Plan udrażniania północnego i karpackiego korytarza ekologicznego w czterech wybranych miejscach

OPRACOWANIE WYKONANE W RAMACH REALIZACJI PROJEKTU „OCHRONA GATUNKOWA RYSIA, WILKA I NIEDŹWIEDZIA W POLSCE”

Białowieża – Warszawa, 2011

Efektywność ochrony korytarzy ekologicznych. Koncepcja zmian legislacyjnych2

Redakcja:

Stefan Jakimiuk

Publikacja powstała w ramach projektu „Ochrona gatunkowa rysia, wilka i niedźwiedzia w Polsce” realizowanego przez WWF Polska przy do inansowaniu z środków Norweskiego Mechanizmu Finansowego i Mechanizmu Finansowego EOG.

Za treść publikacji odpowiada WWF Polska

© WWF Polska

realizacja:Agencja Wydawnicza EkoPress601 311 838, poskrobko@ekopress.pl

wydrukowano na papierze ekologicznym

Opracowanie wykonane przez:

Instytut Biologii Ssaków PANFundacja WWF Polska

Skład zespołu:

Stefan Jakimiuk (WWF Polska)Koordynacja projektu

Marcin Górny (IBS PAN)Realizacja projektu

Paweł Struś (IBS PAN)Realizacja projektu

Anita Bernatek (UJ)Opracowanie materiałów dla odcinka karpackiego

Marcin Dojlida (PTOP)Opracowanie materiałów dla odcinka północnego

1. Wprowadzenie ............................................................................................................................................................ 5

2. Uzasadnienie podjęcia tematu .......................................................................................................................... 62.1. Korytarze ekologiczne ................................................................................................................................................. 62.2. Koncepcje korytarzy ekologicznych ...................................................................................................................... 72.3. Integralność korytarzy ekologicznych .............................................................................................................. 10 2.3.1. Bariery wynikające z przerwania ciągłości obszarów leśnych .................................................. 10 2.3.2. Bariery związane z rozwojem infrastruktury transportowej i zabudowy ............................ 102.4. Idea projektu ................................................................................................................................................................ 14

3. Opis opracowania ..................................................................................................................................................... 163.1. Cele raportu .................................................................................................................................................................. 163.2. Obszary wytypowane do projektu ...................................................................................................................... 17 3.2.1. Korytarz północny ......................................................................................................................................... 18 3.2.2. Korytarz karpacki .......................................................................................................................................... 203.3. Gatunki wskaźnikowe .............................................................................................................................................. 21

4. Przebieg prac ........................................................................................................................................................... 22

5. Plany działań poprawiających łączność ekologiczną ..................................................................... 245.1. Identy ikacja zagrożeń dla ciągłości ekologicznej i sposoby jej minimalizacji ................................ 245.2. Plany działań odtwarzających łączność ekologiczną .................................................................................. 28 5.2.1. Odcinek północny ........................................................................................................................................... 28 5.2.2. Odcinek południowy (karpacki) .............................................................................................................. 385.3. Rekomendacje do planów zagospodarowania przestrzennego ............................................................. 47

6. Wnioski i rekomendacje .................................................................................................................................... 496.1. Proponowany schemat postępowania przy projektowaniu planu działania ................................... 496.2. Możliwości prawne proponowanych działań ................................................................................................. 50 6.2.1. Minimalizacja wpływu dróg i innych inwestycji wymagających wydania decyzji środowiskowej ............................................................................................................... 51 6.2.2. Zwiększenie lesistości korytarzy i minimalizacja wpływu zabudowy na zwierzęta ......... 516.3. Możliwości inansowe prowadzonych działań .............................................................................................. 52 6.4. Dalsze działania .......................................................................................................................................................... 54

LITERATURA ........................................................................................................................................................................... 57

Spis treści

ZałącznikiDOSTĘPNE NA PŁYCIE CD

Załącznik 1. Mapy zbiorcze i szczegółowe z zaproponowanymi działaniami odtwarzającymi ciągłość ekologiczną korytarzy

Załącznik 2. Raport z przebiegu prac na analizowanym odcinku Korytarza Północnego

Załącznik 3. Raport z przebiegu prac na analizowanym odcinku Korytarza Karpackiego

Załącznik 4. Zalecenia na temat zagęszczenia i parametrów przejść dla zwierząt

Załącznik 5. Poradniki ochrony zwierząt Natura 2000 (niedźwiedź, ryś, wilk)

Załącznik 6. Lista projektów drogowych i kolejowych na lata 2007–2013 wraz z oceną oddziaływania na środowisko

Załącznik 7. Ustawa o lasach

Załącznik 8. Program rozwoju obszarów wiejskich

Skuteczna ochrona wielu gatunków zwierząt wymaga nie tylko ochrony gatun-kowej czy obszarowej. Niezbędne jest również zachowanie, łączności ekologicznej pomiędzy płatami siedlisk dostępnych dla tych zwierząt. Jest to szczególnie ważne w przypadków gatunków o znacznych wymaganiach przestrzennych, jak np. duże drapieżniki. Zbyt małe i dodatkowo izolowane populacje zagrożone są wyginięciem ze względu na ich niewielką zmienność genetyczną i silny wpływ czynników loso-wych.

Dla zachowania stabilnych populacji wilków, rysi lub niedźwiedzie konieczne są zatem rozległe, odpowiednie siedliska o powierzchni wielu tysięcy km2. Zapewnie-nie tak dużych, niepofragmentowanych obszarów jest w większej części Europy praktycznie niemożliwe. Wyręby lasów, rozszerzanie się użytkowania rolniczego gruntów, rozbudowa miast i wsi, a także ekspansja infrastruktury komunikacyjnej przyczyniły się do bardzo dużej fragmentacji środowiska przyrodniczego. W konse-kwencji doprowadziło to do podziału zamieszkujących je populacji zwierząt. Dlate-go też jednym z najważniejszym wyzwań stojącym obecnie przed ochroną przyrody jest zachowanie lub odtwarzanie ciągłości ekologicznej, zarówno w skali lokalnej jak i dla całych kontynentów.

W Europie najbardziej rozległe obszary przyrodniczo cenne zachowały się w jej północnej i wschodniej części oraz na obszarach górskich w części południowo--wschodniej, (przede wszystkim w Karpatach). Stanowią one najważniejsze w ska-li kontynentu ostoje wielu gatunków zwierząt. Środkowa, a szczególnie Zachodnia Europa, od wieków jest pod bardzo silna presja gospodarczą człowieka. Tym nie-mniej są tam nadal względnie rozległe obszary leśne pozwalające na bytowanie dużych gatunków ssaków. Obecny zasięg występowania dużych ssaków drapież-nych (a także wielu innych gatunków leśnych) charakteryzuje się ciągłością ich po-pulacji głównie na wschód od Polski oraz w Karpatach, także nielicznym, wyspo-wym ich występowaniem na zachód od Polski. Głównym powodem tej sytuacji jest brak ciągłości szlaków migracyjnych. Jest to najważniejsza przyczyna zahamowa-nia rekolonizacji zachodniej części kontynentu przez duże ssaki drapieżne. Dlatego też na Polsce spoczywa szczególna odpowiedzialność za umożliwienie rozprzestrze-niania się tych zwierząt nie tylko skali lokalnej, czy krajowej, ale również między-narodowej. Autorzy niniejszego opracowania mają nadzieje, że jest ono, choćby niewielkim stopniu przyczyni się do poprawy sytuacji w tym zakresie.

1 Wprowadzenie

6

2 Uzasadnienie podjęcia tematu 2.1 Korytarze ekologiczne Koncepcje korytarzy ekologicznych powstały jako odpowiedź na fragmentację śro-dowiska przyrodniczego w Europie, a utrzymanie i poprawa łączności ekologicznej stały się jednym z największych wyzwań współczesnej ochrony przyrody. Polskie prawodaw-stwo ochrony przyrody definiuje korytarz ekologiczny (migracyjny) jako obszar „umożli-wiający migrację roślin, zwierząt lub grzybów” (Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004, Dz. U. 2004 Nr 92, poz. 880). W praktyce, jako korytarze ekologiczne określane są obszary o względnie dobrze zachowanym środowisku, łączące większe dobrze zachowane obszary siedliskowe zwierząt. Szerokość korytarzy wynika przede wszystkim z wymagań konkretnego gatunku, największe wymagania mają oczywiście duże gatunki ssaków takie jak np. ryś, wilk, niedźwiedź, łoś czy żubr. Do najważniejszych funkcji korytarzy zalicza się (Richling & Solon 2003, Jędrzejew-ski et. al. 2006): • zmniejszenie stopnia izolacji poszczególnych płatów siedlisk i ułatwienie prze-mieszczania się organizmów pomiędzy nimi, a co za tym idzie, zwiększenie prawdo-podobieństwa kolonizacji izolowanych płatów; • zwiększenie przepływu genów pomiędzy płatami siedlisk zapobiegające utracie różnorodności genetycznej oraz przeciwdziałające depresji wsobnej; • obniżenie śmiertelności, szczególnie wśród osobników młodych, wypartych z pła-tów dogodnych siedlisk, wskutek zachowań terytorialnych. Obecnie doceniona została rola korytarzy ekologicznych oraz szeroko pojęta idea łączności ekologicznej w ochronie dzikich gatunków zwierząt. Właściwie zaprojektowana sieć obszarów chronionych powinna uwzględniać także korytarze ekologiczne łączące ze sobą obszary przyrodniczo cenne.

7

2.2 Koncepcje korytarzy ekologicznych Do chwili obecnej powstały 3 propozycje koncepcji sieci ekologicznych: • program ECONET-POLSKA (Liro, 1995, 1998); • koncepcja korytarzy ekologicznych łączących obszary Natura 2000 (Kiczyńska & Weigle, 2003); • projekt korytarzy ekologicznych łączących europejską sieć Natura 2000 (Jędrzejew-ski et. al. 2005). Podstawą niniejszego opracowania jest projekt korytarzy ekologicznych łączących europejską sieć Natura 2000, autorstwa zespołu pod kierunkiem W. Jędrzejewskiego1. Głównym jego założeniem było zapewnienie spójności ekologicznej sieci Natura 2000 oraz innych obszarów prawnie chronionych na terenie kraju. W latach 2009-2010 prze-prowadzono aktualizację i uszczegółowienie tego projektu, nowa, uaktualniona sieć kory-tarzy będzie dostępna do końca 2011 roku. W ramach projektu wyznaczono spójną sieć, obejmującą zarówno wszystkie ważne obszary przyrodnicze (obszary węzłowe) jak i ko-rytarze łączące je w jedną ekologiczną całość. Wyznaczoną w ten sposób sieć nazwano siecią korytarzy ekologicznych (Ryc. 1). Za obszary węzłowe uznano zarówno tereny prawnie chronione – parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary Natura 2000, oraz wy-brane rezerwaty przyrody i obszary chronionego krajobrazu, a także ze względu na ważne funkcje ekologiczne – duże kompleksy leśne, doliny rzeczne oraz inne tereny dobrze za-chowane pod względem przyrodniczym. Jako punkty docelowe sieci korytarzy, znajdujące się w strefie przygranicznej, wytypowano ważne obszary przyrodnicze, mające łączność ekologiczną z innymi cennymi pod względem przyrodniczym terenami w krajach sąsied-nich. Podstawą do połączenia obszarów węzłowych oraz punktów docelowych były prze-prowadzone analizy środowiskowe. Przy wyznaczaniu przebiegu korytarzy ekologicznych brano pod uwagę istniejącą ciągłość obszarów o wyższym stopniu naturalności (przede wszystkim lesistości) oraz jak najmniejszą gęstości zabudowy. Opierano się również na wynikach badań wybranych gatunków wskaźnikowych – głównie wilka, ale także rysia, łosia i jelenia. Uwzględniono m.in. lokalizację zrekonstruowanych szlaków migracji wilka i rysia na podstawie udokumentowanych przebiegów rekolonizacji dzisiejszego obszaru Polski po kilkukrotnym wytępieniu tych gatunków w XIX i XX wieku (Kurek 2001, Jędrze-jewski et al. 2002) oraz analizy wybiórczości środowiskowej wilka (Jędrzejewski et al., 2008). Wykorzystano także wyniki badań genetycznych nad wilkiem. W pracach nad siecią uwzględniono też wyniki programu ECONET-POLSKA oraz inne wcześniejsze projekty ko-rytarzy ekologicznych oparte na odmiennych gatunkach wskaźnikowych. 1 Projekt ten został wykonany w 2005 roku na zlecenie Ministerstwa Środowiska Przygotowano go w Zakładzie Badania Ssaków PAN w Białowieży we współpracy ze Stowarzyszeniem dla Natury „Wilk” oraz Muzeum i Instytutem Zoologii PAN.

8

Ryc. 1 MAPA KORYTARZY EKOLOGICZNYCH OPRACOWANYCH W ZAKŁADZIE BADANIA SSAKÓW PAN W 2005 ROKU (Jędrzejewski et al. 2005) W zaprojektowanej sieci korytarzy ekologicznych wyróżniono 7 korytarzy głów-nych, których rolą jest zachowanie łączności siedlisk w skali międzynarodowej. Korytarze międzynarodowe otrzymały następujące nazwy: • Korytarz Północny (KPn) • Korytarz Północno-Centralny (KPnC) • Korytarz Południowo-Centralny (KPdC) • Korytarz Zachodni (KZ) • Korytarz Wschodni (KW) • Korytarz Południowy (KPd) • Korytarz Karpacki (KK)

9

Przebieg korytarzy głównych i podział na strefy korytarzy przedstawiony jest na rycinie 2.

