Upload
mesutoezer
View
107
Download
8
Embed Size (px)
Citation preview
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 1/76
1964 yılı Sivas-Divriği-Gökçebel köyü
do ğ um lu o la n Pir i ER, H a c e t te pe
Üniv e r s i t e s i , Ede biy a t Fa kül te s i ,
H a lkbi l im (Fo lklo r ) bö lüm de n 1 9 8 8
y ı l ında m e z un o ldu.
1988 yılından bu yana Kültür
Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma
v e G e l i ş t ir m e G e ne l Müdür lüğ ünde
folklor araştırmacısı o larak görev
y a pm a kta v e Ana do lu Ale v i l iğ i
ko nusunda ki ç a l ı şm a la r ını
sürdürmektedir.
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 2/76
P İRİ ER
GELENEKSEL ANADOLU
ALEVİLİĞİ
M
n .
E D R E M İ T
J Z A F F l R a k p i n a r
•J. r TURHAN&S
j Don il r
l .c
{°ııso
[ Tasnif f\jo
{°ııso
A N K A R A - 1 9 9 8
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 3/76
Ba skıy a H a zır l ık: Ö z l e m A S L A N .
Tel: (0.312) 232
80
K a pa k F o to ğ ra fı : © Do ğ an ay ÇE Vİ K
Ba skı : E k ip Gr af ik M atb aa Hizmet ler i
Tic. San. Ltd. Şti.
ISBN 975 - 965 43 - 0 - X
l i ı ı k i t ap ,
Ana do lu Erenleri K ül tür v e Sa na t Va kfı 'n ın
ma ddi ka tkı la rıy la ba s t ır ı lmış t ır .
Cad . An k ar a İ şh an ı No : 8 /1 0 1 Sıh h iy e / AN KAR A
12) 230 52 86 F a x : ( 0 .3 1 2 ) 2 3 0 5 2 8 7
İ Ç İ N D E K İ L E R
S U N U Ş
Ö N S Ö Z
A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e A l l a h M u h a m me d A l i Ü ç l e me s i 1
A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e H a l k a N a ma z ı 1 1
A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e M u h a r re m 2 3
Anadolu Alevi l iğ in de Aşure 33
Anadolu Alevi l iğ ind e Musa hip l ik 39
A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e D ü ş k ü n l ü k 4 9
A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e K u rb a n 5 5
Anadolu Alevi l iğ ind e İçki 67
A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e Se ma h 7 5
Anado lu Alevi l iğ in de Ateş Kül tün ün İzleri 83
Anado lu Alevi l iğ ind e Ağaç Kül tün ün İzleri 93
Anadolu Alevi l iğ ind e Tavşan 97
Anadolu Alevi l iğ inde Kadın 105
A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e Ö l ü m
(Al ı i re t , Kıyam et , Cennet ve Cehe nnem ) 113
Anadolu 'da İki Halk Hareket i ve Anadolu Alevi l iğ i i le İ lg isi
Babai ler 127
Şeyh Bedret t in 130
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 4/76
S U N U Ş
Anadolu Alevi l iği diye tanımladığımız kavramın içer iği
kafamı hep kurcalayan ve bir tür lü net l ik kazandıramadığım bir
düşünce olarak uzun yı l lar düşüncemdeki var l ığını koruduktan
sonra son on yı l içinde araşt ırma ve bulma çabasına dönüştü.
An ad o l u ' n u n p ek ço k y e r i n i g ez i p A l ev i n ü f u su n y o ğ u n
o l d u ğ u y e r l eş i m a l an l a r ı n d a ça l ı ş m a l a r y ap t ı m . Yap t ı ğ ı m b u
ça l ı ş m a l a r d ak i t e sp i t l e r e i l i ş k i n m a t e r y a l l e r i g ö r ev y ap m ı ş
o l d u ğ u m Kü l t ü r Bak an l ı ğ ı , Ha l k Kü l t ü r l e r i n i Ar aş t ı r m a v e
G e l i ş t i r m e G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü ' n ü n H a l k K ü l t ü r ü A r ş i v i ' n e
kazandırdım. Bu çal ışmalarda elde et t iğim bi lgi ler ve l i teratür
taramalar ı sonucunda elde et t iğim bi lgi ler in harmanlanması i le
or taya çıkan sonuçlar bel i r l i ölçülerde kafamdaki sorulara ışık
t u t t u . Bu b i l g i l e r i s i z d eğ e r l i o k u r l a r ı m v e b i l i m d ü n y as ı n ı n
h i zm e t i n e su n u y o r u m .
Ç a l ı ş m a m ı n b u a l a n d a e k s i k l i ğ i h i s s e d i l e n A n a d o l u
Alcvi l iği 'nin geleneksel boyutuna açıkl ık get i rme konusunda katkı
sağ l ay acağ ı i n an c ı n d ay ı m .
İ l e r i k i y ı l l a r d a y ap ı l acak ça l ı ş m a l a r l a e l d ek i b i l g i l e r i
y en i l em ek v e g e l i ş t i r m ek , d ah a g en i ş k ap sam l ı y en i b ask ı l a r
yapmak en büyük di leğimdir .
B i l g i l e r i n d en y a r a r l an d ı ğ ı m k ay n ak çad a y e r a l an b as ı l ı
e se r l e r i n y aza r l a r ı n a v e b u k i t ab ı n o l u ş u m u n d a an a k ay n ağ ı
o l u ş t u r an l i s t e l e r d e i s i m l e r i g eçen k ay n ak k i ş i l e r i m e so n su z
teşekkür ler imle.
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 5/76
O N S O Z
Anadolu Alevi l iğ in in içeriğ i konusunda yoğun tart ışmaların
y a ş a n d ı ğ ı g ü n ü mü z T ü rk i y e ' s i n d e , h e rk e s i n b i r u c u n d a n t u t u p
ç e k i ş t i rd i ğ i A n a d o l u A l e v i l i ğ i b u a n l a ş ı l ma z l ı ğ m v e k ı s ı r
çekişmelerin acı ların ı çek iyor.
Bir taraftan İran Ş i i l iğ i i le özdeşleşt i rmeye ve k aynaşt ı rmaya
yönel ik siyasi eğ i l imler ve İran destek l i küçük grupların fa al iyet leri
Anadolu Alevi l iğ in in tahri fine yol açarken , b i r yandan pol i t ik
amaçlarla ku l lan ı lan ve oy taci rl iğ i i le k imi Alevi dedelerince
pazarlanmaya çal ış ı lan Anadolu Alevi l iğ i , bu aymazl ık lar iç inde
k e n d i k i ml i k s o ru n u n u ç ö z me y e , k e n d i n i t a n ı ma y a v e t a n ı t ma y a
çal ışmaktadı r.
B u k o n u d a ç a l ı ş a n b i l i ma d a mı v e u z ma n l a r ı n A n a d o l u
Alevi l iğ in in içerik ve kaynak sorununa yönel ik tart ışmaları i se
b i r başka çözümsüzlük noktasıd ı r.
Kimi lerin in b i r kü l tür, k imi lerin in yaşam biçimi ve fe lsefes i ,
k imi lerin in b i r inanç o larak tan ımladık ları Anadolu Alevi l iğ i b i r
ç ıkmazı yaşamakta ve zaten net leşmemiş bulgular bu tart ışmalarla
daha da si l ik leşmekte ve herkesin k iml iğ in i tart ış t ığ ı ancak b i r
türlü çözümleyemediğ i b i r o rtam yarat ı lmaktadı r.
Bana göre , yapı lan tasn i f ve tan ımlamaların tek başına b i rine
doğru d iğerlerine yanl ış demek mümkün deği ld i r. Her teorin in
kendine göre tu tarl ı tarafları , bunun yanı sı ra tu tarsız yanlan da
b u l u n ma k t a d ı r .
Anadolu Alevi l iğ i yaşama b içimi o larak b i r kü l tür, düşünce
biçimi o larak b i r fe l sefe , duygu b iç imi o larak b i r inanç o lma
özel l iğ in i taş ı r. Ancak bunların ağ ı rl ık dereceleri fark l ıd ı r.
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 6/76
Kültür unsurların ın ağ ı rl ık taş ıd ığ ı Anadolu Alevi l iğ inde
felsefi düşünce ve inanç unsurların ın varl ığ ın ı da gözard ı e tmem ek
gereki r.
Anadolu Alevi l iğ ine i l işk in tart ışma konularından b i r d iğeri
de kaynak sorunudur.
Kimi araş t ı rmacı lara göre İslam kaynağından beslenen ve
İ s l a m ' ı n b i r k o l u o l a ra k y o ru ml a n a n A n a d o l u A l e v i l i ğ i , k i mi
araşt ı rmacı lara göre b i rçok konuda kaynağın ı Orta Asya 'dan a lmış ,
k imi lerine göre Anadolu 'da yeşermiş , k imi lerine göre Zerdüşt lük ,
k imi lerine göre Manici l iğ in e tk isinde kalmışt ı r.
A n a d o l u A l e v i l i ğ i n i b i r t e k k a y n a k t a n b e s l e n d i ğ i n i
s ö y l e y e re k a ç ı k l a ma y a ç a l ı ş ma k mü m k ü n d e ğ i ld i r .
B u k ü l t ü rü İ s l a m k a y n a ğ ı n a d a y a n d ı ra ra k , H z . A l i i l e
başlat ıp On ik i İmamlar' la sürdürerek açık lamak o lanaksızd ı r. Hz.
Al i 'den b in lerce y ı l öncesine inen kül türel mirasa sah ip Anadolu
Alevi l iğ in i Hz. Al i i le Kerbcla o lay ı i le açık lamaya çal ışmak, onun
a l a n ı n ı d a ra l t ma k v e o n u k ü ç ü l t me k a n l a mı n a g e l i r . A n a d o l u
Alevi l iğ inde İslam' i unsurlar b i rer semboldür. Tip ler, yarat ı lmış
t ip lerd i r ve tarih i şahsiyet lerle d i rek t bağlan t ı ları yoktur. Hz. Al i 'y i
d e K e rb e l a ' y ı d a y a ra t a n v e k e n d i n e g ö re y e n i d e n y o ru ml a y a n
Anadolu Alevisid ı r. Anadolu Alevi l iğ inde yer a lan İslami unsurlar
göstermel ik t i r ve yorumlanış ı bakımından İslam' la tezat o luşturur.
Ancak Anadolu Alevisi kendin i gerçek Müslüman, uygulamaların ı
i se İslam' ın gerçek boyutu o larak değerlendi ri r. Oruç, namaz, hac,
ibadet , kadın , içk i , dans, müzik vb . pek çok konuda İslam inancıy la
bağdaşmayan görüş ve uygulamalara sah ip t i r. Ancak o kendin i
İslam' ın iç inde hat ta özünde görür.
Anadolu Alevi l iğ in i bel i rley ic i temel kaynaklardan b i ri si
Şamanizm'd i r. Kadına gösterd iğ i saygıda, ibadet ındeki dans ve
mü z i k t e , d i n s e l l i d e r l e r i o l a n d e d e l e r i n k o n u mu n d a , k e s t i ğ i
k u rb a n a y a k l a ş ı mı n d a v b . ö rn e k l e rd e b u e t k i y i g ö z l e ml e me k
mü mk ü n d ü r .
Anadolu Alevi l iğ i ibadet si stemi o lan cemlerde yürü tü len
on ik i h izmet ten b i ri o lan çerağcı vası tasıy la Zerdüşt lükten a ld ığ ı
a t e ş k ü l t ü n ü n i z l e r i n i , a ğ a c a b a ğ l a d ı ğ ı b e z p a rç a s ı n d a O r t a
A s y a ' d a k i a ğ a ç k ü l t ü n ü n i z l e r i n i , t e n a s ü h i n a n c ı n d a B ra h m a n i s t
ve Budist inancın iz lerin i , e l ine , d i l ine , bel ine sah ip o l i lkesinde
Maniheist inancın iz lerin i taş ı rken , iç inde bulundurduğu pek çok
gelenek ve prat ik le her inançtan b i rşeyler a lmış ve inançlar üstü
bi r yapıya kavuşmuştur.
A n a d o l u A l e v i l i ğ i n i n b i r t e k k a y n a k t a n b e s l e n d i ğ i n i
s ö y l e me k , y a d a a ç ı k l a ma y a ç a l ı ş ma k o n u n a l a n ı n ı d a ra l t ı p
anlaş ı lmaz k ı lmaktan başka b i r işe yaramaz.
Bu k i tap ta siz lere Anadolu Alevi l iğ ine kaynakl ık e t t iğ ine
inanı lan İslam tarih indeki b i rtak ım o lay lar, hal i fe l ik sorunu, Hz.
Al i - Muaviye çekişmesi , Kerb ela o lay ı g ib i Alevi l ik le i lg i l i hemen
h e r k a y n a k t a b u l a b i l e c e ğ in i z b i l g i l e rd e n b a h s e t me k i s t e mi y o ru m.
Ki tap tak i makalelerde bu konulardan yeri geld ikçe söz açı lacak
v e g e l e n e k s e l k e s i md e b u k o n u l a r l a i l g i l i i n a n ç l a r ı n n e l e r
o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l e c e k t i r . A n c a k b u u n s u r l a r ı n A n a d o l u
Alevi l iğ i açısından bel i rley ic i o lduğu düşüncesinde o lmadığ ımdan
b u b i l g i l e r i b a ş t a n a k t a ra ra k o k u y u c u n u n k a fa s ı n d a b i r i ma j
o luşturmak ve yönlendi ric i o lmak i stemiyorum. Bunları söylerken
d e A n a d o l u A l e v i l i ğ i n i n t a ma me n İ s l a m d ı ş ı o l d u ğ u y a d a
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 7/76
bünyesinde h içb i r İslami unsur taş ımadığ ın ı söylemenin de doğru
o l a c a ğ ı i n a n c ı n d a d e ğ i l i m . K a n ı m c a % 1 0 -1 5 o ra n ı n d a g i rm i ş
bulunan b i r İslam var, ancak bu orandaki unsurlar da Anadolu
Alevi l iğ inde bazı o lguların üzerine çeki lmiş b i rer k ı l ı f iş lev in i
görüyor, göstermel ik , bu k ı l ı fın a l t ında yatan öz i se fark l ı . Al lah ,
M u h a m m e d , A l i g i b i k a v r a m l a r İ s l a m ' ı n y a n s ı m a s ı g i b i
görünürken bu kavramların İslam inancı açısından yorumlandığ ın ı
söylemek mümkün deği l , i s im aynı o lmakla beraber içerik fark l ı .
A n c a k A n a d o l u A l e v i s i k e n d i n i İ s l a m i ç e r i s i n d e g ö rd ü ğ ü n d e n
yarat t ığ ı her t ipe İslam içeri sinde b i r yer bu lup , yapt ığ ı her
uygulamaya İslam inancı açısından b i r yorum get i rme gayret in i
gösteriyor.
Bana göre Anadolu Alevi l iğ i açısından ik i tane Al i var.
B u n l a rd a n b i r i d ö rd ü n c ü h a l i f e v e H z . M u h a mme d ' i n a mc a s ı n ı n
oğlu ve damadı o lan Hz. Al i , d iğeri i se Anadolu Alevisin in yarat t ığ ı
b i r A l i k i , A n a d o l u A l e v i l i ğ i n e ö n c ü l ü k e d e n , y o l g ö s t e re n ,
A n a d o l u A l e v i k ü l t ü rü n e a i t ö z e l l i k l e r i t a ş ı y a n v e A n a d o l u
Alevisin in kendine h iç de yabancı görmediğ i Al i bu . Yani Anadolu
Alevi l iğ in i Al i düşüncesi deği l , Al i 'y i Anadolu Alevi düşüncesi
yarat ıyor. Onun k iş i l iğ ine yeni sın ı rlar ç iz ip b i rtak ım fonksiyonlar
yüklüyor. "Yer su gök duman iken , yani dünya var o lmadan önce
n u rd a n b i r k a n d i l d e b u l u n a n v e s ı r r ı n a c r i i c me y e n b i r A l i "
yarat ıyor.
Al i 'de o lduğu g ib i Hüseyin ' i de yeniden yarat ıp yorumluyor
Anadolu Alevisi . Hüseyin ' in uğradığ ı haksız l ık ta kendi acı ların ı ,
Hüseyin ' in başkald ı rı sında kendi i syanın ı görüyor ve onun iç in
K e rb e l a ' y ı y e n i d e n y o ru ml a y ı p y e n i l me z b i r h a l k k a h ra ma n ı v e
özgürlük savaşçısı yarat ıyor.
K i m o l d u k l a r ı , y a ş a ml a r ı , f e l s e fe l e r i n e t b i r b i ç i md e
bi l inmeyen On ik i İmam' larda da durum aynı . Hepsi b i rer â l ım,
hepsi b i rer kahraman, hat ta on ik inci imam Mehdi b i r gün gen
gel ip dünyayı kö tü lüklerden arındı racak kurtarıc ı .
B ü t ü n b u n l a r d e ğ e r l e n d i r i l d i ğ i n d e g ö rü n e n o k i A n a d o l u
Alevi l iğ in i bel i rled iğ i düşünülen b in üçyüz y ı l önce Arabistan 'da
olan o lay lar, Anadolu Alevi l iğ i açısından h iç de bel i rley ic i deği l .
Hz. Al i o lmasaydı , Kerbcla ve Hz. Hüseyin o lmasaydı da Anadolu
Alevi l iğ i o lacakt ı . Belk i ad ı fark l ı , yarat ı lan kahramanlar fark l ı
o lacak , ama Anadolu Alevi l iğ i dediğ imiz o lgu b i r şeki lde var
o l a c a k t ı . Ç ü n k ü o n u n i ç e r i ğ i n i o l u ş t u ra n k ü l t ü re l o l g u l a r b u
t a r i h l e rde n ç o k ö n c e M e z o p o t a my a ' d a , O r t a A s y a d a f i l i z l e n mi ş ,
y ü z y ı l l a r s o n r a A n a d o l u t o p r a ğ ı n d a y e n i d e n y o ğ r u l a r a k
Anadolu 'ya özgü fark l ı b i r yapı kazanmışt ı r.
İzlenen y ı ld ı rma pol i t ikaları , uğranan k ıy ımlar bu kül türü
bi t ı rememiş , her dönem değişen , kendin i yeni leyen d inamik b i r
yapı o larak günümüze kadar u laşmışt ı r. Günümüzde de çağdaş
gel işmelere parale l o larak kendin i yeni lemekte , her tü rlü asimi le
çabalarına karş ın kendin i korumakta ve varl ığ ın ı sürdürmektedi r.
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 8/76
A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E
A L L A H - M U H A M M E D - A L İ Ü Ç L E M E S İ
Anadolu Alevi l iğ inde üçü b i r arada andan , b i ri söylendiğ i
zaman d iğerlerin in de ad ı söylenen ve b i rb i rlerinden söylen iş te
ayı rt ed i lmed iğ i g ib i düşünced e de ay ı rt ed i lm eyen üç kavram X
v a rd ı r k ı b u k a v ra ml a r ı n ma h i y e t l e r i n i v e h e r k a v ra mı n k e n d i
iç indeki sın ı rın ı tay in e tmek o ldukça güçtür.
İslam inancında; evreni yaratan ve kendisinden korkulması
gereken b i r güç o lan , yarg ı lay ıc ı , öç a l ıc ı ve esi rgeyici o lma
özel l iğ ine sah ip Al lah i le , Al lah ' ın buyrukların ı insana i le tmek
i ç i n , i n s a n l a r a r a s ı n d a n s e ç t i ğ i k i ş i o l a n p e y g a m b e r v e
p e y g a mb e r i n v e k i l i v e b ü t ü n mü s l ü ma n l a r ı n b a ş k a n ı o l a n h a l i f e
kavramların ın aralarındaki sın ı rlar kesin ç izg i lerle bel i rlenmişt i r.
B u k o n u l a rd a b i r k a v ra m k a rg a ş a s ı n ı n y a ş a n ma s ı d a mü mk ü n
d e ğ i l d i r . A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e i s e b u ü ç k a v ra m s ö y l e n i ş t e k i
b i rl ik te l ik yanında, içerik o larak da b i rb i rlerin i tamamlamış ve
hangi kavramın neyi i fade e t t iğ i konusu an laş ı lmaz b i r hal a lmışt ı r.
Bunun nedeni kanımca, Al i 'n in i fade e t t iğ i an lam da g iz l id i r. Bu *
durumda da Al i kavramına b i r açık l ık get i rmek gerekl id i r.
B a n a g ö re A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e A l i k a v ra mı n ı i n c e l e rk e n
ik i tane Al i o lduğunu ve bu ik i Al i 'n in b i rb i rlerine taban tabana
zı t l ık lar taş ıd ığ ı düşüncesin i göz önünde bulundurmak gereki r.
B u n l a rd a n b i r i n c is i H z . A l i: H z . M u h a mme d ' i n a mc a s ı n ı n
oğlu ve damadı , dördüncü hal i fe , İslam savaşlarına kat ı lmış b i r
kahraman ve Anadolu Alevisin in inancına göre Hz. Muhammed ' in
kendisine hal i fe tay in e t t iğ i k iş i . Bu Al i tarih i b i r şahsiyet o larak
karş ımıza ç ık ıyor.
1
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 9/76
Bu tarih i şahsiyet d ış ında b i r Al i daha var. Bu Al i Anadolu
Alevi l iğ in i bel i rleyen , onun Al i ' c i o lmasın ı sağ layan , gerçekte
o l m a y ı p , A n a d o l u A l e v i s i n i n d ü ş ü n c e s i n d e y a r a t ı l m ı ş v e
yücel t i lmiş b i r Al i . Bu Al i k i kadın ıy la b i rl ik te ibadet eden , sem ah
d ö n e n , e z i l e n e n g ü r s u y u n d a n i ç e n , K ı rk l a r ı n b a ş ı v e H z .
M u h a mme d ' i n d a h i s ı r r ı n a e re me d i ğ i b i r A l i .
Anadolu Alevisi iş te bu Al i kavramını Al lah ve Muhammed
kavram larıy la b i rl ik te an ıyor ve özdeşleşt i riyor, b i r ve aynı görüyor.
Anadolu Alevi l iğ in i an lamak iç in bu Al i 'y i iy i tan ımak gerekiyor.
Gerçek Al i o lan Hz. Al i i se Anadolu Alevi l iğ i açısından
bi r sembol . Hz. Al i h içb i r zaman b i r Alevi o lmamış . Alevi g ib i
düşünüp Alevi g ib i yaşamamış . Peygamberin sünnet ine sık ı sık ıya
b a ğ l ı b i r k ı ş ı . H z . A l i ' n i n y a p t ı ğ ı d ü ş ü n ü l e n v e s ö y l e n e n
d a v ra n ı ş l a r , o n a y ü k l e n mi ş b i re r fo n k s i y o n o l ma k l a b e ra b e r ,
yarat ı lan Al i 'n in k iş i l iğ inde gerçek temsi l in i bu luyor. Bi r başka
söyleyiş le Hz. Al i düşüncesi Anadolu Alevi l iğ in i deği l , Anadolu
Alevi l iğ i Al ı ve Al i düşüncesin i doğuruyor.
Ş i m d i A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e A l l a h , M u h a m m e d , A l i
kavramları i le neyin i fade ed i ld iğ ine b i r bakal ım.
B i rç o k A l e v i A l l a h , M u h a mme d y a A l ı d i y e ç a ğ ı rd ı ğ ı n d a
A l l a h ' l a y a ra d a n ı , M u h a mme d ' l e Pe y g a mb e r i , y a A l i d e rk e n d e
On ik i İmam' ların başı ve b i rinci hal i fe o lması gereken k iş iy i i fade
e t t i k l e r i n i s ö y l e rk e n , k o n u n u n d e r i n l i k l e r i n e i n i l d i ğ i n d e i f a d e
a ma c ı n ı n fa rk l ı l a ş t ı ğ ı , A l l a h ' ı n , M u h a mme d v e A l i ' y i k e n d i
nurundan yarat t ığ ı , do lay ısıy la üçünün b i r nur o lduğu düşüncesin in
ağı rl ık kazandığ ı görü lüyor.
Ç o ru m - M e rk e z - E ş e n ç a y k ö y ü n d e n V e l i G Ü R L E K ;
"Hz.
Muhammed ve Ali aynı nurdan yaratılmışlardır, birbirlerinden
enginlikleri, üstünlükleri yoktur, her ikisinin alnında da aynı nur
vardır, Hz. Ali Ademden beri her donda gelip gitmiş, en son Hz.
Muhammed'le zuhur etmiştir. Hacı Bektaş da, Atatürk de Ali 'nin
kendisidir. " d i y o rd u .
A m a s y a - M e r z i f o n - K a y a d ü z ü k ö y ü n d e n H ü s e y i n
C E Y L A N ; "Hz. Muhammed ve Ali aynı sırdan yaratılmıştır, yedi
kal gök Muhammed'in, yedi kat yer Ali'nin sırrından yaratılmıştır.,
Ali türap tır. " d e d i k t e n s o n ra , A l l a h , M u h a m me d , A l ı ; ü ç ü n ü n b i r
nurdan o lduğuna i l işk in o larak "
Ben aslını bildiğim, bulduğum,
iman edip inandığım için Ali Allah derim. Allah, Muhammed, Ali
üçü bir noktadır. "
deyip şu dört lüğü okuyordu:
A l l ah Muh amm e d A l i ü çü b ir nu r du r
B i r in i anarsan üçü de b i rd i r
Bunlar ı b i rb i r inden ay ı ran kördür
Sö y l e de n Muhamme d s ö y l e y e n A l i
D ü n y a y a b i n b i r d o n d a g e l i p g i d e n H z . A l i , A l e v i
o z a n l a r ı n d a n K u l H i k me t ' i n d ö r t l ü ğ ü n d e y e r a l d ı ğ ı g i b i , k i mi
zaman da b i r yarat ıc ı o larak tasv i r ed i l ip , tan ımlanı r.
Gaf i l k a ld ı r gönlündek i gümanı
Bu mülkün sah ib i A l i değ i l mi
Yaratmış t ı r on sek i z b in â lemi
r ı zk ın
i
veren Al i deği l mi
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 10/76
A y d ı n - B o z d o ğ a n - A l a mu t k ö y ü n d e n M e h me t B U R U K ;
"Hz. Ali dünyaya Hz. İsa, Hz. Musa, Abdal M usa, Kızıldeli ve
binbir donda gelip gitmiştir."
dedik ten sonra , Al i 'n in Al lah ' la
aynı nurdan , b i r o lduğuna i l işk in şu dört lüğü okuyordu:
Yanyat ı r oğ lu de r k i Hû ya A l i
S e f ana c e f ana de m i ş im v e li
Ben b i l i r im A l lah sens in ya A l i
B in abda l donunda do land ı ge ld i
A l i ' n i n H z . M u h a mme d ' d e n ö n c e l i k l i o l a ra k s ı r a l a n ma s ı
da Anadolu Alevi l iğ inde önemli b i r yer tu tar.
Denizl i - Çal - Çalçakı rlar köyü Dümülcüne Sul tan Türbesi
k a p ı ü s t ü k i t a b e s i n d e k i "Ya Allah, Ya Ali, Ya Muhammed, Ya
Hünkar Hacı Bektaş Veli" yazısı bu konuda i lg inç b i r ö rneği
o luşturmaktadı r.
P i r Su l t a n A b d a l ' a a i t ş u d ö r t l ü k d e d e A l i ' y e v e r i l e n
öncel iğ in ve üstünlüğün b i r başka örneği yer a lmaktadı r.
Binb i r ad ı vard ı r b i r ad ı H ı z ı r
He r ne r de ç ağ ı r s am o r ada ha z ı r
A l i p ad iş ah t ı r Muham me d v e z i r
Bu fe rmanı yazan A l i değ i l mi
M i ra ç t a , a r s la n d o n u n d a H z . M u h a mm e d ' i n y o l u n u k e s e re k
e l i n d e n y ü z ü ğ ü n ü a l a n A l i s ö y l e n c e s i d e A n a d o l u A l e v i l i ğ i
açısından Al i 'ye i l işk in fark l ı yorumlamalardan b i rin i o luşturur.
A ma s y a - M e rz i fo n ' d a n k a y n a k k i şi A h me t T u ra n SA L T IK
söylenceyi şu şeki lde an lat ıyor:
4
II Muhammed Miraç 'dan dönerken Hz. Ali arslan donunda
Diııiııe yatar ve yüzüğünü aldıktan sonra gitmesine izin verir.
Kırklar Meclisi 'ne gelen Peygamber, Selman-ı F arisi 'nin getirdiği
ıı. ıım tanesini ezen Hz. Ali'nin yeşil elinde yüzüğü görünce
şaşkınlığa düşer ve "ya Ali sen eğer anadan gelmiş olmasan sana
belki Tanrı da diyecektim. " der.
B u şe k i l d e ki A l e v i s ö y l e n c e l e r i n d e M i ra ç , H z . M u h a mm e d ' i n H z .
Al i 'ye a i t s ı rra ermesi şekl inde yorumlanmaktadı r.
Götür ahre t az ığ ın ı
A ş ı k ç e k e r y a z ı ğ ı n ı
Muhamme d ' i n y ü z üğünü
Y udan Mu r t a z a A l i ' d i r
Hata i )
A l i ' y e y ü k l e n e n ^ o l a ğ a n ü s t ü f o n k s i y o n l a r v e t a n r ı s a l
ı ı ı lc l ık ler bununla da b i tmez, inanca göre Al i kendi cenazesin i
k e n d i s i k a l d ı rmı ş t ı r . B u d a o n u n ö l ü ms ü z l ü ğ ü n ü n v e d ü n y a y a
bi rçok kez gel ip g i t t iğ in in b i r işaret id i r.
Al i 'd i r cesedin kendisi yuyan
Y u y u p k e fe n i y l e t a b u t a k o y a n
Al i 'd i r devesin kendisi yeden
Hak i le Hak o lan arslan Al i 'd i r.
Hatai)
• •>
Arslan o lup yol üstünde o turan
Se l ma n ' a d e s t i n d e n e rg i z g e t i r e n
Kendi cenazesin kendin götüren
A l l a h b i r M u h a mme d A l i ' d i r A l i .
Pir Sultan Abdal)
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 11/76
Allah ' ın kendi ruhundan üfleyerek yarat t ığ ı insanda tecel l i
e t t i ğ i d ü ş ü n c e s i k i t a s a v v u f t a b u n a " s u d u r" d e n me k t e , A n a d o l u
Alevi inancında önemli b i r yer tu tmaktadı r.
Ç o ru m - A l a c a - E s k i y a p a r k ö y ü n d e n H a s a n IA Ş D E M İ R
"Allah Adem 'e kendi sıfatından bir sıfat verdi, güzellik verdi, içine
ruh üfledi. Adem 'in sıfatı Allah 'a benzer, Allah 'ın sıfatı da Adem 'e.
Eğer insanoğlu olmasaydı Allah olmazdı. Allah'da olmasaydı
insanoğlu olmazdı. " derken insan ve Al lah arasındaki yara tma ve
yarat ı lma i l işk isine i lg inç b i r yorum get i riyor. Asl ında bütün
insanlarda tanrısal b i r öz bulunduğunu, ancak seçi lmiş ve üstün
vası flar yüklenmiş Al i 'n in bu vası flarıy la Al lah 'a daha yakın b i r
varl ık o lduğu düşüncesin in ipuçların ı veriyordu .
H a k s a n a s e n d e n y a k ı n d ı r
Cümle eşya sendedi r
Bir nazar e t vücuduna
Seyri temaşa sendedi r
• •>
Eğri o lan ları sözde düzlerim
Val lah i ayet t i r benim sözlerim
Her türlü ahval i görür gözlerim
İşte gözüm Hakk ' ın gözü g ib id i r.
• •:•
Al lah gözlerine çekmiş b i r perde
Yok dersen Al lah gökte ve yerde
G e l d e g ö s t e re y i m g ö r A l l a h n e rd e
Secde ey leyesin d idara karş ı
H a s a n T A Ş D E M İ R ' i n s ö y l e d i ğ i d ö r t l ü k l e r d e d e i f a d e
edi ld iğ i g ib i Anadolu Alevisin in düşüncesinde her insan tanrısal
öz taş ı r. Onun iç indi r k i ibadet inde Kabe yerine insana secde eder.
A h me t T u ra n SA L T IK d a "Hak kendi nurundan ademe nur
verdiği için Hak herkeste mevcuttur. " d i y e r e k k o n u y u
y o ru ml u y o rd u .
İh las i l e ge len bu yo ldan dönmez
Dos t o lan dos tuna i k i l i k sanmaz
E r i Hak görmeyen Hakk ' ı da görmez
Gözü bakar ama körden say ı l ı r .
