdy z nas wrócił do domu z własnym okazem agatu. Po ich zebraniu Pan Przewodnik przecinał je specjalną maszyną z diamentowym ostrzem. Jest to bardzo ciekawa i wyjątkowa atrakcja, która może stać się początkiem pasji geoturysty, a piękne kryształy agatów są wyjątkową pamiątką.

Agaty fot. Ignacy Morawski-Filak

29

Agaty to półszlachetne minerały, które powstają w geodach. Geoda to pusta przestrzeń w skale, która wypełnia się minerałem. Geody są charakterystyczne dla skał wulkanicznych, powstają kiedy stygnąca lawa zatrzyma pęcherzyk gazu22.

Agaty mają charakterystyczne warstwowe wzory o różnych barwach, przeważnie szarych, bladoróżowych i brunatnych. Pasiaste wzory powstawały, kiedy geoda stopniowo zapełniała się krzemionką (związkiem chemicznym z grupy tlenków).

Proces powstawania agatów, fot. Internet - http://www.kollathdesign.com/

22 www.wikipedia.org

30

Geoda ametystowa, fot. Internet

W skałach Karkonoszy zapisała się pasjonująca historia Ziemi. Nasza wycieczka pozwoliła nam poznać zaledwie fragment tego interesującego terenu. Dla geoturysty jest jeszcze wiele powodów, żeby powrócić w te okolice i poznać je bliżej. Karkonosze pełne są ciekawych szlaków turystycznych, po których można wędrować i podziwiać malownicze kotły, wodospady – np. Wodospad Szklarki, czy Wodospad Kamieńczyka, w którym znajduje się Złota Jaskinia. Nazwali ją tak w XV wieku walońscy poszukiwacze złota, skarbów, minerałów i kamieni szlachetnych. Nie można tu, co prawda znaleźć złota, ale jest tu duże bogactwo minerałów, miedzi, żelaza, piasków kwarcowych i różnych kamieni półszlachetnych.

Wodospad Szklarki, fot.: http://www.panoramio.com/photo/86236630

31

Wąwóz Kamieńczyka http://fotomargi754.blox.pl/

Poniżej wodospadu rozpościera się przepiękny Wąwóz Kamieńczyka. Jego solidne, granitowe ściany stały się scenerią filmu “Opowieści z Narnii”.

Warto też przekroczyć granicę i odwiedzić czeski zamek Trosky zbudowany na skalnym masywie pochodzenia magmowego.

Wyjątkowym miejscem jest też Karkonoska tundra – górskie tereny ponad górną granicą lasów o skalistej rzeźbie terenu.

Pamiątką po ostatnim zlodowaceniu jest Torfowisko Upy przypominające subarktyczną tundrę. Jest to unikatowe miejsce.

Najbardziej charakterystyczną i najczęściej podziwianą formą skalną w Karkonoszach widoczną z prawie każdego miejsca są Pielgrzymy wznoszące się na 25m ponad otaczający je teren. Są one położone we wschodniej części Śląskiego Grzbietu. Ich wyjątkową cechą są ciekawe spękania w granicie oraz kociołki wietrzeniowe. Na powierzchni granitu występują smugi – szliry – o zróżnicowanej odporności na wietrzenie. Tam gdzie szliry są mniej wytrzymałe na działanie wiatru powstają kociołki wietrzeniowe.23 Współczesny geoturysta zna genezę tych interesujących form, ale kiedyś wierzono, że kociołki zostały wydrążone przez pogan i służyły im do składania ofiar bogom. Pielgrzymy to jedna z największych atrakcji przyrody nieożywionej w Karkonoszach.

23 Zob. M. Szałamacha, Zagadnienie genezy kociołków skalnych w granitach Karkonoszy, Czasopismo Geograficzne, t.36, z. 2, Wrocław, 1965

32

Kociołki wietrzeniowe, http://www.fotosudety.pl/

Pielgrzymy http://www.kpnmab.pl

33

Oprócz wędrówek po szlakach turystycznych geoturysta powinien odwiedzić muzea geologiczne. Z racji geologicznego bogactwa terenów Karkonoszy jest ich w tych okolicach wiele. Muzea gromadzą ciekawe eksponaty, tłumaczą geologiczną historię naszej planety i prowadzą działalność naukową. Jednym z ciekawszych jest Muzeum Geologiczne im. Henryka Teisseyre we Wrocławiu. Można w nim oglądać wystawy czasowe i stałe, wśród nich wystawę poświęconą stratygrafii utworów skalnych Sudetów i budowie geologicznej Sudetów. Bardzo ciekawa jest wystawa “Jak powstają skały”, która pozwala zrozumieć, jakie przemiany zachodziły na tych terenach i jakie procesy doprowadziły do powstania form, które możemy dzisiaj oglądać wędrując po górach.

Również we Wrocławiu warto odwiedzić Muzeum Mineralogiczne im. K. Maślankiewicza, w którego zbiorach znajduje się około 30 tysięcy okazów minerałów z całego świata. Osobną kolekcją są agaty Gór Kaczawskich. Obydwa wrocławskie muzea są oddziałami Uniwersytetu Wrocławskiego.

Opracowanie Ignacy Morawski - Filak

Dziedzictwo ziemi Karkonoszy jest niezwykle bogate i warte bliższego poznania. Patrząc na formę Ziemi poznajemy jej fascynującą i bardzo odległą historię opowiadaną przez samą naturę. Dlatego warto zostać geoturystą w Karkonoszach.

34

6. Podsumowanie

Wybierając temat projektu: Sudety - raj dla geologów, postanowiliśmy na czas obozu zamienić się w geoturystów, którzy postarają się zbadać dlaczego Sudety są miejscem tak wartym odkrycia.