Ryc. 2 PRZEBIEG KORYTARZY GŁÓWNYCH I PODZIAŁ SIECI NA STREFY (Jędrzejewski et al. 2005)

10

2.3 Integralność korytarzy ekologicznych Korytarze ekologiczne spełniają swoją funkcję jedynie wówczas, gdy są drożne na całej swojej długości. Oznacza to, że na obszarze korytarza ekologicznego musi być zacho-wany, korzystny z punktu widzenia możliwości przemieszczania określonych gatunków, układ siedlisk, a istniejące bariery migracyjne nie powinny znacząco wpływać na możli-wości ich migracji. W praktyce szereg czynników, zarówno o charakterze naturalnym, jak i przede wszystkim antropogenicznym, powoduje zakłócenie, a nawet przerwanie ich cią-głości i wynikającą z niej fragmentację i izolację siedlisk. W konsekwencji utrudnia to lub uniemożliwia migrację i wymianę osobników pomiędzy populacjami (Kurek 2008). Czynniki powodujące przerwanie łączności ekologicznej określane są mianem barier ekologicznych. Większość gatunków ssaków żyjących w Polsce związana jest z lasami lub terenami zadrzewionymi i zakrzaczeniami. Bariery ekologiczne dla tych gatunków można zatem podzielić na dwie grupy: (1) bariery wynikające z przerwania ciągłości obszarów leśnych oraz (2) bariery związane z rozwojem infrastruktury transportowej i rozwojem obszarów zabudowanych (Kurek 2008, Jędrzejewski et al. 2006). 2.3.1 Bariery wynikające z przerwania ciągłości obszarów leśnych Do tego typu barier zaliczamy: • obecność obszarów nieleśnych w zasięgu korytarzy migracyjnych oraz obszarów o niskiej lesistości; • obecność obszarów nieleśnych o szerokości przekraczającej 1 km, położonych w za-sięgu korytarzy ekologicznych; • obecność połączeń obszarów siedliskowych o zbyt małej szerokości (zależnej od ga-tunku któremu ma służyć korytarz). Dla gatunków związanych z obszarami leśnymi takich jak np. ryś, wilk, czy niedź-wiedź, utratę drożności korytarzy ekologicznych powodują zmiany w rozmieszczeniu i charakterze powierzchni leśnych (Jędrzejewski et al. 2005). Lesistość korytarzy ekolo-gicznych nie zawsze jest wysoka. Niektóre ich odcinki, szczególnie te położone w środko-wej Polsce, wymagają zwiększenia powierzchni leśnej, tak aby skutecznie mogły pełnić swoją funkcję. Rycina 5 przedstawia lesistość korytarzy ekologicznych. 2.3.2 Bariery związane z rozwojem infrastruktury transportowej i zabudowy Do barier tego typu można zaliczyć: • infrastruktura komunikacyjna – przede wszystkim drogi o dużym natężeniu ruchu, ogrodzone drogi ekspresowe i autostrady oraz linie szybkich kolei (załączniki 6 i 7);

11

• tereny zabudowane – przede wszystkim rozwój zabudowy wzdłuż dróg, terenów przemysłowych oraz składowisk i innych rozległych obszarów zurbanizowanych; • infrastruktura związana z energetyką, w tym farmy wiatrowe (zagrożenie dla pta-ków podczas ich migracji) oraz elektrownie wodnych (bariery dla ssaków związa-nych ze środowiskiem wodnym i innych zwierząt wodnych).

Fot. 1 INFRASTRUKTURA TRANSPORTOWA STANOWI OBECNIE NAJWAŻNIEJSZY CZYNNIK POWODUJĄCY FRAGMENTACJĘ ŚRODOWISKA. NOWOCZESNE AUTOSTRADY I DROGI EKSPRESOWE JEŻELI NIE SĄ ODPOWIEDNIO ZABEZPIECZONE CAŁKOWICIE UNIEMOŻLIWIAJĄ PRZEMIESZCZANIE SIĘ ZWIERZĄT. AUTOSTRADA A2 NIEDALEKO ŁODZI (Fot. M.Górny) Budowa tras szybkiego ruchu, jakkolwiek ich powierzchnia jest względnie nieduża, powoduje najbardziej negatywny wpływ na ciągłość korytarzy ekologicznych. Zmienia to diametralnie właściwości przestrzenne krajobrazu; powoduje fragmentację naturalnych siedlisk populacji różnych gatunków zwierząt, a w konsekwencji izolację podzielonych części populacji. Efekty ekologiczne dróg rozciągają się znacznie poza obręb pasa drogo-wego. Z reguły są one bardzo znaczące i mają długotrwały charakter (Forman & Alexander 1998; Trombulak & Frissell 2000; Bennet 1999). Od 2000 roku w Polsce realizowany jest program rozwoju sieci transportowej. Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2009 (Dz. U. z dnia 9 listo-pada 2009 r.) docelowa sieć autostrad i dróg ekspresowych w Polsce ma mieć długość około 7300 km, w tym około 2000 km autostrad. W najbliższych latach zaplanowana jest

12

budowa około 600 km autostrad i 800 km dróg ekspresowych. (Program Budowy Dróg Krajowych, 2011-2015). Drogi te będą stopniowo przejmować rolę głównych tras komu-nikacyjnych. Będzie wiązało się to ze wzrostem natężeniem ruchu na tych drogach. Dodatkowo zastosowane przy ich budowie rozwiązania techniczne (nasypy, wkopy, ogro-dzenia ochronne) doprowadzą do silnej fragmentacji środowiska. Bardzo ważne jest zatem wytypowanie potencjalnych miejsc konfliktowych planowanej sieci drogowej z korytarzami ekologicznymi.

Ryc. 3 KONFLIKTY PLANOWANYCH DRÓG Z SIECIĄ EKOLOGICZNĄ Na spójność ekologiczną kraju w istotny sposób wpływa również infrastruktura ko-lejowa. Jej wpływ prawdopodobnie jeszcze zwiększy się wraz z jej modernizacją. Chodzi tu przede wszystkim o planowaną budowę Kolei Dużych Prędkości (KDP). Projekt ten prze-widuje (rys. 4) wybudowanie tzw. „linii Y” do 2020 roku (Program budowy i uruchomienia przewozów Kolejami Dużych Prędkości w Polsce, PKP PLK S.A.). Dodatkowo planowana jest modernizacja kilku magistralnych linii kolejowych do prędkości 160(200) km/h. In-westycje te, będą z pewnością miały znaczący wpływ na ciągłość korytarzy ekologicznych.

13

Ryc. 4 KONFLIKTY PLANOWANEJ SIECI KDP ORAZ INNYCH LINII KOLEJOWYCH PRZEWIDZIANYCH DO MODERNIZACJI Z SIECIĄ EKOLOGICZNĄ W ostatnich latach opracowano prognozę oddziaływania na środowisko dla czterech najważniejszych programów rozwoju sektora transportowego (Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na lata 2007-2013 (POIiŚ), Indykatywny wykaz dużych pro-jektów dla POIiŚ, Master Plan dla transportu kolejowego w Polsce do 2030 r. i Program Budowy Dróg Krajowych na lata 2008-2012). Podstawą oceny wpływu planowanych dróg na zachowanie różnorodności biologicznej kraju była ocena skutków, jakie będą miały te przedsięwzięcia dla funkcjonowania i zachowania cennych obszarów oraz łączących je korytarzy ekologicznych. Analizie poddano koncepcję korytarzy ekologicznych łączących europejską sieć Natura 2000 w Polsce (opracowanie wykonane przez Zakład Badania Ssaków PAN w Białowieży w 2005 r.). Szczegółowo analizowano korytarze główne, kory-tarze uzupełniające oraz punkty krytyczne tzw. hot-spots tj. fragmenty korytarzy, których funkcjonalność jest poważnie zagrożona. Prognoza oddziaływania wykazała, że najsilniej-sze kolizje dotyczą wschodnich i zachodnich granic kraju, głównie w przypadku dróg

14

o przebiegu południkowym. Dwadzieścia spośród analizowanych odcinków dróg wkracza w korytarze ekologiczne na długości powyżej 20km. Analiza planowanych przebiegów wszystkich odcinków przewidzianych do realizacji w programie budowy dróg pozwala stwierdzić, że przestrzenne kolizje z korytarzami ekologicznymi generowane będą przez 69 spośród 111 zadań, na długości przebiegu planowanych dróg w obrębie korytarzy oko-ło 1150 km 2.4 Idea projektu Przygotowane do tej pory koncepcje ochrony łączności ekologicznej, w tym również „Projekt korytarzy ekologicznych łączących europejską sieć Natura 2000 w Polsce”, zosta-ły opracowane w dużej skali przestrzennej. Z konieczności mają więc charakter ogólny. W bardzo ograniczonym zakresie odnoszą się do konkretnych problemów związanych z łącznością korytarzy ekologicznych na poziomie lokalnym, a więc w skali w której te problemy powinny być rozwiązywane. Brak w nich np. szczegółowej analizy istniejących form użytkowania gruntów w obrębie korytarzy ekologicznych.

Ryc. 5 LESISTOŚĆ KORYTARZY EKOLOGICZNYCH W POLSCE (Jędrzejewski et al. 2005)

15

Niewystarczający jest również zakres badań terenowych związanych z migracjami zwierząt. Zaproponowana w krajowej i międzynarodowej skali przestrzennej koncepcja nie może więc mieć bezpośredniego zastosowania przy pracach nad np. gminnymi plana-mi zagospodarowania przestrzennego. Tak więc korytarze ekologiczne funkcjonują w ochronie przyrody w Polsce, głównie w sferze koncepcji i deklaracji potrzeby ich ochrony. Jakkolwiek w ustawie o ochronie przyrody znajdują na ten temat odpowiednie zapisy, to jednak brak jest delegacji wyko-nawczych. W związku z tym, trudno znaleźć narzędzia do praktycznej i skutecznej ich rea-lizacji. Poza przykładami lokalizacji przejść dla zwierząt przy nowych lub modernizowa-nych obiektach liniowej infrastruktury komunikacyjnej, brak jest dobrych przykładów bardziej kompleksowych działań skierowanych na poprawę łączności ekologicznej. Nie wiadomo jak praktycznie może wyglądać poprawa drożności np. leśnych korytarzy ekologicznych na odcinku kilkudziesięciu, kilkunastu, czy nawet kilku kilometrów. Jakie są np. w związku z tym wyzwania natury formalnej, prawnej, organizacyjnej i w końcu finan-sowej. Niniejsze opracowanie jest próbą zapełnienia luki pomiędzy zwartą koncepcja kory-tarzy ekologicznych, a potrzebą konkretnych działań poprawiających ich drożność. Zanim takie działania nastąpią, muszą powstać plany, w których na zidentyfikowane „na gruncie” problemy zaproponowane będą adekwatne działania. Próbę przygotowanie takich planów podjęto również w ramach tego opracowania.

16

3 Opis opracowania 3.1 Cele Niniejszy projekt ma charakter pilotażowy. Jego głównym celem jest rozpoznanie praktycznych możliwości poprawy łączności ekologicznej poprzez przygotowanie planów działań dla wytypowanych miejsc w wybranych korytarzach ekologicznych. Do projektu wybrano 2 korytarze tj. Korytarz Północny (KPn) oraz Korytarz Karpacki (KK), reprezen-tujące zupełnie odmienne uwarunkowania środowiskowe (geograficzne, przyrodnicze) oraz inną specyfikę problemów związanych z występowaniem barier ekologicznych. Przy wyborze korytarzy bardzo ważnym kryterium było ich znaczenie dla utrzymania wysokiej bioróżnorodności na terenie kraju oraz stosunkowo wysoki stopień zachowania łączności ekologicznej. Przyjęto założenie, iż podjęcie zaplanowanych działań w wytypowanych miejscach, nawet w niedużej skali przestrzennej, powinno przekładać się na realną po-prawę łączności ekologicznej w wybranych odcinkach korytarzy. W ramach opracowania podjęto próbę oceny możliwości prawnych i finansowych realizacji zaplanowanych dzia-łań. Niniejsze opracowanie powinno również dostarczyć zestawu rozwiązań, których rea-lizacja przyczyni się do odtworzenia funkcjonalności wybranych odcinków korytarzy. Może więc stanowić przykładowe rozwiązania dla podobnych działań na innych obszarach. Plany odtwarzania łączności ekologicznej powinny zawierać: 1) propozycje kierunków zagospodarowania przestrzennego wytypowanego odcinka korytarza skierowane na poprawe łączności ekologicznej; 2) propozycje działań na rzecz odtwarzania ciągłości korytarzy (np. zalesienia); 3) propozycje lokalizacji przejść dla zwierząt oraz dodatkowych rozwiązań towarzy-szących budowie takich przejść; 4) określenie możliwości prawnych i finansowych implementacji zaproponowanych działań. Aby osiągnąć założone cele zaplanowano przeprowadzenie następujących działań: 1) analizę form zagospodarowania gruntów w obrębie tras migracyjnych dużych ssa-ków; 2) opracowanie w technice GIS map korytarzy ekologicznych na poziomie lokalnym; 3) identyfikację barier w przemieszczaniu się dużych ssaków m.in. analiza konfliktów istniejących i projektowanych dróg z wybranymi odcinkami Korytarza Północnego i Korytarza Karpackiego;

17

4) określenie w lokalnej skali przestrzennej optymalnych tras migracji dużych ssaków drapieżnych; 5) określenie bezpośrednich działań (na poziomie lokalnym) utrzymujących, popra-wiających i odtwarzających ciągłość korytarzy ekologicznych; 6) analizę kosztów działań (na poziomie lokalnym) utrzymujących, poprawiających i odtwarzających ciągłość korytarzy ekologicznych. W dalszej części opracowania zostały przedstawione: (1) identyfikacja głównych problemów w zachowaniu drożności korytarzy, (2) opracowanie rozwiązań mających na celu odtworzenie utraconej lub ograniczonej funkcjonalności korytarzy (3) wskazania do planów zagospodarowania przestrzennego oraz (4) kosztorys działań. 3.2 Obszary wytypowane do projektu Do analiz w ramach niniejszego projektu wytypowano 2 korytarze – Korytarz Pół-nocny (KPn) i Korytarz Karpacki (KK). W stosunku do innych korytarzy cechują się one najlepiej w skali kraju zachowaną ciągłością populacji dużych ssaków drapieżnych, choć ich siedliska uległy częściowej fragmentacji. Dlatego zachowanie drożności wybranych ko-rytarzy ma bardzo duże znaczenie dla ochrony w/w gatunków zarówno w skali Polski jak i Europy. Największe zagrożenie dla ciągłości tych dwóch kluczowych w skali Polski szlaków migracyjnych niesie rozwój infrastruktury drogowej. Niektóre odcinki wybranych korytarzy charakteryzują się również niedostateczną lesistością utrudniającą przemiesz-czanie się większości zwierząt leśnych. W ramach projektu wytypowane zostały odcinki korytarzy najważniejsze z punktu widzenia ochrony łączności ekologicznej oraz obszary, gdzie konieczne jest odtworzenie połączeń między poszczególnymi siedliskami. Wyboru dokonano opierając się na mapie lesistości korytarzy ekologicznych, odcinków wymagających zwiększenia lesistości oraz na mapach lokalizacji punktów newralgicznych (hot-spots) przygotowanych w ramach projektu korytarzy ekologicznych w Zakładzie Badania Ssaków PAN. Ze względu na rozle-głość Korytarza Północnego analizie poddano jedynie jego wschodnią części, gdzie ziden-tyfikowano największe zagrożenia wybierając do szczegółowych analiz najbardziej pro-blemowe odcinki.