Hata i )
T a s a v v u f d ü ş ü n c e s i n d e " h u l û l " d e n e n v e t a n r ı n ı n
yarat t ık ları içeri sinde meyda na ç ıkması an lamını i fade eden görüş
de Anadolu Alevi fe lsefesinde önemli b i r yer işgal eder.
İnsan tanrısal öz taş ı r düşüncesin i aş ı rı l ığa vard ı ran Gal iye
t a r i k a t ı (H z . A l i ' n i n t a n r ı l ı ğ ı n a i n a n a n Ş i a g ru b u ) t a n r ı y ı h e r
insanda bulunur saymışt ı r. Gal iye ya da Al i Al lah i ler denen bu
şia grubu i le , Anadolu A levi lerin in Al lah , Al i ve insan kavr amların ı
yorumlayış larında fark l ı l ık lar vard ı r.
A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e A l i ' y e t e k b a ş ı n a A l l a h s ı f a t ı n ı n
yüklen mesi söz konusu deği ld i r. Al lah - Muh amm et - Al i üçü
b i r l i k t e s ö y l e n d i ğ i n d e A l i ' y e b u v a s ı f y ü k l e n me k t e d i r . M a n i s a -
Sal ih l i - Kabazl ı köyünden Veysel GÜNAYDİN "Benim inancıma
göre, Allah'ın 99 ismi varsa bir ismi Ali'dir. " şekl inde k onuyu
y o ru ml u y o rd u .
7
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 12/76
Burada d ikkat çeken b i r d iğer husus da Al i i le b i rl ik te Hz.
M u h a m m e d ' d e g e r ç e k k i m l i ğ i n d e n f a r k l ı b i r b i ç i m d e
y o ru ml a n ma k t a v e A l i ' y e y ü k l e n e n o l a ğ a n ü s t ü v a s ı f l a r o n a d a
y ü k l e n me k t e d i r . B u n u n n e d e n i A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e A l l a h -
M u h a m me d - A l ı k a v ra ml a r ı n ı n b i rb i r l e r i n e k a r ı şmı ş o l ma s ı d ı r .
A n a d o l u A l e v i l i ğ ı n d e k i A l l a h - M u h a m m e d - A l i
ü ç l e me s i n i n h a n g i k a y n a k t a n g e l d i ğ i n i a ç ı k l a ma k d a o l d u k ç a
güçtür. Bi rçok inanış ta ve kül türde, üçlemenin (tesl i s) bu lunduğu
b i l i n me k t e d i r .
H i n d u mi t o l o j i s i n e g ö re, B ra h ma n i z m ' d e k i B ra h ma , V i ş nu ,
Ş iva üçlüsü , b i leb i ld iğ imiz i lk tesl i s = üçlüyü o luşturur.
B r a h m a : En büyük i lah t ı r. Maddenin i lk başlangıcıd ı r.
Akı l ve h ikmet in rehberl iğ i i le tüm canl ı ve cansız varl ık ları
yaratarak yaradı l ış ı tamamlamışt ı r.
V i şn u : Brahma'n ın yarat t ığ ı evreni ve yarat ık ları korumak,
esi rgemek, üçlüyü sürdürmek ve yarat ık ların rızk ların ı sağ lamakla
görevl id i r.
Şiva ya da Siva : Yakıcı ve y ık ıc ı b i r tanrıd ır. Zaman zam an
ifri t , c in ve şeytan b iç iminde ortaya ç ıkar. Vişnu 'nun düşmanıd ı r.
Bu üç Brahma tanrısı b i r tanrıçanın yumurtasından çıkarlar.
A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e d e A l l a h - M u h a m me d - A l i ü ç ü b i r
nurdur inancı mevcut tur.
Bu benzeyişe rağmen Tanrı Ş iva 'n ın n i te l ik leri Anadolu
Alevi l iğ indeki üçlemeyle tezat o luşturur.
T ü rk l e r ' i n İ s l a mi y e t ' t e n ö n c e k i i n a n ç s i s t e ml e r i o l a n
Ş a ma n i z m ' d e d e t a p ı n ı l a n G ö k t a n r ı ' n ı n t i ms a l i G ü n e ş , A y v e
8
Y ı l d ı z ' d ı r . B u ü ç l e me n i n A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e H z . M u h a mme d
= Güneş, Hz. Al ı = Ay ve Hz. Fatma = Zühre Yı ld ız ı 'd ı r şekl inde
yorumlanarak yaşat ı ld ığ ı da d ikkat çeken b i r husustur.
Hrist iyanl ık ta da tesl i sin unsurları , Baba, Oğul ve Kutsal
R u h ' t u r .
Al lah ; Baba o larak n i te len i r.
İsa Mesih ; Oğul
Kutsal Ruh; Baba i le aynı cevherden , fakat ayrı b i r mahiyet
o larak kabul ed i lmektedi r. Babanın bütün i radesin i kendisinde
taş ımaktadı r.
Baba, Oğul ve Kutsal Ruh, tek b i r cevherde top lanmış üç
ayrı şahıst ı r. Hepsi de ebedid i r.
H r i s t ı y a n t e s l i s i n i n A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e k i A l l a h ,
M u h a m me d , A l i ü ç l e me s i y l e b i rç o k n o k t a d a o r t a k l ı k l a r t a ş ı dı ğ ı
g ö r ü l m e k t e , y ü k l e n e n f o n k s i y o n l a r ı n b e n z e r l i ğ i d i k k a t
ç e k me k t e d i r . H r i s t ı y a n t e s l ı s ı n d e k i K u t s a l R u h u n s u ru n u n ,
A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e H z . A l i ' y e y ü k l e n e n fo n k s i y o n l a r l a g e n i ş
ölçüde örtüştüğü görü lmektedi r.
Anadolu A levi l iğ indeki b i rb i rine g i rmiş ve kaynaşmış , çoğu
d u ru md a a y ı r t e d i l me s i o l d u k ç a g ü ç o l a n , A l l a h - M u h a mme d -
Al i kavramların ın , İslam inancındaki konumlarından çok fark l ı
a n l a md a y o ru m l a n d ı k l a r ı , İs l a m i ç i n d e k a l ma v e d e ğ e r l e n d i r i l me
çabasın ın sonucu , i sim o larak benimsedik leri halde, i fade e t t ik leri
an lamlarda fark l ı l ık ların o luşturduğu görü lmektedi r.
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 13/76
Y A R A R L A N I L A N K A Y N A M A R
1 - B E N E K A Y , Y a h y a : Y a ş a y a n A l e v i l i k , İ s t a n b u l 1 9 6 7 , 5 9 s .
2 - B İ R D O G A N , N e j a t : A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e Y o l A y r ı m ı , İ s t a n b u l 1 9 9 5 , 5 3 , 1 0 6 , 1 21 , 2 2 4 , 2 2 9 s .
3 - B İ R D O G A N , N e j a t : A l e v i l e r i n B ü y ü k H ü k ü m d a r ı Ş a h İ s m a i l , H a t a i , İs t a n b u l 1 9 9 1 , 9 1 , 9 3 s .
4 - B O Z K U R T , P r o f . D r . F u a t : A l e v i l i k , 1 . 2 . 1 9 9 0 t a r i h l i S a b a h G a z e t e s i
5 - E Y Ü B O G L U , İ s m e t Z e k i : A l e v i l i k S ü n n i l i k İ s l a m D ü ş ü n c e s i , İ s t a n b u l 1 9 7 9 , 91 s .
6 - E Y Ü B O G L U , İ s m e t Z e k i : B ü t ü n Y ö n l e r i y l e T a s a v v u f , T a r i k a t l a r M e z h e p l e r T a r i h i , İ s t a n b u l 1 9 9 0 ,
97, 101, 389 s .
7 - H A N Ç E R L İ O Ğ L U , O r h a n : İ s l a m İ n a n ç l a r ı S ö z l ü ğ ü .
8 - N O Y A N , D o ç . D r . B e d r i : B e k t a ş i l i k A l e v i l i k N e d i r ? A n k a r a 1 9 8 7 , 1 3 . 9 8 s ,
9 - O Ğ U Z B u r h a n : A n a d o l u A l e v i l i ğ i n i n K ö k e n l e r i " F o l k l o r v e E t n o g r a f y a A r a ş t ı r m a l a r ı 1 9 8 4 ,
İstanbul 1984
1 0 - Ö Z T E L L İ , C a h i t : P i r S u l t a n A b d a l Y a ş a m ı B ü t ü n Ş i i r l e r i , İ s t a n b u l 1 9 8 5 , 9 3 . 9 4 s .
11 - Ş A P O L Y O , E n v e r B e h n a n : M e z h e p l e r T a r i k a t l a r T a r i h i , İs t a n b u l 1 9 6 4 , 5 2 s .
1 2 - T Ü M E R , P r o f . D r . G ü n a y , K Ü Ç Ü K . D o ç . D r . A b d u r r a h m a n : D i n l e r T a r i h i , A n k a r a 1 9 8 8 . 1 5 1 - 1 5 2 s .
K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı , H a l k K ü l t ü r l e r i n i A r a ş t ı r m a v e G e l i ş t i r m e
G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü , H a l k K ü l t ü r ü A r ş i v i
B A N T L A R
Arşiv Yer No
II
İ ç e
K ö y
K a y n a k K i ş
Tarih
B. 94. 0242
Ç o r u m
Meci tözü
H i s a r k a v a k
S e l m a n Ö Z B E K
6 . 9 . 1 9 9 4
B. 94. 0246
Ç o r u m
E s e n ç a y
Vel i GÜRLEK
8 . 9 . 1 9 9 4
B 9 4 . 0 2 5 9
Ç o r u m
Alaca
E s k i y a p a r
Hasan TAŞDEMİR
1 2 . 9 . 1 9 9 4
B 9 4 . 0 2 6 0
Ç o r u m
O s m a n c ı k
Ç a m p ı n a r
Davut BAYRAL
1 3 . 9 . 1 9 9 4
B 9 5 . 0 1 6 2
A m a s y a
Merzifon
K a y a d ü z ü
Hüseyin CEYLAN
9 . 1 0 . 1 9 9 5
B. 95. 0167
A m a s y a
Merzifon
A. Turan SALTIK
1 0 . 1 0 . 1 9 9 5
B. 96. 0026
Aydın
B o z d o ğ a n
Alamut
M e h m e t B U R U K
2 9 . 2 . 1 9 9 6
B. 97. 0153
K a h r a m a n m a r a ş
P a z a r c ı k
Çınar l ı (Terolar)
M u s t a f a E N H A S
21. 6 1997
B. 97, 0156
K a h r a m a n m a ra ş P a z a rc ı k
O r u ç F E S L İ
2 4 , 6 . 1 9 9 7
B . 9 7 . 0 2 5 7
M a n i s a Sal ihl i
Kabazl ı
Veysel GÜNAYDIN
2 7 . 1 0 1 9 9 7
10
A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E
H A L K A N A M A Z I
Anadolu Alevi l iğ i konusunda en çok tart ışdan konulardan
İm ısı de Anadolu Alev i lerin in nam az kdıp k ı lmadık larıd ı r.
Hır görüşe göre Anadolu Alevi leri de d iğer Müslümanlar
j ' . ih i camiye g i tmekte ve İslam akidelerine uygun o larak namaz
kı lmaktadı rlar, d iğer Müslümanlardan h içb i r fark ları yoktur.
Bu konudaki d iğer b i r görüş , Anadolu Alevi lerin in camiye
j ' i l me mc l e r i n i , H z . A l i ' n i n c a mi d e ö l d ü rü l mü ş o l ma s ı y a d a
Mııav ıye döneminde cami m inberlerinde Hz. Al i ve ve Ehl -i Beyt ' e
kötü sözler söylenmiş o lması ve benzeri gerekçelerle , Anadolu
Alevisin in On ik i İmam ve Ehl -i Beyt ' in ad ın ı b i lmeyen cami
h o c a s ı n ı n a rk a s ı n d a n a ma z k ı l ma y ı p , H z . M u h a mme d ' i n y a p t ı ğ ı
(• ıh ı , ibadet in i kendi ev inde g iz l ice yapt ığ ı yo lundadı r.
Bi r görüşe göre i se Anadolu Alevi lerin in k ı ld ığ ı namaz,
i b a d e t s i s t e ml e r i o l a n c e ml e rd e , c e ma l c e ma l e k ı l ı n a n " h a l k a
ı ıamazf'ndan ibaret t i r .
Ş i md i n a ma z ı n n e o l d u ğ u v e A n a d o l u A l e v i l e r i n i n b u
ibadet lerin i nası l yerine get i rd ik lerine i l işk in b i lg i lere b i r göz
atal ım.
M ü s l ü ma n l ı ğ a ö z g ü b i r i b a d e t b i ç i mi o l a n n a ma z , d u a
t i lerken secde e tm e şekl inde gerçekleş t i ri len İslam dm ının beş
temel kural ından b indi r. Hermüslüman sabah , öğ le , ık ındı , akşam
ve yatsı vaki t lerinde o lmak üzere günde beş kez namaz k ı lmakla
y ü k ü ml ü d ü r .
11
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 14/76
Beş vaki t namaz Peygamber Miraç ' tayken farz o lunmuştur.
N a ma z d a o k u n a c a k d u a l a r v e r e k a t l a r ı n s a y ı s ı b e l l i d i r . Fa rz
namazlar; sabah ik i , öğ le dört , ik indi dört , akşam üç, yatsı dört
o lmak üzere top lam onyedi rekat t ı r . Müslümanların sünnet o larak
da sabah ik i , öğ le a l t ı , ik indi dört , akşam ik i , yatsı dokuz rekat
ek leyerek günde k ı rk rekat namaz k ı lmaktadı rlar.
Cuma namazı , bayram namazı , cenaze namazı g ib i namazlar
da vard ı r. Cuma ve bayram namazları ik işer rekat t ı r .
Ramazan ay ı geceleri yatsı namazından sonra k ı l ınan y i rmi
rekat l ık namaza da terav ih namazı deni r.
N a ma z ı n b i rç o k k u ra l l a r ı v e k o ş u l l a r ı v a rd ı r . N a ma z a
başlamadan önce abdest a l ınması gereki r. "Ey iman sahipleri
Namaza duracağınız zaman yüzlerinizi ve dirseklere kadar
ellerinizi yıkayın; başlarınızı meshedin ve topuklara kadar
ayaklarınızı meshedin / yahut yıkayın. Eğer cenup iseniz yahut
biriniz tuvaletten gelmişse yahut kadınlara dokunmuş da su
bulamamışsanız temiz bir toprakla teyemmüm edin, yüzlerinizi
ve ellerinizi ondan meshedin. Allah size zorluk çıkarmak istemiyor.
Ancak sizi temizlemek ve üzerinizdeki nimetim tamamlamak istiyor
ki şükredebilesiniz. " MAIDE: 6) "Ey iman edenler Sarhoşken
ne söylediğinizi bitinceye kadar, cenupken de - yolculuk halinde
olmanız müstesna - boy abdesti alıncaya kadar namaza
yaklaşmayın..." NİSA: 43)
Abdest te ayrıca Hz. Muhammed tarafından uygulandığ ı iç in
s ü n n e t s a y ı l a n v e b u y ü z d e n M ü s l ü ma n l a rc a u y g u l a n a n a y r ı n t ı l a r
da vard ı r. Yüz ve e l lerin üçer kez y ıkanması , y ıkanmaya önce sağ
13 107
K>> vc sağ ayaktan başlanm ası , d iş lerin ovu lup , ku lak iç in in ı slak
el le sıvazlanması g ib i .
Namaz k ı l ın ı rken k ıb le ad ı veri len Kâbe yönüne yönelme
«>•
u n l u d u r. N a ma z ı h i ç b i r e n g e l b u l u n ma d a n s o n ra y a b ı ra k m a k
Viı ı ı ı vakt inde k ı lmamak günaht ı r. Namaz k ı lmaya engel b i r durum
miaya ç ık t ığ ında namaz sonraya b ı rak ı lab i l i r , buna kaza e tmek
demi Kaza namazlar ı iç in bell i b i r vaki t yoksa da kaza e t t ik ten
l o n ra i l k k ı l ı n a c a k n a ma z d a n ö n c e k a z a n a ma z ı n ı n k ı l ı n ma s ı
gereki r.
Y a t s ı n a ma z ı n d a n s o n ra ü ç re k a t o l a ra k k ı l ı n a n " v i t i r "
ı ı ı ı ınazıy la bayram namazları vacip t i r.
Fa rz , v a c i p v e s ü n n e t o l a n n a ma z l a r d ı ş ı n d a k ı l ı n a n
ı ı u ı n a / l a ra n a f i l e , y a n i h i ç b i r y ü k ü ml ü l ü ğ ü b u l u n ma d ı ğ ı h a l d e
•.ı 'vap için kılınan namaz denir.
N a ma z k ı l ma y a b a ş l a ma d a n ö n c e k ı l ı n a c a k n a ma z ı n h a n g i
ı ı . ımaz o lduğunu b i lmek ve bu namaza n iyet e tmek şart t ı r . Niyet in
d i l le söylenmesi de sünnet say ı lmışt ı r.
İ s l a m i n a n c ı n d a b ü t ü n b u s a y ı l a n k o ş u l l a r y e r i n e
e r i ir i l d ik t e n s o n ra n a ma z k ı l ı n ma s ı m ü mk ü n o l ma k t a d ı r .
Anadolu Alevi lerine göre i se beş vaki t namaz Peygamber
d ö n e mi n d e o l ma y ı p , A b b a s i l e r d ö n e mi n d e o r t a y a ç ı k mı ş t ı r .
K u ı ' a n - ı K e r i m ' d e y e r a l a n " G ü n e ş i n k a y ma s ı n d a n / a ş a ğ ı
. ıı k ı n a s ı n d a n , g e c e n i n k a ra rma s ı n a k a d a r n a ma z ı k ı l . Sa b a h
k u r ' a n ' ı n ı d a g ö z e t , ç ü n k ü s a b a h o k u n a n K u r ' a n t a n ı k l a rc a
ı / . le ı ımcktedi r." (İSRA.78) "Sana özgü b i r ibadet o larak , gecenin
l )i ı k ısmında, o Kur'a n ' la m eşgul o lmak üzere uyanık o l / uykundan
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 15/76
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 16/76
u y a n . B ö y l e c e R a b b i n i n s e n i ö v ü l mü ş b i r ma k a ma / M a k a m- ı
M a h mû d ' a u l a ş t ı r ı l ma s ı u mu l u r . " (İ SR A - 7 9 ) " G ü n d ü z ü g e ç i m
i ç i n ç a l ı ş ma z a ma n ı y a p t ı k . " (N E B E . l l ) g i b i a y e t l e r k a y n a k
gösteri lerek Peygamber' in ibadet in i gece yapt ığ ı ve beş vaki t
n a ma z ı n H z . M u h a mme d d ö n e mi n d e o l ma d ı ğ ı d ü ş ü n c e s i i l e b e ş
v a k i t n a ma z k ı l ı n ma ma k t a d ı r .
Anadolu Alevi - Bektaşi inanç si steminde namaz deği l n iyaz
esast ı r. Fiz ik i an lamda b i r p i rin d iz leri , göğsü veya yenin i öpmek,
ya da Hz. Muhammed, Hz. Al i , On ık ı İmamlar'dan b in veya b i r
inanç "u lu"sunun ad ı an ı ld ığ ında, sağ e l başparmağın ın dudağa
değdi ri ld ik ten sonra a l ın ya da göze değdi ri lmesi veya e l in göğüse
sonra dudağa götürü lmesi suret iy le gerçekleş t i ri len n iyaz, manevi
anlamda başta Al lah , Muhammed, Al i o lmak üzere d in u lu larına
yapı lan duayı yani Hakk 'a tesl im o lmayı i fade eder.
İnanç özel l ik lerin i kaybetmiş k iş i ya da gruplarda Sünni
M ü s l ü ma n l a r ' c a k ı l ı n d ı ğ ı a n l a md a n a ma z b u l u n ma k l a b e ra b e r ,
Anadolu Alevi leri iç in ası l namaz, ibadet b iç imleri o lan cemlerde
kı l ınan ve o turuş b iç iminden dolay ı "halka namazı" ad ın ı a lan
n a ma z d ı r .
Halka namazı gerek b iç im, gerekse içerik bakımından Sünni
M ü s l ü ma n l ı k t a k i n a ma z d a n t e me l n o k t a l a rd a a y r ı l ma k t a d ı r .
Ş i m d i A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e k i a b d e s t v e n a m a z
kavramlarına b iç im ve içerik yönünden b i r göz a ta l ım.
Anadolu Alevi l iğ inde halka namazı iç in ön şart lardan b i ri
abdest a lmakt ı r.
Ceme kat ı lacak her k iş i önceden kendi vücut temizl iğ in i
yapmak zorundadı r. Yapı lan bu temizl ik abdest a lmayla özdeşt i r.
14
H u t e m i z l e n m e d e a y a ğ ı n ı y ı k a r k e n a y a k l a r ı m l a k ö t ü y o l a
C i tmeyeceğim diye n iyet eden k işi , e l lerin i y ıkarken el in i haram a
ı ı /a tmayacağına, ağzın ı y ıkarken d i l i i le kö tü söz söylemeyeceğine,
yüzi in i i y ıkarken k imseye kötü gözle bakıp yüz k ızart ıc ı b i r suç
iş lemeyeceğine n iyet eder.
Anadolu Alevisin in ibadet b iç imi o lan cemlerde i se on ik i
h izmet sah ib inden b i ri o lan " ibrikçi" (yörelere göre fark l ı i s imler
vu ı lmcktedi r )n in döktüğü su i le e l lerin in sadece parm akların ı
y ı k a m a ş e k l i n d e g e r ç e k l e ş e n s e m b o l i k a n l a m d a a b d e s t
. ı l ınmaktadı r k i bu abdest tu tu lan n iyet lerin top lum huzurunda tey ıd *
ı d i lmesi an lam ını i fade eder. Al ınan bu abdest te amaç ah laksal
. ı ı ı ı ıma ve iç temizl iğ in in sağ lanmasıd ı r.
Her Alevi - Bektaşi senede b i r, dede ve köy halk ın ın kat ı l ımı
ı lı - gerçekle şen "Baş okutma" cem töreni ile top lum dan rızal ık x
. ı l ıp , "yol 'un yasaklad ığ ı suçları iş lemeyeceğim toplum ve dede
h u / u ru n d a t e y i d e d e r . T a l i b i n y u n ma s ı , y ı k a n ma s ı v e ma n e n
t e mi z l e n i p a r ı n ma s ı a n l a mı n a g e l e n b u a b d e s t e A n a d o l u A l e v i -
Bektaşi l iğ inde "y ı l abdest i" ad ı veri l i r . Yı l abdest i Sünni inanç
mensuplarında o lduğu g ib i tuvalete ç ıkmak, eş iy le b i rl ik te o lmak
I> 11> 1 durum larda bozulm ama kta , ancak abdest a l ın ı rken tu tu lan
niyet lerden b i rinde zaafa uğrayarak (z ina, h ı rsız l ık , adam öldürme
vb.) inancın yasaklad ığ ı suçlardan b i rin i iş lemesi durumunda,
inanç mensubunun düşkün i lan ed i lerek cezalandı rı lması suret i
i le bozulmaktadı r.
F i z i k i t e mi z l i k h a l k a n a ma z ı i ç i n e s a s o l ma k l a b i r l i k t e
< e ml e rd e a l ma n a b d e s t t e f i z i k i b ir t e mi z l e n me d e n ç o k , ma n e v i
15
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 17/76
a n l a md a b i r a r ı n ma v e i ç t e mi z l i ğ i n i n g e rç e k l e ş t i r i l me s i n i n
a ma ç l a n d ı ğ ı g ö rü l me k t e d i r .
İnanç özel l iğ in i koruyan gruplarda Sünni Müslümanlarda
olduğu şekl iy le namaz yoktur. Anadolu Alevi leri iç in ası l namaz
cemlerde k ı l ınan ve o turuş b iç iminden dolay ı halka namazı ad ın ı
a l a n n a m a z d ı r k i b u n a m a z d a c e m d e b u l u n a n h e r c a n
karş ısındakin in k ıb lesin i o luşturur.
A ma s y a - G ü mü ş h a c ı k ö y - Sa ra y ö z ü k ö y ü n d e n H a y d a r
ALTUN (dede) konuya şu şeki lde b i r yorum get i riyordu; "Sünni
Müslümanların ibadetinde kıbleye dönülür. Alevi ceminde ise
karşısındaki insanın cemaline niyaz edilir. Halka şeklinde
oturulmasının nedeni de budur. Allah 'ın güzelliği insanın
cemalindedir. Onun için insana secde edilir, ancak insana
tapılmaz. Allah da meleklerine Adem 'e secde edin diye buyurmuş
ancak iblis secde etmemiştir. "
A l lah b i l e güze l le re aş ık t ı r
İ nanmaz s an Ku r ' an ' a b ak a z i z im
Yüz dör t k i tap bu aye te tan ık t ı r
H ak A de m ' de i n s ana bak a z i z im
Hatai)
A m a s y a - H a m a m ö z ü - Y e m i şe n k ö y ü n d e n A b d u l l a h
BALCI i se şunları söylüyordu .
"Halka namazı cemde cemal cemale kılınan namazdır. Bu
namazda insan insana secde eder, çünkü Hak Adem 'dedir. Allah
V- insanı kendine örtü yapıp onda gizlenmiştir. Hak müminin
kalbindedir. "
16
Ç o ru m - O s ma n c ı k - Ç a mp ı n a r k ö y ü n d e n D a v u t B A Y R A L
tlcviler için asıl namaz halka namazıdır. Hazreti Peygamber
ibadetini cemal cemale yapmıştır, çünkü Allah Adem 'dedir. "
dedik ten sonra Kul Faki r ' in şu dört lüğünü söylüyordu .
Münezzeh d iyen le r inkar e y led i
E h l - i Mü r ş i d do ğ ru s unu s ö y l e d i
Hakk ' ı vücudunda i spat e y led i
G ö r e gö r e i n anm ı ş ım Hüdam ' a
Çorum - Merke z - Eşençay köyünden Vel i GÜR LEK konuya k U_
L '
I.ıı klı bir yorum getirerek; "Aleviler için asıl olan halka namazıdır.
K
ın 'an-ı Kerim 'de Cenabı Hak buyurmuştur ki, biz geceyi ibadet
re dinlenme, gündüzü ise çalışıp rızkını temin vakti kıldık, onun
İçin gündüz göstermelik olarak yapılan ibadet günahtır. Bundan
dolayı biz halka namazı kılarız. İlk secde Adem 'e indiği için de
İdem 'e secde ederiz. "
d i y o rd u .
A m a s y a - M e r z i f o n - K a y a d ü z ü k ö y ü n d e n H ü s e y i n
• İY İ -A N ; "Alevilerde namaz değil niyaz vardır. Niyazda Adem 'e
secde edilir. Hak ademdedir. Şeytan Hakk'ın emrine uyup Adem 'e
\vcde etmediği için cennetten kovulmuştur. Biz Hakk'ı Adem 'de
bulduğumuz için insana secde ederiz. Allah 'ın cemali insanın
vıı imdedir. " d e d i k t e n s o n ra Fe d a i ' n i n ş u d ö r t l ü ğ ü n ü s ö y l ü y o rd u .
Münk i r le r bu s ı r ra e lbe t e remez
Kur ' an okur fakat manas ın b i lmez
Hakk ' ı gök te ara
r
ade mde b i lme z
Do lar lar mesc ide boşunan ge ld i
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 18/76
Ç o ru m - A l a c a - E s k i y a p a r k ö y ü n d e n H a s a n T A Ş D E M IR
ise Harabi 'n in b i r dört lüğü i le konuyu yorumluyordu .
Ge l so fu nutkuna sen ey le iman
He r sözüm Mev la ' n ın sözü g ib id i r
T ıpk ı bana benze r Haz re t i A l l ah
İ ş te gözüm Hakk ' ın gözü g ib id i r
Konuya i l işk in Pi r Sul tan Abdal ve Hatai 'ye a i t ik i dört lük
şöyledi r:
Se n Hak k ' ı y abanda a r ama s ak ı n
U y duy s an k a l b i ne Hak s ana y ak ı n
A de m ' e ho r b ak ma k e nd i n i s a k ı n
C üm l e s i n ade mde bu l dum e r e n l e r
Hatai)
İh las i l e ge len bu yo ldan dönmez
İk i l i k ten geçmeyen b i r l i ğ i b i lmez
E r i Hak görmeyen Hakk ' ı da görmez
Gözü bakar ama körden say ı l ı r .
Pir Sultan Abdal)
A ma s y a - M e rz i fo n i l ç e me rk e z i n d e n A h me t T u ra n SA L T IK
(d e d e ) ; "Alevilerde gece yarısından sonra iki rekat olarak kılınan
"leyli seyir" denilen namaz vardır. Bu Kur'an'da da geçer. Hz.
Peygamber de onu kılardı, dedikten sonra Alevilerde asıl namaz
halka namazıdır, bu da cemde halkın halka biçiminde oturup,
insanın insana secde etmesiyle olur. " ş e k l i n d e k o n u y u
y o ru ml u y o rd u .
18
A y ıl ı n - B o z d o ğ a n - A l a mu t k ö y ü n d e n M e h me t B U R U K ;
tlcYİlcr namazı evinde gece yarısından sonra iki rekat olarak
hıhıı Aleviler için asıl olan namaz değil niyazdır. Niyaz her yerde
ı ıi/ıılır, tarlada çalışırken, yem ek yerken, yatarken, nerde olursa
Allah, Muhammed ya Ali diyerek niyaz edersin. " d i y o rd u .
A ma s y a - G ö y n ü c e k - Ş a rk l ı k ö y ü n d e n M e h me t K IL IÇ
Mı v i lerde namaza i l işk in sorumuz a fark l ı b i r cevap veriyo rdu;
"Hazan kılıyorum, üç düvaz okuyorum, üç diivaz zaten
ııamaz yerine geçer" dedik ten sonra "Alevi le rin namazı cemde
kılınan halka namazıdır"
d iye de ek l iyordu .
Buraya kadar ortaya koyduğumuz b i lg i lerden de an laş ı lacağı
l ' ib ı , Anadolu Alevi l iğ inde Sünni Müsl i imanlar ' ın k ı ld ığ ı namaz,
inanç özel l ik lerin i kaybetmiş k iş i ya da gruplar hariç , yoktur.
A l e v i l e r i n d e Sü n n i M ü s l ü ma n l a r g i b i a b d e s t a l ı p n a ma z
kı ld ığ ı yo lundaki görüşler, Alevi leri asımi le e tme çabasından
kaynaklanan , gerçeği yansı tmaktan uzak , bel i rl i po l i t ikaların ürünü
olaıak ortaya konmuş görüşlerd i r.
Camiye g id ip namaz k ı lan Alevi inancı mensupları Türk iye
l ' i - ı ı e l i n d e k i A l e v i n ü f u s u n ç o k k ü ç ü k b i r b ö l ü m ü n ü
oluşturduğundan, bu k iş i ve grupların genel an lamda Alevi inancın ı
ic ınsı l e t t ik lerin i söylemek mümkün deği ld i r.
A n a d o l u ' d a y a p t ı ğ ı m ç a l ı ş ma l a rd a b i rç o k A l e v i k ö y ü n d e
cami yapı ld ığ ın ı gördüm. Bu cami ler ya devlet tarafından bel i rl i
po l i t ikaların ürünü o larak yapı lmışt ı ya da köy halk ı tarafından
çevreye uyum sağlama düşünceleri i le inşa ed i lmişlerd i . Yapı lan
b u c a mi l e re k ö y h a l k ı n ı n g i t me o ra n ı n ı n ç o k d ü ş ü k o l d u ğ u ,
çoğunlukla da h iç kul lan ı lmadığ ı söylenmekte id i . Bunun nedenleri
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 19/76
arasında "Sünni imamın arkasından namaz k ı l ınmaz ya da On ik i
İmam' ın i smini b i lmesi ve sayması durumunda k ı l ın ı r. Hazret ı
A l i c a m i d e ö l d ü r ü l m ü ş t ü r . M u a v i y e d ö n e m i n d e c a m i
mi n b e r l e r i n d e n H z . A l i v e E h l - i B e y t ' e k ü f re d i l mi ş t i r . " g i b i
g e re k ç e l e r s a y ı l a ra k A l e v i l e ri n c a mi y e g i t me me l e r i a ç ı k l a n ma y a
çal ış ı lmakta , camiye g i tmemenin gerçek nedeni gözard ı ed i lmekte
id i . Oysa Anadolu Alevisin in camiye g i tmemesin in a l t ında yatan
gerçek çok daha fark l ı id i .