Przygotowania do wyjazdu rozpoczęliśmy dość wcześnie, szukając różnych informacji w internecie. Nie było to łatwe. Ilość i bardzo naukowa forma tekstów, które czytaliśmy, nieco nas przytłoczyła. To wszystko ułożyło się nam w głowach dopiero, gdy na własne oczy zobaczyliśmy Sudety. ‘’Hornfelsy”, „skały metamorficzne”, „orogenezy” i „kociołki wietrzeniowe” przestały być tylko hasłami z encyklopedii.

Podczas wycieczek i badań w terenie zrozumieliśmy, że Sudety to przede wszystkim góry bardzo różnorodne, co wynika ze skomplikowanych i długich procesów górotwórczych, jakie w nich zaszły. Liczne surowce naturalne, ciekawe formacje skalne, wodospady, jaskinie, minerały, kamienie szlachetne - wszystko to czyni Sudety miejscem, w którym każdy geoturysta znajdzie coś dla siebie.

Sudety to historia zapisana w skałach. Należy tylko nauczyć się ją czytać.

I jeszcze jedna ważna sprawa, którą wydaje się, że powinniśmy ująć w podsumowaniu. Dzięki temu projektowi dowiedzieliśmy się więcej o sobie i o tym, jak na początku trudno pracować razem – w grupie. Na jej końcu stało się jasne, że powstało nie kilka oddzielnych rozdziałów, tylko nasza jedna, wspólna praca. Dała ona nam dużo satysfakcji.

35

7. Bibliografia

1. Atlas Gór Polskich Sudety, Karpaty, Góry Świętokrzyskie, Warszawa, Wydawnictwo ExpressMap Polska, 2010 r. str.9-11, str. 17-43,

2. Brygier Waldemar, Karkonosze polskie i czeskie, przewodnik, Pruszków, Oficyna Wydawnicza Rewasz, 2013, str.8-9

3. Burda Joanna, Uczę się geologii w Górach Kaczawskich, Sosnowiec, F.H.U.BIX BIT, 2001, ISBN 83-88687-10-7,

4. Dziedzic Kazimierz, Kozłowski Stefan, Surowce mineralne Dolnego Śląska, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1979,

5. Cwojdziński Stefan, Kozdrój Wiesław, Sudety przewodnik geoturystyczny, Warszawa, Państwowy Instytut Geologiczny, 2007, ISBN 978-83-7538-170-2

6. Hutnik Ryszard, Piątek Eufrozyna, Vademecum zbieracza kamieni szlachetnych i ozdobnych, Warszawa, Wydawnictwa Geologiczne,1984, ISBN 83-220-0199-1.

7. Jak powstają góry?, (dostęp: 11 października2014), dostępny w Internecie: http://geografiacd.blogspot.com/2013/04/jak-powstaja-gory-gory-powstaja-na.html

8. Knapik Roksana, Migoń Piotr, Karkonoski Park Narodowy z otuliną jako geopark krajowy, Przegląd Geologiczny, vol 58, nr 11, 2010, (dostęp: 4 października 2014) dostępny w Internecie: http://www.pgi.gov.pl/images/stories/przeglad/2010rok/pg_2010_11_20.pdf

9. Kwilecki Krzysztof, Pietrzak Mariola, Geoturystyka jako forma wzbogacenia tradycyjnego modelu kultury uzdrowiskowej na przykładzie Karkonoszy, (dostęp 4 października 2014) dostępny w Internecie: http://www w.depot.ceon.pl/,

10. Lencewicz Stanisław, Kondracki Jerzy, Geografia Fizyczna Polski, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1964

11. Moreny, (dostęp: 11 października 2014), dostępny w Internecie: www.portalwiedzy.onet http://portalwiedzy.onet.pl/27934,,,,morena,haslo.html

12. Stecki Konstanty, Osobliwości, piękno i geneza krajobrazu Polski, Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1978, rozdział Sudety str. 153-168,

13. Wolniewicz Paweł, Nie ma starych gór. To kiedy powstały Sudety i góry Świętokrzyskie?,(dostęp 1 października 2014), dostępny w Internecie: http://zywaplaneta.pl/sudety-i-gory-swietokrzyskie/ [dostęp: 11.10.2014 r.]

14. Wolniewicz Paweł, Wulkany w Polsce: paleozoik,(dostęp: 11 października 2014), dostępny w Internecie: http://zywaplaneta.pl/wulkany-w-polsce-paleozoik/

15. Wolniewicz Paweł, Wulkany w Polsce: kenozoik, (dostęp: 11 października 2014), dostępny w Internecie: http://zywaplaneta.pl/wulkany-w-polsce-kenozoik/

16. Zlodowacenia w Polsce, (dostęp 11 października), dostępny w Internecie: http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=285

36

8. English summary

„The Sudetes – a geological paradise” – this is the subject of the project we worked on during the camp in Lower Silesia. At the beginning we have formed some questions which were supposed to help us prove our thesis. These questions were as follows:

1. What is the geological history of Sudetes?2. How did the geological structure of Sudetes influence their landscape?3. What are the natural resources of the Sudetes?4. Is it worth to become a geo-tourist in Sudetes?

To answer those questions we read many books and articles, which we mainly found in the internet. We also attended a lecture at the university, and visited the Mineral Museum in Szklarska Poręba. There, we have learned a lot about the history of the mountains, their uplifts, volcanic eruptions and ice ages.

But, we have gathered the most information during our mountain trip to Szrenica and to Lubiechowa Quarry. We have found some interesting minerals there, including agates and amethysts, and taken pictures of a lot of fantastic rock formations.

Now we are sure, that anybody who is interested in geology should definitely visit the Sudetes.

37