18

3.2.1 Korytarz północny Na terenie korytarza północnego szczegółowej analizie poddano odcinki GKPn-1A (Puszcza Piska – Dolina Biebrzy Północny) oraz KPn-3D (Dolina Biebrzy – Puszcza Kny-szyńska środkowo-wschodni). (1) Odcinek GKPn-1A jest najważniejszym połączeniem Bagien Biebrzańskich z Puszczą Piską (ryc. 6) stanowiąc zarazem fragment międzynarodowego korytarza ekologicz-nego łączącego Europę Wschodnią z Zachodnią. Korytarz ten jest jednym z kluczo-wych połączeń dla utrzymania populacji wilków i odtworzenia populacji rysia na obszarze lasów mazurskich (Puszcza Piska, Puszcza Napiwodzko-Ramucka, Lasy Iławskie). Drożność tego korytarza jest również niezbędna dla rekolonizacji przez w/w gatunki zachodniej Polski (Kurek 2001). Podstawowym problemem w umożli-wieniu migracji zwierząt leśnych na tym terenie jest niedostateczna lesistość kory-tarza. Drugim istotnym czynnikiem powodującym fragmentację środowiska na przedmiotowym odcinku korytarza jest droga krajowa nr 61 z Warszawy przez Łomżę do Augustowa. W najbliższych latach planowana jest tu również realizacja bardzo dużej inwestycji drogowej tj. droga ekspresowa S61 (Via-Baltica). Braku sku-tecznych działań minimalizujących jej wpływ na środowisko przyrodnicze spowo-dować może całkowitą utratę łączności ekologicznej pomiędzy Polską wschodnią, a obszarami położonymi dalej na zachód. Analizowana część korytarza znajdować się będzie również w strefie silnego oddziaływania planowanej sieci dróg ekspreso-wych w otoczeniu Białegostoku w tym w szczególności S19 (tzw. Obwodnica Pusz-czy Knyszyńskiej) oraz DK8 i DK19 przebiegające przez Puszczę Knyszyńską. (2) Korytarz ekologiczny KPn-3D łączy Puszczę Knyszyńską z Puszczą Augustowską po-przez dolinę górnej Biebrzy. Połączenie to, wobec niekorzystnych zmian w innym korytarzu łączącym Bagna Biebrzańskie z Puszczą Knyszyńską – GKPn-1C (Puszcza Knyszyńska – Puszcza Piska południowy, rozwój strefy podmiejskiej Białegostoku) może być niedługo jedynym funkcjonalnym korytarzem umożliwiającym kontakt pomiędzy subpopulacjami wilków i rysi żyjącymi na tym obszarze. Głównym czyn-nikiem powodującym fragmentację na tym odcinku jest rozproszona zabudowa oraz kilkukilometrowy odcinek pozbawiony lasów w północnej części korytarza (w pob-liżu Dąbrowy Białostockiej). Droga przecinająca ten korytarz (DW670) łącząca Goniądz z Dąbrową Białostocką nie wpływa jednak istotnie na jego funkcjonalność ze względu małe natężenie ruchu szczególnie w godzinach nocnych (średnie dobo-we natężenie ruchu w 2005 roku to około 1,2 tys. pojazdów, Opoczyński, 2006). Pośrednio wpływa natomiast na ten odcinek planowana droga S19 odcinająca kory-tarz od obszarów siedliskowych w Puszczy Knyszyńskiej.

19

Ryc. 6 KORYTARZ GKPN-1A (PUSZCZA PISKA – DOLINA BIEBRZY PÓŁNOCNY)

Ryc. 7 KORYTARZ KPN-3D (DOLINA BIEBRZY – PUSZCZA KNYSZYŃSKA ŚRODKOWO-WSCHODNI)

20

3.2.2 Korytarz karpacki W Karpatach analizie poddano odcinki korytarza GKPd-6 (Gorce) oraz korytarza GKPd-6 (Gorce) – GKK-8 (Beskid Sądecki Zachód) – GKK-7 (Beskid Sądecki Środek). Na tym obszarze skoncentrowano się na kilku punktach stanowiących największy problem w łączności ekologicznej w skali całych Karpat. Korytarz ekologiczny GKPd-6 łączy Masyw Babiej Góry w Beskidzie Żywieckim ze zwartymi obszarami leśnymi w Gorcach. Połączenie to umożliwia utrzymanie łączności populacji karpackich takich zwierząt jak ryś, wilk czy niedźwiedź brunatny. Głównym problemem jest duża gęstość zaludnienia, a zatem i duże zagęszczenie zabudowy. Ponadto w dwóch miejscach korytarz przecinają drogi krajowe: DK7 z Gdańska przez Kraków do przejścia granicznego w Chyżnem oraz DK47 czyli popularna Zakopianka. Czynniki te, wraz z niedostateczną lesistością niektórych fragmentów korytarza, wpływają na ograni-czoną funkcjonalność tego połączenia.

Ryc. 8 KORYTARZE KARPACKIE: GKPD-6 (GORCE) I GKPD-6 – GKK-8 (BESKID SĄDECKI ZACHÓD) – GKK-7 (BESKID SĄDECKI ŚRODEK)

21

Korytarz ekologiczny GKPd-6 – GKK-7 i GKK-8 jest połączeniem Gorców poprzez Beskid Sądecki z Beskidem Niskim i dalej z Karpatami Wschodnimi. Połączenie to umożliwia migrację zwierząt między Karpatami Wschodnimi a Zachodnimi, w tym dużych ssaków np. niedźwiedzia z jego ostoi w Bieszczadach i Karpatach Ukraińskich. Na tym odcinku głównym problemem jest duża gęstość zaludnienia i zwarta zabudowa w przebiegających południkowo dolinach Popradu i Dunajca. Wiąże się to również z dużym wylesieniem tych obszarów. Ponadto wpływ na migrację zwierząt mają niektóre rozwiązania techniczne zastosowane przy drogach poprowadzonych w dolinach, zwłaszcza DW969 z Nowego Sącza do Nowego Targu (betonowe umocnienia brzegów rzeki). Dodatkowo, istotnym zagrożeniem może być planowana droga S19 (Via Carpatia), której przebieg przez Beskid Niski może mieć wpływ na izolację zachodnio-karpackich populacji dużych ssaków od ich największych ostoi w Karpatach Wschodnich. 3.3 Gatunki wskaźnikowe Jako gatunki wskaźnikowe zaproponowano w niniejszym opracowaniu: wilka, rysia i niedźwiedzia brunatnego, ponieważ są to gatunki o wysokich wymaganiach przestrzen-nych i w związku z tym silnie zagrożone fragmentacją środowiska. Terytorium jednej wil-czej watahy w warunkach nizinnej Polski wynosi około 250 km2, terytorium jednego rysia od 100 do 200 km2 (Jędrzejewska 2001), a niedźwiedzia średnio ponad 400 ha (Jakubiec, 2001). Dodatkowo, są to gatunki rzadkie, umieszczone w „Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt” jako gatunki niższego ryzyka NT, ale bliskie zagrożenia (według definicji są to gatunki bliskie zaliczenia do gatunków narażonych, czyli gatunków, które mogą wyginąć stosunkowo niedługo, choć nie tak szybko jak zagrożone). Żeby tak się nie stało, konieczne jest podjęcie działań mających na celu ochronę ciągłości ich populacji poprzez zahamowa-nie fragmentacji, a także przywracanie ciągłości ich siedlisk. Ryś, wilk i niedźwiedź speł-niają również kryteria „gatunków osłonowych” (umbrella species) tj. gatunków obecnych w świadomości społecznej oraz priorytetowych z jakiegokolwiek punktu widzenia, któ-rych ochrona pociąga za sobą ochronę wielu innych, zazwyczaj mniej efektownych i mniej „charyzmatycznych”, współwystępujących gatunków zwierząt i roślin (Pawlaczyk, Jerma-czek 2004). Bardziej szczegółowe opisy wybranych gatunków wskaźnikowych znajdują się m.in. w poradnikach ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 (http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/pl/poradnik.php#6)

22

4 Przebieg prac W ramach realizacji projektu w odniesieniu do wybranych 2 korytarzy ekologicz-nych (Korytarz Północny i Karpacki) przyjęto jednorodną procedurę postępowania tj. te same etapy i działania. Niżej zamieszczono jedynie ich skrócony opis. Szczegółowy opis działań dla Korytarza Północnego z zamieszczono w załączniku 3A, a dla Korytarza Kar-packiego w załączniku 3B niniejszego opracowania . Etap 1 Wybór odcinków wymagających podjęcia działań na rzecz ochrony łączności ekologicznej. Wyboru dokonano na podstawie opracowania „Projekt korytarzy ekologicznych łączących sieć Natura 2000 w Polsce” oraz szczegółowej analizy map topograficznych oraz zdjęć lot-niczych i satelitarnych. W wyniku tych prac wytypowano odcinki korytarzy przewidziane do dalszych prac; Etap 2 Analiza struktury krajobrazu oraz użytkowania terenu wybranych odcinków korytarzy. Analiza taka pozwoliła na identyfikację głównych barier ekologicznych oraz fragmentów wybranych odcinków, na których konieczne są określone działania restytucyjne. Wstępne mapy z odcinkami wymagającymi uwagi przygotowane w Zakładzie Badania Ssaków PAN posłużyły następnie jako podstawowy materiał w trakcie weryfikacji terenowych; Etap 3 Weryfikacja terenowa. Po opracowaniu roboczych map obszarów wymagających podjęcia działań restytucyjnych przeprowadzone zostały wyjazdy terenowe. Ich celem było, oprócz weryfikacji wyznaczonych obszarów, także wstępne wytypowanie działek ewidencyjnych przeznaczonych do zalesień, identyfikacja innych barier nierozpoznawalnych na mapach lub zdjęciach satelitarnych (np. ogrodzenia) oraz pozyskanie z właściwych urzędów samo-rządu planów zagospodarowania przestrzennego;

23

Etap 4 Opracowanie planu działań niezbędnych do odtworzenia ciągłości ekologicznej wybra-nych odcinków korytarza. Efektem tego etapu prac było przygotowanie map z wyznaczo-nymi działkami ewidencyjnymi przeznaczonymi do zalesień oraz działaniami ograniczają-cymi negatywny wpływ dróg możliwości migracji dużych ssaków; Etap 5 Przygotowanie wskazań do planów zagospodarowania przestrzennego gmin oraz koszto-rysu działań związanych z realizacją projektu.

24

5 Plany działań poprawiających łączność ekologiczną 5.1 Identyfikacja zagrożeń dla ciągłości ekologicznej i sposoby jej minimalizacji Fragmentacja środowiska może być spowodowana różnymi czynnikami. Ich wpływ ma również różne natężenie. Niezwykle istotna jest zatem prawidłowa identyfikacja oraz ocena wpływu barier ekologicznych na możliwości migracji wybranych gatunków zwie-rząt. Do głównych czynników powodujących utratę łączności ekologicznej pomiędzy po-szczególnymi obszarami należą: infrastruktura transportowa (1), niedostateczna lesistość (2) i nadmierna urbanizacja (3). Każdy z tych elementów wymaga innych rozwiązań zmniejszających ich negatywny wpływ. 1. Infrastruktura transportowa. Wpływ infrastruktury transportowej na środowi-sko przyrodnicze jest w ostatnich latach szeroko dyskutowany. Istnieje szereg pu-blikacji proponujących rozwiązania minimalizujące negatywne oddziaływanie dróg i kolei na środowisko (patrz: literatura) Schemat negatywnych oddziaływań przedstawiony został na ryc. 9.

Ryc. 9 SCHEMATYCZNE PRZEDSTAWIENIE NEGATYWNYCH ODDZIAŁYWAŃ DRÓG NA ŚRODOWISKO (Iuell et al. 2003)

25

Do głównych efektów budowy dróg można zaliczyć: efekt bariery, utrata części śro-dowisk, zakłócenie równowagi ekologicznej ekosystemu, powodowanie śmiertelności zwierząt i działanie jako korytarz dla gatunków inwazyjnych i synantropijnych. Z powyższych czynników najbardziej negatywnie wpływają na zwierzęta: fragmen-tacja i degradacja środowiska, śmiertelność na drogach i przede wszystkim efekt bariero-wy drogi. Oddziaływanie dróg jako bariery ekologicznej związane jest m.in. z fragmentacją i izolacją zarówno zbiorowisk roślinnych jak i populacji zwierząt, ograniczaniem lub cał-kowitą blokadą przemieszczania się zwierząt. Negatywny wspływ dróg może oddziaływać lokalnie na dyspersje osobników, jak i w szerszej skali, na migracje dalekiego zasięgu. W konsekwencji może to powodować ograniczenie przepływu genów i obniżenie zmien-ności genetycznej danej populacji. Efekt barierowy drogi zależy m.in. od struktury ruchu i od jej konstrukcji. Drogi tranzytowe o dużym natężeniu ruchu, szczególnie w godzinach nocnych, mają silniejsze negatywne oddziaływanie na populacje zwierząt. W przypadku dróg ekspresowych i autostrad bardzo istotny wpływ ma konstrukcja dróg. Drogi te bu-dowane są często w wykopach lub na nasypach, dodatkowo towarzyszą im ogrodzenia ochronne. Są one w oczywisty sposób dużo większą barierą niż tradycyjne drogi popro-wadzone po powierzchni terenu. Ochrona populacji dzikich zwierząt przed negatywnymi skutkami infrastruktury drogowej jest zatem niezwykle istotna dla zachowania żywotnych populacji wielu gatun-ków. Na przestrzeni ostatnich lat ukazała się spora liczba publikacji prezentujących roz-wiązania, które służą minimalizacji wpływu infrastruktury transportowej na środowisko (m.in.: Iuell et al. 2003, Jędrzejewski et al. 2006, Kurek 2008, 2010, EuroNatur 2010). Podstawowym kryterium wyboru sposobu ograniczenia negatywnego wspływu drogi na możliwości migracji zwierząt jest natężenie ruchu. W związku z tym drogi można podzielić na dwie grupy (Jędrzejewski et al. 2006). 1. Drogi o docelowym natężeniu ruchu nie przekraczającym 5 tys. pojazdów na dobę; droga taka powinna zostać skonstruowana tak, aby w miejscach konfliktowych jej niweleta znajdowała się na poziomie otaczającego terenu (dopuszczalne są niewiel-kie odchylenia od niego). Na takim odcinku nie stosuje się ogrodzeń ochronnych umożliwiając zwierzętom swobodne przekraczanie drogi; 2. Drogi o docelowym natężeniu ruchu przekraczającym 5 tys. pojazdów na dobę; kon-strukcja takich dróg powinna uniemożliwiać swobodne ich przekraczanie przez zwierzęta. Należy wówczas zaprojektować odpowiednią liczbę przejść dla wszyst-kich typów zwierząt, a przy wyższych natężeniach ruchu, także wprowadzić ogro-dzenia ochronne. Przejścia dla zwierząt są skutecznym rozwiązaniem przywracającym łączność eko-logiczną pomiędzy siedliskami rozciętymi drogą. Mają one dwie podstawowe funkcje (Jędrzejewski et al. 2006, Kurek 2008) tj (1) umożliwienie bytowania zwierząt na obsza-rze przeciętym drogą poprzez połączenie rozciętych siedlisk w obrębie areału populacji, (2) umożliwienie migracji i dyspersji osobnikom przemieszczającym się na większe dystanse, w celu poszukiwania nowych siedlisk do życia. Wg kryteriów wielkości przejścia

26

dla zwierząt można podzielić na: duże, średnie i małe. Wg typu konstrukcji na: przejścia górne i dolne, estakady, mosty poszerzone i przepusty poszerzone. Wg funkcji na przejścia samodzielne i zespolone. Szczegółowe dane dotyczące wymaganych parametrów przejść np. ich wielkości oraz liczby przejść przypadających na odcinek drogi zawiera załącznik 4 do niniejszego opracowania.