A n a d o l u A l e v i s i n i n i b a d e t b i ç i mi c e ml e r v e c e ml e rd e
kı l ınan halka namazıd ı r. Cemler içeri sinde yer a lan ve Anadolu
Alevi l iğ in in özünü o luşturan , kadın la b i rl ik te ibadet , müzik (deyiş ,
düvaz) semah, kurban , bazı yörelerde içk i iç i lmesi vb . unsurlar
i le yürü tü len on ik i h izmet in n i te l iğ i , cami mekanı içeri sinde
g e rç e k l e ş t ir i l me y e u y g u n d e ğ i l d i r . A l e v i l e r i n c a mi y e g i t m e me s i
ve namaz k ı lmamasın ın a l t ında yatan gerçek neden de budur.
Zahi t sen bu yola benim mi dersin
Erenler sı rrına erem mi dersin
M e s c i t h a k me y h a n e h a ra m mı d e r s i n
H a k o l a n me s c i d e me y h a n e n e y l e r
Pir Sultan Abdal)
İ n s a n l a r i l k ç a ğ d a n b u g ü n e g ü c ü n e i n a n d ı k l a r ı ş e y l e re
kudsiyet a t fe tmiş ve saygı ların ı ibadet ederek göstermişlerd i r.
Her inancın kendine özgü b i r ibadet b iç imi vard ı r. Bu ibadet
b i ç i mi t o p l u ml a r ı n k ü l t ü re l y a p ı l a r ı n a g ö re u y g u l a ma d a u fa k
21 107
Iş ı k l ı l ı k l a r g ö s t e rme k l e b i r l i k t e , t e me l n i t e l i k l e r i n d e o r t a k l ı k
lııyırlar.
A n a d o l u A l e v i l e r i n i n i b a d e t b i ç i mi i s e İ s l a m i n a n c ı
iç ı Msınde değer lendi ri lm ekte ve Ana dolu Alev isi İslam inancı
ıiı, ı sından gerçek ibadet in kendi yapt ığ ı ibad et o lduğu g örüşünü
. ıv ımmuktadı r. Bu görüş onun İslami an lay ış ı ve y orumla yış ındaki
l . ı ı k l ı l ı k t a n k a y n a k l a n ma k t a d ı r . A n a d o l u A l e v i s i n i n y a p t ı ğ ı
ibadet inde yürü t tüğü on ik i h izmet in Kur'an hükümleri ve İslam
i n a n c ı n ı n g e n e l n i t e l i ğ i a ç ı s ı n d a n y o ru mu n u y a p ma k o l d u k ç a
güçtür.
Anudolu Alevi l iğ in in ibadet b iç imi o lan cemler ve cemlerde
kı l ınan halka namazı , Türk ler ' in İslam öncesi iç inde bulundukları
inanç si stemlerin in iz lerin i taş ıyor görünmektedi r. İslami b i r k ı l ı fa
hüri indürü len esk i inancu ai t unsurlar üzerindeki k ı l ı fın a l t ından
l ıer zaman kendin i h isset t i rmektedi r.
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 20/76
Y A R A R L A N I L A N K A Y N A K L A R
1 - B İ R D O Ğ A N , N e j a t : A l e v i l e r i n B ü y ü k H ü k ü m d a r ı Ş a h İ s m a i l H a t a ı . İ s ta n b u l 1 9 9 1 , 8 7 s .
2 - B O Z K U R T . P r o f . D r . F u a t ( h a z ) : B u y r u k , İ s t a n b u l 1 9 8 2 , 1 2 0 s
3 - B O Z K U R T , P r o f . D r . F u a t : A l e v i l ik , 2 8 - 1 - 1 9 9 0 S a b a h G a z e t e s i
4 - E Y Ü B O Ğ L U , İ s m e t Z e k i : B ü t ü n Y ö n l e r i y l e T a s a v v u f , T a r i k a t l a r M e z h e p l e r T a r i h i , İs t a n b u l 1 9 9 0 ,
185 s .
5 - G Ö L P 1 N A R L I , A b d u l b a k i : 1 0 0 S o r u d a T ü r k i y e ' d e M e z h e p l e r v e T a r i k a tl a r , İs t a n b u l 1 9 6 9 , 2 7 7 s .
6 - N O Y A N , D o ç . D r . B e d r i : B e k t a ş i l i k A l e v i l i k N e d i r ? A n k a r a 1 9 8 7 , 3 0 0 s .
7- OYTAN, M. Tevf ik : Bektaşi l iğin İçyüzü, İs tanbul ( ty) I . Ci l t , 221 s . - I I . Ci l t , 47- 48. s .
8 - Ö Z T E L L İ , C a h i t : P i r S u l t a n A b d a l Y a ş a m ı B ü t ü n Ş i i r l e r i . İ s t a n b u l 1 9 8 5 , 3 1 7 . 3 2 6 . s .
9 - Ö Z T Ü R K , P r o f . D r . Y a şa r N u r i : K u r ' a n - ı K e r i m M e a l i , İ s t a n b u l 1 9 9 3 .
1 0 - Ş A P O L Y O , E n v e r B e h n a n : M e z h e p l e r T a r i k a t l a r T a r i h i , İ s t a n b u l 1 9 6 4 , 3 1 8 s .
K ü l t ü r Ba k a n l ı ğ ı , H a l k K ü l t ü r l e r i n i A r a ş t ı r ma v e
G e l i ş t i r me G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü , H a l k K ü l t ü r ü A r ş i v i
B A N T L A R
H A G E M
B a n t N o
İ
İ ç e
K ö y
K a y n a k K i ş
Tarih
B. 92. 0444
Kır ıkkale
H a s a n d e d e
M . Al i K U L O E D E O Ğ L U
1 5 . 1 2 . 1 9 9 2
B . 9 3 . 0 0 5 3
Yozgat
-
K a b a b e l
Bekir ŞAHAN
20. 4 1993
B 94 0247
Ç o r u m
E s e n ç a y
Vel i GÜRLEK
8 . 9 . 1 9 9 4
B. 94. 0257
Ç o r u m
Alaca
E s k i y a p a r
H a s a n T A Ş D E M İ R
12. 9 1994
B 9 4 . 0 2 6 0
Çorum
O s m a n c ı k
Ç a m p ı n a r
B a y r a m G Ö R M E Z
13. 9 1994
B 9 4 . 0 2 6 2
Ç o r u m
O s m a n c ı k
Ç a m p ı n a r
Davut BAYRAL
1 3 . 9 . 1 9 9 4
B 9 5 . 0 1 6 0
A m a s y a
G ö y n ü c e k
Şarkl ı
Mehmet KILIÇ
7 . 1 0 1 9 9 5
B. 95. 0164
A m a s y a
Merzifon
K a y a d ü z ü
Hüseyin CEYLAN
9 . 1 0 1 9 9 5
B . 9 . 0 1 6 6 , 0 1 6 8
A m a s y a
Merzifon
H. Turan SALTIK
1 0 . 1 0 . 1 9 9 5
B. 95 0170
A m a s y a
H a m a m ö z ü
Yemişen
Abdul lah BALCI
1 1 . 1 0 . 1 9 9 5
B . 9 5 . 0 1 7 2 , 0 1 7 4
A m a s y a
G ü m ü ş h a c ı k ö y
S a r a y ö z ü
Haydar ALTUN
2 . 1 0 . 1 9 9 5
B 96. 0027
Aydın
B o z d o ğ a n
Alamut
M e h m e t B U R U K
2 9 2 1 9 9 6
22
A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E
M U H A R R E M
A n a d o l u A l e v i l i ğ i i l e i l g i l i o l a ra k e n ç o k t a r t ı ş ı l a n
konulardan b i ri si de Anadolu Alevi lerin in oruç tu tup tu tmadık ları
y i t da bu ibadet lerin i ne şeki lde yerine get i rd ik lerid i r.
Yahudi ve Hıri st iyanlar ' ın da y ı l ın bel l i günlerinde bel l i
n e s n e l e r i y e me me ş e k l i n d e g e rç e k l e ş t i rd i ğ i o ru c u n , g ü n e ş i n
(İn h i n a sı n d a n b a t ma s ı n a k a d a r g e ç e n s ü re d e y e me m e k , i ç me me k
ve ı ı ıı se l i l işk ide bulunm amak g ib i b i r tak ım kural ları vard ı r. İslam
ı l ı mı ı i n b e ş t e me l k u ra l ı n d a n b i r i n i o l u ş t u ru r . K a me r i y ı l ı n
l< ıın ıazan ay ında o lmak ü zere her y ı l b i r ay tu tu lur. Hicret in ik inci
y ı l ı n da M e d i n e ' d e f a rz o l u n mu ş t u r . K u r ' a n d a R a ma z a n a y ı
i leri sinde b i ld i ri lmiş t i r.
Oruca n iyet ed i lerek başlanması gereki r. Erg in o lan her
ın i i slüman oruç tu tmak zorundadı r. Misafi r ve hasta o lan lar i le
çocukların ı emziren kadın lar oruçların ı kaza edebi l i r ve sonradan
(u larlar. Loğusa ve adet gören kadın lar oruç tu tmazlar ama bu
durumları geçt ik ten sonra her tu tmadık ları güne karş ı b i r gün
olarak oruçların ı tu tmak zorundadı rlar.
Sa y ı l a n ö z ü r l e r d ı ş ı n d a R a ma z a n a y ı n d a o ru ç t u t ma ma k
Miislümanl ık ' tan ç ıkmayı gerekt i ri r.
O r u ç , K u r ' a n h ü k m ü o l a r a k b i l d i r i l m e d e n ö n c e H z .
M u h a mme d ' i n M e d i n e ' d e M ü s l ü ma n l a r ' a Y a h u d i l e r ' i n y a p t ı k l a r ı
j ' i b ı , y ı l d a b i r k e z s a d e c e a ş u re g ü n ü n d e o ru ç t u t ma l a r ı n ı
buyurduğu b i l inmektedi r.
23
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 21/76
Muharrem ayın ın sadece onuncu günü (b i r gün o larak) oruç
tu tmak daha sonra İslam inancı açısından mekruh (Al lah tarafından
y a s a k l a n ma ma k l a b e ra b e r y a p ı l ma ma s ı g e re k e n ) s a y ı l mı ş t ı r .
B u n u n n e d e n i M u h a r r e m a y ı n ı n o n u n c u g ü n ü n ü n
Y a h u d ı l e r ' i n k u t s a l k i t a b ı T e v ra t ' a g ö re , g ü n a h l a rd a n a r ı n ma
cezası ; iş lenen b i r günaha karş ı l ık tu tmak üzere b i r şey verme ya
da yapma günü o larak kabul e tmeleri ve bu gün oruç tu tmalarıd ı r.
A ra p l a r d a Y a h u d i l e r ' d e n e t k i l e n e re k a y n ı g ü n o ru ç t u t a rk e n
İ s l a mi y e t ' i n o ru ç a y ı o l a ra k R a ma z a n a y ı n ı b e n i ms e me s i s o n u c u
1 0 M u h a r r e m g ü n ü o r u ç t u t u l m a s ı y a s a k l a n m ı ş v e m e k r u h
sayı lmışt ı r.
M u h a r re m a y ı n ı n d o k u z u n c u v e o n u n c u g ü n ü y a da o n u n c u
o n b i r i n c i g ü n ü ( i k i g ü n a rd a rd a ) o ru ç t u t ma k i s e Pe y g a mb e r
tu t tuğu iç in sünnet say ı lmışt ı r.
Çorum - Karg ı - Yeşi lköy 'den (köy : Sünni - Hani fı 'd i r)
k a y n a k k i ş i Y u s u f A K SO Y 9 . 9 . 1 9 9 4 g ü n ü y a p t ı ğ ı m d e r l e me
çal ışmasında Muharrem'de oruç tu tmaya i l işk in soruma şu şeki lde
c e v a p v e r i y o rd u :
"Muharrem 'de oruç tutmak sevaptır. 9 ve 11. günler tutmak
gerekir. 10. gün oruç tutmak iyi değildir. Gayrı Müslimler bu güne
çok önem verir ve onuncu gün oruç tutmaya çok itibar ederler.
Onlara benzememek için onuncu gün oruç tutmamak gerekir. "
S ü n n i M ü s l ü m a n l a r a ç ı s ı n d a n M u h a r r e m b u ş e k i l d e
y o ru ml a n ı rk e n , A n a d o l u A l e v i l i ğ i i ç i n M u h a r re m ç o k fa rk l ı
a n l a ml a r i f a d e e t me k t e d i r .
25
A n a d o l u A l e v i l e r i Sü n n i M ü s l ü ma n l a r g i b i R a ma z a n a y ı
boyunca 30 gün oruç tu tmamaktadı rlar. İnanç özel l iğ in i y i t i rmiş
kiş i ya da gruplarda Ramazan orucu tu tu lmakla b i rl ik te bu , inanç
açısından genel b i r n i te leme yapmaya yeterl i deği ld i r.
Anadolu Alevi lerince Ramazan ay ın ın 19-20 ve 21 . günleri
yas günü o larak kabul ed i l ip oruç tu tu lmaktadı r. Bunun nedeni
H z . A l i ' n i n R a ma z a n a y ı n ı n 1 9 ' u n d a y a ra l a n d ı k t a n s o n ra 2 1 ' in d e
Hakk 'a yürümüş o lmasıd ı r. Bunun d ış ında inanç özel l iğ in i koruyan
A l e v i l e rc e R a ma z a n a y ı n d a o ru ç t u t u l ma ma k t a d ı r .
Anadolu Alevi leri iç in aslo lan Muharrem ayında 12 gün
süreyle tu tu lan oruçtur. Bu oruç bazen 3 gün de Müslüm Aki l ve
ik i oğul (Muhammed ve İbrahim) iç in tu tu larak 15 güne ç ıkarı l ı r .
M u h a r re m a y ı A n a d o l u A l e v i s i i ç i n y a s a y ı d ı r . B u n u n
n e d e n i H z . A l i ' n i n k ü ç ü k o ğ l u H z . H ü s e y i n ' i n 1 0 M u h a r re m
6 8 0 ' d e Y e z i t o rd u la r ı t a ra f ı n d a n K e rb e l a ' d a ö n c e s u s u z b ı ra k ı l ı p
daha sonra başı kesi lmek suret i i le ö ldürü lmüş o lmasıd ı r. Alevi ler
bu günün yasın ı çeker, matemini tu tarlar.
Ş i i ler Hz. Hüse yin ' in şehid ed i ld iğ i 10 Muh arre m gün üne
k a d a r o ru ç t u t t u k t a n s o n ra 1 0 M u h a r re m g ü n ü d ö v ü n ü r l e r .
Vücut larına z inci rlerle vurarak , vücut ların ın bazı yerlerim keserek
k a n a k ı t ı r la r . B u u y g u l a m a l a r A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e y o k t u r .
Anadolu Alevi l iğ inde ayrıca oruç süresi 10 gün deği l 12 gündür.
Anadolu Alevi leri o rucu Hz. Hüseyin ' in Kerbela 'da şehid ed i lmesi
g e re k ç e s i i l e b i r l i k t e , a y n ı z a ma n d a O n i k i İ ma ml a r i ç i n d e
t u t ma k t a d ı r .
B i r d e M u h a r re m ' d e " o ğ u n d u rma o ru c u " d e n e n b i r o ru ç
vard ı r. Bu daha çok umutsuz b i r hasta l ığ ı iy i leş t i rmek iç in tu tu lur.
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 22/76
Ç o ru m - M e rk e z - E ş e n ç a y k ö y ü n d e n k a y n a k k i ş i V e l i
G Ü R L E K 8 . 9 . 1 9 9 4 g ü n k ü d e r l e me ç a l ı ş ma mı z d a :
"Muharrem orucundan önce üç gün de oğundurma orucu
tutulur, oğundurma orucunu herkes tutamaz, çünki hiç su içmeden
birer dilim ekmekle 3 gün oruç tutmak gerekir. " d iye konuyu izah
ediyordu .
Bu oruç 3 gün sürmekte , o ruç süresince günde b i r üzüm
tanesi ya da b i r tek leb leb i yeni lerek üç gün boyunca başka h içb i r
g ıda ve su a l ınmamaktadı r.
M u h a r re m ' i n b a ş la n g ı c ı t a k v i ml e rd e b e l i r t i lme k l e b e ra b e r ,
g e l e n e k s e l a ç ı d a n M u h a r re m ' e K u rb a n b a y ra mı n d a n i t i b a re n 2 0
gün sayı larak başlanması yaygın b i r uygulamadır.
Kimi yerlerde i se Muharrem orucunun başlangıç ve b i t iş
tarih leri sab i t lenmişt i r.
Kaynak k iş i Vel i GÜRLEK Muharrem' in başlangıç ve b i t iş
tarih lerine i l işk in şu b i lg i leri veriyordu:
"Hz. Hüseyin Kerbela'ya Mart'ın 27'sinde gelmiş ve
Nisan'ın 8'inde şehid olmuştur. Bu tarihleri Muharrem'in
başlangıç ve bitişi olarak kabul ediyoruz ve bu aradaki 12 gün
oruç tutuyoruz. Muharrem 'in tarihleri sabidendi. "
A y n ı u y g u l a ma n ı n Y o z g a t - M e rk e z - K a b a b e l k ö y ü n d e d e
olduğunu kaynak k iş i Beki r ŞAHAN bel i rterek , gerekçe o larak
Kerbela o lay ın ın tarih in in bel l i o lduğunu ve her y ı l değişmemesi
gerekt iğ in i gösteriyordu .
1 - 1 2 M u h a r re m t a r i h l e r i a ra s ı n d a t u t u l a n o ru ç t a H z .
H ü s e y i n ' i n K e r b e l a ' d a ç e k t i ğ i a c ı l a r , u ğ r a d ı ğ ı h a k s ı z l ı k l a r
h a t ı r l a n a ra k , a y n ı a c ı l a r y ü re k l e rd e h i s s e d i l i p Y e z i d ' e l a n e t
27
okunurken Kerbela şehi t leri iç in gözyaşı dökülür.Aynı zamanda
hepsi de haksız l ık lara uğradık larına inanı lan ve On ik i İmamlar
a n ı l ı r . M u h a r re m a y ı s ü re s i n c e h i s s e d i l e n a c ı H z . H ü s e y i n ' i n
k iş i l iğ inde temsi l in i bu lan , haksız l ığa uğramanın , ezi lmişl iğ in
acısıd ı r. Hz. Hüseyin ve Kerbela b i rer temsi ld i r. Anadolu Alevisi
iç in Kerbela b i r tepkin in b i r başkald ı rın ın simgeleşmiş öyküsüdür.
Saygı duyulan Hz. Hüs eyin ' in ba şkald ı rı sı , haksız l ığa karşı d i renci ;
üzüntüsü duyulan i se Kerbela o lay ın ın sonucudur.
Tutu lan oruçta , Anadolu Alevisi , Kerbela 'da çeki len acı ları
y ü r e ğ i n d e h i s s e t m e n i n y a n ı n d a , b e d e n i n d e d e a y n ı a c ı l a r ı
h i s s e t me y i a m a ç l a r .
M u h a r re m o ru c u s ü re s i n c e k a ç ı n ı l ma s ı g e re k e n v e o ru c u
bozan davranış lar i se şunlard ı r:
Su iç i lmez (oruç açı ld ık tan sonra su lu g ıdalar a l ın ı r,
hoşaf ayran vb . )
Ç a ma ş ı r y ı k a n ma z .
B a n y o y a p ı l ma z .
Traş o lunmaz.
•
Sigara , içk i iç i lmez.
H a y v a n k e s i l me z .
A ğ a ç k e s i l me z .
^
B ö c e k ö l d ü rü l me z .
V
K o k u l u ma d d e l e r k o k l a n ma z .
Karı - koca i l işk i leri o lmaz (oruç açı ld ık tan sonra da)
Sü s l e n i l me z .
A y n a y a b a k ı l ma z .
T ü rk ü s ö y l e n me z .
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 23/76
S O y u n o y n a n ma z .
S D ü ğ ü n o l ma z .
S C e m y a p ı l ma z .
Kimi yörelerde oruç tuz yalayarak açı l ı r .
İ n a n c ı n ö z ü n d e o l a n v e g e l e n e k s e l k e s i m d e h â l â
uygulanmakta o lan bu kural ların bazı ların ın (banyo yapmama, t raş
o l m a m a , ç a m a ş ı r y ı k a m a m a g i b i ) ç a ğ d a ş y a ş a m i ç e r i s i n d e
g e ç e r l i l i ğ i n i y i t i r d i ğ i v e u y g u l a m a d a n k a l d ı r ı l d ı ğ ı n ı
gözlemlemekteyiz . Bu da Anadolu Alevi l iğ in in değişken yapısın ı
tesp i t açısından i lg inç b i r bu lgu o larak karş ımıza ç ık ıyor.
R a ma z a n o ru c u n d a k i o ru c u k a z a e t me y a d a t u t u l a ma y a n
o ru c a k a rş ıl ı k f i d y e y a d a k e fa re v e rme u y g u l a ma l a r ı M u h a r re m
orucunda mevcut deği ld i r. Muharrem orucunun tu tu lmasında inanç
a ç ı s ı n d a n h e rh a n g i b i r y a p t ı r ı m s ö z k o n u s u d e ğ i l d i r . T u t u p
t u t m a m a t a m a m e n b i r e y i n ö z g ü r i r a d e s i n e b ı r a k ı l m ı ş t ı r .
dftjvo/vrt
Tutu lmaması yo ldan ç ıkmayı gerekt i ren b i r koşul deği ld i r.
T o p l u m s a l y a ş a m d a m u s a h i p l i k m ü e s s e s e s i s a y e s i n d e
y a ş a n a n y a rd ı ml a ş ma v e p a y l a ş ı m, M u h a r re m a y ı s ü re s i n c e t ü m
köy halk ına yaygın laşmakta ve ekonomik gücü yerinde o lan her
e v d e p i ş e n y e me k , o ru ç a ç ı l ma d a n ö n c e fa k i r o l a n l a r ı n e v i n e
g ö n d e r i l e re k a y n ı k a z a n d a p i ş e n y e me k l e o ru ç l a r ı n a ç ı l ma s ı
sağ lanmakta ve top lumdaki b i rl ik ruhu pekiş t i ri lmektedi r.
Geleneksel kesimde Muharrem ayı süresince akşamları o ruç
açı ld ık tan sonra ev lerde top lan ı larak , b i len ler tarafından Kerbela
v a k a s ı a n l a t ı l ma k t a y a da k i t a p l a rd a n o k u n ma k t a , H z . H ü s e y i n ' e
me rs i y e l e r s ö y l e n me k t e d i r .
28
Bugün ma te m günü ge l d i
A h Hüs e y n ü v ah Hüs e y i n
Senin de rd in bağr ım de ld i
A h Hüs e y n ü v ah Hüs e y i n
Ke rbe la ' n ın önü yaz ı
Y ü r e ğ imde n ç ı k maz s ı z ı
Ye z id le r mi k ı rd ı s i z i
A h Hüs e y n ü v ah Hü s e y i n
Bi z imle ge len le r ge l s in
Se r i n i me y dana k o y s un
Hüseyn i l e şeh id o l sun
A h Hüs e y n ü v ah Hü s e y i n
Ke rbe la ' n ın yaz ı l ar ı
Şeh i t düş tü gaz i l e r i
F a tma ana k u z u l a r ı
A h Hü s e y n ü v ah Hüs e y i n
Es t i de l i poy raz e s t i
Kaf i r Me rvan b i z i as t ı
Hüseyn ' in baş ın ı k e s t i
A h Hü s e y n ü v ah Hüs e y i n
Ke r be l a ' n ı n ö nü düz dü r
G e ce l e r b ana gündüz dü r
Şah Ke r be l a ' d a y a l n ı z d ı r
A h Hüs e y n ü vah Hüs e y i n
29
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 24/76
Gök te y ı ld ı z para land ı
Şah r ı b an A na k a r a l and ı
İ mam Hüs e y i n y a r a l and ı
A h Hüs e y n ü v ah Hüs e y i n
İmam Hüseyn at tan düş tü
Kaf i r ge lüb kan ın i ç t i
A t ı Med ine ' ye kaçt ı
A h Hüs e y n ü v ah Hüs e y i n
Bi r su ve r in masum cana
Yez id i ç t i k ana kana
Fa tma A na y ana y ana
Ah Hüsey n ü vah Hü sey in
Ke rbe la ' da b i te r yonca
Boyu uzun be l i ince
Şah Ha t ay i ' m k a s â r ı n ca
Ah Hüsey n ü vah Hü sey in
Hatai)
10 Muharrem Alevi - Bektaşi ler iç in matem bayramıdı r.
H z . H ü s e y i n ' i n o ğ l u Z e y n e l A b i d i n K e rb e l a ' d a n s a ğ o l a ra k
kurtu lmuş ve On ik i İmam nesl i ondan yürümüştür.
A n a d o l u A l e v i l e r i 1 2 . g ü n ü t u t t u ğ u o ru c u 1 1 . g ü n ü
akşamından yapı lmaya başlanan aşureden y iyerek açarlar. Aşure,
M u h a r re m a y ı i ç i n d e , d a h a s o n ra k i g ü n l e rd e d e y a p ı l ma k t a v e
H z . H ü s e y i n v e O n i k i İ ma ml a r ' ı n c a n ı i ç i n d a ğ ı t ı l ma k t a d ı r .
30
Muharrem ve aşure b i rb i rine bağl ı gelenekler o lup , aşure başl ı
başına ayrı b i r incelemeyi gerekt i rmektedi r. Bi r sonraki bö lümde
ayrın t ı l ı o larak yer a lmaktadı r.
M u h a r re m o ru c u d ı ş ı n d a A n a d o l u A l e v i - B e k t a ş i l e r i n c e
Şubat ay ı sonunda Hz. Al i 'n in b i r zuhuru o larak düşündükleri
Hızı r iç in de 3 gün "Hızı r Orucu" tu tu lmaktadı r.
A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e a d a k o ru c u t u t ma k d a y a y g ı n b i r
gelenekt i r.
M u h a r r e m o r u c u n u n b i t i m i n d e b ü t ü n k ö y h a l k ı n ı n
k a t ı l ı mı y l a b i r c e m y a p ı l ma k t a , k u rb a n l a r t ı ğ l a n ı p , g ö rg ü y e
gi rmemiş canlar nasip a larak yola g i rmektedi r.
A n a d o l u A l e v i l e r i n i n t u t t u ğ u M u h a r re m o ru c u , a ç s u s u z
kalarak nefsi terb iye e tme amacından uzak , Hz. Hüseyin ' in k iş i l iğ i
i le özdeşleşt i ri len b i r hak aray ıcı , b i r başkald ı rıc ı kahramanın
k a y b ı n ı n ma t e mi d i r . A n a d o l u A l e v i s i H z . H ü s e y i n ' d e k e n d i
b a ş k a l d ı r ı c ı l ı ğ ı n ı , K e rb e l a o l a y ı n d a i s e k e n d i i s y a n ı n ı g ö rü r .
İsyanın başarısız l ığ ıd ı r ona yas tu t turan . Tut tuğu yasın ard ında
ise hep umut vard ı r, Mehdi gel ip b i r gün herşeyi düzel tecek d iye.
Mehdi umudun öbür ad ı o lmuştur Anadolu Alevisi iç in .
111
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 25/76
Y A R A R I A M I . A N K A Y N A K L A R
1
- A N D , M e t i n : " İs l a m F o l k l o r u n d a M u h a r r e m v e T a z i y e " T ü r k F o l k l o r A r a ş t ı r m a l a r ı Y ı l l ı ğ ı , A n k a r a
1 9 7 6 , 4 -5 s .
2 - B İ R D O Ğ A N , N e j a t : A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e Y o l A y r ı m ı , İ st a n b u l 1 9 9 5 , 4 0 0 s .
3 - B İ R D O Ğ A N , N e j a t : A l e v i l e r i n B ü y ü k H ü k ü m d a r ı Ş a h İ s m a i l H a t a i , İs t a n b u l 1 9 9 1 , 1 3 6 s .
4 - H A N Ç E R L I O Ğ L U , O r h a n : İ s l a m İn a n ç l a r ı S ö z l ü ğ ü , İ s t a n b u l 1 9 9 4
5 - N O Y A N , D o ç D r . B e d r i : " B e k t a ş i v e A l e v i l e r d e M u h a r r e m A y i n i A ş u r e v e M a t e m E r k a n ı " H a l k
K ü l t ü r ü 1 9 8 4 / 1 , İ s t a n b u l 1 9 8 4 , 8 2 , 8 4 s.
6 - O Y T A N . M . T e v f ik : B e k ta ş i l i ğ in İ ç y ü z ü I I . C i l t , İ s t a n b u l ( t y ) 6 0 s .
7 - Ö Z , B a k ı : A le v i l i k N e d i r ? , İ s t a n b u l 1 9 9 5 , 2 1 1 s .
8 - Ö Z K I R I M L I , A t i l l a : A l e v i l i k B e k t a ş i l i k , T o p l u m s a l B i r B a ş k a l d ı r ı n ı n İ d e o l o j i s i , İs t a n b u l 1 9 9 6 ,
1 8 7 s .
9 - Y I L M A Z , A b d u l r a h m a ı ı : T a h t a c ı l a r d a G e l e n e k l e r , A n k a r a 1 9 4 8 , 9 7 s .
K ü l t ü r Ba k a n l ı ğ ı , H a l k K ü l t ü r l e r i n i A r a ş t ı r ma v e
G e l i ş t i r me G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü , H a l k K ü l t ü r ü A r ş i v i
B A N T L A R
H A C E M
B a n t N o
II
İ ç e
K ö y
K a y n a k K iş i
T a r ih
B . 9 4 .0 2 4 7 -0 2 4 8
Ç o ru m
M e rk e z
E se n ç a y
V e l iG Ü R L E K
8 .9 .1 9 9 4
B . 9 4 .0 2 4 9
Ç o ru m
Kargı
Y e ş lk ö y
Y u su f A K S O Y
9.9 1994
B . 9 4 .0 2 6 2
Ç o ru m
O sm a n c ık
Ç a m p ın a r
D a v u l B A Y R A L
1 3 .9 .1 9 9 4
B . 9 5 .0 1 6 0
A m a sy a
Göyniicek
Şarklı
M e h m e t K IL IÇ
7 .1 0 .1 9 9 5
B . 9 5 .0 1 6 5
A m a sy a
M e rz i fo n
K a y a d ü z ü
H ü se y in C E Y L A N
9 .1 0 .1 9 9 5
B . 9 5 .0 1 6 6
A m a sy a
M e rz i fo n
A . T u ra n S A L T IK
10 10.1995
B . 9 6 .0 0 2 7 -0 0 2 8
Aydın
B o z d o ğ a n
A la m u t
M e h m e t B U R U K
29.2 1996
33
A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E A Ş U R E
Tat l ı o larak b i l inen aşure (aşur, aşura), ad ın ı Ara p ay larından
M u h a r re m ' i n o n u n c u g ü n ü n d e n a l ı r .
Y a h u d i l e r ' i n i n a n c ı n a g ö re b u g ü n , i ş l e n e n b i r g ü n a h a
karş ı l ık o lmak üzere b i r şey verme ya da yapma günüdür. Bundan
dolayı Yahudi ler bu gün oruç tu tup aç kalarak günahlarına karş ı l ık
b i r bedel ödemiş o lurlar. Bu inançtan e tk i lenerek Araplar da bu
gün oruç tu tuyorlard ı . İslamiyet ' in oruç ay ı o larak Ramazan ay ın ı
k a b u l e d i p b u g ü n o ru ç t u t u l ma s ı n ı y a s a k l a ma s ı i l e b i r l i k t e
İslamiyet içeri sinde bu günle i lg i l i fark l ı inanış lar ortaya ç ıkm ışt ı r.
• Hz. Ade m' in güna hından dolay ı e t t iğ i tövbenin bu gün
kabul o lunduğu,
• Hz. İbrahim' in bu gün ateşten kurtu lduğu ,
• H z . Y a k u b ' u n , o ğl u Y u s u f ' a b u g ü n k a v u ş t u ğ u ,
• Hz. Nuh 'un gemisin in tufan b i t ip su lar çek i l ince Cu di
dağına bu gün o turduğu,
g ib i inanış larla bu gün b i r şükran günü o larak kabul ed i lmiş ve
aşure yapmak suret iy le kut lan ı r o lmuştur.