Ryc. 10 SCHEMATYCZNA RYCINA PRZEJŚCIA GÓRNEGO DLA ZWIERZĄT (za COST 341, Iuell et al. 2003) Oprócz właściwych parametrów, zagęszczenia i lokalizacji przejść dla zwierząt, równie ważne są odpowiednie „działania towarzyszące”, obejmujące przede wszystkim ogrodzenia naprowadzające (na tych odcinkach drogi które nie są w całości ogrodzone), zadrzewienia osłonowe wzdłuż ogrodzeń oraz zadrzewienia naprowadzające. Przykład działań towarzyszących przedstawia ryc. 11 (Jędrzejewski, 2006).

27

Ryc. 11 DZIAŁANIA TOWARZYSZĄCE ZWIĘKSZAJĄCE SKUTECZNOŚĆ DZIAŁANIA PRZEJŚCIA DLA ZWIERZĄT 2. Niedostateczna lesistość. Obszary nieleśne są jedną z głównych przyczyn frag-mentacji populacji zwierząt leśnych. Utrata środowisk oraz izolacja spowodowana przez wylesienia była pierwszą z przyczyn zmniejszania się zasięgów historycznych i liczebności wielu gatunków zwierząt. W wielu miejscach korytarze wymagają podjęcia zabiegów ochronnych i restytucyj-nych, w tym w szczególności zalesień pozwalających na odtworzenie ich funkcjonalności. Jakkolwiek najkorzystniejszym z punktu widzenia ciągłości ekologicznej rozwiązaniem jest połączenie w jedną sieć wszystkich obszarów siedliskowych ciągłymi korytarzami le-śnymi, to w praktyce jest to raczej niemożliwe, ale też nie jest absolutnie konieczne. Kory-tarze ekologiczne dla dużych ssaków leśnych nie muszą być na całej swojej długości jedno-licie zalesione. Ich struktura może być mozaikowa. Płaty lasu wchodzące w ich skład nie mogą być jednak zbyt od siebie oddalone (przyjmuje się że odległość pomiędzy płatami nie powinna być większa niż 500-1000 m), jak również nie mogą być przedzielone innymi barierami. Nie należy też zalesiać cennych przyrodniczo obszarów otwartych, takich jak turzycowiska, bogate zespoły łąkowe i wydmowe, a także obszarów podmokłych. Mozai-kowość i różnorodność środowisk w obrębie korytarzy zwiększy liczbę gatunków, którym te korytarze będą służyć (Jędrzejewski et al. 2005).

28

3. Nadmierna urbanizacja. Chaotyczny rozwój terenów zabudowanych w Polsce spowodował, że często zabudowa ta ma charakter liniowy, rozciągnięty na odcinku wielu kilometrów, wzdłuż dróg lub cieków wodnych. Dotyczy to w szczególności południowej części kraju. Taki rozwój zabudowy powo-duje zlewanie się miejscowości w jedną całość i zanik terenów wolnych od zabudowy, a w konsekwencji utratę funkcjonalności na danym odcinku korytarzy ekologicznych. W związku z powyższym nadmiernie zurbanizowane odcinki korytarzy ekologicznych powinny być przedmiotem szczególnej troski, a zaplanowane w tych miejscach działania poprawiające łączność ekologiczna powinny znaleźć się w miejscowych planach zagospo-darowania przestrzennego gmin. Należy tam bezwzględnie unikać planowania ciągłej za-budowy, dążąc do jej koncentracji wokół centralnej części miejscowości. W sytuacji gdy istniejąca zabudowa zagraża drożności korytarza, konieczne jest zaplanowanie dolesień na obszarach pomiędzy zabudową, lub przylegających do korytarza tak by zminimalizo-wać efekt barierowy (Jędrzejewski et al. 2005). 5.2 Plany działań odtwarzających łączność ekologiczną 5.2.1 Odcinek północny

Korytarz ekologiczny GKPn-1A Korytarz ekologiczny GKPn-1A przebiega przez tereny polno-leśne pomiędzy Ba-gnami Biebrzańskimi i Puszczą Piską. Obszar ten jest dość intensywnie użytkowany rolni-czo, lesistość powiatów, na terenie których przebiega ten korytarz wynosi odpowiednio w powiecie grajewskim ok. 22% i kolneńskim ok. 21%. Obszary leśne leżące w obrębie ko-rytarza są pofragmentowane tj. podzielone, nawet kilkukilometrowymi, strefami pól, łąk, czy pastwisk. Dlatego też kluczowym działaniem dla poprawy łączności ekologicznej na tym odcinku, jest zwiększenie lesistości korytarza. Ponieważ przez obszar analizowanego odcinka korytarza przebiega droga krajowa DK61, a także planowana jest nowa droga ekspresowa S61, działania na rzecz restytucji należało rozpocząć od opracowania rozwią-zań minimalizujących wpływ w/w infrastruktury na ciągłość ekologiczną. Droga krajowa DK61 jest trasą prowadzącą z Warszawy przez Ostrołękę, Łomżę, Grajewo do Augustowa. Jest ona jedną z dwóch (obok DK8) głównych dróg łączących Warszawę z Krajami Bałtyckimi. Ruch na tym odcinku jest obecnie dość duży, SDR (średni dobowy ruch) 2005 wykazał natężenie w granicach 6,5 tys. pojazdów na dobę, przy dość dużym udziale ruchu tranzytowego (Opoczyński 2006). DK61 przecina analizowany obszar na odcinku Szczuczyn – Popowo (okolice Grajewa). Po wybudowaniu drogi ekspre-sowej S61, droga DK61 zapewne straci na znaczeniu i natężenie ruchu spadnie.

29

Fot. 2 DUŻE NATĘŻENIE RUCHU W POŁĄCZENIU Z DUŻYM UDZIAŁEM SAMOCHODÓW CIĘŻAROWYCH STANOWI POWAŻNĄ BARIERĘ DLA MIGRUJĄCYCH ZWIERZĄT. DROGA NR 61 W POBLIŻU STARYCH GUT (GMINA SZCZUCZYN) (fot. M. Górny) Działania minimalizujące wpływ tej drogi na środowisko są zatem uzależnione od prognozowanego natężenia ruchu. Jeżeli natężenie dobowe pozostanie na poziomie powy-żej 3-4 tys. pojazdów na dobę, wówczas również na DK61 należy zaprojektować odpo-wiednie przejścia dla zwierząt. W takiej sytuacji, na analizowanym odcinku powinny po-wstać dwa duże przejścia górne. Jeśli jednak natężenie ruchu będzie niższe niż 3-4 tys. po-jazdów na dobę, najlepszym rozwiązaniem dla utrzymania łączności ekologicznej, będzie pozostawienie całego odcinka drogi bez ogrodzeń ochronnych i umożliwienie zwierzętom przekraczanie drogi po jej powierzchni. W wybranych miejscach należy wprowadzić ogra-niczenie prędkości połączone z wprowadzeniem systemów ostrzegawczych takich jak elementy odblaskowe, aktywne systemy ograniczania prędkości jazdy oraz aktywne sys-temy ostrzegające zwierzęta. Miejsca takie określane są jako przejścia po powierzchni drogi (Jędrzejewski et al. 2006, Kurek 2008, 2010). Lokalizacja przejść górnych jak i alter-natywnych przejść po powierzchni drogi została przedstawiona na mapie (Ryc. 12).

30

Ryc. 12 LOKALIZACJA I PARAMETRY PRZEJŚĆ DLA ZWIERZĄT NA ANALIZOWANYM ODCINKU DK 61 Przy wyborze lokalizacji przejść kierowano się zarówno potrzebami zwierząt (stąd ich odpowiednie zagęszczenie) jak i możliwościami jakie daje ukształtowanie terenu. Lokalizacja obszarów leśnych oraz terenów zabudowanych wskazała trzy miejsca predys-ponowane do umieszczenia przejść dla dużych ssaków, spośród których wybrano dwa o najkorzystniejszych warunkach terenowych. W miejscach tych droga przecina wzniesie-nia pozwalając na zaprojektowanie odpowiednio dużych obiektów. Zaplanowanym przej-ściom powinny towarzyszyć ogrodzenia naprowadzające, które będą kierować zwierzęta do przejścia na drugą stronę drogi. Nie mniej istotne jest stosowanie nasadzeń w bezpo-średnim sąsiedztwie przejść oraz zalesień prowadzących w kierunku przejścia w celu zwiększenia efektywności korytarzy. Nie są to bardzo kosztowne przedsięwzięcia, a w znaczący sposób poprawiają poczucie bezpieczeństwa przemieszczających się zwie-rząt, a przez to efektywność samego przejścia.

31

Fot. 3 DROGA NR 61 W POBLIŻU GUT. W TYM MIEJSCU WARUNKI TERENOWE POZWALAJĄ NA LOKALIZACJĘ DUŻEGO PRZEJŚCIA GÓRNEGO (fot. M. Dojlida) Obecnie trwają procedury przygotowawcze do budowy na tym obszarze drogi eks-presowej nr 61 (S-61) stanowiącej część trasy „Via Baltica” (GDDKiA 2011). Droga ta od Szczuczyna będzie miała przebieg inny niż obecna DK61. Podążając od tej miejscowości w kierunku północno-wschodnim będzie przechodzić w okolicy Ełku, dalej obok Suwałk do granicy z Litwą. Droga ta planowana jest jako dwujezdniowa o dwóch lub nawet doce-lowo trzech, pasach ruchu w każdym kierunku. Ze względów bezpieczeństwa (uczestni-ków ruchu) ogrodzona będzie ogrodzeniami ochronnymi oraz dodatkowo wyposażona w drogi serwisowe. Planowana średnia szerokość pasa drogowego wyniesie 80 m. Stano-wić więc będzie bardzo znaczącą barierę uniemożliwiającą w praktyce przemieszczanie się zwierząt. Stąd też fundamentalną sprawą dla utrzymania łączności ekologicznej w miejscach przecięcia się planowanej trasy „Via Baltica” z korytarzem ekologicznym, jest zapewnienie odpowiedniej liczby przejść dla zwierząt o właściwych parametrach. Jako działania kompensacyjne, a jednocześnie niezbędne do utrzymania łączności ekologicznej, muszą być zaplanowane: (1) wykupy gruntów (wskazanych działek) na przebiegu koryta-rza naprowadzającego do przejścia, (2) zalesienie wykupionych gruntów lub pozostawie-nie do naturalnej sukcesji. Rozmieszczenie zaproponowanych przejść dla zwierząt oraz propozycje zalesień w korytarzach naprowadzających do przejścia zostało przedstawione na mapie (Ryc. 13).

32

Ryc. 13 LOKALIZACJA I PARAMETRY PRZEJŚĆ DLA ZWIERZĄT NA ANALIZOWANYM ODCINKU S61

33

Na analizowanym odcinku drogi S61 wytypowano trzy miejsca o warunkach tere-nowych sprzyjających lokalizacji przejść dla zwierząt. W pierwszej kolejności szukano możliwości lokalizacji przejść górnych, które są korzystniejsze dla dużych ssaków (Kurek 2010). Lepsza pod tym względem jest sytuacja w północnej części analizowanego obszaru, gdzie przyszła droga będzie przecinać teren o bardziej urozmaiconej, pagórkowatej rzeź-bie. Dlatego też zaproponowano tam duże przejście górne i uzupełniające przejście dolne. Nieco bardziej monotonna rzeźba terenu na południe od miejscowości Sokoły Jeziorne utrudnia zlokalizowania dużych przejść dla zwierząt. Tym niemniej wybrano miejsca, w których takie obiekty są niezbędne dla zachowania ciągłości ekologicznej. Skuteczność przejść dla zwierząt zależy nie tylko od ich położenia oraz parametrów, ale także od zago-spodarowania ich otoczenia (Jędrzejewski et al. 2006). Dlatego też na obszarach o niskiej lesistości należy stosować zalesienia naprowadzające na przejścia oraz nasadzenia osło-nowe wzdłuż dróg.

Fot. 4 KRAJOBRAZ OKOLIC POPOWA. NA PIERWSZYM PLANIE ROZLEGŁE OBSZARY POLNE NA KTÓRYCH NALEŻAŁOBY WPROWADZIĆ ZADRZEWIENIA I NIEDUŻE ZALESIENIA. W ODDALI WIDOCZNE SAMOCHODY CIĘŻAROWE NA DK61 KTÓRA PRZEBIEGA ZBOCZEM NIEWIELKIEGO CZĘŚCIOWO ZALESIONEGO WZGÓRZA PATRYJA. W TYM MIEJSCU RÓWNIEŻ NALEŻAŁOBY ZAPROJEKTOWAĆ DUŻE PRZEJŚCIE GÓRNE (fot. M. Górny) Uwarunkowania te zostały wzięte pod uwagę przy wyborze działek do zalesienia. Zalesienia towarzyszące przejściom dla zwierząt nie wystarczą oczywiście dla pełnego od-tworzenia ciągłości ekologicznej w obrębie analizowanego korytarza. Ponieważ na tym terenie znajdują się rozległe obszary rolnicze, konieczne jest takie przekształcenie struk-

34

tury krajobrazu tego obszaru, aby mógł on pełnić funkcje korytarza ekologicznego. Kory-tarz ekologiczny o optymalnych warunkach dla migracji dużych ssaków, a zwłaszcza dla drapieżników takich jak wilk czy ryś powinien mieć szerokość kilku kilometrów, przy czym większa część takiego pasa powinna być zalesiona (Jędrzejewski et al.. 2005). Bada-nia ekologii dużych ssaków związanych ze środowiskami leśnymi wskazują jednak, że już stosunkowo niewielkie zalesienia pozwalają na przemieszczanie się tych zwierząt. Zwłasz-cza, gdy takie fragmenty korytarzy stanowią niezbyt długi „łącznik” pomiędzy sąsiadują-cymi kompleksami leśnymi (Kurek 2001, Jędrzejewski et al. 2005).

Fot. 5 NAJWIĘKSZĄ PRZESZKODĄ W MIGRACJACH ZWIERZĄT PRZEZ WIELE KORYTARZY EKOLOGICZNYCH PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ POLSKI SĄ ROZLEGŁE TERENY NIELEŚNE. POLA UPRAWNE W POBLIŻU POPOWA (GMINA GRAJEWO) (fot. M. Dojlida) Przygotowując plan działań restytucyjnych postanowiono wybrać dwie lub trzy linie wewnątrz korytarza, wzdłuż których zaplanowane zostaną zalesienia. Pasy takich zalesień nie muszą mieć charakteru ciągłego. Ważne jest jednak zapewnienie odpowiedniej struk-tury krajobrazu. Szerokość pasów może wahać się od 500 do 1000m. W granicach takiego wycinka krajobrazu zaproponowano zalesienia na wybranych działkach, które układają się w strukturę przypominającą nieco szachownicę. Odstępy pomiędzy wybranymi dział-kami nie przekraczają na ogół 200m. Zalesienia tych działek lub spontaniczna sukcesja ro-ślinnością drzewiastą spowoduje stworzenie warunków osłonowych wystarczających do przemieszczania się tak wymagających zwierząt, jak wilki, a nawet rysie. Przy wyborze działek brano pod uwagę istniejące zalesienia i zadrzewienia, jak również postępującą sukcesje wtórną, na wcześniej użytkowanych rolniczo terenach. Tak więc, wyznaczone do

35

zalesień działki stanowią luki między istniejącymi fragmentami lasu w różnych stadiach rozwoju. Innym kryterium wyboru działek do planowanych zalesień była ich jak najmniej-sza przydatność dla działalności rolniczej. Stąd też brano pod uwagę przede wszystkim działki o niższych klasach bonitacji gruntów. Nie zawsze jednak było możliwe uniknięcie wyboru działek o korzystnych glebach. Szczegółowe rozmieszczenie obszarów wybranych do zalesienia przedstawiają mapy w załączniku 1. Zaplanowane zalesienia gruntów zostały uformowane w dwa główne pasy, wspo-magane przez kilka uzupełniających krótszych odcinków. Północny pas zalesień zaczyna się w okolicy miejscowości Sokoły Jeziorne, gdzie zaproponowano największy zwarty ob-szar do zalesienia w całym północnym odcinku korytarzy. Wybór tak rozległego terenu wynika z faktu że stanowi on jedną działkę ewidencyjną. Dopuszczalne jest jednak jedynie częściowe zalesienie tej działki poprzez stworzenie szeregu mniejszych terenów leśnych ułożonych w przybliżeniu w układ szachownicy. Na tym terenie będzie też przebiegać pla-nowana droga S61. Dalszy przebieg analizowanego fragmentu korytarza jest następujący: wykorzystując istniejące niewielkie obszary leśne wybrany pas omija od północy wieś Tarachy i biegnie na południowy-wschód w kierunku wsi Popowo, skąd przebiegając na północ od wsi Wierzbowo dociera do rozległych obszarów leśnych Kotliny Biebrzańskiej. Na tym odcinku działki wybrane do zalesienia łączą ze sobą istniejące, niewielkie, liczące od 20 do 100 ha, fragmenty lasów. Drugi główny pas, przebiega na południe od miejsco-wości Rogale Wielkie wykorzystując małe fragmenty lasu, w kierunku południowo-wschod-nim. W okolicy miejscowości Zacieczki przecina planowaną drogę S61 natomiast w Gutach drogę DK61. Na południe od miejscowości Boczki-Świdrowo łączy się z dużym komplek-sem leśnym, który posiada połączenie (w okolicach miejscowości Łosewo) z lasami Kotliny Biebrzańskiej Dodatkowo zaproponowano kilka połączeń uzupełniających m.in. w okolicy miejscowości: Guty Różyńskie, Kurejwa, Wierzbowo. Powstały w ten sposób układ zale-sień powinien skutecznie pełnić odpowiednie funkcję ekologiczne. Powierzchnia wybranych działek wynosi w przybliżeniu ok. 662 ha, długość koryta-rza poddanego restytucji ma ok. 18 km. Realizacja zaproponowanych rozwiązań pozwoli-łaby też na zwiększenie lesistości tego odcinka korytarza z obecnych 53,7% do około 54,6% (przy czym na odcinku objętym działaniami lesistość wzrosłaby z 33,4% do 40,1%). Jednak nie powierzchnia nowopowstałych obszarów leśnych będzie tu kluczowa, co znacznie korzystniejsza do migracji struktura krajobrazu. Wybrane działki otrzymały również atrybut istotności dla odtworzenia łączności ekologicznej. Opierając się na opra-cowaniach dotyczących struktury krajobrazu, zdecydowano się na podział wybranych działek z punktu wiedzenia ich wagi dla restytucji korytarza. Tak więc działki podzielono na dwie grupy: (1) „ważne” i (2) „mniej ważne” dla odtworzenia łączności wybranego od-cinka korytarza. Taki podział zastosowano ze względu potencjalne ograniczania możliwo-ści finansowania tego typu działań. Do grupy „ważnych” zaliczono działki niezbędne do odtwarzania łączności ekologicznej, zaś do grupy ‘mniej ważnych” te, których zalesienie byłoby korzystne dla poprawy migracji na danym obszarze. Wyboru poszczególnych dzia-łek, jak i oceny ich priorytetowości nie należy jednak traktować jako ostatecznych. Dopuszczalna jest możliwość uzasadnionych zmian. Głównym celem podziału działek na różne kategorie było wyróżnienie minimalnej powierzchni terenu niezbędnej do restytucji

36

korytarza. W przypadku korytarza GKPn-1A większość działek otrzymała wartość 1 (bar-dzo ważny). Jako priorytet 2 wybrane zostały m.in. niektóre działki w okolicach wsi Guty oraz Kosewo, gdzie zaproponowano zwarty ciągły pas zalesień. W sumie powierzchnia działek z priorytetu 1 wyniosła około 470 ha natomiast z priorytetu 2 około 192 ha. Uzupełniającym rozwiązaniem, możliwym do zastosowania, szczególnie w miejscach o dobrej jakości gleb lub takich, które z innych powodów nie mogą być zalesiane, są pasy zadrzewień wzdłuż miedz i dróg polnych oraz zadrzewienia i zakrzaczenia śródpolne. Wprowadzenie takiego elementu, poprawia strukturę krajobrazu oraz zwiększa bioróżno-rodność środowiska (Richling & Solon 2003). Zachęca również wiele gatunków zwierząt do przebywania na takich terenach (korzystny efekt mozaiki siedlisk). Nawet niewielkie zadrzewienia rozmieszczone równomiernie są w stanie znacznie poprawić drożność kory-tarza ekologicznego (Jędrzejewski et al. 2005).

Fot. 6 W WIELU MIEJSCACH SŁABE GRUNTY ROLNE ZOSTAŁY ZALESIONE, GŁÓWNIE SOSNĄ. MŁODNIK SOSNOWY W POBLIŻU WSI WIERZBOWO (GMINA GRAJEWO) (fot. M. Górny) Należy również wskazać na rolę naturalnej sukcesji wtórnej na obszarach porol-nych. Zmiany ludnościowe, szczególnie intensywne w ciągu ostatnich 20 lat spowodowały zaniechanie użytkowania rolniczego dużej części gruntów rolnych, czego efektem jest spontaniczna sukcesja roślinności drzewiastej. Zjawisko to jest szczególnie widoczne w północno-wschodniej części Polski ale także w innych rejonach (np. Świętokrzyskie). Dotyczy to w szczególności gruntów o słabej przydatności do rolnictwa, położonych w dal-szej odległości od wsi, lub pośród lasów oraz gruntów podmokłych lub też okresowo

37

(np. wiosną) zalewanych. Opracowując plan restytucji korytarza korzystano także z aktu-alnych zdjęć lotniczych i satelitarnych, które pozwoliły na identyfikację takich środowisk i włączenie ich do planu. Trzeci czynnik powodujący fragmentację środowiska tj. zabudowa wsi, na tym odcinku nie został rozpoznany jako istotnie oddziaływujący na przemieszczanie zwierząt. Liczba wsi nie jest duża, a ich zabudowa z reguły jest skupiona. Potencjalne szlaki migra-cyjne zwierząt bez większych problemów można poprowadzić z ominięciem terenów zabudowanych. Stąd też nie rozważano tego czynnika, jako wymagającego zastosowania specjalnych rozwiązań minimalizujących jego wpływ na przemieszczanie się dzikich zwierząt.

Fot. 7 NA CZĘŚCI GRUNTÓW ZANIECHANO UPRAWY CO SKUTKUJE NATURALNĄ SUKCESJĄ WTÓRNĄ (fot. M. Dojlida) Korytarz ekologiczny KPn-3D Korytarz ekologiczny KPn-3D łączy Puszczę Knyszyńską z Puszczą Augustowską po-przez dolinę górnej Biebrzy. Większa jego część jest zalesiona. Wyjątkiem jest kilkukilome-trowy fragment położony po obu stronach doliny Biebrzy, gdzie głównym elementem kra-jobrazu są pola uprawne i dosyć mocno rozproszona zabudowa. Głównym czynnikiem powodującym fragmentację na tym odcinku wydaje się być obecność zabudowy. Brak zwartego kompleksu leśnego rekompensuje obecność wielu małych zadrzewień i zalesień

38

rozproszonych praktycznie na całym obszarze. Droga przecinająca ten korytarz (DW670), łączy miejscowość Goniądz z Dąbrową Białostocką. Nie wpływa jednak ona istotnie na funkcjonowanie korytarza, ze względu na nieduże natężeni ruchu, zwłaszcza w godzinach nocnych (średnie dobowe natężenie ruchu w 2005 roku to około 1,2 tys. pojazdów). Charakter sieci osadniczej na tym obszarze jest zupełnie odmienny od tego, który występuje na obszarach korytarza GKPn-1A. Zabudowania nie tworzą zwartych wsi, są za to względnie równomiernie rozproszone na całym terenie. Nie stanowią więc bariery liniowej. Tym niemniej, mała szerokość korytarza oraz bezpośrednie sąsiedztwo wsi powoduje, iż silnie odczuwana jest tam obecność człowieka. Jako działania poprawiające łączność ekologiczną na tym obszarze, zaproponowano zalesienia uzupełniające w new-ralgicznym odcinku korytarza. Zalesienia takie pozwolą na uzyskanie ciągłości obszarów le-śnych. W związku z obecnością zabudowy zaproponowano także powszechne wprowa-dzenie zadrzewień wzdłuż dróg, terenów zabudowanych oraz na miedzach. Zadrzewienia takie mają na celu ograniczenie negatywnego wpływu zabudowy na funkcjonalność kory-tarza ekologicznego. Ze względu na małą intensywność ruchu na drodze DW670 i brak istotnego oddzia-ływania na przemieszczanie się zwierząt nie planowano działań minimalizujących wpływ tej drogi na migrację na odcinku w/w korytarza. 5.2.2 Odcinek południowy (karpacki) Korytarz ekologiczny GKPd-6 łączy Masyw Babiej Góry w Beskidzie Żywieckim z Gorcami. Lesistość tego obszaru jest stosunkowo wysoka. Dla przykładu w powiecie su-skim wynosi ona ok. 46%, a w powiecie nowotarskim 37%. Gminy przez które przebiega analizowany odcinek korytarza charakteryzują się nawet wyższym odsetkiem obszarów leśnych np. gmina Bystra-Sidzina – 54%. W przypadku korytarza GKPd-6 – GKK-7 i GKK-8 stanowiącego podstawowe połączenie Karpat Wschodnich z Zachodnimi lesistość obszaru jest jeszcze większa (gmina Szczawnica – 67%, gmina Piwniczna – 63%). Dlatego brak ob-szarów leśnych nie jest tu głównym czynnikiem fragmentującym środowisko. Lasy pora-stają większość pasm górskich, poprzerywane są natomiast, jedynie na niewielkich odcin-kach w dolinach rzek i potoków. Działania związane ze zwiększeniem lesistości były zatem skoncentrowane w kilku newralgicznych punktach. Na obszarze Beskidów Zachodnich znacznie poważniejszym czynnikiem powodującym fragmentację środowiska i negatywne oddziaływania jest obecność zabudowy w dolinach rzek i potoków oraz z reguły duża gę-stość zaludnienia (Widacki et. al. 1999). Wsie położone w dolinach mają charakter dłu-gich, zwarto zabudowanych ulicówek, stanowiących bardzo silną barierę dla zwierząt, a dla bardziej płochliwych gatunków, barierę nie do pokonania. Szczególnie wysokim wskaźnikiem zaludnienia charakteryzuje się zachodnia część Beskidów. W niektórych gminach przekracza on znacznie 100 os/km2 (np. gmina Sucha Beskidzka – 355 os/km2, Jordanów – 245 os/km2). Taki charakter osadnictwa wpływa bardzo niekorzystnie na ciągłość ekologiczną środowiska (tworzenie barier ekologicz-nych) oraz oddziaływanie innych czynników antropogenicznych, takich oświetlenie hałas