B u g ü n a ş u re p i ş i r i l me s i n i n n e d e n i H z . N u h ' u n g e mi s i
ö y k ü s ü n e b a ğ l a n ı r . B u ö y k ü y e g ö re , N u h Pe y g a mb e r a h l a k s a l b i r
ç ö k ü n t ü y a ş a y a n v e A l l a h ' ı n g a z a b ı n a u ğ ra y a c a ğ ı k e n d i s i n e
bi ld i ri len halk ından , kendisine inanan b i rkaç k iş i ve dünyada
yaşayan hayvanlardan a ld ığ ı b i rer ç i ft ö rnekle , yapt ığ ı büyükçe
bi r gemiye b iner ve tufan kopar. Bütün dünya su lar a l t ında kal ı r,
g e mi g ü n l e rc e s u y u n ü z e r i n d e k a l d ı k t a n s o n ra d a ğ a o t u ru r .
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 26/76
Gemideki ler tu fandan kurtu lduklarına sev inerek gemide artakalmış
ne kadar y iyecek varsa top lay ıp b i r kazana doldurarak b i r şükran
çorbası p iş i ri rler. Piş i ri len bu çorba, aşurenin i lk örneğid i r.
A ş u re g e l e n e ğ i Ş ı i ' l e rc e H z . H ü s e y i n ' i n ö l ü m ü n e b a ğ l a n ı r .
H z . M u h a mme d ' i n t o ru n u H z . A l i ' n i n o ğ l u o l a n H z . H ü s e y i n ,
Emevı hal i fesi Yezid b in Muavıye 'n in emri i le 10 Ekim 680 (H.
1 0 M u h a r r e m 6 1 ) t a r i h i n d e a i l e s i v e y a k ı n l a r ı i l e b i r l i k t e
Kerbela 'da şehi t ed i lmişt i r. Aşure zamanla Hz. Hüseyin ve onunla
bi rl ik te Kerbela 'da şehi t o lan ların ruhu iç in p iş i ri l i r ve dağı t ı l ı r
o lmuştur. Muharr em ayın ın b i ri i le onu arası yas günü o lup , onuncu
g ü n y a s b i t e r . O n u n c u g ü n a ş u re y e n i l i p b a y ra m e d i l me s i d e
K e rb e l a f a c i a s ı n d a n H z . H ü s e y i n ' i n o ğ l u İma m Z e y n e l A b i d ı n ' i n
sağ o larak kurtu lmuş o lmasına bağlan ı r. Çünkü On ik i imam nesl i
bu sayede yürümüştür.
Anadolu Alevi l iğ indeki aşure geleneği i se Kerbela o lay ına
d a y a n d ı r ı l ma k l a b e ra b e r , s a d e c e H z . H ü s e y i n v e K e rb e l a ' d a ş e hi t
o lan lar iç in deği l aynı zamanda On ık ı imamlar iç in de p iş i ri l i r .
K e r b e l a i ç i n p i ş i r i l e n a ş u r e N u h ' u n g e m i s i ö y k ü s ü y l e d e
bi l inmektedi r. Hat ta çoğu zaman Kerbela o lay ı i le Nuh 'un gemisi
ö y k ü s ü a ra s ı n d a , a s ı l ö y k ü d e y e r a l ma ma k l a b e ra b e r , b a ğ l a n t ı
k u r u l m a k t a d ı r . Ç o r u m i l i A l a c a i l ç e s i E s k i y a p a r k ö y ü n d e
12.09 .1994 tarih inde yapmış o lduğum bi r derleme çal ışmasında
kaynak k iş i Hal i l TAŞDEMİR aşureyi n iç in yaparsın ız şekl indeki
s o ru ma ş ö y l e c e v a p v e r i y o rd u .
"Aşure Nuh Peygamber'den
kalmıştır. Nuh Peygamber, Allah 'ın gazabına uğrayan halkından,
kendisine inananlar ve dünyada bulunan hayvanlardan aldığı birer
35
çift örnekle gemisinde tufanın dinmesini beklerken, gemi bir yerde
denizin üzerinde takılıp kalır. Nuh Peygamber Allah 'ayalvararak
gemisini bu durumdan kurtarmasını diler. Allah 'tan bir nida gelir
ve geminin bulunduğu yerin Kerbela çölünün üzeri olduğu, Hz.
Hüseyin ile birlikte 73 kişinin ileride burada Yezit ordularınca
şehit edileceği bildirilir. Nuh Peygamber ve gemidekiler, Hz.
Hüseyin, on iki imamlar ve şehitler aşkına üç gün oruç tutup aşure
yaptıktan sonra gemi yürümeye başlar ve karaya ulaşır. " B u
hikayede de görü ldüğü g ib i uyguladığ ı her geleneğe kendine göre
bi r k ı l ı f bu lan ve kendi inancıy la bağdaşt ı ran Anadolu Alevısi ,
ü z ü n t ü s ü n ü ç e k t i ğ i K e rb e l a o l a y ı n ı d a h i y ü z y ı l l a r ö n c e k i b i r
ö y k ü y ü k a y n a k g ö s t e re re k y o ru m l a ma s ı n ı b i l mi şt i r .
A ş u re , A n a d o l u ' d a Sü n n i i n a n ç m e n s u p l a r ı n c a d a y a p ı l ı y o r
o lmakla beraber, Anadolu Alevi lerince yapı lan aşure , bağlandığ ı
kaynak , yapı l ış tarih i , yapı l ış amacı , yapı l ış ı ve dağı t ı l ış ı s ı rasında
çevresinde o luşan b i r tak ım prat ik ve uygulamalarla fark l ı l ık lar
taşır.
A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e M u h a r r e m o r u c u , K u r b a n
Bayramından i t ibaren 20 gün sayı larak tu tu lmaya başlan ı r. Oruç
on ik i imamlar iç in 12 gün tu tu lur. Çoğu yerde yaygın o lan b i r
u y g u l a ma y l a 3 g ü n d e H z . H ü s e y i n ' i n a m c a s ı n ı n o ğ l u M ü s l i m v e
2 oğlu iç in oruç tu tu lmakta ve orucun süresi 15 güne ç ıkmaktadı r.
Anadolu Alevi leri 11 t raş 12 aş d iyerek , orucun on b i rinci günü
t raş o lup temizlen i r on ik inci günü i se aş yani aşure p iş i ri rler. On
ik inci gün tu tu lan oruç o gün p iş i ri len aşurenin yenmesi i le açı l ı r .
B u k e s i n b i r k u ra l o l ma y ı p d a h a s o n ra k i g ü n l e rd e d e a ş u re
piş i ri lmektedi r.
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 27/76
G ö rü l d ü ğ ü g i b i A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e a ş u re , Ş i i ' l e rd e
o l d u ğ u g i b i M u h a r r e m ' i n o n u n c u d e ğ i l o n i k i n c i g ü n ü
y a p ı l ma k t a d ı r .
Günlük yaşant ımızda b i r ta t l ı tü rü o larak yer a lan aşure ,
Anadolu Alevi leri iç in b i r ta t l ı o lmanın ö tesinde an lamlar i fade
eder.
Aşureye kat ı lan malzemenin türü ve say ısı bö lgelerin b i tk i
yapısı ve yet iş t i ri len ürünlerine göre fark l ı l ık lar gösterd iğ i g ib i ,
ekonomik güç de kat ı lan malzemenin n i te l iğ i konusunda bel i rley ic i
o lmaktadı r.
A ş u re k i mi y ö re l e rd e o n i k i i ma ml a r ı s e mb o l i z e e t me k
a ma ç ı y l a o n i k i ç e ş i t y i y e c e ğ i n k a t ı l ma s ı y l a y a p ı l ı rk e n , b u
uyulması zorunlu b i r kural deği ld i r. Kiş i lerin ekonomik güç ve
tercih lerine göre değişmektedi r. Ancak aşurede bulunması gerekl i
v e y a ç o ğ u z a ma n b u l u n a n y i y e c e k l e r b e l l i d i r . A ş u re n i n a n a
ma l z e me s i s u , ş e k e r (p e k me z ) , t u z , b a z ı y ö re l e rd e y a rma o l a ra k
adlandı rı lan kabuğu çıkarı lmış buğdaydı r. Nohut , kuru fasu lye,
kuru üzüm, kayısı kurusu , inci r kurusu , badem, ceviz iç i , fınd ık ,
g ü l s u y u , z e n c e f i l v b . ma d d e l e r i mk a n l a r ö l ç ü s ü n d e s ı k l ı k l a
kul lan ı lan d iğer y iyeceklerd i r.
Aşurenin p iş i ri l iş ve dağı t ı l ış ı da bel l i b i r seremoniy i
gerekt i ri r. Malzemeler kazana konurken , p iş i ri l i rken ve kazandan
al ın ı rken dualar ve özel l ik le Hz. Hüseyin 'e mersiyeler okunur.
Köy Alevi - Bektaşi lerinde aşure , köy halk ı tarafından , aşure
piş i ri len ev lerde top lu halde yeni l i r. Bu şeki lde köy halk ındakı
o r t a k h a re k e t e t me b i l i n c i d e p e k i ş t i r i l i r . H a s t a o l a n l a r ı n v e
mazeret inden dolay ı gelemeyenlerin ev lerine gönderi l i r . Aşurenin
36
kent kesiminde top lu o larak yenmesi yaygın b i r uygulama o lmayıp
pişen aşure , evden veya akraba kadın lardan b i ri tarafından komşu
ve akrabalara dağı t ı l ı r . Bu h izmet , işi yapan k iş in in büyük b i r s evap
kazanacağı inancından dolay ı büyük b i r i s tek le yapı l ı r. Büyükçe
b i r b a k ra c a k o n a n a ş u re k e p ç e y l e d a ğ ı t ı l ı r . D a ğ ı t ı m s ı r a s ı n d a
veri len ev in nüfus durumu göz önüne a l ınarak dengel i b i r dağı t ım
yapı lmasına ve kul hakkı geçmemesine d ikkat ed i l i r . Evden verd iğ i
kaba, aşure dolduru lan k iş i , Hak kabul e t sin , h izmet in kabul o lsun
diyerek dağı tan k iş iy i uğurlar. Aşurenin dağı t ımın ın küçük kaplara
konarak yapı ld ığ ı da o lur. Bu durumda aşure boşal t ı ld ık tan sonra
k a b ı y ı k a ma d a n v e r i l i r . K a b ı n y ı k a n ma d a n v e r i l me s i n d e k i a m a ç
dağı tma iş i g ib i , dağı t ı lan kabın y ıkanmasın ın da yapı lan h izmet in
b i r p a rç a s ı o l a ra k d e ğ e r l e n d i r i l me s i n d e n k a y n a k l a n ı y o r o l s a
gerekt i r.
37
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 28/76
Y A R A R L A N I L A N K A Y N A K L A R
1 - A L G A R , A y l a E s e n : " B e k t a ş i l i k l e Y e m e ğ i n Y e r i " . İ k i n c i M i l l e t l e r a r a s ı Y e m e k K o n g r e s i . 3 - 1 0
E y l ü l 1 9 8 8 , K o n y a K ü l t ü r v e T u r i z m V a k f ı Y a y ı m
2 < A n a B i r i t a n n i c a G e n e l K ü l t ü r A n s i k l o p e d i s i .
3 - A N D , M e t i n : " İ s l a m F o l k l o r u n d a M u h a r r e m v e T a z i y e " . T ü r k F o l k l o r A r a ş t ı r m a l a r ı Y ı l l ı ğ ı . A n k a r a
Ü n i v e r s i t e s i B a s ı m e v i , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n ı , 1 9 7 6 , s . 5 .
4 - H A N Ç E R L İ O ö L U , O r h a n : İ s l a m İn a n ç l a r ı S ö z l ü ğ ü , R e m z i K i t a b e v i , İ s t a n b u l 1 9 8 4 .
5 - M e y d a n L a r o u s s e
6 - N O Y A N , B e d r i : A l e v i l i k B e k t a ş i l i k N e d i r , A n k a r a 1 9 8 7 . 1 3 5 s .
7 - N O Y A N , B e d r i : B e k t a ş i v e A l e v i l e r d e M u h a r r e m A y i n i A ş u r e v e M a t e m E r k a n ı , H a l k K ü l t ü r ü
1 9 8 4 / 1 , G ü m ü ş B a s ı m e v i , İ s t a n b u l 1 9 8 4 , 8 1 , 8 2 s .
8 - H A G E M A R Ş İ V İ - B A N T L A R
B . 9 2 . 0 4 5 0
B . 9 3 . 0 0 5 4
B . 9 4 . 0 2 5 9
38
A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E M U S A H İ P L İ K
M u s a h i p l i k : A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e , i n a n ç me n s u b u , i k ra r
vermiş , ev l i ik i k iş in in eş leri i le b i rl ik te (dört k apı l ı ), ah i re te kadar
kardeş kalacaklarına , b i rb i rlerin i koruyup kol layacaklarına , b i rl ik
v e b e ra b e r l i k i ç e r i s i n d e y a ş a y a c a k l a r ı n a , t o p l u mu n v e d e d e n i n
h u z u ru n d a s ö z v e rme l e r i ş e k l i n d e g e rç e k l e ş t i r i l e n b i r s a n a l
akrabal ık türüdür.
K i ş i y a ş a m ı n d a y a l n ı z b i r k e r e g e r ç e k l e ş e b i l e n b u
andlaşmanın , ö lüm, düşkünlük , ayrı l ık g ib i durumlarda bozulması
hal inde yeni lenmesi mümkün deği ld i r. Ahiret kardeşl iğ i o larak
d a a d l a n d ı r ı l ma s ı n ı n n e d e n i b u b e ra b e r l i ğ i n ö l ü n c e y e k a d a r
sürmesi gcrekl i l iğ indendi r. Kimi yörelerde "yol kardeşl iğ i" o larak
da ad landı rı l ı r .
M u s a h i p l i k , i n a n ç me n s u p l a r ı a ra s ı n d a y a rd ı ml a ş ma y ı
sağlayan sosyal b i r o rganizasyon o larak , Anadolu Alevi inancı
içeri sinde önemli b i r iş lev i yerine get i ri r.
B e k t a ş i l i k t e ö z e l l i k l e B a b a ğ a n k o l u n d a y a y g ı n o l ma y a n
mu s a h i p l i k (B a b a ğ a n k o l u n d a mu s a h i p l i ğ i n b u l u n ma y ı ş ı n d a b u
k o l d a k i mü c e r re t l i k k a v ra mı n ı n v e H a c ı B e k t a ş V e l i ' n i n d e
mücerret = ev lenmemiş o lduğu inancın ın e tk i l i o lmuş o lab i leceği
g ö z ö n ü n d e b u l u n d u r u l m a l ı d ı r . Z i r a m u s a h i p l i k i ç i n a r a n a n
şart lardan b i ri si de ev l i o lmakt ı r. ) Bektaşi ler d ış ındaki Alevi
gruplarda özel l ik le de Tahtacı larda inancın temel n i te l ik lerinden
bi rin i o luşturmaktadı r.
Y o l o ğ l undan bağ çe n i z i s a k ı nman
Yen yed i r in yemiş in i z ko ruman
Mus ah i p s i z y e d i ad ım y ü r üme n
Mus ah i b i o lmay an anda y o r u l u r
Hatai)
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 29/76
Bel l i b i r yaşa gelen her inanç mensubu kendine b i r musahip
tu tmakla yükümlüdür. Musahip l ik iç in ideal yaş gencin fiz iksel
o lgunluğ a eriş t iğ i ve k işi l iğ in in o turduğu dü şünülen 18 - 20 yaş
civarıd ı r. Ancak bu yaşlar kesin kural larla sın ı rlanmış yaşlar
o l ma y ı p , d a h a k ü ç ü k y a d a d a h a b ü y ü k y a ş l a rd a mu s a h i p
t u t u l a b i l me k t e d i r . B u ra d a ö n e ml i o l a n k i ş i n i n k e n d i n i b u
s o ru ml u l u ğ u t a ş ıma y a h a z ı r h i s s e t me s i d i r .
Musahip o lacak k iş i lerde bel l i şart lar aran ı r.
• Aynı d i l i konuşuyo r o lmaları .
• Aynı mahal le , köy , i lçe veya i lde o turuy or o lmaları ,
e r i ş il e me y e c e k u z a k l ı k t a o l ma ma l a r ı .
• Yola g i rmek iç in her ik i adayın da ikrar vermiş o lma sı .
• Her ik i adayın da ev l i o lmalar ı , (bekar ik i aday yola
i k ra r ı n ı v e rmi ş o l ma k k a y d ı y l a mu s a h i p s e ç e r a n c a k
evlendik ten sonra musahip o lab i l i rler. Musahıpsiz
o lan lar Abdal Musa cemi d ış ında görgüye kat ı lamazlar. )
Musahips i z k i ş i ceme ge l i r mi
E t t iğ i n iy az lar kabul o lur mu
Muhamme d A l i y o l undan de rman bu l u r mu
Y ine farz i ç inde farzd ı r musahip
Pir SulUm Abdal)
• Adaylar ın yolun yasakla d ığ ı suçlan iş lemem iş o lması
ve yol düşkünü o lmaması gereki r.
• Adayların a i le leri arasında küskünlük , darg ın l ık , kanbağı
akrabal ık ve ık ı göbek ö tesine kadar ev l i l ik le kuru lan
akrabal ık bağın ın bulunmaması gereki r.
41 107
• Adayların top lumsa l sta tü lerin in (eğ i t im, mesle k , yaş,
e k o n o m i ) b i r b i r l e r i n e y a k ı n o l m a s ı , a r a d a b ü y ü k
f a r k l ı l ı k l a r ı n b u l u n m a m a s ı g e r e k i r . ( K a r a k t e r l e r i
b i rb i rine uyan ve b i rb i rleri i le an laşacaklarına kanaat
g e t i r i l e n k i ms e l e re k e n d i i s t e me l e r i d u ru mu n d a b u
fark l ı l ık lara rağmen iz in veri l i r . ) Sosyal ve ekonomik
y a rd ı ml a ş ma i l e s o s y a l d e n g e n in k u ru l ma s ı a ma ç l a n a n
mu s a h i p l i k s i s t e mi n d e , mu s a h i p l e r a ra s ı n d a k i s o s y a l
fa rk l ı l ı k l a r ı n i l i ş k i l e r i o l u ms u z y ö n d e e t k i l e y e re k
bozabi leceği yaygın b i r düşüncedi r.
Kahr ama nma raş - Pazarc ık - Tero lar köyünde n kaynak k iş i
M u s t a f a E N H A S (d e d e ) k o n u y a i l i ş k in ş u ö rn e ğ i v e r i y o rd u .
"Gördüm iki kişi ikisi cahil, orda devamlı kal kıl olur, biri kamil
biri cahil müşkül orda hallolur, ikisi de ölü (ikrar verip yola girmiş,
nefislerini öldürmüş) kudret orda bal olur."
dedik ten sonra , ik i
cahi l i b i r araya get i ri rsem orada her zaman problem çıkar, ama
b i r b ü l b ü l l e b i r k a rg a y ı d a a y n ı k a fe s e k o y ma m, mu s a h i p l i k t e
önemli o lan ik i gönülün b i rb i rlerin i sevmesıd ı r şekl inde konuyu
y o ru ml u y o rd u .
Mus ah i p mus ah i b e bu l s a b ahane
Onlar ı a ta lar b i r ı s s ı z hana
N ice yüz b in sene od lara yana
Danış t ı Muhammed böy le de r A l i
Hatai)
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 30/76
Sa y ı l a n ö z e l l i k l e r i t a ş ı y a n , b i rb i r l e r i n i b e l i r l i b i r s ü re
g ö z l e y e n v e d e ğ e r l e n d i re n i k i k i ş i , mu s a h i p o l ma y a k a ra r
verd ik lerinde, yo lun kural ların ı b i len b i r rehberin öncülüğünde
c e m d e d a r a d u r u p , k ö y h a l k ı n d a n s o r u l d u k t a n s o n r a d e d e
tarafından dualan ı rlar. Musahip adaylarına , b i rb i rlerin i denemeleri
v e mu s a h i p l i ğ i y ü rü t ü p y ü rü t e me y e c e k l e r i n e k a ra r v e rme l e r i i ç i n
"sınama" ya da "kazanç" ad ı veri len b i r y ı l l ık (daha k ısa o lab i l i r)
b i r süre veri l i r . Musahip l iğ i yürü teb i leceklerine kanaat get i ri rlerse
k a z a n ç s ü re s i s o n u n d a re h b e r t a ra f ı n d a n b o y u n l a r ı n a me n d i l v e y a
t ığbent bağlanarak cem meydanına get i ri len musahip ler, eş leri i le
b i rl ik te dara durup top lumdan soru lduktan sonra üzerlerine b i r
beyaz çarşaf örtü lerek dededen dua ve nasihat a l ı rlar. Bu beyaz
çarşaf yaşarken ö lmenin , ö lmeden önce ö lmenin ve kefenlenmeı ı in
s i mg e s i d i r . Ö l e n i n s a n ı n n e f s i d i r . B u ö l ü ml e i n s a n ı n n e f s i
kötü lüklerden arınmış o lur. Bu tören le musahip l iğe g i ri lmiş o lunur.
Eğer kazanç süresi iç inde musahip l iğ i yürü temeyeceklerine kanaat
get i ri rlerse vazgeçerler, böylece kardeşl ik andları bozulmamış o lur
ve başka b i ri i le musahip o lab i l i rler. Musahip o lduktan sonra andı
bozanlar i se yeni b i r musahip tu tamazlar, düşkün sayı l ı rlar.
Kardeş çocukları ev lenebi ld iğ i halde, kan kardeşl iğ inden
d a h a ö t e b i r k a v ra m o l a ra k d e ğ e r l e n d i r i le n mu s a h i p l i k t e mu s a h i p
çocukları b i rb i rleri i le ev lenememekte , hat ta k imi yörelerde bu
yasak b i rkaç göbek devam et t i ri lmektedi r.
Musahip kardeşler kadın hariç b i rçok konuda tek l i fsiz ortak
sayı l ı rlar. Bi rin in ev inde bulunanın d iğerin in ev inde de bulunması ,
b u l u n m a d ı ğ ı t a k t i r d e o r t a k k u l l a n ı l m a s ı g e r e k i r . M u s a h i p ,
musahib in ev ine tek l i fsiz g i rip yemeğin i tek l i fsiz yemel id i r, çünkü
42
o n u n k a rd e ş i d i r . E k o n o mi k a n l a md a y a rd ı ml a ş ma mu s a h i p l i ğ i n
temel n i te l ik lerinden b i rid i r. Musahip ler, kendi çocuğuna karş ı
ü s t l e n d i ğ i y ü k ü m l ü l ü k l e r i m u s a h i b i n i n ç o c u ğ u n a k a r ş ı d a
y ü k l e n me l i v e g e re k l i d u ru ml a rd a b u s o ru ml u l u k l a r ı n ı y e r i n e
get i rmel id i r.
Musahipt i r musahib in var i s i
İk is i de bir e lmanın yarıs ı
E yyub ' un ten inde kovan ar ı s ı
O da he r ç i çe k ten ba la ge t i r i r .
Pir Sultan Abdal)
T a h t a c ı l a r d a m u s a h i p l i k m ü e s s e s e s i n i n d i ğ e r A l e v i
gruplardan fark l ı b i r b iç imde değerlendi ri ld iğ i ve musahip l ik ten
sonra üç aşamanın daha bulunduğu görü lmektedi r. Hz. Al i bu dört
aşamayı da yaşadığ ına inanı l ı r. Günümüzde dördüncü aşamaya
ulaşmak imkansız , d iğer ik i aşamayı gerçekleş t i rmek de çok zordur.
Onun iç in herkes ancak musahip tu tab i lmektedi r.
M u sa h i p l i k : Tahtacı Alevi lerinde b i rinci aşamadır. Hz.
A l i ' n i n mu s a h i b i H z . M u h a mme d ' d i r .
A şı n a : Musahip l ik te n sonra gelen ik inci aşamayı o luşturur. oU- »
M u s a h i p l i ğ e g ö re g e rç e k l e ş t i r i l me s i d a h a z o rd u r . H z . A l i ' n i n
aşinası Veysel Karani 'd ı r. Ancak ık ı musahip l i aş ına o lab i l i r.
Pe ş i n e :
Aşinal ık tan sonra ik i aş ınanın u laşabi le ceği b i r * '
aşamadır ve üçüncü aşamayı o luşturur. Hz. Al i 'n in peşinesi onun
peşi sı ra g id ip "boz a t l ı h ız ı r" ın ı yani Hz. Al i 'y i bu lan Salman-ı
at.lf
Fa r i s i ' d i r .
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 31/76
Ç ı ğ ı l d a ş : A n c a k ik i p e ş i n e n i n o l a b i l e c e ğ i ç ı ğ ı l d a ş ,
dördüncü aşamayı o luşturur. Günümüzde bu aşamaya u laşmak
mü mk ü n d e ğ i l d i r . H z . A l i ' n i n ç ı ğ ı l d a ş ı t o p ra k t ı r . H z . A l i ' n i n
sı fa t larından b i ri de toprak an lamına gelen türap t ı r. Hz. Al i 'n in
toprakla ç ığ ı ldaş o lması , toprakla b i r ve aynı o lması an lamına gel i r
k i bu yaşarken ö lmenin , benl iğ in i toprağa gömmenin simgesid i r.
H z . A l i ' n i n t o p ra k l a ç ı ğ ı l d a ş o l ma s ı n a i l i ş k i n A y d ı n -
B o z d o ğ a n - A l a mu t k ö y ü n d e n k a y n a k k i ş i M e h me t B U R U K ş u
söylenceyi an la t ıyordu .
"Hz. Ali önce su ile çığıldaş olmak ister. Su bütün
mahlukların kendisinden yararlandığını ancak bahar aylarında
coşup bir sele dönüştüğünde etrafına zarar verdiğini söylediğinde
onunla çığıldaş olmaktan vazgeçer.
Daha sonra ateşle çığıldaş olmak ister. Ateş dünyadaki
bütün çiğleri pişirdiğini ancak bir kötü özelliği olduğunu,
kontrolden çıktığında rüzgarın da etkisiyle, köyleri, kentleri
yakabildiğim söylediğinde onunla da çığıldaş olmaktan vazgeçer.
En son toprakla çığıldaş olmak ister. Toprak dünyadaki
bütün nebatların kendinde yetiştiğini, üzerine pisleyen kendini
kirleten insanlara gül verdiğini, hiçbir kötülüğünün olmadığını
söylediğinde Hz. Ali toprakla çığıldaş olmaya karar verir. "
Söylenceden de an laş ı ld ığ ı g ib i ç ığ ı ldaş her tü rlü kötü
ni te l ik ten uzak , kendine yapı lan kötü lüklere dahi iy i l ik le cevap
verebi lecek o lgunluğa sah ip , insani zaaflardan uzak , egosunu yok
etmiş , kami l insanın u laşabi leceği b i r aşamadır. Bu n i te l ik lere sah ip
o l ma k i n s a n ı n d o ğ a s ı g e re ğ i ç o k g ü ç o l d u ğ u n d a n g ü n ü mü z d e
insanların ç ığ ı ldaş o lması çok zor, hat ta imkansızd ı r.
44
Musahip l iğ in kaynağı , Alevi söylencelerinde Hz. Al i i le
H z . M u h a m m e d ' i n m u s a h i p k a r d e ş o l d u ğ u d ü ş ü n c e s i n e
d a y a n d ı r ı l ı r . B u s ö y l e n c e y e g ö re H z . M u h a mme d V e d a H a c c ı
d ö n ü ş ü G a d ı r i H u m me v k i i n d e y a p t ı ğ ı k o n u ş ma d a i n a n a n l a rd a n
herkesin kendine b i r kardeş tu tmasın ı i s temiş ve bu kardeşl ik
üzerine and iç t i rerek bu beraberl iğ in ö lene kadar bozulmaması
g e re k t i ğ i n i s ö y l e mi ş , k e n d i n e d e H z . A l i ' y i mu s a h i p k a rd e ş
seçmişt i r. Musahip l ik buradan kalmışt ı r.
Musahip l iğ in tarihsel kökeni konusunda i se fark l ı görüşler
me v c u t t u r .
B a k i Ö Z
"Musahipliğin kaynağı Asya 'dır. İskidler 'de
(Saka) ileri ölçüde bir kardeşlik vardır. Bu örgütlenme Harezm 'de
yaygındır. Asya ve Şaman kökenli olan musahiplik Oğuzlar yoluyla
Ahilere geçmiş oradan da Aleviliğe girmiştir. "
(1)
d e rk e n , N e j a t
B İ R D O G A N " Zer düş t kendi yöresinde kardeş birlikler oluşturmuş
ve bu daha sonra günümüzde bile var olan ruhani dervişler
birliğinin temelim atmıştır. Anadolu Alevilerinin bir kesiminde
var olan musahip örgütünün bu olaydan çıkmış olması da akıldan
çıkarılmamalıdır. "
(2)
"Var olan Fiıtüvvetnameler, incelemeler gösteriyor ki
Ahiliğe katılmak isteyen acemi çırağın (nâzil) ya da katılırken
kendisine öncelikle bir yol atası bulması gerekir. Bu Alevilikteki
rehber 'in karşılığıdır. Sanırız ki Ahilikten geçmedir. Gene fütiivvet
yolunda ilerlerken kendisinden daha kıdemli olan naziller
1. Baki ÖZ; Alevilik Tarih inden İzler . s. 108
2. Nejat BİRDOGAN; Anadolu Aleviliğ inde Yol Ayrımı, s.83
111
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 32/76
arasından iki de yol kardeşi seçecektir. Bu olay da Aleviliğin bir
kesimine yol kardeşi olarak geçmiştir. "
0 1
demektedi r.
M u s a h i p l i ğ i n k a y n a ğ ı n ı n A s y a v e Ş a ma n k ö k e n l i o l d u ğ u
ya da Zerdüşt inancı kökenl i o lduğu konusundaki görüşlerin i se
her ik isinde de hakl ı l ık payı o lab i leceği , her ik i kaynağın da
Anadolu Alevi l iğ i üzerinde bel i rley ic i e tk i lerin in bulunduğu b i r
gerçekt i r. Ancak bu e tk i konusunda kesin b i r kaynak göstermek
eldeki mevcut b i lg i ler ış ığ ında mümkün deği ld i r. Kanım Asya ve
Ş a ma n k ö k e n l i o l a b i l e c e ğ i y o l u n d a d ı r .
Musahip l ik si steminin özünde taş ıd ığ ı sosyal dayanışma ve
o rg a n i z a s y o n n i t e l i ğ i , h a n g i k a y n a k t a n g e l mi ş o l u r s a o l s u n ,
Anadolu Alevi inancın ın özünde yatan hümanist an lay ış ın ış ığ ında
y e n i d e n y o ru ml a n d ı ğ ı g ö rü l me k t e d i r .
3 . N e ja t BİRD O Ğ A N ; M i l le t le r a r as ı A h i l ik K ü l tü r ü S em p o zy u m u B i ld i r i l e ri , s . 2 0
46
Y A R A R L A N I L A N K A Y N A K L A R
1 - B E N D E R , D r . C e m ş i d ; K ü r t U y g a r l ı ğ ı n d a A l e v i l i k . İ s t a n b u l 1 9 9 1 , 2 5 4 s .
2 - B İ R D O Ğ A N , N e j a t ; A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e Y o l A y r ı m ı , İ s t a n b u l 1 9 9 5 , 8 3 , 1 6 2 s .
3 - B İ R D O Ğ A N , N e j a t ; A l e v i l e r i n B ü y ü k H ü k ü m d a r ı Ş a h İ s m a i l H a t a i , İs t a n b u l 1 9 9 1 , 6 3 , 9 4 s .
4 - B İ R D O Ğ A N , N e j a t ; M i l l e t l e r a r as ı A h i l i k K ü l t ü r ü S e m p o z y u m u B i l d i r i l e r i , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı ( H A G E M )
Y a y ı n l a r ı , A n k a r a 1 9 9 6 , 2 0 s .
5 - B O R A T A V , P e r t e v N a i l i ; 1 0 0 S o r u d a T ü r k F o l k l o r u . İ s t a n b u l 1 9 9 3 , 4 5 . s .
6 - B O Z K U R T , F u a t ; ( h a z ) B u y r u k , İ s t a n b u l 1 9 8 2 , 5 2 - 7 2 s .
7 - E R Ö Z , P r o f . D r . M e h m e t ; T ü r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a ş i l i k , A n k a r a 1 9 9 0 . 1 1 2 , 1 4 0 s .
8 - K A Y A , H a y d a r ; M u s a h i p l i k . İ s t a n b u l 1 9 8 9 . 6 8 s .
9 - N O Y A N , B e d r i : A l e v i l e r d e H u k u k D ü z e n i [ D ü ş k ü n l ü k ] U l u s l a r a r a s ı T ü r k F o l k l o r K o n g r e s i B i l d i r i l e r i
I V . c i l t , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı , A n k a r a ( t y ) , 1 9 1 s .
1 0 - Ö Z , B a k i ; A le v i l i k T a r ih in d e n İ z l e r , İ s t a n b u l 1 9 9 7 , 1 0 8 s .
1 1 - Ö Z T E L L İ , C a h i t ; P i r S u l t a n A b d a l Y a ş a m ı v e B ü t ü n Ş i i r l e r i , 2 2 9 , 2 3 9 s .
K ü l t ü r Ba k a n l ı ğ ı , H a l k K ü l t ü r l e r i n i A r a ş t ı r ma v e
G e l i ş t i r me G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü , H a l k K ü l t ü r ü A r ş i v i
B A N T L A R
H A G E M
B a n t N o
İ
İ ç e
K ö y
K a y n a k K iş i
T a r ih
B . 9 4 .0 2 4 5
Ç o ru m
İskilip
İbik
H ü se y in G Ö Ç E N
7 .9 .1 9 9 4
B . 9 4 .0 2 4 8
Ç o ru m
M e rk e z
E sc n ç a y
V e l i G Ü R L E K
8 .9 .1 9 9 4
B . 9 5 .0 1 6 5
A m a sy a
M e rz i fo n
K a y a d ü z ü
H ü se y in C E Y L A N
9 .1 0 .1 9 9 5
B . 9 6 .0 0 2 6
Aydın
B o z d o ğ a n
Alamııt
M e h m e t B U R U K
2 9 .2 .1 9 9 6
B . 9 6 .0 0 3 0
Aydın
M e rk e z
Y ı lm a z k ö y
H ü se y in K O R T
5 .3 .1 9 9 6
B . 9 7 .0 1 5 1
K a h ra m a n m a ra ş Elbistan
C e b ra i l E R G İ Ş İ
1 9 .6 .1 9 9 7
B . 9 7 .0 1 5 2
K a h ra m a n m a ra ş
Afşin
Ç o m u d ü z ü
M u s ta f a Y A Z G A N
2 0 .6 .1 9 9 7
B . 9 7 .0 1 5 5
K a h ra m a n m a ra ş
P a z a rc ık
Çınarlı
M u s ta f a E N H A S
2 1 .6 .1 9 9 7
B . 9 7 .0 1 5 7
K a h ra m a n m a ra ş P a z a rc ık
N a s ı r D O N A T
2 4 .6 .1 9 9 7
B . 9 7 .0 2 5 8
M a n i sa
Salihli
Kabazlı
A l i K O R K M A Z
2 7 1 0 .1 9 9 7
B. 97.0
G a z ia n te p
N iz ip
Köseler
K a s ım A S L A N
1 9 .1 1 .1 9 9 7
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 33/76
A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E D Ü Ş K Ü N L Ü K
Yüzyı l lard ı r mevcut siyasal düzenle çat ışma hal inde o lan
ve merkezi o tori teden uzak b i r yaşam sürmeyi terc ih eden Anadolu
A l e v i s i , i ç i n d e b u l u n d u ğ u d u ru mu n g e re ğ i k e n d i i ç i n d e b i r
y a r g ı l a m a m e k a n i z m a s ı o l u ş t u r m u ş , o l u ş t u r d u ğ u b u h a l k
mahkemesine "düşkün meydanı" , yarg ı lama sonucu verd iğ i cezaya
da "düşkünlük" ad ın ı vermişt i r.
D ü ş k ü n l ü k : A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e , y o l me n s u b u n u n y o l u n
yasaklad ığ ı suçlardan b i ri sin i iş lemesi durumunda, meydan kararı
i le suçlu bulunarak , kendisi ve musahib in in (eş leri i le b i rl ik te)
d ö r t k a p ı l ı o l a ra k , y o l d a n ç ı k a r ı l ma l a r ı a n l a mı n a g e l e n b i r
c e z a l a n d ı rma b i ç i mi d i r .
Y o l d a n o l ma y a n l a r ı n d ü ş k ü n me y d a n ı n d a y a rg ı l a n ma l a r ı
mü mk ü n o l ma z k e n , y o l me n s u b u n u n y o l d a n o l ma y a n a k a rş ı
iş led iğ i suç düşkünlük meydanında görü lür. Yani düşkünlük ancak
y o l m e n s u p l a r ı n a v e r i l e b i l e n b i r c e z a l a n d ı r m a b i ç i m i d i r .
Yarg ı lamada cinsiyete dayal ı b i r ayrım yapı lması da söz konusu
deği ld i r.
Düşkünlük ce zası ik i şeki lde veril i r . Bunlardan b i ri si s üresiz
düşkünlük , d iğeri i se sürel i düşkünlüktür. Kiş in in iş led iğ i suçun
n i t e l i ğ i n e g ö re v e r i l e n c e z a l a rd a ö mü r b o y u y o l d a n d ü ş me y i
gerekt i ren cezalara "düşkün" ad ı veri l i rken , daha hafi f suçlarda
veri len bel i rl i sürel i (geçic i ) düşkünlüklere i se "müşkül" ad ı veri l i r .
K a h ra m a n ma ra ş - Pa z a rc ı k - Ç ı n a r l ı k ö y ü n d e n k a y n a k k i şi
M u s t a fa E N H A S, d ü ş k ü n l ü ğ e i l i ş k i n ş u b i l g i l e r i v e r i y o rd u .
"Düşkünlük kaldırılmaz. Birisinin karısını kaçırmışsın, birisinin
49
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 34/76
karısıyla oynaşmışsın, düşkün olursun. Düşkünlüğün kalkması için
telafi edilir nitelikte olma sı ve zarar gören kişinin rızalık
göstermesi gerekir. Adam kadın kaçırdıysa yerine kadın
veremeyeceğine göre düşkünlüğü kaldırılmaz.
İşlenen suçun telafi edilir nitelikte olup mağdurun
rızalığımn alınabileceği durumlara düşkün değil, müşkül denir.
Başkasının malını gasbeden kişi Hak meydanında bunu
inkar etmeyip kabul eder, mağdur olan kişinin zararını karşılar
ve toplum huzurunda rızalığını alırsa müşkül hallolur.
Düşkün kalkmaz, müşkül ise hallolur"
Müşkülün hal led i lmesin in nedeni i se yolda müşküle düşen
yani geçic i o larak yol düşkünü o lan k iş i lerin , a i le lerin in yoldan
ma h ru m k a l ma l a r ı n ı e n g e l l e me k t i r .
T e l a f i s i mü mk ü n o l a n , k a v g a e t me , k ü s k ü n l ü k , d e d e y e y a
da b i r büyüğe saygısız l ık , mazeretsiz "hakul lah" vermeme, sarhoş
o l u p t o p l u m d ü z e n i n i b o z ma , c e md e v e t o p l u ms a l y a ş a md a
d e d e n i n y a p ma y ı y a s a k l a d ı ğ ı ş e y l e r i y a p ma , a i l e s i n e k a rş ı
sorumluluğunu yerine get i rmeme, i ft i ra , küfür, s ı rrı i fşa e tme, b i r
defaya mahsus o lmak üzere h ı rsız l ık vb . suçlar geçic i düşkünlük
yani müşkül sın ı fına g i rer. Bu tür suçlarda suç un iş lendiğ i koşul lar,
suçun b i lerek iş len ip iş lenmediğ i , suçu iş leyen k iş in in durumu,
suçun i lk defa iş len ip iş lenmediğ i , mağdur o lan k iş in in tavrı , bu
s u ç l a ra v e r i l e c e k s ü re l i (g e ç i c i ) d ü ş k ü n l ü k c e z a s ı n ı n o ra n ı n ı
bel i rlemede değerlendi rme kri terlerin i o luşturur.
Zina, tecavüz, mazeretsiz b i rden fazla ev l i l ik , boşanma, b i r
,
€$fada |j " ja^ layapı lan h ı rsız l ık , adam öldürme, musahip l iğ i bozma,
i k ra rd a n M ^ r f t e g ib i s u ç l a r s ü re s i z d ü ş k ü n l ü ğ ü y a n i y o l d a n
£ Ş id^pey i "ğerekfeŞr.
.. f
t k f V i t ^ f
t»*, * «VS-îJ^
I91S-0
Sü re l i v e s ü re s i z d ü ş k ü n l ü k l e re v e r i l e c e k c e z a l a rd a d a
fark l ı l ık lar bu lunmaktadı r.
Sürel i düşkünlüğü gerekt i ren suçlarda, uyarma, geçic i o larak
t ö re n l e re a l ma ma , p a ra c e z a s ı n a ç a rp t ı rma , a t e ş t e y ü rü t me ,
boynuna su dolu bakraç asma vb . cezalar veri l i r .
Sü re s i z d ü ş k ü n l ü k y a n i y o l d a n d ü ş me y i g e re k t i r e n a ğ ı r
suçlarda i se , süresiz o larak tören lere a lmama ve sürgüne gönderme
gib i cezalar veri lmektedi r.
D ü ş k ü n l ü k l e c e z a l a n d ı r ı l a n s u ç l u l a r i ç i n u y g u l a n a n
mü e y y i d e l e r d a h a ç o k s u ç l u y u f i z i k i a n l a md a d e ğ i l ma n e v i
a n l a md a z o r l a ma y a v e y ı p ra t ma y a y ö n e l i k t i r . Su ç l u y u t o p l u m
d ı ş ı n a i t e re k t o p l u ms a l f a a l i y e t l e rd e n me n e t me k , c e ml e re
a l ma ma k , s e l a m v e rme me k , e k me ğ i m y i y i p s u y u n u i ç me me k ,
k o n u ş ma ma k , k ı z a l ı p v e rme me k , s ü rü s ü n ü s ü rü s ü n e k a t ma ma k ,
b a y ra ml a ş ma ma k , h a s t a s ı n ı z i y a re t e g i t me me k (ö l ü s ü o l u r s a
k a l d ı r ı l ı r ) v b . g i b i b i re y i ma n e v i a n l a md a y ı p ra t a n c e z a l a r
veri lmektedi r.
Düşkünlük cezasında amaç b i rey i iş led iğ i suçtan dolay ı
toplum dış ına i tmekt i r. Anadolu Alevisin in kendi iç inde yarat t ığ ı
bu hukuk düzeninde, İslam hukukundaki z ina suçuna uygulanan
re c m, h ı r s ı z l ığ a u y g u l a n a n e l k e s me , a d a m ö l d ü rm e y e u y g u l a n a n
kısas g ib i sert şeri hükümler mevcut deği ld i r.
Anadolu Alevi l iğ indeki düşkünlük müessesesin in Yahudi l ik
v e H ı r ı s t i y a n ' l ı k t a k i a fo ro z s i s t e mi i le y a k ı n l ı k l a r t a şı d ı ğ ı *
g ö rü l me k t e d i r .
Din d ış ına ç ıkarı lma, lanet leme anlamını da kapsayan aforoz
Yahudi l iğ in ortaya a t t ığ ı b i r cezalandı rma b iç imidi r. Tevrat ' a göre
b ü y ü k g ü n a h l a ra u y g u l a n a n b i r l a n e t l e me v e t o p l u l u k d ı ş ı n a
çıkarma iş lemini d i le get i ri r.
51
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 35/76
Hırist iyan (Kato l ik) aforozunda da aforoz ed i len k iş i k i l i se
a y i n l e r i n e a l ı n ma ma k t a , k i l i s e l e rd e g ö re v y a p a ma ma k t a , k i l i s e c e
adları yayın lanmış o lan aforoz ed i lmiş k iş i lerle i l işk i kuru lması
yasaklanmakta , k imi durumlarda k ış ı yurt taş l ık haklarından dahi
ma h ru m b ı ra k ı l ma k t a d ı r .
Pro testan l ık ta i se günah çıkarma hakkından b i r y ı l yoksun
b ı ra k ma , e v l e n me a y i n i n d e n b i r y ı l y o k s u n b ı ra k ma , k i l i s e
d e f t e r i n d e n s i l i n me g i b i d i n s e l a l a n d a s ı n ı r l a n d ı r ı l mı ş c e z a l a r
veri lmektedi r.
A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e k i d ü ş k ü n l ü k c e z a s ı , d e d e n i n
b a ş k a n l ı ğ ı n d a , i k ra r v e re re k y o l a g i rmi ş o l a n k ö y h a l k ı n ı n
k a t ı l ı mı y l a g e rç e k l e ş t i r i l e n , " d ü ş k ü n l ü k me y d a n ı " a d ı v e r i l e n
c e m d e v e r i l m e k t e d i r . Ş i k a y e t ç i v e s u ç l a n a n d a r a d u r u p
din lendik ten sonra halk ın da görüşleri a l ın ıp değerlendi ri lerek b i r
yarg ıya varı lmaktadı r. Dedenin tek başına yarg ı lamada bulunması
söz konusu deği ld i r.
Y a p ı l a n y a rg ı l a ma s o n u c u d ü ş k ü n i l a n e d i l e n k i ş i n i n ,
düşkünlüğünün kald ı rı lması (müşkül) da y ine aynı şeki lde b i r cem
yapı larak gerçekleş t i ri l i r k i bu ceme "düşkün kald ı rma" ya da k imi
yörelerde "yunma" ad ı veri l i r . Düşkünlüğü kald ı rı lan k iş in in yola
tekrar ik rar vermesi gereki r.
Ç o ru m - İ s k i l i p - İ b i k k ö y ü n d e n k a y n a k k i ş i H ü s e y i n
GÖÇEN; "düşkün kald ı rmak kar i le su örtmek g ib id i r, kar eriy ince
su meydana ç ıkar." derken , düşkünlüğü kald ı rı lan suçlarda dahi
s u ç u i ş l e y e n b i re y i n t o p l u m n a z a r ı n d a k i o l u ms u z i ma j ı n ı n
s i l i n e me y e c e ğ i , t o p l u m h a f ı z a s ı n d a v a r l ı ğ ı n ı k o ru y a c a ğ ı v e
d ü ş k ü n ü n i ş l e d i ğ i s u ç u n a ğ ı r l ı ğ ı n ı b ü t ü n y a ş a m ı b o y u
hissedeceğin i i fade ed iyordu .
İ ş l e n e n s u ç u n a ğ ı r l ı ğ ı n a g ö re d e d e n i n k a l d ı ra ma y a c a ğ ı
d ü ş k ü n l ü k l e rd e mü rş i d e g i d i l i r . K a l d ı r ı l a ma y a c a k ( s ü re s i z )
d ü ş k ü n l ü k l e r i n c e z a s ı i s e ma h ş e re k a l ı r . B u s ö y l e y i ş , s ü re s i z
53
d ü ş k ü n l ü k l e re v e r i l e b i l e c e k h i ç b i r c e z a n ı n o s u ç u n k a rş ı l ı ğ ı
o lamayacağı an lamını i fade eder.
A n a d o l u A l e v i s i n ı n k e n d i i ç i n d e k u r d u ğ u b u h a l k
mahkemesi ve bu mahkemede yapı lan yarg ı lamanın n i te l iğ i kadar,
Alevi leri bu tür uygulamalara i ten nedenleri de incelemek b i r o
kadar önem taş ımaktadı r.
Yüzyı l lard ı r mevcut siyasal düzen içeri sinde kendin i temsi l
ed i l iyor h issetmeyen, hakim ideolo j i ve devlet yapısıy la çat ışma
i ç i n d e o l a n v e y a p ı l a n d a y a t ma l a r k a rş ı s ı n d a i ç e k a p a n ı k b i r
top lumsa l yapı o luşturan Alevi ler, devlet le o lan bu uzakl ık ve i l işk i
b o z u k l u k l a r ı s o n u c u k e n d i i ç i n d e b i r y a rg ı l a ma me k a n i z ma s ı
o luşturarak , devlete o lan güvensiz l ik lerin i o rtaya koyup, devlet in
y a rg ı me rc i l e r i n i n k e n d i l e r i n i a d a l e t s i z c e y a rg ı l a ma s ı n d a n v e
g ü v e n m e d i k l e r i k o l l u k k u v v e t l e r i n i n z u l m ü n d e n k o r u n m a y ı
a ma ç l a mı ş l a rd ı r .
Bu korku ve çekingenl ik Cumhuriyet ' in kuru luşundan sonra
bel l i ö lçü lerde azalmış o lsa da tamamen ortadan kalkmamış , son
25 - 30 y ı l l ık süreçte , kendi yarg ı lama sistemlerin in başı o lan
d e d e l i k mü e s s e s e s i n i n d e z a y ı f l a m a s ı v e c e ml e r i n y a p ı l ma y ı ş ı n a
p a ra l e l o l a ra k b u h a l k ma h k e me l e r i y e r i n i d e v l e t ma h k e me l e r i n i n
y a r g ı l a m a s ı n a v e k o l l u k k u v v e t l e r i n i n k o ğ u ş t u r m a l a r ı n a
b ı ra k mı ş t ı r . K u ş k u s u z b u o l u ş u md a T ü rk i y e ' d e k i d e mo k ra t i k
gel işmelerin de ro lü o lmuştur.
B u g ü n k ö y d e k i o l a y ı k o rk ma d a n k a ra k o l a ş i k a y e t e d e n ,
devlet in ad l iyesinde yarg ı lanmayı kabul lenmiş b i r Alevi top lumu
o l u ş mu ş , k e n d i i ç h u k u k s i s t e ml e r i n i s a d e c e " y o l " l a i l g i l i
y a rg ı l a ma l a rd a i ş l e t e n , s u ç a k a rş ı v e r i l e c e k c e z a l a rd a me d e n i
h u k u k u n u y g u n g ö rd ü ğ ü c e z a y ı t e rc i h e d e n b i r y a p ı o r t a y a
çıkmışt ı r.
Art ık Alevi top lumu devlet içeri sinde kendi varl ığ ın ı i spat
ve fark l ı k iml iğ in i kabul lendi rme gayret i i le mücadelesin i kendi
d ış ında meşrulaş t ı rma çabası içeri sindedi r.
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 36/76
1 - B A R D A K Ç I , C e m a l ; B e k t a ş i l i k - A h i l i k . A n k a r a 1 9 7 0 , 7 3 - 7 4 s.
2 - B E N D E R , D r . C e m ş i d ; K ü r t U y g a r l ı ğ ı n d a A l e v i l i k , İ s t a n b u l 1 9 9 1 , 3 4 5 s .
3 - B E N E K A Y , Y a h y a ; Y a ş a y a n A l e v i l i k ( K ı z ı l b a şl a ı A r a s ı n d a R ö p o r t a j ) İ s t a n b u l 1 9 67 , 1 1 1 , U 4 s .
4 - E R Ö Z , M e h m e t ; T ü r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a ş i li k , A n k a r a 1 9 9 0 , 1 4 4 , 1 4 5 s .
5 - H A N Ç E R L İ O Ğ L U , O r h a n ; İ n a n ç S ö z l ü ğ ü , A f o r o z m a d d e s i .
6 - M e y d a n L a r o u s s e ; A f o r o z m a d d e s i .
7 - N O Y A N , B e d r i : " B e k t a ş i v e A l e v i l e r d e H u k u k D ü z e n i " [ D ü ş k ü n l ü k ] , I . U l u s l a r a r a s ı T ü r k F o l k l o r
K o n g r e s i B i l d i r i l e r i , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı . A n k a r a ( t y ) , 1 9 4 , 1 9 5 , 2 0 3 , 2 0 4 s .
8 - O R H O N , M u h a r r e m N a c i ; " A l e v i l i k t e E r k a n v e D ü ş k ü n l ü k M ü e s s e s e s i " C e m , S a y ı : 7 , 1 9 6 6 . 9 s .
9 - Ş A P O L Y O , E n v e r B e h n a n : M e z h e p l e r v e T a r i k a t l a r T a r i h i , İs t a n b u l 1 9 6 4 . 2 6 8 - 2 6 9 s .
1 0 - Y I L M A Z , A b d u r r a h m a n ; T a h t a c ı l a r d a G e l e n e k l e r . A n k a r a 1 9 4 8 . 9 8 s .
K ü l t ü r Ba k a n l ı ğ ı , H a l k K ü l t ü r l e r i n i A r a ş t ı r ma v e
G e l i ş t i r me G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü , H a l k K ü l t ü r ü A r ş i v i
B A N T L A R
H A C E M
B a n t N o
İ
İ ç e
K ö y
K a y n a k K i ş
T a r ih
B . 7 9 .0 0 0 4
S iv a s
Kangal
S o ğ u k p ın a r (M a m a ş )
C e m a l K O Ç A K
1 9 7 9
B . 9 4 .0 2 4 5
Ç o ru m
İskilip
ibik
H ü se y in G Ö Ç E N
7 .9 .1 9 9 4
B . 9 4 .0 2 4 8
Ç o ru m
E sc n ç a y
V e l i G Ü R L E K
8 .9 .1 9 9 4
B . 9 5 .0 1 6 5
A m a sy a
M e rz i fo n
K a y a d ü z ü
S a d ık Ö Z T Ü R K
9 .1 0 .1 9 9 5
B . 9 5 .0 1 6 8
A m a sy a
M e rz i fo n
-A . T u ra n S A L T İ K
1 0 .1 0 .1 9 9 5
B 9 7 .0 1 5 5
K a h ra m a n m a ra ş
Pazarcık
Çınarlı (Tcrolar)
M u s ta f a E N H A S
2 1 .6 .1 9 9 7
B 9 7 .0 2 5 5
M a n i sa
Akhisar
B c y o b a k a s .
A d i l G Ö K Ş İ N
2 3 .1 1 .1 9 9 7
B 9 7 .0 2 5 8
M a n i sa
Salihli
Kabazlı
A l i K O R K M A Z
2 7 .1 0 .1 9 9 7
B 9 7 .0 2 6 2
M a n i sa
Sanıhanlı
Dilek kas.
İ sm e t K A R L 1 B Ö L Ü K
3 0 .1 0 .1 9 9 7
55
A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E K U R B A N
İnanç gereği ya da b i r adağı yerine get i rmek iç in kesi len
insan ya da hayvan o larak tan ımlanan kurban , paleo l i t ık çağdan
beri doğaüstü güçlere hoş görünmek, on lardan kötü lüklere engel
o lmaların ı i s temek iç in gerçekleş t i ri len d insel b i r tö rendi r. Kurban ,
tüm dünya u luslarında tanrı larla insanoğlu arasında b i r yakın laşma
öğesi o lmuştur. Sümerler, esk i Grekler ve Hindularda, tanrı lara
insan kurban ed i lmesi örnekleri i le karş ı laş ı lmaktadı r. Kurbanın
k a y n a ğ ı k o n u s u n d a ç e ş i t l i v a r s a y ı ml a r i l e r i s ü rü l mü ş t ü r . B u
görüşlerden b i ri sine göre kurbanın amacı , insanla tanrı arasında,
yenen kurbanın e t inde b i r bağ kurmakt ı r. Diğer b i r görüş i se
k u rb a n ı n , t a n r ı n ı n b e s l e n m e s i g e re k t i ğ i i n a n c ı n d a n d o ğ mu ş *
olab i leceğid i r. Kurban , hemen hemen bütün inançlarda kanl ı ve
kansız o lmak üzere ik i şeki lde gerçekleş t i ri l i r . Kanl ı kurbanlar,
insan ve hayvan kesimi ya da vücut larından b i r parça kan ak ı tmak
ş e k l i n d e g e rç e k l e ş i r . K a n s ı z k u rb a n l a r i s e y i y e c e k v e i ç e c e k
şekl inde sunulur.
Kurban inancı , adak inancıy la da bağın t ı l ıd ı r. Bi r d i leğ i
y e r i n e g e t i rme s i y a d a b i r t e h l i k e d e n k o ru n ma s ı i ç i n g ü c ü n e
inanı lana veri leceği vaat ed i len şey o larak tan ımlanan adak , en
i lkel top lu luklarda da görü lmüş ve çoğunlukla kurban inancıy la
b i rl ik te yürü tü lmüştür. İslam inancında adak , Al lah ' tan İslam
esaslarına uyulara k b i r i s tek ya da d i lek te bulunuş ve bundan dolay ı
A l l a h ' a v e r i l e n s ö z ü n i b a d e t , o ru ç v e y a k u rb a n o l a ra k y e r i n e
g e t i r i l i ş i n d e n i b a r e t t i r . ( M a ı d e . 3 ) ' d e
"Şunlar size haram
kılınmıştır... Allah 'tan başkası adına boğazlana nlar...,dikili adak /
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 37/76
taşları üzerine boğaz/ananlar..., bunlar birer fısktır, yoldan
çıkıştır. "
deni lmektedi r. Ayet ten de an laş ı ld ığ ı g ib i herhangi b i r
z iyaret , adak yerinden d i lek ya da n iyet te bu lunarak kurban kesmek
İ s l a m i n a n c ı y l a b a ğ d a ş ma ma k t a d ı r . A d a k k u rb a n l a r ı n d a a d a k
s a h i b i n i n , k e s i l e n h a y v a n ı n e t i n d e n y e m e m e s i y a y g ı n b i r
u y g u l a ma d ı r .
İslam inancına göre Al lah , İbrahim Peygamber' i s ınamak
için oğlu İsmai l ' i kendisine kurban etmesin i i s temiş , İbrahim
Peygamber oğlu İsmai l ' i keseceği sı rada Al lah gökten b i r koç
i n d i rmi ş v e H z . İ s ma i l ' i n y e r i n e b u k o ç u k u rb a n e t me s i n i
buyurmuştur. İnsan kurban etme geleneği de böylel ik le ortadan
kald ı rı lmış t ı r. (Safat . 102 - 108) 108 . ayet te ,
"sonra gelenlere onu
hatırlatacak bir şey bıraktık " d e n i l m e k t e d i r k i b u , K u rb a n
Bayramı 'm işaret eder. Yı lda b i r kez kut lanan d in i bayramlardan
b i r i o l a n K u rb a n B a y ra mı ' n d a , ö z g ü r , e k o n o mi k g ü c ü o l a n
Müslüman k iş i iç in kurban kesmek, İslam din i açısından vacip t i r.
Kesi len kurbanın üçte b i ri fak i rlere , üçte b i r ya da daha fazlası
a k r a b a v e k o m ş u l a r a d a ğ ı t ı l d ı ğ ı g i b i , k a l a n ı e v h a l k ı n c a
tüket i lmektedi r. Adak kurbanın ın tersine , kurban sah ib in in kest iğ i
kurbanın e t inden yemesinde b i r sak ınca yoktur.
T ü r k l e r M ü s l ü m a n l ı ğ ı k a b u l e t t i k t e n s o n r a k u r b a n
adet lerinde de değişmeler o lmuştur. Buna rağmen esk i inançların ın
iz lerin in tamamen si l ind iğ in i söylemek de mümkün deği ld i r. Su
kaynağı , taş , toprak ve ağaca kutsiyet a t fe tme, yat ı rlardan adakta
b u l u n ma , e s k i T ü rk k ü l t ü rü n d e n g ü n ü m ü z e d e ğ i n g e l e b i l e n i n a n ç
kal ın t ı larıd ı r.
Ş a ma n i s t T ü rk l e r ' d e , k u rb a n s u n u l ma d a n a y i n v e t ö re n
yapı lmaz, kanl ı veya kansız kurban sunulurdu . Kanl ı kurbanların
56
e n ma k b u l ü a t ' t ı . E rk e k h a y v a n l a r d a h a ma k b u l s a y ı l ı rd ı . Ş a m a n ,
yanında bulunan b i rkaç k ış ı i le kurbanl ık hayvanı boğmak ve bel
k e mi k l e r i n i k ı rma k s u re t i y l e i ş k e n c e i l e ö l d ü rü rd ü . K e s t i k l e r i
hayvanın e t i yendik ten sonra kafaları s ı rık lara ası l ı r , kemikler
d ikkat le top lanarak kayın çubukları üzerine konur, sonra kurban
iskelesi üzerine kald ı rı l ı rd ı . Burada üzerine kayın ağacın ın dal ve
yaprakları seri l i r , bunlar orada tanrıya sunulmuş o larak kal ı rlard ı .
K e mi k l e r i n h e p s i e n k ü ç ü k p a rç a s ı n a k a d a r k u rb a n i s k e l e s i n i n
üzerinde bulunmadığ ı tak t i rde bu büyük b i r fe laket say ı l ı rd ı .
Türk ler 'de top lu luk iç inde, kesi len hayvanın e t inden hangi
parçayı a lacağı k iş in in top lumdaki konumuna göre bel l i o lurdu ,
buna da "ü lüş" deni rd i . Ev sah ib i en iy i say ı lan arka but k ısmını
Ş a ma n ' a h e d i y e o l a ra k s u n a rd ı .
Ş a ma n i z m ' d e n B u d i z m ' e , Z e rd ü ş t l ü k ' t e n İ s l a m ' a d e ğ i n
bi rçok inanç ve kül türden iz ler taş ıyan , bunları Anadolu potasında
eri terek Anadolu 'ya özgü fark l ı b i r yorum olarak ortaya ç ıkan b i r
i n a n ç , k ü l t ü r , f e l s e fe v e y a ş a m b i ç i mi g i b i t a n ı ml a r ı y a p ı l a n
Anadolu Alevi l ığ i 'ndekı kurbanla i lg i l i uygulamalara bakı ld ığ ında
d a b u mo z a i k y a p ı n ı n k e n d i n i h i s s e t t i rd i ğ i g ö rü l ü r . İ s l a m
inançların ın sın ı rl ı ö lçü lerde bast ı rab ı ld ığ i kurban geleneğinde esk i
Türk kül türüne a i t unsurların ağ ı rl ık l ı o larak yaşat ı ld ığ ı d ikkat i
ç e k me k t e d i r .
A n a d o l u A l e v i l ı ğ i ' n d e k u rb a n ; " t e rc ü ma n " , " l o k ma " , " r ı z a
l o k ma s ı " g i b i a d l a r l a, k u rb a n k e s me k i s e ç o ğ u z a ma n " t ı ğ l a ma k "
kel imesi i le i fade ed i lmektedi r.
A n a d o l u A l e v i l ı ğ i ' n d e , k e s i l e n k u rb a n l a r i k i ş e k i l d e
sın ı flandı rı l ı r:
1 - İçeri kurbanları
2- Dışarı kurbanları
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 38/76
1 - i ç e r i K u r b a n l a r ı
Anadolu Alevi ler inin ibadet biçimi olan
c e m l e r d e b e l i r l i r i t ü e l l e r e b a ğ l ı o l a r a k b i r s e r e m o n i i l e
gerçekleşt irdikler i ve cemde ki on iki hizmetten bır ı olarak ibadet in
asl i unsur lar ından bir ini oluşturan kurbanlardır , ki bu kurbanlar
bel l i dönemlerde bel l i amaçlar için kesi l i r ler .
a ) _ Mı ı h m T eı n Ku r i î an j : Mu h ar r em ay ı b i t i m i n d e k es i l en
ve köy halkı taraf ından toplu halde yeni lmesine özen göster i len
k u r b an d ı r . Ku r b an ı h e r k es k en d i s i a l ı p k ese r . Ç i ğ d ağ ı t ı l m az .
Kurban kesi len eve gidi lerek yeni l i r . Pişmiş halde evlere de
dağıt ı labi l i r .
b ) G ö r g ü K u r b a n ı :
Yola giren bir Alevi - Bektaşi 'nin i lk
g i r i ş t ö r en i n d e k esm es i g e r ek en k u r b an d ı r . Cem d e k ö y h a l k ı
taraf ından toplu halde yenir . Kurban, görülen (görgüye giren) kişi
taraf ından al ınır .
ç ) Y ı l K u r b a n ı :
Bir Alevi - Bektaşi 'nin, senede bir bağl ı
olduğu dede ya da baba taraf ından görülmesi gerekir . Bektaşı lerde
"baş okutmak" olarak bi l inen cemlerde kesi len bu kurbana "Yıl
Kurbanı" denir . Cemde köy halkı taraf ından toplu halde yenir .
Kurban, kurban sahibi taraf ından al ınır .
d ) _ A M a l M u s a K u r b a n ı ( B i r l i k K u r h a n ı ) : B i i t i i n
k ö y l ü n ü n k a t ı l ı m ı y l a a l ı n an k u r b an , t o h u m l a r ek i l m ed en ö n ce
Abdal Musa adına kesi lerek cemde köy halkı taraf ından toplu halde
yenir .
e ) JNİ UMh i p J£ u r h an ı : An ad o l u A l ev i - Bek t aş i l i ğ i ' n i n
temel ni tel ikler inden bir isi olan Musahipl iğe (yol ya da ahiret
k a r d eş l i ğ i ) g i r i ş m er as i m i n d e i k i m u sah i p t a r a f ı n d an a l ı n a r ak
kesi len kurban, köy halkı taraf ından cemde toplu halde yenir . Bu
k u r b an ı n d i ğ e r b i r ad ı d a "ö z k u r b an ı " o l u p , k a r d eş l i k t en
ayr ı l ınmaması , iki kişinin özler ini bir leşt i rmesi anlamına gel i r .