39

oraz penetracja terenu przez ludzi. Bardzo silnie fragmentującym czynnikiem są na tym terenie również drogi krajowe. Charakteryzują się one dużym natężeniem ruchu. W szcze-gólności dotyczy to drogi nr 7 (DK7) na odcinku Kraków – Rabka – Chyżne) i nr 47 (DK47) Rabka – Zakopane. Ze względu na zastosowane rozwiązania techniczne efekt bariery wy-stępuje także w przypadku drogi wojewódzkiej nr 969 (DW969 Nowy Sącz – Nowy Targ). W przyszłości planowana jest modernizacja DK47 do parametrów drogi głównej przyspie-szonej (GP) oraz budowa nowej drogi ekspresowej S7 (GDDKiA 2011). Inwestycje te będą miały bardzo silne, negatywne oddziaływanie na środowisko, w tym będą również stano-wiły bardzo poważną barierę dla przemieszczających się przez ten teren zwierząt. Obecna droga krajowa nr 7 jest trasą prowadzącą z Pomorza (Żukowo k. Gdańska) przez Warszawę, Radom, Kielce, Kraków do granicy ze Słowacją w Chyżnem. Jest częścią międzynarodowej drogi europejskiej E77 prowadzącej dalej przez Słowację do Budapesz-tu. Docelowo droga ta na całej długości będzie miała status drogi ekspresowej S7 (GDDKiA 2011). Planowane jest zastosowanie ogrodzeń ochronnych, całkowicie fragmentujących środowisko przyrodnicze. DK 7 przecina analizowany obszar na odcinku Spytkowice – Podwilk (odcinek drogi Rabka – Chyżne). Na tym odcinku droga przechodzi przez między-narodowy korytarz ekologiczny GKPd-6 łączący Babią Górę z Gorcami. Korytarz przebiega tutaj przez pasma Beskidu Orawsko-Podhalańskiego, stanowiącego na tym terenie wodo-dział Morza Czarnego (Czarna Orawa poprzez Dunaj) i Bałtyckiego (Skawa poprzez Wisłę). Droga pokonuje pasmo poprzez Przełęcz Spytkowicką (701 m n.p.m.).

Fot. 8 DROGA KRAJOWA NR 7 NA PRZEŁĘCZY SPYTKOWICKIEJ. W TYM MIEJSCU PRZECINA ONA MIĘDZYNARODOWY KORYTARZ EKOLOGICZNY ŁĄCZĄCY BESKID ŻYWIECKI Z GORCAMI I DALEJ KARPATAMI WSCHODNIMI (fot. M. Górny)

40

Na tym odcinku konieczne jest zagwarantowanie możliwości migracji dla dużych ssaków drapieżnych takich jak niedźwiedź i wilk. Droga już obecnie stanowi barierę w mi-gracjach zwierząt ze względu na (1) duże natężenie ruchu oraz (2) towarzyszące drodze rozwiązania techniczne, takie jak bariery ochronne, systemy odwodnienia zboczy oraz be-tonowe umocnienia stoków (fot. 8).

Ryc. 14 MAPA Z PROPONOWANĄ LOKALIZACJĄ DUŻEGO PRZEJŚCIA DLA ZWIERZĄT W OKOLICY PRZEŁĘCZY SPYTKOWICKIEJ Aby umożliwić przekraczanie tej drogi przez zwierzęta konieczne jest wybudowanie przynajmniej jednego dużego przejścia górnego. Przejście takie powinno mieć parametry mostu krajobrazowego a więc szerokość co najmniej 60–80 m. Ponieważ droga na tym od-cinku przebiega po stoku pasma górskiego, konieczne jest obniżenie jej niwelety w celu konstrukcji w/w przejścia. W niniejszym raporcie zdecydowano się zaproponować lokali-zację przejścia w pobliżu przełęczy, ok. 500 m na północ od najwyższego wzniesienia po-konywanego przez drogę. O wyborze tej lokalizacji zadecydowały zarówno warunki tere-nowe (droga przebiega w niewielkim zagłębieniu, co ułatwia lokalizację przejścia na stoku pasma górskiego), jak również obecność obszarów leśnych oraz odległość od zabudowań. Dodatkowo, dla lepszej funkcjonalności przejścia zaleca się wykup i zalesienie terenów

41

w bezpośrednim sąsiedztwie przejścia. W ten sposób powstanie pas obszarów leśnych leżący po obu stronach drogi, z centralnie położonym (wewnątrz pasa) przejściem dla zwierząt.

Ryc. 15 MAPA Z PROPONOWANYM TUNELEM POD PRZEŁĘCZĄ SPYTKOWICKĄ Plany rozbudowy systemu dróg ekspresowych zakładają budowę w tym miejscu drogi ekspresowej S7 (planowane przedłużenie S7 z Rabki do przejścia w Chyżnem, GDDKiA 2011). Najkorzystniejszym rozwiązaniem z punktu widzenia wymagań migracyj-nych zwierząt byłoby poprowadzenie przyszłej drogi w tunelu. Tunel taki mógłby mieć długość około 900 m. W tym wypadku zaproponowano wprowadzenie drogi w tunel po północnej stronie pasma górskiego, wylot z tunelu znajdowałby się natomiast na szczycie przełęczy. Wiązałoby się to z obniżeniem niwelety drogi w tym miejscu. Oczywiście rów-nież w tym przypadku zaproponowano wykup i zalesienie działek znajdujących się ponad tunelem. Stworzenie około 900-metrowego zalesionego pasa byłoby rozwiązaniem elimi-nującym praktycznie całkowicie wpływ drogi na zwierzęta korzystające z przedmiotowe-go odcinka korytarza ekologicznego. Należy jednak uwzględnić to, iż planowana droga ekspresowa może przecinać ten korytarz ekologiczny w innym miejscu, biegnąc po zupeł-

42

nie nowym śladzie. Wówczas konieczne byłoby adekwatne zabezpieczenie łączności eko-logicznej w innym miejscu, z uwzględnieniem wszystkich lokalnych uwarunkowań.

Fot. 9 DROGA NR 47 W MIEJSCU W KTÓRYM PRZECINA KORYTARZ EKOLOGICZNY GKPD-6. W SEZONIE LETNIM PANUJE NA NIEJ BARDZO DUŻY RUCH (fot. M. Górny) Droga krajowa nr 47 (tzw. Zakopianka) przebiega przez województwo małopolskie z Rabki do Zakopanego. W okolicach Chabówki oraz Nowego Targu, na bardzo krótkich odcinkach, DK47 posiada dwa pasy ruchu w każdą stronę. Droga ta docelowo na całej dłu-gości miała być drogą dwupasmową, jednak realizacja tego przedsięwzięcia została obec-nie wstrzymana. Przyszłość DK47 jest niepewna. Obecnie rozważana jest zmiana kategorii drogi na GP i wybudowanie jej po istniejącym śladzie z niewielkim tylko wyprostowaniem łuków. Prawdopodobnie będzie przygotowywana zupełnie nowa dokumentacja i wniosek o wydanie decyzji środowiskowej na ten odcinek (GDDKiA 2010, 2011). DK47 przecina analizowany obszar na odcinku Rdzawka – Klikuszowa (odcinek drogi Rabka – Nowy Targ). Przechodzi ona przez zachodni skraj Gorców który tworzą za-lesione pasma o wysokości około 700-900 m n.p.m. Główny fragment korytarza droga przecina w okolicach Kulakowego Wierchu (840 m.n.p.m.). Droga już obecnie stanowi ba-rierę w migracjach zwierząt, przede wszystkim z powodu dużego natężenia ruchu, szcze-gólnie w sezonie letnim i zimowym (Opoczyński 2005, Kurek 2008a).

43

Dla zabezpieczenia drożności korytarza ekologicznego należy wybudować na przedmiotowym odcinku drogi przynajmniej dwa przejścia dla dużych zwierząt. Przejście górne, o szerokości co najmniej 60-80 m, powinno być zlokalizowane na stokach Kulako-wego Wierchu. Dodatkowo w tym miejscu konieczne jest, podobnie jak w przypadku DK7, obniżenie niwelety drogi. Dalej w kierunku Nowego Targu, korzystając z warunków topo-graficznych, należy zlokalizować duże przejście dolne (lub estakadę). Wysokość przejścia powinna wynosić około 4-5 m, szerokość co najmniej 20 m (warunki terenowe pozwalają na lokalizację w tym miejscu estakady nawet do 300 m długości i min. 5 m wysokości). Konieczne są również zalesienia osłonowe (patrz mapa, ryc. 16).

Ryc. 16 PROPONOWANA LOKALIZACJA PRZEJŚĆ DLA ZWIERZĄT W OKOLICY KULAKOWEGO WIERCHU Wydaje się, że najbardziej optymalnym rozwiązaniem dla utrzymania łączności ekologicznej na analizowanym odcinku jest połączenie estakady z tunelem o długości oko-ło 500 m pod Kulakowym Wierchem. Wiązałoby się to ze zmianą przebiegu drogi na tym odcinku, tym niemniej całkowicie zabezpieczałoby drożność korytarza. Dodatkowym efek-tem przyjętego rozwiązania będzie wyeliminowanie niebezpiecznego zakrętu na drodze, co znacząco podniesie bezpieczeństwo użytkowników drogi. Warto je rozważyć w przy-padku wznowienia przebudowy Zakopianki.

44

Ryc. 17 OPTYMALNE ROZWIĄZANIA (TUNEL I ESTAKADA) DLA UTRZYMANIA CIĄGŁOŚCI EKOLOGICZNEJ OKOLICY KULAKOWEGO WIERCHU Droga wojewódzka nr 969, łącząca Nowy Sącz z Nowym Targiem, przebiega prawie w całości w dolinie Dunajca. Na analizowanym odcinku, pomiędzy Zabrzeżem, a Krościen-kiem n/Dunajcem, przedmiotowa droga poprowadzona jest w wielu miejscach nad samą rzeką. W celu zabezpieczenia konstrukcji drogi przed podmyciem stosuje się na tym od-cinku mury oporowe o wysokości około 5m. Rozwiązanie takie stanowi istotną przeszko-dę dla zwierząt przekraczających dolinę Dunajca potęgowaną przez gęstą zabudowę tego odcinka doliny. Zabezpieczenie łączności ekologicznej na tym obszarze wymaga innego rozwiązania umocnień skarpy drogi (np. stosowanie kamieni lub gruzu nachylonego do koryta rzecz-nego). Natężenie ruchu na tej drodze wynosiło wg SDR 2005 nieco ponad 5 tys. pojazdów na dobę (Opoczyński 2006). Jest to natężenie, które powoduje już dużą śmiertelność zwie-rząt, nie wywołuje jednak jeszcze efektu bariery uniemożliwiającej migracje zwierząt (Jędrzejewski et al. 2006 za Iuell 2003). Wydaje się zatem, że budowanie przejść dla zwie-rząt nie jest tutaj konieczne, pod warunkiem jednak, że w najbliższych latach natężenie ruchu nie wzrośnie istotnie. W takiej sytuacji trzeba będzie wziąć pod uwagę zlokalizowa-nie na tym odcinku przejść dla zwierząt. Ponieważ droga przebiega w wąskim pasie pomiędzy stokami Gorców (Pasmo Lubania) lokalizacja przejść dla zwierząt jest w tym

45

miejscu utrudniona. Wydaje się, że optymalnym rozwiązaniem jest zmiana przebiegu dro-gi na krótkim odcinku i wprowadzenie jej w tunel długości ok. 300-600 m (ryc. 18).

Ryc. 18 PROPONOWANY PRZEBIEG TUNELU W DOLINIE DUNAJCA Podstawowym problemem dla utrzymania łączności ekologicznej na tym odcinku jest nadmierne zagęszczenie zabudowy. Dlatego też, przy wyborze miejsc, dla poprawy drożności korytarza, zasadniczym kryterium powinna być gęstość zabudowy, a dopiero w drugiej kolejności lesistość obszaru. Zidentyfikowano następujące punkty krytyczne w utrzymania ciągłości ekologicznej korytarzy: Dolina Raby i potoku Bielanka w miejsco-wości Bielanka i Sieniawa, Kulakowy Wierch i okolice wsi Rdzawka i Klikuszowa, dolina Dunajca i dolina Popradu. (Ryc. 19). W niniejszym opracowaniu nie brano pod uwagę wy-kupu zabudowań i przeznaczania ich do rozbiórki, choć takie rozwiązania w niektórych miejscach miałby głębokie uzasadnienie merytoryczne (rozwiązania takie stosowane były przez wiele lat w Kampinoskim Parku Narodowym). Wysokie ceny działek budowlanych, szczególnie na obszarach atrakcyjnych turystycznie, oraz status własności prywatnej, to powody, które przesądzają o tym, że tego typu rozwiązania mają małe szanse na powo-dzenie. Dodatkowo, spotkałoby się to prawdopodobnie z negatywnym odbiorem społecz-nym.