59
t ) D ü şk ü n K a l d ı r ma K u r b a n ı : İşlediği bir suçtan dolayı
cezalandır ı larak düşkün olan bir kişinin, bel l i bir süre sonra aynı
su çu b i r d ah a i ş l em ey eceğ i n e k an aa t g e t i r e r ek t a r i k a t a g e r i
dönmesine karar ver i lmesi ve bunun için yapı lan ceme "düşkün
kaldırma" denir . Bu cemde düşkünlüğü kalkanın kest i rdiği kurban,
köy halkı taraf ından toplu halde yenir .
g)
D a r K u r b a n ı ( D a r d a n İ n d i r m e ) :
Ö l en b i r can ı n
ardından, musahibi ya da var isler i taraf ından, onun ger ide kalan
alacak vereceğini hal letmek için yapı lan cemde kesi len kurbandır .
Kesi len bu kurbanla ölen can için köy halkından r ızal ık al ınır .
İçer i kurbanlar ını düşkünler yiyemez, düşkünün kurbanı da
y en m ez .
İçer i kurbanlar ı , koç, koyun, büyükbaş hayvanlar olarak
kesi l i r . Erkek hayvanlar , özel l ikle koç daha makbul sayı l ı r .
İ çe r i k u r b an l a r ı n d ak ı g en e l b i r ö ze l l i k , p i ş i r i l m ed en
dağıt ı lmaması ve köy halkı taraf ından toplu halde yeni lmesidir .
Bu uygulamanın toplumdaki kolekt if ruhu ar t t ı rarak toplumsal
dayanışmayı sağlamaya yönel ik bir çaba ve kurbanın toplu halde
yenilmesi geleneğinin geçmişten günümüze bir yansıması olarak
d eğ e r l en d i r m ek g e r ek i r . Kem i k l e r i n k ay b o l m as ı n ı en g e l l em ek d e
ayr ı bir neden olarak değer lendir i lebi l i r .
2 - D ı şa r ı K u r b a n l a r ı :
Dışar ı kurbanlar ı , bir di leğin gerçekleşmesi
ya da bir adaktan dolayı kesi len kurbanlardır . Adak kurbanlar ı ,
k a n l ı y a d a k a n s ı z k u r b a n ş e k l i n d e u y g u l a n a b i l m e k t e d i r .
1 1 . 1 0 . 1 9 9 5 t a r i h i n d e Am asy a i l i Ham am ö z ü i l çes i Yem i ş en
köyünde yapmış olduğum bir der leme çal ışmasında kaynak kişi
Abdullah BALCI, adak kurbanını şöyle tar i f ediyordu:
"Adak
kurbanı niyete bağ lıdır, ne adarsan onu verirsin, bir elma bile
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 39/76
kurban olabilir. Daha çok adak kurbanı olarak Cebrail adı verilen
bir horoz kesilir. " Adak kurban ı o larak kesi len horoz ve tavuklara
Cebrai l deni lmesine i l işk in söylenceyi 29 .02 .1996 tarih inde Aydın
i l i Bozdoğan i lçesi Alamut köyünde yapmış o lduğum bi r derleme
ç a l ı ş ma s ı n d a k a y n a k k i ş i M e h me t B U R U K ş ö y l e a n l a t ı y o rd u ;
"Cebrail, seksen bin yıl konacak bir yer bulamadan uçtuktan sonra
kubbede bir nurdan kandile konar. Konunca terler ve terinden
köpükler oluşur. Bu köpükler Hakk'ın emri ile yumurta olur, bu
yumurtalardan bugünkü tavuk ve horozların nesli oluşur. Onun
için tavuk ve horozlara Cebrail denir. Horozların sabah namazında
ötmesinin sebebi, Cebrail'in ve arştaki meleklerin sesini
duymalarıdır. "
A n a d o l u A l e v i l i ğ i ' n d e a d a k k u rb a n ı o l a ra k k o ç , k o y u n v e
büyükbaş hayvanlar da kesi lmesine rağmen yaygın o larak Cebrai l
kesi lmektedi r. Adak kurbanları da ç iğ o larak dağı t ı lmaz, p iş i ri l ip
toplu halde yeni lmesine özen gösteri l i r .
i s lam inancıy la bağdaşmayan yat ı r ve z iyaret yerlerinden
istek te bulunarak adak kurbanı kesme, Anadolu Alevi - Bektaşi
kül türünde yaygın b i r uygulama o larak varl ığ ın ı korumakta ve
e s k i T ü r k k ü l t ü r ü n d e k i a t a l a r k ü l t ü n ü n i z l e r i n i t a ş ı y o r
g ö rü n me k t e d i r .
A n a d o l u A l e v i - B e k t a şı l e r i n c e K u rb a n B a y r a mı ' n d a d a ,
y a y g ı n o l a m a m a k l a b i r l i k t e , k u r b a n k e s i l m e k t e d i r . K u r b a n
Bayramı 'nda kesi len kurban , köylerde y ine kesi len ev lere g id i lerek
t o p l u h a l d e y e n i l m e k t e , p i ş i r i l e n k u r b a n e v l e r e d e
g ö n d e r i l me k t e d i r . Ç ı ğ d a ğ ı t ı l ma ma k t a d ı r . G e l e n e k t e n k o p u k k e n t
yaşamı içeri sinde i se kül türel e tk i leş imin , Alevi - Bektaşi lerı İslami
61 107
k u ra l l a ra u y g u n k u rb a n k e s me k o n u mu n a g e t i rd i ğ i v e h e rh a n g i
b i r f a rk l ı lı ğ ı n b u l u n ma d ı ğ ı g ö z l e ml e n me k t e d i r .
Bunun d ış ında, Anadolu Alevi - Bektaşi lermce 6 Mayıs
H ı d ı re l l e z ' d e me z a r l ı k l a ra g i d i l e re k k u rb a n l a r k e s i l me k t e d i r k ı
bu , Türk kül türündeki a ta lar kü l tünün günümüze b i r gelenek o larak
yansımasından başka b i r şey deği ld i r. 21 Mart ' t a kesi len Nevruz
k u rb a n ı i s e , b u g ü n ü n H z . A l i ' n i n d o ğ u m g ü n ü o l a ra k k a b u l
e d i l me s i n d e n k a y n a k l a n ı y o r g ö rü n me k l e b i r l i k t e b u t a r i h i n
y ü z y ı l l a rd a n b e r i d o ğ a n ı n c a n l a n d ı ğ ı , k ı ş ı n s o n a e r i p b a h a r ı n
b a ş l a d ı ğ ı g ü n o l a ra k k a b u l e d i l i p k u t l a n d ı ğ ı d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e ,
k e s i l e n k u rb a n ı n b a h a ra e rme n i n m u t l u l u ğ u n d a n o l a b i l e c e ğ i a k l a
gelen b i r d iğer husustur.
K u rb a n o l a ra k k e s i l e c e k h a y v a n ı n h e rh a n g i b i r f i z i k s e l
eksik l iğ in in o lmaması gereki r.
İ ç e r i k u rb a n l a r ı n d a , k e s i l e c e k k u rb a n ı n b o y n u z l a r ı n a
elmalar tak ı l ıp , a l ın ve kuyruk üst lerine boyalar sürü lerek süslen i r.
Tığ lanacak kurbanlar, cem meydanına get i ri l ip su ve tuz
veri ld ik ten sonra serbest b ı rak ı larak b i r işaret vermesi beklen i r
(işemesi , melemesi vb . ). Bu işaret i verd ik ten sonra kurbana abdest
a ld ı rı l ı r . Sağ e l ı s la t ı larak hayvanın sağ bacağı d iz inden aşağı
sıvazlan ı r. Arka ayaklar da y ıkandık tan sonra kuyruğu kald ı rı larak
al tma su serp i l i r . Dedenin önüne get i ri lerek sağ ön ayağı gözünün
ya da kulağ ın ın üstüne konan kurban -k ı bu hareket Hz. İsmai l ' in
k e s i l e c e ğ i z a ma n g ö z l e r i n i n b a ğ l a n ma s ı n ı c a n l a n d ı rma k i ç i n
y a p ı l ı r - d e d e t a ra f ı n d a n d u a l a mr ; K u rb a n ı H a l i l , Fe rma n - ı C e l i l ,
t ığ -ı Cebrai l , i taa t -ı İsmai l kurbanlarımızı dergahı izzet inde kabul
eyle , lokmaya sevap yazı la , kazaları , afe t leri , bela ları defetmiş
o l a . N u r -u N e b i , k e re mi A l i , g ü l b e n k - i E v l i y a , H ü n k a r H a c ı
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 40/76
Bcktaş-ı Vel i . . . gerçek eren lerin demine Hu, dedik ten sonra ya
A l l a h , y a M u h a mme d y a A l ı p i r i mi z , ü s t a d ı mı z H ü n k a r H a c ı
Bektaş-ı Vel i , gönül b i rl iğ i i le d iyel im b i r Al lah , der. Cemde
bulunanlar secdeye varı rlar. (Dualar fark l ı şeki l lerde o lab i l i r, bu
dede ya da babanın o konudaki b i lg i b i rik imine bağl ıd ı r. Standart
b i r dua örneği yoktur. ) Daha sonra "zaki r" tarafından üç kurban
"dı ıvaz" ı okunur. Okunan duvaz örneklerinden Pi r Sul tan 'a a i t
b i r dört lük şöyledi r;
Abdal P i r Su l tan ' ım e r Hak ' s ın e r Hak
Münk i r ku l l ar ından ı rak s ın ı rak
Kurdun i ş i name rt lokmas ı yemek
Hak i ç in adanan kurbana ney le r
D u a l a n a n k u rb a n , o n i k i h i z me t s a h i b i n d e n b i r i o l a n
"kurbancı" tarafından d ışarı gö türü lerek t ığ lan ı r. Kurbancı h izmet i ,
o ğ l u İ s ma i l ' i A l l a h ' a k u rb a n e t me k i s t e y e n H z . İ b ra h i m ' d e n
kalmışt ı r kanısı geleneksel Alevi - Bektaşi kü l türünde yaygın
o l ma k l a b i r l i k t e , e s k i T ü rk k ü l t ü rü n d e d e k e s i l e n k u rb a n l a r ı n
"kazancı" ad ı veri len ik i k iş i tarafından hazı rlandığ ı , göz önüne
al ınması gereken b i r d iğer husustur. Kurbancı h izmet i , b i r erkek
tarafından yürü tü lmekle b i rl ik te kadın ve erkek yard ımcı lar da
b u l u n ma k t a d ı r . K a d ı n y a rd ı mc ı l a r , e t l e r i n p a rç a l a n ma s ı v e
p i ş i r i l m e s i a ş a m a s ı n d a g ö r e v a l m a k t a d ı r l a r . K a n ı n r a s g e l e
akmasın ı engel lemek iç in önceden hazı rlanan kuyunun (tercüman
kuyusu) başına get i ri len kurbanın b i r ayağı serbest b ı rak ı l ıp d iğer
üç ayağı bağlan ı r ve başı k ıb leye çevri lerek kesi l i r . Kurbanın
kesi l i rken inci t i lmemesı iç in özel b i r gayret sarfed i l i r . Derisi
63
y ü z ü l e n k u r b a n , k e m i k l e r i n i k ı r m a m a y a ö z e n g ö s t e r i l e r e k
parçalan ı r ve p iş i ri l i r . Kurbanın c iğerlerinden hazı rlanan lokma,
c e md e b u l u n a n c a n l a r t a ra f ı n d a n y e n i r k i b u , b i r k u rb a n ı n
ciğerlerin i paylaşan canların b i rl ik o lmaların ı b i rb i rine candan
bağlanmaların ı i fade eder.
M u s a h i p c e mi n d e k e s i l e n k u rb a n ı n y ü re ğ i , mu s a h i p l e r
tarafından yeni r.
P i ş i r i l me d e n ö n c e k u rb a n e t i n d e n h e rh a n g i b i r p a rç a
a l ı n a ma y a c a ğ ı g i b i , d e d e i z i n v e rme d e n y e me y e b a ş l a ma k d a
mü mk ü n o l a ma ma k t a d ı r . D e d e , " d e s t u r ş a h " d e y i p b i r l o k ma
ald ık tan sonra yemeye başlanmaktadı r. Dağı t ım yapı l ı rken e lden
geld iğ i kadar eş i t davranı lması da uyulması gereken b i r d iğer
h u s u s t u r . C e me k a t ı l a ma y a c a k d u ru md a o l a n h a s t a v e y a ş l ı
k iş i lerin ev lerine kurban et i gönderi lerek onların da nasip a lmaları
sağ lan ı r.
Kurbanın en son lokması k ı rk lar aşkına yendik ten sonra
sofra bağlan ı r ve dede hayı r duası okur:
"Bismi Şah, Allah Allah. Elhamdülillah, nimeti devlet
ziyade ola. Er Hak bereketin vere. Bu gitti yenisi gele. Nimeti
Celil, bereketi Halil ola. Artsın eksilmesin, taşsın dökülmesin. Bir
nimeti nur ola... gerçeğin demine Hu... "
der ve cem "bi rle"n i r.
Et i yenen kurbanın kemiklerin in eksiksiz o larak top lan ıp
t e r c ü m a n k u y u s u n a g ö m ü l m e s i g e r e k i r . K e m i k l e r g e ç m i ş t e
k u rb a n ı n d e r i s i n e s a rı l a ra k g ö mü l ü rk e n g ü n ü mü z d e b u u y g u l a ma
d e r i n i n z i y a n o l d u ğ u g e re k ç e s i i l e o r t a d a n k a l k mı ş t ı r . B u
uygulamaya kaynakl ık e t t iğ i söylen i len b i r söylenceyi 11 .12 .1992
tarih inde Kırıkkale i l i Keskin i lçesi Haydar Sul tan köyünden
kaynak k iş i Mustafa BABÜR şöyle an lat ıyordu;
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 41/76
"Hoca Ahmet Yesevi 99 tane talebe okuturdu, bunların
kalfaları Viranı, Nesimi, Baba Mansur ve Nasrettin Hoca idi. Hoca
Ahmet Yesevi 'nin bir kara kuzusu vardı. Hoca bu kuzuyu keser
yer, sonra kemiklerine zarar vermeden birleştirir, deriyi üstüne
örter, dua eder ve kuzu kalkar gider yayılırdı. Kalfa başları herşeyi
öğrenir bilirlerdi. Hoca Ahmet Yesevi bir geziye giderken
öğrencilerini bu dört kalfaya bıraktı ve okula bakmalarını istedi.
Birgiin dört kalfa, nasıl olsa Hoca 'nın okuduğu duayı öğrendik,
canımız da et istiyor, kuzuyu kesip yiyelim, sonra diriltiriz dediler.
Kuzuyu kesip yediler, ancak bir kemiği eksik kaldığı için kuzu
topal oldu. Hoca döndüğünde kuzunun topal olduğunu gördü ve
sordu. Kuzuyu Virani 'nin kestiğini öğrendiğinde "sen yedi defa
Hak aşkına kesil ve viraneye dol" diye intizar etti. Bir virane
taşlık yere atıldığı için adı Virani kaldı. Baba Mansur'un kuzuyu
astığını öğrendiğinde, "sen de Hak aşkına asıl", Nesimi'nin
kuzuyu yüzdüğünü öğrendiğinde "sen de Hak için yüzül" dedi.
Nasrettin Hoca 'ya sordu "sen ne yaptın? ", Nasrettin Hoca; "ben
de güldüm " dediğinde ona "sana da kıyamete kadar gülsünler"
dedi. Bunlar intizarı Hoca 'dan aldıkları için bu söylenenler oldu.
Bundan dolayı kurbanın kemikleri toplu halde bir kuyuya gömülür,
böyle bir kuyunun üstünde bilinmeden dahi ev yapılsa o ev düzen
tutmaz. "
T a h t a c ı l a rd a y a y g ı n o l a n b i r u y g u l a ma y a g ö re k u rb a n ı n
başın ı ancak dört kapıy ı tekmil eden (musahip , aş ına, peşine,
ç ığ ı ldaş) y iyebi l i r. Bunu k imse yapamadığ ı iç in kurbanın başı
tercüman kuyusuna a t ı lmaktadı r. Aynı şeki lde kurbanın yüreğin i
b i r eh l -i sad ık yani dünyada h iç yalan söylememiş b i rin in yemesi
gereki r k ı böyle b i r insan da bulunmadığ ından yürek de tercüman
kuyusuna a t ı l ı r .
65
A n a d o l u A l e v i l i ğ i ' n d e k i k u rb a n k e mi k l e r i n i n t o p l u h a l d e
b i r k u y u y a g ö m ü l m e s i u y g u l a m a s ı h e r n e k a d a r b ö y l e b i r
söylenceye dayandı rı l ı rsa da , bunu esk i Türk kül türündeki kurban
kemiklerin in kurban i skelesi deni len ağaçlar üzerine konup tanrıya
sunulmuş o larak orda kalması , eksik kemik o lmasın ın büyük b i r
fe laket o larak değerlendi ri lmesi inancına bağlamanın daha tu tarl ı
b i r görüş o lacağı inancındayım.
A n a d o l u A l e v i l i ğ i ' n d e k i y a y g ı n b i r i n a n ı ş a g ö re d e b u
dünyad a Hak iç in kesi len kurbanlar, huzi r-i mah şerde Burak o lup >c
k e s e n l e r i n i S ı ra t k ö p rü s ü n d e n g e ç i re c e k l e rd i r . K e mi k l e r i n t o p l u
olarak b i r yere gömülmesinde bu inancın da e tk isin in o lab i leceği
d ikkat i çeken b i r başka husustur.
A n a d o l u A l e v i - B e k t a ş i k ü l t ü rü n d e k i o l g u l a r ı b i r t e k
kaynağa bağlayarak açık lamak ya da tari f e tmek o ldukça güçtür.
Orta Asya 'dan Anadolu 'ya gel i rken gerek i lk , gerek son mekanda,
gerekse göç yol lan üzerinde karş ı laş ı lan değiş ik inanç ve kül türler,
Anadolu Alevi l iğ i dediğ imiz kavramı yaratmışt ı r k i bu kavram ne
O r t a A s y a Ş a m a n i z m ' i n e d e A n a d o l u ' d a ş e k i l l e n m i ş o l a n
Müslüman ' l ık la tek başına bağdaşmaz. Her ik isinden de a lmış
o l d u ğ u ş e y l e r o l ma k l a b i r l i k t e b u n l a r ı n d ı ş ı n d a B u d i z m ' d e n
Brahmanizm'e , Zerdüşt lük ' ten Anadolu 'da yerleş ik esk i kü l türlere
değin b i rçok inanç ve kül tür öğesi Anadolu 'ya özgü fark l ı b i r
yorum olarak karş ımıza ç ıkmaktadı r.
Konumuz o lan kurbanda i se taş ıd ığ ı küçük orandaki İslami
unsurlardan çok , esk i Türk kül türündeki kurbanla i lg i l i p ra t ik lerin
ve inançların yaşat ı ld ığ ı görü lmekte , her ne kadar bunlara İslami
bi r k ı l ı f uyduru lmaya çal ış ı l sa da a l t ında yatan öz, her zaman
kendin i h isset t i rmektedi r.
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 42/76
V A R A R L A N I L A N K A Y N A K L A R
I - B A Ş E R . D o ç D r . Z e k i ; İ ç t i m a i A d e t l e r i m i z - İ n a n ç l a r ı m ı z v e E r z u r u m İ l i n d e k i Z i y a r e t Y e r l e r i m i z .
A n k a ra 1 9 7 2 . 1 6 s .
2 - B E N E K A Y . Y a h y a ; Y a ş a y a n A l e v i l i k . İ s t a n b u l 1 9 6 7 . 1 7 3 s .
3 - B İ R D O Ğ A N . N e j a t ; A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e Y o l A y r ı m ı , İ s t a n b u l 1 9 9 5 , 1 0 5 s .
4 - B O Z K l ı ' R T , F u a t ( H a z ı r l a y a n ) ; B u y r u k , A n k a r a 1 9 8 2 , 6 6 . 6 7 , 7 3 s .
5 - E R Ö Z . P r o f . D r . M e h m e t ; T ü r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a ş i l i k , A n k a r a 1 9 9 0 , 2 9 6 . 3 0 2 s .
6 - H A N Ç E R L İ O Ö L U , O r h a n ; İn a n ç S ö z l ü ğ ü .
7 - İ N A N . A b d u l k a d i r ; T a r i h t e v e B u g ü n Ş a m a n i z m , A n k a r a 1 9 8 6 , 1 0 0 , 1 0 1 , 1 0 4 s .
8 - N O Y A N . B e d r i : B e k t a ş i v e A l e v i l i k N e d i r , A n k a r a 1 9 8 7 , 3 3 0 , 3 3 1 s .
9 - O Y T A N . M . T e v f ı k ; B e k t a ş i l i ğ i n İ ç y ü z ü , İ s t a n b u l ( t y ) 1 6 1 s
1 0 - Ö Z T E L L İ , C a h i t ; P i r S u l t a n A b d a l Y a ş a m ı B ü t ü n Ş i i r l e r i , İ s t a n b u l 1 9 8 5 , 3 1 8 s .
I I - R A D I . O F F , W , ( Ç e v : P r o f . D r . A h m e t T E M İ R ) ; S i b i r y a ' d a n S e ç m e l e r . A n k a r a 1 9 8 6 . 2 4 5 , 2 4 6 . 2 4 9 s
1 2 - T A N Y U . D r H i k m e t ; A n k a r a Ç e v r e s i n d e A d a k v e A d a k Y e r l e r i , A n k a r a 1 9 6 7 , 3 1 0 s .
1 3 - Y E T K İ N . Ç e t i n ; T ü r k H a l k H a r e k e t l e r i v e D e v r i m l e r i . İ s t a n b u l ( t y ) .
1 4 - Ö Z T Ü R K . P r o f D r Y a ş a r N u r i ( Ç e v i r e n ) : K u r ' a n - ı K e r i m M e a l i . İs t a n b u l 1 9 9 3 .
1 5 - Y I L M A Z , A b d ı ı r r a h m a n ; T a h t a c ı l a r d a G e l e n e k l e r , A n k a r a 1 9 4 8 , 6 8 s .
Kültür Bakanlığı , Halk Kültürlerini Araşt ırma ve
G e l i ş t i r me G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü , H a l k K ü l t ü r ü A r ş i v i
B A N T L A R
H A G E M
B a n t N o
İ
İ ç e
K ö y
K a y n a k K iş i
B . 9 2 .0 4 5 3
Kırıkkale
K e sk in
H a y d a r su l t a n
M u s ta f a B A B Ü R
B . 9 4 .0 2 6 1
Ç o ru m
O sm a n c ık
Ç a m p ın a r
D a v u t B A Y R A I .
B . 9 4 .0 2 4 7
Ç o ru m
Escnçay
V e l i G Ü R L E K
B . 9 5 .0 1 6 0
A m a sy a
G ö y n ü c c k
Şarklı
M e h m e t K IL IÇ
B . 9 5 .0 1 6 4
A m a sy a
M e rz i fo n
K a y a d ü z ü
H ü se y in C E Y L A N
B 9 5 .0 1 7 0 -7 1
A m a sy a
H a m a m ö z ü
Ycmişen
A b d u l l a h B A L C I
B . 9 5 .0 1 7 4
A m a sy a
G . H a c ık ö y
S a ra y ö z ü
H a y d a r A L T U N
B . 9 6 .0 0 2 7 -2 8 Aydın B o z d o ğ a n A la m u t M e h m e t B U R U K
B . 9 6 .0 0 3 0 -3 1
Aydın
Y ı lm a z k ö y
H ü se y in K O R T
67
A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E İ Ç K İ
( Ba d e , D e m, D o l u , M e y )
Ali 'y i seven Al i 'ye uyan an lamından hareket le ortaya ç ık t ığ ı
söylenen Alevi l ik , zaman içeri sinde bu tan ımdan fark l ı b i r ç izg ide
A n a d o l u ' y a ö z g ü b i r y o ru m k a z a n mı ş t ı r k i b i z b u n a A n a d o l u
Alevi l iğ i d iyoruz. Anadolu Alevi l iğ i her ne kadar (Alevi , Bektaşi ,
Kızı lbaş , Tahtacı , Çepni ) vb . i s imler a l t ında fark l ı ko l lara ayrı l ıyor
v e b u l u n d u k l a r ı c o ğ ra fy a l a rd a fa rk l ı g e l e n e k v e g ö re n e k l e r i
yaşat ıyor o lsalar da , inanç özel l ik len in koruyan gruplarda pek çok
ortak noktanın yaşat ı ld ığ ın ı görürüz.
Anadolu Alevi l iğ i kendine özgü gel iş im çizg isiy le h içb i r
z a m a n g e n e l a n l a m d a k i A l e v i l i k t a n ı m ı y l a s ı n ı r l a n m a m ı ş ,
bünyesinde yapı lan b i rtak ım prat ik ve uygulamalarla İslam dai resi
d ı ş ı n d a d e ğ e r l e n d i r i l mi ş t i r . B u d e ğ e r l e n d i rme d e e n b e l i r l e y i c i
e tkenlerden b i ri de Anadolu Alevisin in bade, dem, dolu , mey vb .
ad larla i fade e t t iğ i içk i geleneğid i r.
K e n d i n i g e rç e k M ü s l ü ma n s a y ma s ı n a , K u r ' a n ' ı k u t s a l k i t a p
b i l me s i n e , A l l ah v e M u h a m me d ' e , o l a n i n a n c ı n a ra ğ me n , A n a d o l u
A l e v i s i n ı K u r ' a n ' ı n b u k o n u d a k i k e s i n h ü k m ü n e u y m a k t a n
al ıkoyan nedi r?
Anadolu Alevi l iğ i b i r inanç o lma özel l iğ in in yanısı ra aynı
zamanda b i r kü l tür ve yaşama b içimidi r. Ti i rk ler ' in İslamiyet ' i
kabul e tmeden önce iç inde bulundukları inanç ve kül tür dai resi ,
İ s l a mi y e t ' i k a b u l l e n me l e r i i l e b i r l i k t e b i rd e n b i re o r t a d a n
kalkmamış; b i r k ısmı iç ine g i rd ik leri yeni inancın kural larına
uyarken , b i r k ısmı yüzyı l lard ı r yaşadığ ı inanç ve kül türe yeni d in
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 43/76
çevresinde uygun b i rer k ı l ı f bu lup , yeni d ine a i t göstererek esk i
inanç, gelenek ve göreneklerin i yaşatmışlard ı r. Bunlar Anadolu
Alevi lerid ı r.
T ü rk l e r ' d e A n a d o l u ' y a g e l me d e n ö n c e d e v a r o l a n i ç k i
geleneği , geld ik leri yeni ik l imde yani Anadolu 'da kendine kolayca
yer bulmuştur. Anadolu 'nun tarımsal üret ime dayal ı ekonomisinde,
ü z ü m ü r e t i m i n i n b o l l u ğ u v e A n a d o l u ' d a y a ş a y a n y e r l e ş i k
kül türlerde de içk in in her çağda varl ığ ı gözönüne a l ınd ığ ında,
üzümü n şarap ya da d iğer içk iler b iç iminde, esk i kü l türünü yaşatma
çabası iç indeki halk ın yaşamında yer a lmasın ın gayet doğal b i r
sonuç o lduğu görü lür.
İ s l a mi y e t ' i n k e s i n o l a ra k y a s a k l a d ı ğ ı v e h a ra m s a y d ı ğ ı
i ç k i n i n , K u r ' a n ' ı n (M a i d e 9 0 ) "Ey iman edenler, uyuşturucu /
şarap, kumar, tapılmak için dikilen taşlar fal okları şeytan işi birer
pisliktir, bunlardan uzak durun ki kurtuluşa eresiniz. "
şekl indeki
kesin hükmü ne rağmen , Anadolu Alevi - Bektaşi top lu luklar ınca
iç i lmeye devam edi ld iğ in i , hat ta bazı bö lgelerde Alevi inancın ın
ibadet b iç imi o lan cemlere kadar g i rd iğ in i görüyoruz.
Y a s a k l a r n e re d e n g e l i r s e g e l s i n , i ç k i g e l e n e ğ i , A n a d o l u
Alevi kü l türünde kendine sürekl i o larak yer bu lmuş ve varl ığ ın ı
k o ru mu ş t u r . A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e k ı b i rç o k i n a n ç v e g e l e n e ğ e
temel o luşturan "Kırk lar Cemi" bu konuyu bel i rlemek açısından
da önemlid i r.
İnanca göre k ı rk lar, ku tsal l ık larına inanı lan , ara larında Hz.
Al i , Fatma ve Salman-ı Farisi 'n in bulunduğu b i l inen 40 k iş id i r.
H z . M u h a m m e d m i r a ç t a n d ö n e r k e n b i r e v d e t o p l a n t ı
o lduğunu görür, kapıy ı çalar içeri g i rmek i ster, içeridekı ler k im
olduğunu sorarlar, Peygamber o lduğunu söyler. İçerıdeki ler b iz im
68
aramıza Peygamber sığmaz d iyerek içeri a lmazlar. Peygamber geri
dönüp g iderken Hak 'dan b i r n ida gel i r, g i t o kapıy ı tekrar çal .
Peygamber döner kapıy ı tekrar çalar, içenden aynı soru soru lur
ve aynı cevap veri l ir , kapı y ine açı lmaz. Peygam ber dönüp g iderken
Hak 'dan y ine b i r n ida gel i r; benl iğ in i a t g i t o mecl i se dahi l o l .
Peygamber geri döner, kapıy ı çalar, içeridekı ler y ine k im o lduğunu
s o ra r l a r , Pe y g a mb e r b u d e fa , b i r fu k a ra y ı m d i y e c e v a p v e r i n c e
kapı açı l ı r . Peygamber içeri g i rd iğ inde 39 k iş i o ldukların ı görür.
Siz k imsin iz d iye sorar. Bize k ı rk lar derler şekl inde cevap al ı r.
Kırk ıncın ız nerde d iye sorar Dışarıya y iyecek top lamaya g i t t i d iye
cevap veri rler. Peygamber, s iz lerin Kırk lar o lduğu nereden malum
der. Bizler Kırk lar ' ız , b i rimiz neyse cümlemizde öyled i r derler.
Peygamber bunu i spat e tmelerin i i s ter, Hz. Al i ko lunu uzat ı r ve
bi r neşter vururlar 39 'unun kolundan da kan damlar, b i r damla
kan da d ışarıdan içeri gel i r. Bu y iyecek top lamaya g iden Salman-ı
Farisi 'n in kanıd ı r. Daha sonra e l inde b i r üzüm tanesiy le Salman-ı
Fa r i s i g e l ir . K ı rk la r , Pe y g a m b e r ' d e n b u ü z ü m t a n e s i n i k ı rk a p a y
etmesin i i s terler. Peygamber b i r üzüm tanesin i nası l k ı rka pay
e d e y i m d i y e d ü ş ü n c e y e d a l a r . B u n u n ü z e r i n e H a k ' d a n C e b ra i l ' e
emrolunur, cennet ten , nurdan b i r tabak a l Muhammcd 'e ver, üzümü
ezip şerbet ey lesin ve k ı rka pay e tsin . Peygamb er, üzümü cennet ten
gelen nurdan tabakta parmağıy la ezerek şerbet yapar. Kırk lar bu
şerbet ten içer mest o lurlar ve kalk ıp semaha dururlar.
A n a d o l u A l e v i l e r i , i b a d e t b i ç i m l e r i o l a n C c m ' l e r d e
geleneksel usu l lerle iç t ik leri içk in in , Kırk lar Mecl i si 'ndeki üzüm
suyunu temsi l e t t iğ ine inanı rlar. Alevi - Bektaşi edebiyat ında
sık l ık la iş lenen bu konuya i l işk in ık ı dört lük şöyledi r:
69
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 44/76
Pay ım ge l i r e ren le r in pay ından
Muhamme d ne s l i nde n A l i s o y undan
Kı rk lar ın i ç t iğ i engür suyundan
Bi r sen i ç sevd iğ im b i r de bana ve r .
•
Cenne t in kap ı s ın K ı rk lar açt ı l a r
To humunu y e r y ü z üne s a ç t ı l a r
B i r üzümü engür dey ip i ç t i l e r
S i ze mesc i t b i ze meyhane düş tü.
Anadolu Alevi lerin in ibadet b iç imi o lan cemlerde içk in in ,
sunulması ve iç i lmesi bel l i kural lar içeri sinde gerçekleş i r. İçki leri
dağı tmakla yükümlü o lan , -k i bu içk i ler k imi yerlerde su veya
şerbet k imi yerlerde de a lkol lü içk id i r-, Saki / Saka g ib i ad lar
veri len h izmet sah ib in in bulunması , içk i dağı tma iş in in rasgele
y a p ı l a ma y a c a ğ ı n ı d a g ö s t e r i r . D e d e t a ra f ı n d a n d u a l a n a n i ç k i ,
kadehe konduktan sonra sağ e l in avuç iç i i le a l ın ıp , so l e l göğse
konularak sunulur, aynı şeki lde a l ın ı r ve geri veri l i r . Bazen ik i
e l le tu tu larak sunulduğu da görü lür. Kadehin bu şeki lde sunulması
iç indeki içk iy i ve içen k iş in in ne kadar iç t iğ in i g iz lemeye yönel ik
bi r ey lem gib i görü lmektedi r. Cemlerde iç i len içk i sembol ik t i r,
sarhoş edecek kadar iç i lmez, sarhoş edecek kadar iç i len içk i
haramdır, sarhoşluk maddi deği l manevi sarhoşluk o lmal ıd ı r.
K ı r ı k k a l e i l i H a s a n d e d e i l ç e s i n d e 1 5 . 1 2 . 1 9 9 2 t a r i h i n d e
yapmış o lduğum derleme çal ışmasında kaynak k iş i Mehmet Al i
K U L D E D E O G L U (d e d e ) i ç k i i ç me n i n ü ç t i i r l ü o l a b i l e c e ğ i n i
söylüyor ve şöyle b i r sın ı flandı rma yapıyordu:
1- Aşka gel ip içmek: Canın i sted iğ inde b i r dostunla ı rmak
kenarına g id ip içmekt i r.
70
2 - Z e v k e g e l i p i ç me k : Z e n g i n i s e n me y h a n e y e g i d i p
içmekt i r.
3 - Mey o larak içmek: İçkin in asl ı budur. Cemlerde iç i len
bu içk ide, kalp k ı rı lmaz, huzur bozulmaz. Bu içk i Kırk lar
M e c l i s i ' ı ı d e Pc y g a mb e r ' i n e z d i ğ i ü z ü m s u y u n i y e t i n e
iç i l i r . Kaynak k iş i bu açık lamalarla b i rl ik te esk iden
c e m l e r d e i ç k i i ç i l d i ğ i n i a n c a k b u u y g u l a m a y ı
kald ı rd ık ların ı söylüyordu .
Ç o r u ı r f u n A l a c a i l ç e s i n e b a ğ l ı E s k i y a p a r k ö y ü n d e
12.9 .1994 tarih inde yapmış o lduğum bi r derleme çal ışmasında,
kaynak k iş i Hal i l TAŞDEMİR (dede), herşeyin fazlasın ın hat ta
fazla yenen yemeğin dahi haram olduğunu, onun iç in kararınca
iç ip Ehl -i Beyt muhabbet i yaparsan o içk in in hela l , eğer fazla iç ip
sarhoş o lursan o içk in in de haram olacağın ı söylüyordu .
26 .11 .1989 tarih inde Sivas i l i Divriğ i i lçesi i lçe merkezinde
K e v e n d i i z ü k ö y ü n d e n k a y n a k k i ş i H ü s e y i n Ş A H İ N ' l e (d e d e )
yapmış o lduğum derleme çal ışmasında, cemlerde içk i iç i lmediğ in i ,
içk in in cemden bağımsız b i r bö lümde iç i ld iğ in i , haram olmadığ ın ı ,
daha b i rleş t i ric i ve kaynaşt ı rıc ı o lduğunu, hoş sohbet yarat t ığ ın ı
s ö y l e y e re k ;
"Bize göre içki haranı değildir, çiinkii her şey insanlar
içindir. Alevilik de diyor ki herşey ehline helaldir. " şekl inde konuyu
y o ru ml u y o rd u .
Ç o ru m i l i M e c i t ö z ü i l ç e s i H i s a rk a v a k k ö y ü n d e 6 . 9 . 1 9 9 4
t a r i h i n d e y a p mı ş o l d u ğ u m b i r d e r l e me ç a l ı ş ma s ı n d a , k ö y l ü l e r
k ö y ü n d ı ş ı n d a E z e n D e d e a d ı n d a a d a k k u rb a n l a r ı k e s i l e n b i r
t ü rb e l e r i o l d u ğ u n u s ö y l e d i l e r . G ö rü n t ü a l ma k i ç i n t ü rb e y e
71
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 45/76
ç ık t ığ ım ızd a , y ak ın çev r e A lev i k ö y le r d en g e len b i r g r u b u n k u r b an
e t i i l e r ak ı i ç t ik l e r in i g ö r d ü m .
A lev i - Bek taş i ş i i r in d e , k o n u y la i lg i l i b i r ço k d ey iş le r y e r
a lm ak tad ı r . 1 7 . y ü zy ı l Bek taş i şa i r l e r in d en K u l N es im i 'n in k o n u y a
ilişkin iki beyiti şöyledir :
Ga h g i d e r i m m e d r e s e y e d e r s o k u r u m H a k i ç i n
Ga h g i d e r i m m e y h a n e y e d e m ç e k e r i m k i m e n e .
Ke lp rak ip ha ram d i yo rmuş şa rab ın b i r ka t res in
Sak i do ldur ben i çe r im günah ben im k ime ne .
S o n d ö n e m l e r d e A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e i ç k i g e l e n e ğ i n i n
i b a d e t b i ç i m l e r i o l a n c e m l e r d ı ş ı n d a y a ş a t ı l m a y a ç a l ı ş ı l d ı ğ ı
g ö r ü lü y o r . Y ap t ığ ım a r aş t ı rm ala r d a b i r ço k k ö y d e es k id en c em le r d e
içk i i ç i ld iğ in i an cak g ü n ü m ü zd e b u u y g u lam an ın k a ld ı r ı ld ığ ın ı
d u y d u m . Bu d eğ iş im , İ s l am iy e t ' i n b u k o n u d ak i y as ak lam as ı , çev r e
b as k ı s ı v e çev r ey e u y m a d ü ş ü n ces in in b i r s o n u cu g ib i g ö r ü n m ek le
b er ab er , y aş an an d eğ iş im s ad ece i çk iy i cem le r d ış ın a m u h ab b e t l e r e
v e g ü n lü k y aş am a t aş ım a ş ek l in d e o lm u ş tu r . Y o k s a i çk iy e h a r am
g ö zü y le b ak m ak g ib i b i r d eğ iş im s ö z k o n u s u d eğ i ld i r . H er ş ey
eh l in e h e la ld i r d ü ş ü n ces i v a r l ığ ın ı s ü r d ü r m ek ted i r .
İ ç k i n i n t ö r e n l e r d e n t ü m d e n ç e k i l d i ğ i n i s ö y l e m e k d e
m ü m k ü n d e ğ i l d i r . H e r y ö r e d e f a r k l ı u y g u l a m a l a r y a p ı l m a k l a
b er ab er , k im i y ö r e le r d e cem d e , k im i y ö r e le r d e cem in b i t im in d en
s o n r a Ba l ım S u l t an M u h ab b e t i ad ın ı v e r d ik le r i ay r ı b i r b ö lü m
h al in d e i çk i i ç i lm ek ted i r .
G ü n lü k y aş am d a h a r am d ü ş ü n ces iy le i çk id en k aç ın ı lm as ı
s ö z k o n u s u d eğ i ld i r . A lev i k ö y le r in d e y ap m ış o ld u ğ u m d er l em e
ça l ış m ala r ın ın b i r ço ğ u n d a r ak ı ik r am ed i ld i , b u d a r ak ıy a y em ek
73 107
I . , ı d a ı d o ğ a l b i r i k r am g ö zü y le b ak ı lm as ın d an k ay n ak lan ıy o r d u .
K o n u y la i lg i l i S iv as - D iv r i ğ i ' d e y ap m ış o ld u ğ u m b i r d e r l em ey i
m ık lc l ın ek i s t iy o r u m :
Dedeler Alevilerin dinsel liderleridirler. Bir gün
I Uvriği 'ııiıı bir köyüne o köyün dedeliğini yürüten iki dede gelir
Kovun girişinde dul bir kadının evi vardır. Kadın dedeleri görünce
yidıj) atlarının yularını tutar ve kendisine misafir olmalarını ister,
k,idin dul olduğu için kabul etmek istemezler. Kadın dedem altınıza
<, ılti' döşek sereyim der. kabul etmezler Kadın dedem iki tavuğum
vur birini keseyim der yine kabul etmezler. Kadın en son, bir de
hiıvük rakım var dedem onu da açayım için deyince dedelerden
hırı diğerine döner ve gel de şu kadına kurban olma dede, d er ve
ııııp misafir olurlar. "
A n ad o lu A lev i l iğ in d e i çk i g e len eğ i b aş lan g ıç tak i in an ca
d ay a l ı n i t e l iğ in d en zam an i çe r i s in d e u zak laş ar ak k ü l tü r e l b i r b o y u t
k ı ı / a ı ım ış , y ü zy ı l l a r b o y u v a r l ığ ın ı k o r u y ar ak g ü n ü m ü ze k ad ar
ulaşmıştır .
A n ad o lu A lev i v e Bek taş i l e r i g ü ze l o l an h e r ş ey e b ad e g ö zü
i l e b ak m ış la r h a t t a ço k s ev d ik le r i H z . A l i ' y i b i l e k ad eh e , ş iş ey e
b en /e tm iş le r d i r . T ab i b u , k u r u b i r k ad eh - ş iş e b en ze tm es in d en
«, >k m ecaz i an lam d a , m an ev i b i r b en ze tm ed i r . G er çek s a r h o ş ed en
Ali 'nin aşkıdır .
Al i 'd i r kadeh im A l i 'd i r ş i ş em
A l i 'm s a h r a l a r d a m o r l u m e n e k ş e m
Al i do lu yed i i k l im dö r t kö şem
T a d ı n a d o y u l m a z b a l ı m d ı r A l i 'm .
Virani)
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 46/76
Y A R A R L A N ıL A N KA Y N A KL A R
1 - A T A L A Y , B e s i m : B e k t a ş i l i k , E m r a h M a t b a a s ı , İ s t a n b u l 1 3 4 0 , s . 1 2
2 - B E N D E R , C e m ş ı d : K ü r t U y g a r l ı ğ ı n d a A l e v i l i k , K a y n a k Y a y ı n l a n , İ s t a n b u l 1 9 9 1 , s . 2 1 4
3 - B E N E K A Y . Y a h y a ; Y a ş a y a n A l e v i l i k ( K ı z ı l b a ş l a r A r a s ı n d a R ö p o r t a j ) , V a r l ı k Y a y ı n l a n , İ s t a n b u l
1967, s . 126, 128 , 129 .
4 - B O Z K U R T , P r o f . D r . M e h m e t F u a t : A l e v i l i k , 2 7 . 1 . 1 9 9 0 S a b a h G a z e t e s i
5 - E R Ö Z , P r o f . D r . M e h m e t ; T ü r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a ş i l i k , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a n : 1 2 3 5 ,
A n k a r a 1 9 9 0 , s . 9 7
6 - E Y Ü B O Ğ L U , İ s m e t Z e k i : Ş e y h B e d r e t t i n v e V a r i d a t , D e r Y a y ı n l a n , K ü l t ü r M a t b a a s ı , İ s t a n b u l 1 9 8 0 ,
s . 57
7 - O Y T A N , T e v f ı k : B e k t a ş i l i ğ i n İ ç y ü z ü , 1 . C i l t , M a a r i f M a t b a a s ı , İ s t a n b u l ( t y ) s . 1 0 1
8 - Ö Z T Ü R K , P r o f . D r . Y a ş a r N u r i : K u r ' a n - ı K e r i m M e a l i ( T ü r k ç e Ç e v i r i ) , Y e n i B o y u t , İ s t a n b u l 1 9 9 3 .
9 - Ö Z T E L L İ , C a h i t : K u l N e s i m i , A n k a r a 1 9 6 9 .
1 0 - T E M R E N , B e l k ı s : B e k t a ş i l i ğ i n E ğ i t s e l v e K ü l t ü r e l B o y u t u , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a n 1 6 7 8 ,
M i l l i K ü t ü p h a n e B a s ı m e v i , A n k a r a 1 9 9 4 , s . 1 3 6
74
A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E S E M A H
Arapça sema, sima kel imesin in Anadolu ağ ızlarında a ld ığ ı
şeki l lerden b i ri si o lan semah, Anadolu 'nun çeşi t l i yörelerinde
s a ma h , s e ma h , z a ma h , s e ma ğ b i ç i ml e r i n d e d e s ö y l e n me k t e d i r .
Anadolu Alevi lerin in d insel tö ren leri o lan cemlerdekı on
ik i h izmet ten b i ri o lan semah, inanca göre i lk o larak Kırk lar Cemi
adı veri len ve günün b i rinde dünyayı düzel teceklerine inanı lan ,
aralarında Hz. Muhammed i le b i rl ik te Hz. Al i ve Hz. Fatma'n ın
da bulunduğu k ı rk k iş in in g iz l i top lan t ı sında yapı lmışt ı r. Semaha
bu o lay ın kaynakl ık e tmiş o lduğu görüşü yanında b i r kü l tür ve
y a ş a m a b i ç i m i o l a r a k t a n ı m l a n a n A n a d o l u A l e v i l i ğ i n i n ,
bünyesinde barındı rd ığ ı her değerin bel l i b i r b i rik imin sonucu
olduğu da göz önünde bulundurulmal ıd ı r. Tarihsel süreçte , d insel
t ö re n l e rd e y a p ı l a n ra k s , Ş a ma n i z m ' d e n A n a d o l u A l e v i l i ğ i n e
uzayan çizg ide varl ığ ın ı korumuştur.
Se ma h ı n k a y n a ğ ı n ı , k e n d i k ü l t ü rü mü z ü n d e r i n l i k l e r i n d e
aramanın daha tu tarl ı ve sağ lam teori ler üretmemizi sağ layacağı
i n a n c ı n d a y ı m.
T o p l u l u k l a r h a l i n d e A n a d o l u ' y a g e l e n T ü r k l e r ,
a l ı ş k a n l ı k l a r ı n ı v e k ü l t ü r l e r i n i d e b i r l i k t e g e t i r m i ş l e r d i r .
Müslümanl ığ ın oruç, namaz, hac g ib i farizelerin i ibadet o larak
k a b u l l e n me y e n -b u g ü n A n a d o l u A l e v is i o la ra k a d l a n d ı rd ı ğ ı mı z -
Türkler ' in b i r bö lümü, ibadet lerinde ö teden beri süregelen raks
al ışkanl ık ların ı , iç ine g i rd ik leri yeni d in çerçevesinde İslami b i r
k ı l ı f a b ü rü y e re k s ü rd ü rme y e d e v a m e t mi şl e rd i r .
A n a d o l u ' n u n h e r y ö re s i n d e o y ö re y e ö z g ü s e ma h l a r v a rd ı r .
Semahların şeki l lenmesinde, yörelerin müzik karakterleri ve ri tm
75
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 47/76
özel l ik lerin in büyük etk isi görü lür. Semahların yüzyı l lard ı r yazıya
geçi ri lmeden nesi lden nesi le ak tarı larak günümüze kadar gelmeleri
v e g ü n ü mü z d e d e b u ö z e l l i k l e r i n i b ü y ü k ö l ç ü d e k o ru ma l a r ı ,
semahlarda ezgi ve söz bütünlüğünün korunmasın ı güçleş t i rmekte
v e f a r k l ı ş e k i l l e r d e y o r u m l a n m a l a r ı n a n e d e n o l m a k t a d ı r .
A n a d o l u ' n u n b a z ı b ö l g e l e r i n d e y a p ıl a n s e ma h l a rd a n b i rk a ç t a n e s i
şunlard ı r: Kırk lar, Kırat , Turnalar, Gönül ler, Demgeld ı , Al i Yar,
Hub Yar, Al ı Nur, Çark Nur, Garip ler vb .
Y ö re l e re g ö re u y g u l a ma l a rd a k ü ç ü k fa rk l ı l ı k l a r o l ma k l a
bi rl ik te semahların yapı l ış ında uyulması gereken temel kural lar,
ortak l ık gösteri r.
Semahların büyük b i r çoğunluğu kadın erkek karış ık yapı l ı r.
Sa ma h a k a l k a c a k l a r ı n b i rb i r l e r i i l e e v l i o l ma k z o ru n l u l u k l a r ı
yoktur. Bazı bö lgelerde yaln ız kadın ların ya da yaln ız erkeklerin
yapt ığ ı semahlara da rast lanmakla b i rl ik te yaygın o lan ı kadın erkek
b i r l i k t e y a p ı l a n l a rd ı r k i i ç e r i s e ma h l a r ı n d a e v l i v e mu s a h i p l i
ç i ft lerin semah yapması kesin b i r kurald ı r.
Se ma h l a rd a s e ma h y a p a n l a r ı n s a y ı s ı k o n u s u n d a ç o ğ u n l u k l a
b i r sın ı rlama yoktur. Daha çok içeri semahlarında say ı konusunda
sın ı rlama yapı l ı r.
S e m a h ı , s e m a h ç ı l a r b i r b i r i n i t u t m a d a n v e b i r b i r i n e
dokunmadan, dai re şekl inde d iz i lerek ya da karş ı l ık l ı durarak
yaparlar.
Semaha duruş , kadın ve erkeğin selamlaşmasıy la başlar.
Se ma h a d a v e t , y ö re l e re g ö re f a rk l ı l ı k g ö s t e r i r . K ı mı y ö re l e rd e
kadın erkeğin e l in in iç in i öper, k imi yörelerde i se kadın erkeğin
77 107
sağ omzuna n iyaz eder. Kadın ın erkeğ in ayağına n iyaz e t t iğ i yöreler
de vard ı r. Omuz omuza ve cemal cemale n iyazlaşma da yapı l ı r.
Z a k i r l e r t a ra f ı n d a n o k u n a n n e fe s , d e y i ş v e d ü v a z l a rd a n
sonra dede, semah duasın ı okur; "Bismi Şah Allah Allah, Ü çler,
Beşler, Yediler, Kırklar aşkına, Allah, Muhammed, Ali, Hünkar
Hacı Bektaş V eli huzurunda semahımız vardır. Gerçek erenler
demine hü..."
Bundan sonra semah yapacak o lan lar n iyazlaş ı rlar. Zaki rin
ç a l d ı ğ ı " c u ş " h a v a s ı n d a n s o n r a - k i b u n u n k u r a l ı ü ç k e z
ç a l ı n ma s ı d ı r - s e ma h y a p ı l ma y a b a ş la n ı r .
Se ma h l a rd a g e re k a ğ ı r l a ma , g e re k s e y e l d i rme b ö l ü m l e r i n d e
semahçı lar kesin l ik le dedeye arkaların ı dönmezler, dedenin önüne
gelen her semahçı baş eğ ip , e l göğüs ed ip geçer.
Se ma h d ö r t l ü k l e r i o k u n u rk e n mı s ra l a r ı n o r t a s ı n a " e y v a l l a h
şahım, a şahım" g ib i sözler i lave ed i l i r . Bu sözler söylen iş te ya da
ezgide b i r fark l ı laşmaya yol açmaz.
Semahların son dört lüğünde söz sah ib in in ad ı geçt iğ inde,
c e md e b u l u n a n l a rc a s a ğ e l d u d a ğ a d e ğ d i r i l me k s u re t i y l e n i y a z
edilir.
Semah b i t t iğ inde semahçı lar o ldukları yerde, sağ ayak baş
parmağı so l ayak başparmağı üzerine , sağ e l so l e l üzerine gelecek
şeki lde göğüs üstünde bağlan ı r. Vücut hafi fçe öne doğru eğ i l i r.
Oturanlar da aynı şeki lde secde durumuna gel i rler. Bu harekete
" d a ra d u rma " d e n i r . B u a ra d a d e d e " A l l a h A l l a h , N u ru N e b i
Keremi Pi rimiz üstad ımız Hünkar Hacı Bektaş Vel i , On ık ı İmam,
O n d ö r t M a s u m Pa k , O n y e d i K e me rb e s t , D o k s a n b i n H o ro s a n
Eri , nazarları üzerimizde hazı r ve nazı r o la , münkürler, münafık lar
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 48/76
berbat o la , geceler hayro la , semahlar kabul o la , hayı rlar fe thola ,
şerler defo la , Hünka r Hacı Bektaş devranına hü . . . " d iyerek s emahın
bi t iş duasın ı yapar. Herkes doğru lur, n iyazlamaya geçi l i r . Niyaz,
en büyüğe eğ i lmek ve secde e tmekt i r. Tanrıdan sonra en büyük
insandı r. Bu nedenle her insan d iğerin in k ıb lesin i o luşturur. İnsana
secde e tmek tanrıya secde e tmek demekt i r.
A l lah b i l e güze l le re aş ık t ı r
İ nanmaz s an K u r ' an ' a b ak a z i z im
Yüz dör t k i tap bu aye te tan ık t ı r
H ak ade mde i n s ana bak a z i z im .
Hatai)
Semahlarda yapı lan e l hareket leri ve bazı duruş b iç imlerin in
sembol ik an lamları vard ı r. Bi r e l yukarı bakarken d iğer e l in toprağa
bakt ığ ı duruş b iç imi , Hak ' tan a lmanın halka veri lmesin i i fade eder.
İk i e l in b i rl ik te göğe açık o lduğu halde e l ler ters çevri lerek toprağa
d o ğ ru b a k t ı ğ ı h a re k e t d e d e g i z l i o l a n a n l a m a y n ı d ı r . T a h t a c ı
s e ma h ı n d a o l d u ğ u g i b i , s e ma h y a p a n l a r ı n c e ma l c e ma l e d u rd u ğ u
hareket te i fade ed i len düşünce Hakk ' ın insanda o lduğu ve secdenin
insana yapı lması gerekt iğ i düşüncesid i r. Alevi - Bektaşi söyley iş ine
göre Hak ben adem yani Al lah insandadı r, insan tanrısal öz taş ı r.
Hacıbektaş semahındaki , semahçımn kendi e l ine bakt ığ ı hareket te
de g iz l i o lan an lam; kendi e l ine bakan insan aynada kendi yüzünü
görmüş dolay ısıy la Tanrısal güzel l iğ i görmüş o lur düşüncesid i r.
Semahlar ik i g ruba ayrı l ı r:
1- İçeri Semahları (Tarikat Semahları) : Bir ibadet havası
i ç i n d e c e md e b u l u n a n i k ra r v e rmi ş , mu s a h i p l i , e v l i ç i f t l e r
78
t a ra f ı n d a n y a p ı l a n s e ma h l a rd ı r . A l e v i o l ma y a n l a r ı n ö n ü n d e v e
cemler d ış ında yapı lması hoş karş ı lanmaz. İçeri semahların ın en
yaygın ı Kırk lar semahıd ı r.
İçeri semahları dört bö lümden o luşur;
1
- A ğ ı r l a ma
2 - Y ü rü t me
3 - Y e l d i rme (Pe rv a n e )
4 - B i t i rme D u a s ı : Y e l d i rme d e n s o n ra k ı s a b i r a ğ ı r l a ma
yapı l ı r. Zaki r, burda eğ len dur, sa l lan dur g ib i komut larla b i t i rme
zamanın ı bel i rler, daha sonra da dede dua okur.
2 - D ı şa r ı S e ma h l a r ı ( A v a r e S e ma h l a r ı ) : Genç kuşaklara
s e m a h k ü l t ü r ü n ü b e n i m s e t m e k v e s e m a h y a p m a y ı ö ğ r e t m e k
amacıy la On ik i h izmet d ış ında yapı lan semahlard ı r. Bu sema hlarda
d a s e ma h d i s i p l i n i n d e n a y r ı l ma d a n s e ma h y a p ma k t e me l a ma ç t ı r .
Dışarı semahları üç bölümlü semahlard ı r. Bu semahlarda içeri
s e ma h l a r ı n d a b u l u n a n y e l d i rme (p e rv a n e ) b ö l ü mü y o k t u r . B u n u n
n e d e n i , ç o k h ı z l ı d ö n ü ş l e r y a p ı l m a s ı n d a n d o l a y ı y e l d i r m e
bölümünün bel l i b i r usta l ık ve yeteneği gerekt i riyor o lmasıd ı r.
Dışarı semahlarında üç bölüm şunlard ı r:
1 - A ğ ı r l a ma
2 - Y ü rü t me
3- Bi t iş Duası
Semahlar konusundaki bu genel b i lg i lerden sonra ş imdi de
semahların halk t iyat rosu ve halk oyunu o larak değerlendi ri lmesine
i l işk in görüşleri inceleyel im.
111
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 49/76
Ş ü k rü E l ç i n , A n a d o l u K ö y O r t a O y u n l a r ı (K ö y T i y a t ro s u )
adl ı k i tab ında oyunların konu bakımından tasn i fin i yaparken , ri tüel
oyunlar ba şl ığ ı a l t ında Alevi - Bektaşi tö ren lerin i de tasn i f e tmişt i r.
E l ç i n , A n a d o l u k ö y o r t a o y u n l a r ı n ı ( k ö y t i y a t r o s u ) ;
köylü lerin uzun k ış ay larında ve özel l ik le düğünlerde, bayramlarda
e ğ l e n me k v e v a k i t g e ç i rme k i ç i n d ü z e n l e y i p o y n a d ı k l a r ı d ra m
karakterl i temsi l ler o larak tan ımlamaktadı r.
Yapı lan bu tasn i fte Anadolu Alevi - Bektaşi lerın in ibadet
b iç imleri o lan cemler (mezhep merasimi), eğ lenmeye yönel ik dram
karakterl i temsi l ler o larak değerlendi ri lmiş , buna bağl ı o larak
cemdeki on ik i h izmet ten b i ri o lan semah da bu kategoride yer
almıştır.
O y s a c e ml e r , A n a d o l u A l e v i s i n i n i b a d e t b i ç i mi d i r v e
semahlarda bu ibadet içeri sinde yer a lan on ik i h izmet ten b i rin i
o luştururlar. Cemler ve semahların vaki t geçi rmeye yönel ik b i r
amacı yoktur. Cemler Anadolu Alevi l iğ in in özünü o luşturan yola
g i rme (g ö rg ü ) , mu s a h i p t u t ma , t o p l u ms a l y a rg ı l a ma , d ü ş k ü n
kald ı rma vb . g ib i top lumsal iş lev lerin de yerine get i ri ld iğ i ibadet
o r t a ml a r ı d ı r .
S e m a h l a r k o n u s u n d a y a p ı l a n b i r d i ğ e r s ı n ı f l a m a d a
semahların halkoyunları , dansları içeri sinde tasn i f ed i lmesid i r.
Semahlardaki müzik ve müziğ in ri tmine bağl ı o larak yapı lan vücut
h a re k e t l e r i , s e ma h l a r ı n b u t a s n i f i ç e r i s i n d e y e r a l ma s ı n a n e d e n
o l mu ş t u r . A n c a k s e ma h l a r s a d e c e mü z i k v e mü z i ğ e b a ğ l ı v ü c u t
hareket lerinden ibaret o lmayıp görünüşteki bu n i te l ik lerinden çok
fa rk l ı a n l a ml a r i f a d e e t me k t e , i n s a n ı n t a n r ı y a y ö n e l me s i v e
80
u l a ş ma s ı n d a i b a d e t i n a s l i u n s u r l a r ı n d a n b i r i o l a ra k k a rş ı mı z a
çıkmaktadı rlar.
D ı ş a r ı s e ma h l a r ı d e d i ğ i mi z v e g e n ç k u ş a k l a ra s e ma h
k ü l t ü rü n ü a ş ı l a ma k a ma c ı y l a c e ml e r d ı ş ı n d a d a y a p ı l a b i l e n
semahlarda halkoyunları özel l ik leri bu lunmakla b i rl ik te -k ı bu tek
başına halkoyunu o larak değerlendi ri lmesin i mümkün k ı lmaz- içeri
semahları dediğ imiz ve yaln ızca cemlerde ancak bel l i n i te l ik lere
haiz (ev l i , musahıp l i , yo la g i rmiş) k iş i lerce yapı lması mümkün
o l a n s e ma h l a r ı n h a l k o y u n u o l a ra k d e ğ e r l e n d i r i l me s i A n a d o l u
Alevi - Bektaşi düşüncesi açısından kabul görmeyen b i r görüştür.
S e m a h k ü l t ü r ü n ü n y o z l a ş m a y a b a ş l a d ı ğ ı g ü n ü m ü z d e ,
semahların öz ünden uzaklaş t ığ ım, b i r d isip l in ve c iddiyet içeri sinde
g e r ç e k l e ş t i r i l m e s i g e r e k e n s e m a h l a r ı n , d ü ğ ü n v e e ğ l e n c e
o r t a m l a r ı n d a o y n a n a n b i r e r h a l k o y u n u k i m l i ğ i n e
b ü rü n d ü rü l d ü ğ ü n ü , s e ma h k ü l t ü rü n ü y a ş a t ma y a y ö n e l i k , a ma t ö r
gruplarca yürü tü len , dernek çal ışmaların ın i se yetersiz o lup , iy i
n i y e t l i b i r e r g i r i ş i m o l ma k t a n ö t e y e g e ç e me d i ğ i n i g ö rü y o ru z .
S e m a h l a r A n a d o l u A l e v i s i n i n y ü z y ı l l a r ö t e s i n d e n b u g ü n e
ulaşt ı rd ığ ı b i r kü l tür zengin l iğ imizdi r. Onu bugüne nası l get i rd iyse
bundan sonra yaşatacak o lan da y ine bu halk t ı r. Anadolu 'nun en
ü c ra k ö y ü n d e y a p ı l a n b i r s e ma h ı n ö z ü n d e k i g ü z e l l i ğ i h i ç b i r
p ro fe s y o n e l d e rn e k y a d a g ru b u n y a p t ı ğ ı s e ma h t a b u l ma n ı z
mümkün deği ld i r. Çünkü semah k l işe hareket lerle görsel güzel l ik
y a ra t ma ç a b a s ı d e ğ i l , h i s v e d u y g u l a r ı n h i ç b i r e s t e t i k k a y g ı
g ö z e t me k s i z i n v ü c u t h a re k e t l e r i i l e i ç t e n g e l d i ğ i b i ç i mi y l e
i fadesid i r.
111
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 50/76
\ İ A I >OIAJ A LE V İLİ Ğ İN D E A TEŞ K Ü LTÜ N Ü N İZLER İ
İnsanoğlu i lkçağdan bugüne, sebebin i çözemediğ i ya da
l ' i i ı (i ı ıc inandığ ı şeylere kudsiyet a t fe tmiş ve onda var o lduğuna
K M
g ü c ü n k a y b o l ma m a s ı y a d a k e n d i n e z a rar v e rme me s i i ç i n
l ı ı ı l a k ı m i n a n ç l a r o l u ş t u rmu ş v e b u i n a n ç l a ra b a ğ l ı p ra t i k l e r
l>< l ı şi ı rmi ş ti r . İ n s a n l a rc a b u l u n d u ğ u n d a n b u g ü n e , k e n d i s i n e
I ı ı ı l s iy e t a t f e d i l e n u n s u r l a r d a n b i r i s i d e a t e ş t i r . A t e ş i i l k
^Öldüğünde ona karş ı b i r saygı ve hayranl ık duyduğu kabul ed i len
i l k e l i n s a n , d a h a s o n ra o n u h a y a t ı n ı n ç e ş i t l i d ö n e ml e r i n d e
kul lanmaya başlamış ve gördüğü fayda karş ısında ona duyduğu
. . ıVi ' . ı daha da artmışt ı r. Bu saygı yüzyı l lar iç inden boyut
(> i ' i şl ı r e re k a ma ö n e mi n i h i ç k a y b e t me d e n g ü n ü mü z e k a d a r
y ı -lc l ı i lmiş ve günümüzde de yaşama başarısın ı göstereb i lmişt i r.
İ l k ç a ğ Y u n a n f i l o z o f l a r ı n d a n E mp e d o k l e s k ö k l e r a d ı n ı
u ' id ığ i dört öğenin (toprak , su , hava, a teş) en yüksek ve gerçek
vıı ı Iık 1ar o lduğu nu ortaya koym uştur.