46

Ryc. 19 ROZMIESZCZENIE TERENÓW ZABUDOWANYCH I OBSZARÓW LEŚNYCH NA ANALIZOWANYM OBSZARZE ORAZ LOKALIZACJA PUNKTÓW KRYTYCZNYCH W ANALIZOWANYCH KORYTARZACH W niniejszym raporcie zaproponowano, jako rozwiązanie problemu zabudowy, wprowadzenie zalesień i zadrzewień na obszarach newralgicznych korytarzy. Zalesienia takie mają w założeniu pełnić funkcję osłonową, zmniejszając niekorzystny wpływ zabu-dowy na przebywające w jej bliskości zwierzęta. Dodatkowo, zaproponowano wprowa-dzenie rozproszonych, niewielkich obszarów leśnych (często o powierzchni poniżej 0,5ha) zmieniających korzystnie strukturę krajobrazu. Dla wzmocnienia ciągłości ekologicznej należałoby wprowadzić wszędzie gdzie to możliwe pasy zadrzewień (na miedzach, wzdłuż dróg itp.) i pojedyncze zadrzewienia śródpolne. Taka struktura krajobrazu powoduje zmniejszenie efektu barierowego otwartych obszarów polnych, jak również osłonięcie ob-szarów zabudowanych (Jędrzejewski et al. 2005). Na odcinkach korytarzy, na których brak jest zabudowań zaproponowano wprowadzenie ciągłych obszarów leśnych. W efekcie ta-kich działań, w newralgicznych punktach powstałyby zalesione pasy o szerokości 200-500 m. Pełniłyby one podobną funkcję jak przejścia dla zwierząt na ogrodzonych dro-gach (wąski pas umożliwiający połączenie dwóch fragmentów środowiska podzielonych przez obszary zabudowane. Rozwiązania takie nie pozwolą niestety na całkowite odtwo-rzenie łączności ekologicznej analizowanych odcinków, ponieważ przy tak wąskich frag-mentach lasu niemożliwe jest uniknięcie negatywnego wpływu zabudowy (światło, hałas,

47

obecność zwierząt gospodarskich – psy itp.). Pozwalają one jednak na minimalizację tego wpływu i ułatwienie migracji zwierząt przez przedmiotowe korytarze ekologiczne. Dodatkowo, w niektórych fragmentach korytarzy ekologicznych zaproponowano zalesie-nia uzupełniające, mające na celu poprawę ich funkcjonalności, poprzez stworzenie ko-rzystnej dla migracji struktury krajobrazu. 5.3 Rekomendacje do planów zagospodarowania przestrzennego Do niedawna potrzeba utrzymania łączności ekologicznej, bądź też jej odtwarzania, była bardzo słabo uwzględniana na wszystkich poziomach planów zagospodarowania przestrzennego kraju. Bardzo często działania podejmowane są doraźnie, w momencie planowania znaczących inwestycji i nie zawsze z uwzględnieniem szerszego ich kontekstu. Dla utrzymania spójności ekologicznej obszarów przyrodniczo cennych nie wystarczy wskazanie lokalizacji przejść dla zwierząt nad nowo budowaną drogą. Konieczne jest za-proponowanie kompleksowych rozwiązań zapewniających funkcjonalność korytarzy eko-logicznych w większej skali. Jakkolwiek, autorzy opracowania mają świadomość, że kwe-stie korytarzy ekologicznych nie są kluczowymi problemami, z którymi obecnie muszą zmierzyć się gminy, to jednak nie należy zapominać, że bardzo często działania na rzecz utrzymania łączności ekologicznej nie stoją w sprzeczności z lokalnymi interesami, a w przypadku infrastruktury liniowej jest tu wyraźna synergia. Istnieje zatem potrzeba uwzględnienia działań na rzecz restytucji korytarzy ekolo-gicznych w istniejących, jak i przygotowywanych dopiero planach zagospodarowania przestrzennego. Autorzy opracowania rekomendują uwzględnienie w wyżej wymienio-nych planach następujących zagadnień dotyczących ochrony korytarzy ekologicznych (za Biuro Planowania Przestrzennego w Łomży): 1. Uwzględnienie w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania prze-strzennego gmin oraz innych dokumentach planistycznych obszarów korytarzy eko-logicznych; 2. Zabezpieczenie obszaru korytarzy ekologicznych przed przeznaczaniem ich pod za-budowę oraz lokalizację innych inwestycji trwale zmieniających krajobraz danego obszaru (z wyjątkiem inwestycji niezbędnych ze względu na cele publiczne). 3. Wspieranie zalesiania gruntów porolnych w granicach korytarzy ekologicznych, po-przez wyznaczanie na ten cel terenów o mniejszej przydatności dla rolnictwa (niska jakość gleb, duże nachylenie stoku, wybrane grunty podmokłe itp.) oraz innej dzia-łalności. 4. Wspieranie zróżnicowanej, mozaikowej struktury środowiska poprzez dostosowy-wanie zalesień do uwarunkowań terenowych i siedliskowych.

48

5. Wspieranie wprowadzania zadrzewień śródpolnych oraz nasadzeń osłaniających – jako elementów korzystnie wpływających na krajobraz, różnorodność przyrodniczą oraz funkcje ekologiczne korytarzy; Uwzględnienia powyższych zaleceń przy przygotowywaniu studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz innych dokumentów plani-stycznych przyczyniłoby się do bardzie skutecznej ochrony ciągłości ekologicznej na po-ziomie lokalnym, co przekładać się będzie na skalę całego kraju.

49

6 Wnioski i rekomendacje 6.1 Proponowany schemat postępowania przy projektowaniu planu działania Zgromadzone w toku realizacji projektu pilotażowego doświadczenia pozwalają na sformułowanie sekwencji działań, które powinny być podjęte, w celu przygotowania planu dla odtwarzania łączności ekologicznej wybranego odcinka korytarza ekologicznego. Niżej wypunktowano najważniejsze etapy w przyjętym schemacie postępowania. 1. Dokonanie wyboru odcinków korytarzy ekologicznych, które będę poddane analizie. 2. Określenie generalnych problemów związanych z brakiem drożności wybranych od-cinków korytarzy ekologicznych. 3. Wybór zespołu interdyscyplinarnego do przygotowania planu działań. 4. Przeprowadzenie analizy przyrodniczej: a. szczegółowe rozpoznanie w terenie problemów związanych z brakiem łączności ekologicznej i zagrożeniami dla utrzymania lub odtwarzania łączności ekologicznej, b. analiza opracowań, dokumentów oraz literatury nt. występowania i migracji wy-branych gatunków (wskaźnikowych), c. przygotowanie ekspertyzy przyrodniczej. 5. Przygotowanie wstępnej propozycji działań poprawiających łączność ekologiczną wytypowanych fragmentów. 6. Przeprowadzenie analizy struktury użytkowania gruntów: a. pozyskanie danych z urzędów powiatowych i gminnych (mapy ewidencyjne gruntów), b. wybór działek ewidencyjnych do przeprowadzenia działań. 7. Przygotowanie ostatecznej propozycji działań poprawiających łączność ekologiczną wytypowanych fragmentów korytarzy ekologicznych. 8. Przeprowadzenie szacunku kosztów zaplanowanych działań. 9. Przygotowanie zasad monitoringu zaplanowanych działań oraz ich efektów. 10. Ostateczne przygotowanie planu działań. Bardzo ważną cechą przygotowanego planu powinien być jego otwarty charakter tj. możliwość dokonywania zmian i modyfikacji, np. zmian wynikających z praktycznych

50

możliwości przeprowadzenia niektórych działań na wyznaczonym terenie. Nie trudno wyobrazić sobie sytuację, że właściciele wyznaczonych wykupu działek mogą ostatecznie nie zgodzić się na ich sprzedaż. W takich sytuacjach należy szukać rozwiązań alternatyw-nych. Przy dokonywaniu wszelkich zmian powinna obowiązywać zasada, iż nie powinny pogarszać ostatecznego efektu ekologicznego prowadzonego działania. Dla realizacji tak przygotowanego planu działań niezbędne jest znalezienie poten-cjalnego wykonawcy, który (1) przygotuje odpowiedni projekt, oraz (2) uzyska niezbędne pozwolenia do jego realizacji. W toku przygotowania tego projektu, a następnie w czasie jego realizacji konieczna może się okazać współpraca z takimi instytucjami jak Minister-stwo Środowiska, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, regionalne dyrekcje ochrony środowiska, Generalna Dyrekcja Dróg i Autostrad oraz jej regionalne agendy, biura plano-wania przestrzennego, Lasy Państwowe, lokalne samorządy i w końcu ośrodki i instytuty badawcze oraz organizacje pozarządowe. Projekt poprawy połączeń ekologicznych to z reguły przedsięwzięcie wieloletnie. Zwłaszcza jeśli w toku jego realizacji będą prowadzone wykupy gruntów, a następnie ich zalesianie na relatywnie dużych powierzchniach. Przy prowadzeniu tego typu działań nie-odzowna jest dobra współpraca z samorządami, w szczególności gminnymi i powiatowy-mi. Do właściwej oceny efektów przeprowadzonych działań konieczne jest przygotowanie programu monitorowego. Ze względu na specyfikę działań program monitoringu powi-nien mieć charakter wieloletni. Np. na przestrzeni 20 lat ocena efektów działań powinna być prowadzona w odstępach, co 5 lat. 6.2 Możliwości prawne proponowanych działań W Polsce korytarze ekologiczne nie są włączone do krajowego systemu obszarów chronionych. Prawo polskie odnosi się jedynie bardzo generalnie do ochrony korytarzy ekologicznych w zapisach ustawy o ochronie przyrody z dn. 16 kwietnia 2004 r. oraz naka-zuje uwzględnianie potrzeb zachowania łączności ekologicznej przy sporządzaniu decyzji środowiskowej dla inwestycji znacząco oddziaływujących na środowisko (m.in. Bar & Jen-drośka 2010). Ze względu na zidentyfikowane rodzaje zagrożeń dla łączności ekologicznej, istnie-jące możliwości prawne należy rozpatrywać w 2 kategoriach działań. 1) Propozycje związane z minimalizacją wpływu istniejących i planowanych inwestycji liniowych, rozwoju zabudowy oraz wielko przestrzennych obiektów przemysłowych lub usługowych znacząco wpływających na środowisko. 2) Propozycje związane ze zwiększeniem lesistości korytarzy. Jednak najbardziej właściwym, z punktu widzenia długoterminowej i planowej ochrony łączności ekologicznej rozwiązaniem, wydaje się być objęcie korytarzy ekologicz-nych ochroną prawną. Takie rozwiązanie umożliwiło by również wypracowanie odpo-wiednich podstaw prawnych do działań restytucyjnych (w tym zalesieniowych) w ramach korytarzy.

51

6.2.1 Minimalizacja wpływu dróg i innych inwestycji wymagających wydania decyzji środowiskowej Inwestycje mogące znacząco oddziaływać na środowisko lub obszar Natura 2000 wymagają, zgodnie z zapisami ustawy Prawo ochrony środowiska, uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia. Przedsięwzię-cia wymagające wydania takiej decyzji zostały wskazane w rozporządzeniu Rady Mini-strów z dnia 15 listopada 2010. Wśród takich inwestycji znajdują się m.in. drogi ekspre-sowe, autostrady i drogi krajowe. Decyzja środowiskowa wymaga (w większości przypad-ków) przeprowadzenia procedury oceny oddziaływania na środowisko, w ramach której należy m.in. opracować projekt działań minimalizujących i/lub kompensujących przyrod-nicze skutki realizacji inwestycji. Rozwiązanie takie umożliwia w praktyce realizację pro-ponowanych przejść dla zwierząt oraz działań dodatkowych jak zalesienia naprowadzają-ce i osłonowe (Kurek 2008). Do zastosowania w/w rozwiązań zobowiązany jest inwestor, w związku z czym można zakładać że w ramach planowanych inwestycji, jak budowa no-wych dróg ekspresowych (S61, S7) lub modernizacja istniejących dróg krajowych (DK61, DK47) podjęte zostaną również konkretne działania minimalizujące ich wpływ na środo-wisko. Procedura wydawania decyzji środowiskowej uwzględnia również konsultacje spo-łeczne, w związku z czym pozwala na przedstawienie do realizacji rozwiązań zapropono-wanych w niniejszym raporcie. 6.2.2 Zwiększenie lesistości korytarzy i minimalizacja wpływu zabudowy na zwierzęta Wśród rozwiązań organizacyjno-prawnych, które mogą być wykorzystane przy re-stytucji korytarzy ekologicznych należy wymienić (za Jędrzejewski et al. 2005): 1) zalesienia gruntów porolnych oraz innych niż rolne w ramach Programu Operacyj-nego Rozwoju Obszarów Wiejskich, realizowane ze środków Europejskiego Fundu-szu Rolnego Rozwoju Obszarów wiejskich oraz z budżetu państwa; 2) wspieranie zalesień gruntów prywatnych leżących w obrębie korytarzy ekologicz-nych ze środków funduszu leśnego Lasów Państwowych zgodnie z art. 58 ust. 3 Ustawy o lasach; 3) współpraca służb wojewodów z oddziałami terenowymi Agencji Nieruchomości Rolnych (ANR) – wykup gruntów na rzecz Lasów Państwowych; 4) Finansowanie realizacji zadań ochronnych i zalesieniowych w ramach korytarzy z wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej oraz z NFOŚiGW; 5) inne instrumenty prawne jak działania przewidziane w Programie Operacyjnym Rozwoju Obszarów Wiejskich w tym dopłaty do gruntów leśnych na obszarach sieci Natura 2000 oraz tzw. płatności rolno-środowiskowe. Wyżej wymienione programy stwarzają jedynie potencjalne możliwości działań. Bardzo ważna jest jednak współpraca z lokalnymi samorządami, która pozwoli na ukie-runkowanie działań i skoncentrowanie ich na najbardziej pożądanych ze względu na ochronę łączności ekologicznej obszarach.

52

6.3 Możliwości finansowe prowadzonych działań W polskim prawodawstwie brak jest mechanizmów skutecznie zachęcających wła-ścicieli określonych gruntów do podjęcia działań mających na celu poprawę łączności eko-logicznej. Obecnie jedynym praktycznym sposobem poprawy warunków migracji np. gatunków związanych ze środowiskami leśnymi jest wykup gruntów, w celu ich zalesiania, dolesiania lub pozostawienia do naturalnej sukcesji roślinności drzewiastej. Wykup grun-tów stanowi zdecydowanie największy koszt spośród wszystkich wydatków, które trzeba w tym celu ponieść. Bez zaplanowania odpowiedniej ilości środków finansowych, przy obecnych uwarunkowaniach prawnych, poprawa łączności ekologicznej nawet na stosun-kowo niewielkim odcinku korytarza ekologicznego wydaje się być nie możliwa. Dla oceny kosztów niezbędnych do wykupu gruntów wybrano jeden z obszarów tj. fragment korytarza ekologicznego GKPn-1A, gdzie zaplanowano do wykupu 271 ha. W październiku 2010 r. na zlecenie WWF Polska przeprowadzono analizy cen nierucho-mości na wyznaczonym obszarze. Analizą objęto transakcje kupna i sprzedaży nierucho-mości na terenie gmin: Szczuczyn, Grabowo i Kolno (wiejska) w woj. podlaskim oraz gmi-ny Biała Piska w woj. warmińsko-mazurskim, w okresach (w zależności od gminy) lipiec 2008 – październik 2010 r. lub styczeń 2009 – październik 2010. Na podstawie uzyska-nych wyników oszacowano średnie ceny działek dla poszczególnych kategorii takich jak grunty rolne, łąki, pastwiska oraz obszary leśne. Następnie wyliczono wartość zakupu działek wyznaczonych do działań udrażniających w jednym z wybranych wariantów (Tabela 1). W ten sposób oszacowano koszt wykupu działek obejmujących odcinek korytarza o powierzchni 271 ha na kwotę 3 979 778 zł. Kwota ta nie uwzględnia jednak kosztów związanych z przeprowadzeniem transakcji (koszty doprowadzenia do zakupu działki, opłaty notarialne, opłaty skarbowe, podatek od zakupu etc.), kosztów samych działań np. zalesień oraz kosztów zarządzania. Tym niemniej szacunki te pokazują orientacyjnie roz-miar środków potrzebny do realizacji tego typu projektów. Dotychczasowe doświadczenia organizacji pozarządowych w kwestii wykupu gruntów przyrodniczo cennych pokazują, że koszt „obsługi zakupu” należy określić na nie mniejszy niż 25% wartości zakupu działki. Stąd też można założyć, że szacunkowy koszt wykupu działek na powierzchni 271 ha przewyższy 5 000 000 złotych.

53

Rodzaj użytków rolnych

Klasa gruntu

Powierzchnia [ha]

Procentowy udział [%]

Powierzchnia łączna [ha]

Średnia cena jednostkowa zł/ha

Wynik [zł]

Grunt orny IV a 2,72 0,95

106,3657 17.142,62 1.823.386,78 Grunt orny V b 30,3951 10,63

Grunt orny V 32,9795 11,53

Grunt orny VI 40,2711 14,08

Łąka III 0,4 0,13

133,7034 13.822,31 1.848.089,84

Łąka IV 1,36 0,47

Łąka V 10,4684 3,66

Łąka VI 0,01 0,003

Pastwisko III 14,1177 4,93

Pastwisko IV 76,4137 26,72

Pastwisko V 28,5136 9,97

Pastwisko VI 2,42 0,84

Nieużytek 10,0792 3,52

Rowy 1,36886 0,47

Las IV 2,73 0,95

31,3158 9.844,93 308.301,86

Las V 8,2244 2,87

Las VI 13,7441 4,8

Lz V 3,3989 1,18

Lz VI 3,2184 1,12

Zabudowania 3,7549 1,31 x x x

3.979.778,48

54

6.4 Dalsze Działania Skuteczna ochrona dużych ssaków żyjących w Polsce, w tym drapieżników takich jak wilk, ryś i niedźwiedź wymaga nie tylko powstrzymania niekorzystnych zmian w śro-dowisku w którym żyją, ale także umożliwienia rozprzestrzeniania się ich na nowe, przy-datne do zasiedlenia tereny. W zachodniej i północnej Polsce znajdują się rozległe obszary leśne, które z powodzeniem mogłyby zostać zasiedlone przez rysie i wilki, a niektóre z nich być może również przez niedźwiedzie (Bereszyński 2001, Jędrzejewski et al. 2005). Niestety, fragmentacja korytarzy ekologicznych powoduje, że osobniki żyjące w ostojach w Karpatach i Polsce wschodniej, nie są w stanie skutecznie zasiedlić tych obszarów. Jedy-nie wilki były w stanie skolonizować w bardzo ograniczonym zakresie Polskę zachodnią. Jednak utworzona na nowym terenie populacja tego gatunku składa się z zaledwie kilku- -kilkunastu watah, często znacznie od siebie oddalonych. W związku z tym jest ona bardzo niestabilna (Bereszyński & Skrobała 1997, Kurek 2001, Nowak & Mysłajek 2011). Dlatego też istnieje pilna potrzeba restytucji najbardziej kluczowych odcinków korytarzy ekolo-gicznych w Polsce. W skali kraju za jedne z najważniejszych uznano 6 niżej opisanych ob-szarów (ryc. 20, Jędrzejewski et al. 2005).

Ryc. 20 NAJWAŻNIEJSZE POŁĄCZENIA W SIECI KORYTARZY W POLSCE WYMAGAJĄCE ODTWORZENIA CIĄGŁOŚCI EKOLOGICZNEJ

55

1) Połączenie obszarów leśnych po obu stronach dolnej Wisły (Bory Tucholskie z Lasami Iławskimi). Jest to najważniejszy i najbardziej pofragmentowany zarazem odcinek korytarza północnego; 2) Połączenie Karpat z obszarami leżącymi na północ od nich (Puszcza Sandomierska i Puszcza Solska). Jest tutaj najtrudniejsza sytuacja w skali kraju ze względu nie tylko na niską lesistość, ale także bardzo dużą gęstość zaludnienia oraz liczne istniejące i planowane inwestycje transportowe (m. in. autostrada A4, droga krajowa nr 4, linia kolejowa nr 91). Brak drożności tych korytarzy w praktyce uniemożliwia przemieszczanie się wilków rysi i niedźwiedzi żyjących w Karpatach w kierunku północnym; 3) Połączenie Puszczy Solskiej i lasów Polesia. Fragmentacja związana jest głównie z użytkowaniem rolniczym żyznych ziem Wyżyny Lubelskiej. Połączenie to stanowi fragment korytarza łączącego dwa najważniejsze obszary siedliskowe w Polsce – Podlasie i Karpaty; 4) Połączenie Karpat z Sudetami. Wysoka gęstość zaludnienia i mała lesistość Górnego Śląska powoduje że jako jedyny możliwy wariant korytarza łączącego te dwa obsza-ry należy rozpatrywać przejście przez Bramę Morawską w Czechach. Restytucja tego korytarza pozwoliłaby na rozprzestrzenienie się wilków, rysi i niedźwiedzi na ob-szar Sudetów; 5) Połączenie Sudetów z Borami Dolnośląskimi. Problemem jest tu niska lesistość i względnie duża gęstość zaludnienia. W przyszłości może to być bardzo ważny korytarz łączący ostoje w Sudetach i innych górach Masywu Czeskiego z obszarami leśnymi Polski zachodniej i północnej; 6) Połączenia pomiędzy pasmami górskimi w polskich Karpatach Zachodnich. Zbyt gęsta zabudowa dolin karpackich powoduje izolację poszczególnych fragmentów Karpat (Beskid Śląski, Beskid Mały, Gorce) oraz powoduje że migracje wzdłuż pol-skiej części gór są bardzo utrudnione. Wskazanie powyższych obszarów jako kluczowych, wynika z ich wagi dla odtwo-rzenia efektywnej łączności ekologicznej, nie tylko w skali regionalnej, ale często krajowej, czy nawet szerzej – kontynentalnej. Niestety, restytucja korytarzy ekologicznych w tych miejscach jest tyleż ważna, co bardzo trudna do zaplanowania, a zwłaszcza wykonania. Niejednokrotnie ilość nagromadzonych w tych miejscach problemów oraz ich skala jest tak duża, że mogą pojawić się uzasadnione pytania, czy w praktyce jest to możliwe do rozwiązania. Odpowiedź na to pytanie z pewnością nie jest prosta i bez wnikliwej analizy dokonanej przez interdyscyplinarne zespoły, wydaje się nie być możliwa. Dlatego też w ramach niniejszego projektu analizowano jedynie fragment jednego z wyznaczonych priorytetowych obszarów. Przeprowadzenie analiz bardziej skomplikowanych przypad-ków wymaga zaangażowania znacznie liczniejszego zespołu ekspertów i w dłuższym cza-

56

sie niż był określony w ramach projektu pilotażowego. Rzetelnie przeprowadzone analizy, powinny dać odpowiedź na pytania, czy odtwarzanie łączności w wybranych miejscach jest możliwe do wykonania, a jeśli tak, to w jaki sposób i jakie środki finansowe niezbędne są do realizacji tego zadania. Wydaje się, że jest to jedyna, właściwa droga od istniejącej koncepcji korytarzy ekologicznych do praktycznej realizacji poprawy ich łączności.

57

Literatura Bar M., Jendrośka J. 2010. Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach i inne wymagania prawne ochrony środowiska w procesie inwestycyjnym. Praktyczny poradnik prawny. Cen-trum Prawa Ekologicznego, Wrocław. Bennett A., 1999. Linkages in the Landscape. The Role of Corridors and Connectivity in Wild-life Conservation. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge Bereszyński A., Skrobała D. 1997. Sudety jako jedna z tras migracyjnych wilka (Canis lupus). Geoekologiczne problemy Karkonoszy. Geologicke problemy Karkonoš. Abstrakty III Konferencji Naukowej. 15-18 X, Przesieka. Jelenia Góra – Vrchlabi: 6. Bereszyński A. 2003. Wilk (Canis lupus Linnaeus, 1758) w Polsce i jego ochrona. Wydaw-nictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań:1-139. Bereszyński A., Kala B., Więckowski J. 2001. Występowanie wilka (Canis lupus Linnaeus, 1758) w Polsce Zachodniej. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu 344, Zootechnika 53. Bloemmen M., Vander Slusis T. 2004. European Corridors-example studies for the Pan-European Ecological Network. Alterra, Wageningen UR. EuroNatur 2010. TEWN Manual. Recommendations for the reduction of habitat fragmenta-tion caused by transport infrastructure development. EuroNatur Foundation. Radolfzell. Forman R., Alexander L. 1998. Roads and their major ecological effects. Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics 29. Huck M., Jędrzejewski W., Borowik T., Miłosz-Cielma M., Schmidt K., Jędrzejewska B., Nowak S., Mysłajek R.W. 2010. Habitat suitability, corridors and dispersal barriers for lar-ge carnivores in Poland. Acta Theriologica 55. Iuell B., Bekker G. J., Cuperus R., Dufek J., Fry G., Hicks C., Hlaváč V., Keller V. B., Rosell C., Sangwine T., Třrslřv N., Wandall B., le Maire B. (red.). 2003. Wildlife and traf-fic: a European handbook for identifying conflicts and designing solutions, COST 341. KNNV Publishers, Delft. Jakubiec Z. 2001. Niedźwiedź brunatny Ursus arctos L. w Polskiej części Karpat. Studia Na-turae 47. Jędrzejewska B., Jędrzejewski W. 2001. Ekologia zwierząt drapieżnych Puszczy Białowie-skiej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

58

Jędrzejewski W., Jędrzejewska B., Zawadzka B., Borowik T., Nowak S., Mysłajek R.W., 2008. Habitat suitability model for Polish wolves based on longterm national census. Animal Conservation 11. Jędrzejewski W., Ławreszuk D. (red.). 2009. Ochrona łączności ekologicznej w Polsce. Zakład Badania Ssaków PAN, Białowieża. Jędrzejewski W., Nowak S., Kurek R., Mysłajek R. W., Stachura K., Zawadzka B., Pcha-łek M. 2009. Animals and roads: Methods of mitigation the negative impact of roads on wildlife. Mammal Research Institute Polish Academy of Sciences, Białowieża. Jędrzejewski W., Nowak S., Kurek R., Mysłajek W. R., Stachura K., Zawadzka B. 2006. Zwierzęta a drogi. Metody ograniczania negatywnego wpływu dróg na populacje dzikich zwierząt. Zakład Badania Ssaków PAN, Białowieża. Jędrzejewski W., Nowak S., Schmidt K. 2001. Inwentaryzacja wilków i rysi w nadleśnic-twach i parkach narodowych Polski, 2001 r. Raport końcowy. Maszynopis. Zakład Badania Ssaków PAN, Białowieża: 1-38. Jędrzejewski W., Nowak S., Schmidt K., Jędrzejewska B. 2002. Wilk i ryś w Polsce – wy-niki inwentaryzacji w 2001 roku. Kosmos 51. Jędrzejewski W., Nowak S., Stachura K., Skierczyński M., Mysłajek R. W., Niedział-kowski K., Jędrzejewska B., Wójcik J. M., Zalewska H., Pilot M. 2005a. Projekt korytarzy ekologicznych łączących Europejską sieć Natura 2000 w Polsce. Opracowanie wykonane dla Ministerstwa Środowiska w ramach realizacji programu Phare PL0105.02. Zakład Badania Ssaków PAN, Białowieża. Kiczyńska A., Weigle A. 2003. Jak zapewnić spójność sieci Natura 2000, czyli o korytarzach ekologicznych [w:] Makomaska-Juchiewicz M., Tworek S. Ekologiczna sieć NATURA 2000. Problem czy szansa. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Warszawa. Kurek R. (red.) 2010. Poradnik projektowania przejść dla zwierząt i działań ograniczają-cych śmiertelność fauny przy drogach. Stowarzyszenie Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot, Bystra. Kurek R. 2001. Szlaki migracyjne wilka (Canis lupus) i rysia (Lynx lynx) w obszarze Polski – próba lokalizacji, analiza topograficzno-ekologiczna, program ochrony i restytucji. Praca magisterska, Wydział Biologii Uniwersytetu A., Mickiewicza i Zakład Badania Ssaków PAN, Poznań-Białowieża. Kurek R. (red.) 2008. Ochrona dziko żyjących zwierząt przy inwestycjach drogowych w Polsce. Stowarzyszenie Pracownia na Rzecz Wszystkich Istot, Bystra. Kurek R. 2008. Strategia ochrony korytarzy ekologicznych dla dziko żyjących zwierząt w Karpatach. Dzikie Życie, 3/165. Liro A. (red.) 1998. Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej Econet-Polska. Funda-cja IUCN Poland, Warszawa.

59

Liro A., Głowacka I., Jakubowski W., Kaftan J., Matuszkiewicz A., Szacki J. 1995. Kon-cepcja krajowej sieci ekologicznej Econet-Polska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. Makomaska-Juchiewicz M., Tworek S. Ekologiczna sieć NATURA 2000. Problem czy szansa. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Niedziałkowska M., Jędrzejewski W., Mysłajek R. W., Nowak S., Jędrzejewska B., Schmidt K. 2006. Habitat requirements of the Eurasian lynx in Poland – large scale census and GIS mapping. Biological Conservation 133. Nowak S., Mysłajek R.W. 2011. Wilki na zachód od Wisły. Stowarzyszenie dla Natury Wilk, Twardorzeczka. Opoczyński K. 2006. Generalny Pomiar Ruchu 2005. Synteza wyników. Transprojekt War-szawa. Richling A., Solon J. 2003. Ekologia krajobrazu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Trombulak S., Frissell Ch. 2000. Review of ecological effects of Road on terrestrial and aquatic communities. Conservation Biology 14. Widacki W. (red.) 1999. Przemiany środowiska przyrodniczego zachodniej części Beskidów pod wpływem antropopresji. Instytut Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.