İ ıan inançlarına özel l ik le Zerdüşt d in ine göre kutsal say ı lan
o d (a t e ş ) t a n r ı s a l b i r n i t e l i k t a ş ı r . İ n s a n v a r l ı ğ ı i l e ö z d e n
Imft lunl ı l ıd ı r. Ateş tanrısı "Ahura Mazda" Zerdüşt d in in in baş
sid i r. Ahura Mazda evrenin yarat ıc ı sıd ı r. İy i l iğ in , erdemin ,
. ı -V)' , ı ı ı i ı ı , saygın ın kaynağıd ı r. Onun simgesi aydın l ık saçan
mu ş t u G ö k y ü z ü n ü ı ş ı k l a n d ı ra n , k ö t ü l ü ğ ü n k a y n a ğ ı o l a n
l
ti
an l ığ ı (Al ınman) evren den kovan , güneşin yeryüz ündek i öğesi
a i rş t i r ; a t e ş i n b u l u n d u ğ u o c a k t ı r . O c a k t a n r ı s a l b i r n i t e l i k
ı l ıd ığ ından kutsald ı r. Bu nedenle sönmemesi , insanın yaşadığ ı
ı ı ın e yanması , çevresin i yaşanı l ı r k ı lması gereki r.
83
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 51/76
Z e r d ü ş t t a r a f ı n d a n s ı s t e n ı l e ş t i r i l e n a t e ş k ü l t ü n ü n
Zerdüşt lükten önce de var o lduğu, İran - Hin t kaynağından , ya da
Orta Asya ve Sümerler ' ın güneş kül tünden beslendiğ i görüşleri
(Nejat BİRDOGAN) yanında, güneş kül tünün Zerdüşt lük ' ten önce
ortaya ç ıkan "Sabi l ik" d in ine özgü o lduğu ve Zerdüşt lüğün geçiş i
sağ lamış o lab i leceğine (Bakı ÖZ) i l işk in fark l ı görüşler i leri
s ü rü l me k t e d i r .
Anadolu Alevi l iğ inde e tk i leri görü len Zerdüşt lük , özel l ik le
t a s a v v u f d ü ş ü n c e s i n i e t k i l e mi ş v e t a s a v v u f t a v a r l ı ğ ı n ö z ü n ü
oluşturduğuna inanı lan dört i lkeden (toprak , su , yel , od = a teş)
b i ri o larak yer a lmışt ı r. Tasavvuf düşüncesin in i se Anadolu Alevi
- Bektaşi l iğ i üzerindeki e tk isi b i l inmektedi r.
A t e ş k ü l t ü n ü n İ ra n v e y a H i n t e t k i s i y l e Ş a ma n i z m ' e v e
Ş a ma n i z m y o l u y l a s ü re k l i l i ğ i n i s a ğ l a y a ra k A n a d o l u A l e v i l i ğ i n e
d e ğ i n u z a n a n b i r ç i z g i y i t a k i p e t mi ş o l a b i l e c e ğ i d e g ö z a rd ı
ed i lmemesi gereken b i r husustur.
Ateşin bozkı r hayat ındaki önemi gözönüne a l ınd ığ ında esk i
Türkler 'de a teş in e t rafında b i r tak ım inançların o luştuğu ve bu
inançların Şamanizm'de si stemleşmiş o lab i leceği düşünülebi l i r.
G ö k t ü rk e f s a n e s i n d e , a t e ş i i l k d e fa b u l a ra k T ü rk l e r ' e
öğreten efsanevi b i r a tadan sözedi l i r.
S. Malov 'un 1915 y ı l ında Aksu şehrinde gördüğü törende
de baksın ın b i r avuç samanı mumu n ateş i ile yakıp hastan ın üzerine
at t ığ ı ve beyaz tavuğu et rafında dolaş t ı rd ığ ı an la t ı lmaktadı r.
Şamanın yapt ığ ı her tö rende mut laka a teş bulundurması ve
törenler sı rasında yanan büyükçe b i r a teş in e t rafında yapt ığ ı dans,
a teş in Şamanıst inanç içeri sinde si stemleşmiş b i r b iç imde varl ığ ın ı
koruduğunu gösteren del i l ler o larak karş ımıza ç ık ıyor.
85
Bütün çok tanrı l ı d in lerde özel l ik le Zerdüşt lük ' te yer a lan
güneşin , ocağın kutsal l ığ ı inancı , Anadolu Alevi - Bektaşi inanç
sistemi içeri sinde de kendine yer bu lmuştur.
Günlük yaşamda yapı lan b i rtak ım prat ik ler, a teş ve ocağa
gösteri len saygı , ibadet b iç imi o lan cemlerde, yürü tü len on ik i
h i z me t t e n b i r i o l a n " ç e ra ğ c ı " v a s ı t a s ı y l a d a h a d a b i r a n l a m
k a z a n ma k t a d ı r .
Ateşin kutsal l ığ ı , ibadet in asl i unsurlarından b i ri o larak
Anadolu Alevi - Bektaşisin in inanç dünyasında önemli b i r yeri
işgal e tmektedi r.
Anadolu 'da sünni halk arasında da a teş kül tünü yansı tan
u y g u l a ma l a r b u l u n ma k l a b i r l i k t e , A l e v i - B e k t a ş i l e r a ra s ı n d a ,
y a p ı l a n p ra t i k l e r i n v e i b a d e t i ç e r i s i n d e y e r a l a n a t e ş k ü l t ü
u n s u r l a r ı n ı n , k a y n a ğ a d a h a y a k ı n u y g u l a m a l a r o l d u ğ u v e
kaynaktaki özü daha fazla yansı t t ığ ı b i r gerçekt i r.
Ateşe gösteri len saygın ın b i r sonucu o lsa gerek Anadolu
A l e v i -B e k t a ş i l e r i ç e ra ğ y a k ma y e r i n e " Ç e ra ğ u y a n d ı rma , d e l i l
u y a n d ı rm a " g i b i t e r i ml e r i k u l l a n ma k t a d ı r l a r .
İnanç açısından b i r Alevin in senede b i r ödemesi gerekl i üç
tür verg i vard ı r. "Karakazan hakkı , Mürşid hakkı , Çerağ hakkı"
Ç e r a ğ h a k k ı o l a r a k a l ı n a n v e r g i l e r i b a d e t m e k â n l a r ı n ı n
a y d ı n l a t ı l ma s ı n d a k u l l a n ı l a n ma l z e me y e h a rc a n m a k t a d ı r .
C e ml e rd e ç e ra ğ u y a n d ı rma k l a g ö re v l i b i r h i z me t s a h i b i
" ç e ra ğ c ı " b u l u n ma k t a d ı r . Ç e ra ğ c ı h i z me t i n e b e n z e r b i r h i z me t
sahib in in Budist tap ınaklarında da bulunması i lg inç b i r benzerl iğ i
o luşturmaktadı r.
T ü rk l e r ' i n b i r k ı s mı n ı n , M ü s l ü ma n l ı ğ ı k a b u l e t me d e n ö n c e
Buda inancın ı benimsemiş o lmaları , bu inancın b i r kal ın t ı sı o larak
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 52/76
çerağcı h izmet in in günümüze u laşmış o lab i leceği düşüncesin i ak la
g e t i rme k t e d i r .
Anadolu Alevi lerin in çerağ an lamında kul landık ları d iğer
b i r kel ime o lan "del i l " i i se ancak , cemlerde çerağ uyandı rı l ı rken
okunan Nur suresin in 35 . ayet i i le açık lamak mümkün görü lüyor.
N u r 3 5 , d e " A l l a h g ö k l e r i n v e y e r i n N u r ' u d u r . O n u n
n u ru n u n ö rn e ğ i , i ç i n d e ç e ra ğ b u l u n a n b i r k a n d i l e b e n z e r . . . "
d e n i l me k t e d i r . A y e t . d e y a p ı l a n t a n ı ml a ma d a A l l a h ' ı n n u ru n u n
kandi ldeki çerağda temsi l ed i ld iğ i i fadesi yer a lmaktadı r. Anadolu
Alevi -Bektaşi düşüncesinde bu i fade i le çerağ Al lah ' ın varl ığ ın ın
d e l i l i o l a ra k g ö rü l mü ş v e ç e ra ğ k a rş ı l ı ğ ı o l a ra k b a z ı A l e v i
guruplarca del i l i fadesi ku l lan ı lmışt ı r.
Burada önemli o lan b i r konu da yapt ığ ı herşeyı Kur'an 'a
b a ğ l a y a n , a n c a k k a y n a k g ö s t e rme d e s ı k ı n t ı ç e k e n A n a d o l u
Alevisin in , çerağ la i lg i l i görüşlerim bağlad ığ ı Nur 35 . ayet te , bu
s ı k ı n t ı y ı y a ş a m a d a n i n a n c ı n a K u r ' a n ' d a k a y n a k g ö s t e r m e
başarısın ı göstermiş o lmasıd ı r. Ancak tek başına bu ayet le , bu
k o n u d a A n a d o l u A l e v i s i n c e y a p ı l a n u y g u l a ma l a r ı a ç ı k l a ma k
mü mk ü n d e ğ i l d i r .
Anadolu Alevi l iğ inde a teş kül tü i le i lg isi bakımından çerağ
dış ında ocak kavramının da gözden geçi ri lmesi gereki r.
Çerağa gösteri len saygın ın aynı ö lçüde ocağa da gösteri ld iğ i ,
ocağın e t rafında o luşan b i rtak ım davranış kal ıp ların ın , a teş kül tüne
b a ğ l ı o l a ra k o l u ş t u ğ u g ö rü l me k t e d i r . A n a d o l u ' d a y a y g ı n o l a n
o c a ğ a e ğ i l e re k y a k l a ş ı l ma s ı , k ö t ü s ö z s ö y l e n me me s i , b ı ç a k
t u t u l ma ma s ı , s u d ö k ü l me me s i , p i s b i r ş e y a t ı l ma ma s ı g i b i
davranış lar.
Tahtacı lar 'da o lduğu g ib i , kadın ların sabah kalk t ık larında
ocaktan a ld ık ları b i r kor parçası i le ev in bütün odaların ı do laş ıp
86
b u s a y e d e e v i n k ö t ü ru h l a rd a n a r ı n a c a ğ ı n ı d ü ş ü n me l e r i g i b i
örnekler, a teş kül tünün günümüze kadar uzayan kal ın t ı ları g ib i
görü lüyor.
O c a ğ ı n s ö n me s i a t e ş i n ö l me s i a n l a mı n d a y o ru ml a n ı p ,
u ğ u rs u z l u k g e t i r e c e ğ i i n a n c ı n d a n k a y n a k l a n ı y o r o l s a g e re k .
Geleneksel Anadolu köy yaşamında, gece yatarken ocaktak i kü l ler
arasına gömülen b i r kor parçası i le a teş sabah tekrar yakı lmaktadı r.
B u d a v r a n ı ş ı n a l t ı n d a y a t a n n e d e n l e r d e n b i r i d e o c a ğ ı n
s ö n me me s i n i , a t e ş i n s ü re k l i l i ğ i n i s a ğ l a ma k o l ma l ı d ı r . (K i b r i t
ç a k ma k g i b i ç a ğ d a ş ma l z e me n i n b u l u n ma d ı ğ ı d ö n e ml e rd e a t e ş
y a k ma n ı n g ü ç l ü ğ ü d e g ö z ö n ü n e a l ı n ma s ı g e re k e n b i r d i ğ e r
h u s u s t u r . )
Halk arasında söylenen deyimler arasında yer a lan "ocağı
söndü, ocağına inci r ağacı d ikmek" g ib i sözlerde, hane an lamı i le
b i rl ik te ocağa yaşama mana sı da yüklen miş , ocağın sönme si sonu *
i fade eder an lamda kul lan ı lmışt ı r.
A n a d o l u A l e v i l i ğ i n i n b i r b ö l ü mü n d e t a l i p l e r i a y d ı n l a t a n
dedelerin bağl ı bu lundukları ve kendi soylarına başlangıç teşki l
e t t ik lerine inandık ları b i r kaynak vard ı r k i , bu başlangıç kaynağına
x
d a " o c a k " d e n i l me k t e d i r . O c a k s i s t e mi Pe y g a mb e r s o y u n d a n
geld iğ ine inanı lan b i r eren in ortaya koyduğu inanç esasların ın ,
s o y g ü d e re k , b u g ü n k ü d e d e l i k mü e s s e s e s i v a s ı t a s ı y l a y a ş a ma s ı n ı
i f a d e e t m e k t e d i r . B u d e d e l e r v e b a ğ l ı t a l i p l e r A n a d o l u
Alevi l iğ indeki ocak si stemini o luşturmaktadı rlar. Bu an lamda da
ocakların aydın la t ıc ı , yo l gösteric i n i te l iğe haiz o lduğu görü lüyor.
Burada dedelerin ocağı temsi l e t t iğ i , ocağın aydın la t ıc ı l ık vasfın ın
d e d e n i n k i ş i l i ğ i n d e , t a l i p l e r i b i l g i l e n d i rme , a y d ı n l a t ma ; y o l
g ö s t e r i c i o l ma a n l a mı n d a t e ms i l b u l d u ğ u g ö rü l me k t e d i r .
A n a d o l u A l e v i l e r i a ra s ı n d a , t a n ı ma k i s t e d i k l e r i i n a n ç
me n s u b u n a , b a ğ l ı b u l u n d u ğ u o c a ğ ı s o rma k , y a y g ı n b i r u y g u l a ma
olarak karş ımıza ç ıkmaktadı r.
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 53/76
Günümüz Anadolu Alevi l iğ inde, cemlerdekı çerağeı h izmet i
a y d ı n l a t ma fo n k s i y o n u n u k a y b e t mi ş o l ma k l a b e ra b e r , o n i k i
h izmet ten b i ri o larak sembol ik an lamda varl ığ ın ı sürdürmekte ve
c e ml e r i n a s l i u n s u r l a r ı n d a n b i r i n i o l u ş t u rma k t a d ı r . Ç a ğ d a ş
yaşamda elek t rik enerj i sin in kul lan ı lmaya başlanmasıy la b i rl ik te ,
c e me v l e r i n i n a y d ı n l a t ı l ma s ı i ç i n u y a r ı l a n ç e ra ğ l a r a y d ı n l a t ma
fo n k s i y o n u n d a n u z a k l a ş mı ş, f a k a t ma n e v i a n l a md a , i n s a n l a ra y o l
gösteric i , karan l ığ ı kovucu o larak inanç içeri sindeki fonksiyonunu
k o ru mu ş t u r . Ç e ra ğ m a y d ı n l ı ğ ı ma d d i a n l a md a d e ğ i l , ma n e v i
a n l a md a ö n e m t a ş ıma k t a d ı r .
Cemlerde on ik i h izmet sah ib inden b in o lan çerağeı , esk iden
k e s i l e n k u rb a n ı n y a ğ ı n d a n y a d a z e y t i n y a ğ ı n d a n y a p ı l a n ,
g ü n ü m ü z d e i s e h a z ı r mu m l a r ı n k u l l a n ı l d ı ğ ı ç e ra ğ ı me y d a n a
koyarak dara durur.
Dede tarafından Nu r suresin in 35 . ayet i okunur. Ayet in meal i
şöyledi r.
"Allah göklerin ve yerin Nur'udur. Onun nurunun örneği
içinde çer ağ bulunan bir kandile benzer. Kandil bir sırça içindedir.
Sırça, inciden bir yıldız gibidir ki, doğuya da batıya da nisbeti
olmayan bereketli bir zeytin ağacından yapılır. Bu ağacın yağı,
nerdeyse ateş dokunmasa bile ışık saçar. Nur üzerine nurdur o.
Allah herşeyi bilmektedir. "
Dede ayet i okuduktan sonra , çerağeı ;
"Çerağ-ı ruşan, fahr-i dervişan, zuhir-i iman. Himmet-ipir-
i Horasan, kiirşad-ı meydan, kuvvei abdalan, kanuni evliya, gerçek
erenler demine hü"çerağ-ı ev l iya nurus-sem avat , k ı menz i ld i r o
turu münacat . Kaçan k im ruşen o la , k ı l n iyaz, Muhammed - Al i 'ye
c a n d a n s a l a v a t d e d i k t e n s o n ra c e md e b u l u n a n l a rc a " A l l a h ü mm e
88
s a l l i â l â s e y ı d ı n a M u h a mme d M u s t a fa " d i y e b a ş l a ma k ü z e re t e k
tek On ik i İmamlar iç in sa lavat get i ri l i r .
Bu salavat tan sonra çerağeı çerağ ın sağ ına, so luna ve önüne
niyaz ed ip ayağa kalkar geri geri g id ip meydan ortasında dara
durur ve şu düvazı okur.
"Çün çerağı fahr uyandırdık Hûda 'nın aşkına
Fahr-i alem ol Muhammed Mustafa 'nın aşkına
Saki-i kevser Aliyyel Murtaza 'nın aşkına
Hem Hatice Fatıma Hayrünnisa 'nın aşkına
Şah Hasan Hulki rıza hem şah Hüseyn-i Kerbela
Ol imam-ı etkiya Zeynel Aba 'nın aşkına
Hem Muhammed Bakır ol kim Nesl-i pak-i Kerbela
Cafer 'üs Sadık imam-ı serfıraz-ı ehl-i Hak
Hem Ali Musa Rıza 'yı sabiranın aşkına
Şah Taki ve Ba Naki hem Hasanu 'I Askeri
Ol Muhammed Mehdi-i sahib livanın aşkına
Pirimiz üstadımız Bektaş Veli 'nin aşkına
Haşre dek yanan yakılan aşikanın aşkına "
B u n d a n s o n ra c e md e b u l u n a n l a r ;
"Allahümme salli âlâ seyyidina M uhammed ve âlâ al-i
Muhammed" d iye salavat get i ri rler.
D a h a s o n ra d e d e t a ra f ı n d a n ;
"Allah ... Allah ... hizmetin kabul ola, muradın hasıl ola
Cehir Ansarinin himmeti üzerine üzerine ola. Gerçek erenlerin
demine hû "
d iye, darda duran h izmet sah ib i çerağcıya dua okunur,
b u n d a n s o n ra ç e ra ğ e ı y e rme o t u ru r .
89
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 54/76
Zakir tarafından çerağla i lg i l i o lmasına özen gösteri len üç
düvaz okunduktan sonra , zak i r sazın üzerine eğ i l ip dededen dua
al ı r, böylece çerağcın ın h izmet i b i tmiş o lur.
(Okunan dua ve düvaz örnekleri s tandart deği ld i r, fark l ı
şeki l lerde o lab i l i r, bu dede, zak i r ve çerağcın ın b i lg i b i rik imine
bağl ı o larak değiş i r)
İnancı gereği , ibadet in in asl i unsurlarından b i ri o larak ,
yüzyı l lardan bugüne yaşatab i ld iğ i a teş kül tüne bağl ı geleneklerin ,
Anadolu Alevisin in inanç dünyasında önemli b i r yer işgal e t t iğ i
g ö rü l me k t e d i r .
B a ş l a n g ı ç t a ı s ı n m a , a y d ı n l a n m a g i b i ö z e l l i k l e r i n d e n
fa y d a l a n ı l a n a t e ş i n , e t r a f ı n d a o l u ş a n i n a n ç l a r ı n z a ma n l a b u
ma d d e s e l b o y u t d ı ş ı n d a ma n e v i b i r a y d ı n l a n ma y ı i f a d e e d e r
o lduğu, a teş in aydın l ığ ı i le insanlara k ı lavuzluk eden , yo l gösteric i
b i r k iml iğe büründürüldüğü ve bu an lay ış tan kaynaklanıyor o lsa
g e re k A n a d o l u A l e v i s i n i n i n a n c ı n d a H z . M u h a mme d ' i n g ü n e ş l e
özdeşleşt i ri ld iğ i görü lür. (Hz. Muhammed güneş Hz. Al i ay 'd ı r)
A n a d o l u A l e v i s i u y a n d ı rd ı ğ ı ç e ra ğ ı n ı ş ı ğ ı n d a ma n e v i
a n l a m d a b ir a y d ı n l a n m a y ı i f a d e e t m e k t e d i r . B u m a n e v i
a y d ı n l a n ma d a u y a n d ı r ı l a n h e r ç e ra ğ b i r i n a n ç u l u s u n u n y o l
gösteric i l iğ in i temsi l eder, Hacı Bektaş dergahmdaki "k ı rkbudakl ı"
şamdanın temsi l e t t iğ i Kırk lar cemindeki k ı rk inanç u lusu g ib i .
D i d a r i l e mu h a b b e t e d o y u l ma z
M u h a b b e t t e n k a ç a n i n s a n s a y ı l ma z
M ü n k i r ü f l e me k l e ç e ra ğ s ö y ü n me z
Tutuşunca yanar aşkın ç ı rası
Pir Sultan Abdal)
90
1 - A T A L A Y , B e s i m : B e k t a ş i l i k , E m r a h M a t b a a s ı , İ s t a n b u l 1 3 4 0 . 2 2 s .
2 - B E N D E R , C e m ş i d : K ü r t U y g a r l ı ğ ı n d a A l e v i l i k , K a y n a k Y a y ı n l a r ı . İ s t a n b u l 1 9 9 1 , 4 9 - 5 0 s .
3 - B İ R D O Ğ A N , N e j a t : " A n a d o l u A l e v i O c a k l a r ı n ı n K u r u l u ş İ ş le v l e r i " IV . M i l l e t l e r a r a s ı T ü r k H a l k
K ü l t ü r ü K o n g r e s i B i l d i r i l e r i I . C i l t , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı ( H A G E M ) Y a y ı n l a r ı , A n k a r a 1 9 7 2 , 7 - 8 s .
4 - B İ R D O Ğ A N , N e j a t : A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e Y o l A y r ı m ı , M o z a i k Y a y ı n l a r ı , İs t a n b u l 1 9 9 5 , 9 3 , 9 9 ,
100, 101, 185 s .
5 - B O Z K U R T , F u a t : ( h a z ) B u y r u k , İ s t a n b u l 1 9 8 2 , 1 5 7 - 1 6 0 s .
6 - E R Ö Z , P r o f . D r . M e h m e t : T ü r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a ş i l i k , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı ' 1 2 3 4 ,
A n k a r a 1 9 9 0 , 3 3 1 s .
7 - E Y U B O Ğ L U , İ s m e t Z e k i : A l e v i l i k S ü n n i l i k " İs l a m D ü ş ü n c e s i " İ s ta n b u l 1 9 7 9 , 1 0 3 s .
8 - G U T H R I E , W . K . C . : ( Ç e v : A h m e t C E V İ Z C İ ) İ l k ç a ğ F e l s e f e s i T a r i h i , A n k a r a 1 9 8 8 6 6 s .
9 - İ N A N , A b d u l k a d i r : T a r i h t e v e B u g ü n Ş a m a n i z m , T ü r k T a r i h K u r u m u B a s ı m e v i , A n k a r a 1 9 8 6 , I I I s .
1 0 - Ö G E L , B a h a e d d i n : T ü r k M i t o l o j i s i I . c i l t, T ü r k T a r i h K u r u m u B a s ı m e v i , A n k a r a 1 9 7 1 , 5 4 s .
11 - Ö G E L , P r o f . D r . B a h a e d d i n : T ü r k K ü l t ü r T a r i h i n e G i r i ş , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı ' 6 3 8 , A n k a r a
1991 Ci l t . I I I . 32 2, 324 s . Ci l t . IV. 75 s .
1 2 - Ö Z , B a k i : A l e v i l i k N e d i r , D e r Y a y ı n l a r ı , İ s t a n b u l 1 9 9 5 , 5 0 s .
1 3 - Ö Z T Ü R K , P r o f . D r . Y a ş a r N u r i : K u r ' a n - ı K e r i m M e a l i , İ s t a n b u l 1 9 9 3
1 4 - K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı , H a l k K ü l t ü r l e r i A r a ş t ı r m a v e G e l i ş t i r m e G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü , H a l k K ü l t ü r ü A r ş i v i
B A N T L A R
B . 9 4 . 0 2 6 1
B . 9 4 . 0 4 7
B . 9 5 . 0 1 6 8
111
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 55/76
A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E A Ğ A Ç K Ü L T Ü N Ü N İ Z L E R İ
Fa rk l ı ş e k i l l e rd e d e o l s a h e me n b ü t ü n d i n l e rd e a ğ a c a
k u t s a l l ı k v e r i l d i ğ i g ö rü l ü r . A ğ a ç l a p e k ç o k o l a ğ a n ü s t ü i ş i n
başarı ld ığ ı ö rnekler vard ı r. Musa 'n ın asası i le denizi o rtadan ik iye
ayı rması . Nı l nehrinde asası i le b i r yo l yapması , asasın ı vurarak
taş tan su ç ıkartması , ağaca veri len kudsiyet in i lg inç örneklerid i r.
Musa 'n ın asası i le vurarak taş tan su ç ıkartmasın ın , Anadolu ev l iya
menk ıbelerin de, e l indeki değneği yere vurara k su ç ıkartan ermiş y .
k iş i ler vası tasıy la varl ığ ın ı sürdürdüğünü görürüz.
Al tay efsanesinde de insanın ağaçtan türed iğ in ın an lat ı ld ığ ı
b i r bö lüm vard ı r. "Dalsız, budaksız bir ağaç bitmişti, bu ağacı
Tanrı gördü ve dalları olmayan ağaca bakmak hoş bir şey değil;
buna dokuz dal bitsin dedi, ağaçta dokuz dal bitti. Tanrı yine şöyle
dedi dokuz dalın kökünden dokuz kişi türesin ve bundan dokuz
ulus olsun."
Bu dokuz k işi bugün e kadar yery üzünd e yaşayan
dokuz boyun cedleri o lmuşlard ı r.
Bazı Al tay efsanelerine göre de göğün on ik inci kat ına kadar
yükselen Dünya Dağı 'n in üzerinde b i r kayın ağacı vard ı r. Hayat
suyu da bu kayın ağacın ın a l t ındaki b i r çukurda bulunurdu . Hayat
Ağacı i le Hayat Suyu yeryüzünde en çok yayı lmış inançlard ı r.
H a y a t A ğ a c ı mo t i f i n i n A n a d o l u ' d a d o k u ma v e d i ğ e r e l s a n a t ı
ürünlerinde sık l ık la kul lan ı ld ığ ın ı görüyoruz.
Eski Türk ler 'de tek ağaçlara kutsal l ık veri ld iğ i g ib i bazı
koru ve ormanlar da kutsal say ı lmışlard ı r. Zamanla ağacın yerin i
b i r sı rık ya da d i rek a l ı r. Bu d i rek ve sı rık yükselmenin , göğe
t ı rmanış ın simgesi ve aracıd ı r. Gök 'e kurban kesi l i rken ve Şaman
g ö k g e z i n t i s i n e ç ı k a rk e n s ı r ı k l a rd a n y a ra r l a n ı r . K u rb a n e d i l e n
hayvanın ruhu , ağaç ve sı rık ların ç izd iğ i yo lu iz leyerek Gök 'e
93
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 56/76
u l a ş ı r . Ç a d ı r ı n i ç i n e y e r l e ş t i r i l mi ş v e t e p e s i ç a d ı r ı n d u ma n
del iğ inden çıkan b i r ağaç ya da sı rık yard ımıyla gök yolcu luğuna
çıkar.
Eski Türk ler 'de kayın ağacı ku tsal kabul ed i l i r ve tedavi
tören leri s ı rasında Baksı lar yanlarında yeşi l yaprakl ı kayın ağacı
b u l u n d u ru r l a rd ı .
Al tay lar, kayın ın Umay Tanrıça 'y la b i rl ik te gökten ind iğ ine
inanı rlar ve kayın ağacına kurban sunarlard ı .
Çocuğu o lmayan Yakut kadın ı karaçam ağacına g ider, beyaz
at deri sin i ağacın a l t ına serer ve ağacın karş ısında dua ederd i .
T ü rk l e rd e a rd ı ç a ğ a c ı n ı n d u ma n ı y l a t ü t s ü y a p ma k h e rh a n g i
b i r n e s n e y i ma d d e t e n v e ma n e n t e mi z l e me k a n l a mı n a g e l i rd i .
İslam din i ağaca tap ınmayı yasaklay ıp , ağaçların da tanrı
tarafından yarat ı ld ığ ı görüşünü ortaya koymuştur. İslamiyet ' in bu
k e s i n h ü k mü n e ra ğ me n a ğ a c a v e r i l e n k u d s i y e t , g e re k o l d u ğ u
b i ç i mi y l e , g e re k ş e k i l d e ğ i ş t i r e re k , g e re k s e İ s l a mi b i r k ı l ı f a
b ü rü n d ü rü l e re k v a r l ı ğ ı n ı s ü rd ü rmü ş t ü r .
İ s l a mi y e t ' t e i n c i r v e z e y t i n a ğ a ç l a n k u t s a l s a y ı l ı rk e n ,
zakkum lanet ed i len ve ceza aracı o larak kul lan ı lan b i r ağaçt ı r.
K u r ' a n d a
"Doğrusu günahkarların yiyeceği zakkum ağacıdır;
karınlarında suyun kaynaması gibi kaynayan, erimiş maden
gibidir."
deni lmektedi r.
Anadolu 'da tek o larak yet işen ağaçların yanında mut laka
bi r ev l iyanın mezarın ın bulunduğu inancıy la bu ağaçlar ku tsal
kabul ed i lmiş , bez parçaları bağlamak, sarı larak ya da öperek d i lek
tu tmak suret iy le , bu ağaçların bulundukları yerler adak ve z iyaret
y e r l e r i h a l i n e g e l mi ş t i r . B u a ğ a ç l a r ı k e s me n i n i y i o l ma d ı ğ ı ,
uğursuzluk get i receği inancı çok yaygındı r. Kesmek isteyenlerin
başına gelen kötü o lay lara i l işk in Anadolu 'nun hemen her yerinde
fark l ı söylenceler an la t ı l ı r . Söylencelerin pek çoğunda ağacı kesen
95
kiş in in bal tay ı ayağına vurarak kendin i yaralad ığ ı , üzerine bast ığ ı
d a l ı n k ı r ı l ma s ı s o n u c u d ü ş ü p s a k a t k a l d ı ğ ı , b a z ı l a r ı n ı n a ğ a c ı
kest ik ten sonra ö ldüğü, bazı söylencelerde i se ağacı kesmek i steyen
kiş in in bal tasın ın kesmediğ i an la t ı l ı r .
Anadolu 'da yaygın b i r başka inanç da kapı eş iğ ine basmanın
günah o lduğu ve eş iğe basan k iş in in çarp ı lacağı ya da başına kötü
bi r şey geleceği yo lundadı r. Eşiğe basmanın uğursuzluk get i receği
bütün Türklerde ortak inançt ı r. Eşiğe basmak kapı ruhu inancına
bağl ı o lmakla b i rl ik te çoğu hal lerde ağaçtan yapı l ıyor o lması da
d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e , a ğ a ç k ü l t ü n ü n i z l e r i n i d e t a ş ı d ı ğ ı a k l a
gelmektedi r. Anadolu 'nun her yanına yayı lmış ermiş ve yat ı rların
türbelerine kapın ın eş iğ i öpülerek g i ri l i r .
Anadolu Alevi - Bektaşi top lu lukların ın inancında ağaç
kül tünün varl ığ ın ı koruduğunu görüyoruz. Dinsel tö ren leri o lan
Cemlerde, Dedenin e l inde taş ıd ığ ı (a laca değnek , tarik , erkan) vb .
ad lar veri len üç boğumlu ya da ç izg i l i b i r değnek vard ı r.
T ö r e n l e r d e d e ğ n e ğ i ö p ü p , a l t ı n d a n g e ç e r l e r . B ö y l e c e
geçmiştek i günahlar affed i l i r .
A l t ından geçen S ı rat ' ı ge çt i .
Suyundan i çen kev se r i i ç t i
D idar ı gördü, meydanı gördü
E rkan e l inden günahı b i ç t i .
Erkan deni len bu değneğin , k iş in in günahın ı b içâebi lecek
kadar kutsiyet taş ıması , Alevi - Bektaşi inancında ağaç kül tünün
i z l e r i n i n h â l â v a r l ı ğ ı n ı k o ru d u ğ u n u g ö s t e rme k t e d i r . D e ğ n e ğ i n
ü z e r i n d e k i ü ç b o ğ u m A l e v i l i k t e k i ü ç l e me y i (A l l a h - M u h a m me d
- Al i ) temsi l e tmektedi r.
Dedenin e l indeki bu değnek b i r yandan Musa 'n ın asasın ı
a n d ı r ı rk e n , b i r y a n d a n d a Ş a ma n ' ı g ö k y ü z ü n e ç ı k a ra n s ı r ı ğ ı n
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 57/76
minyatürüdür sanki . Alevi dedesin in e l inde bulunan alaca değnek
- tarik , çoğu d inde ortak o lan ağaç kül tünün b i r yansımasıd ı r. Ağaç
kül tünü ya da ağaca kutsal l ık veri lmesi o lay ın ı b i r tek kül te ya da
d i n e b a ğ l a ma k , b i r t ek k a y n a k t a n b e s l e n d i ğ i n i s ö y l e me k m ü mk ü n
deği ld i r. Ancak bu inanç, her d inde ya da kül türde kendine yer
b u l mu ş v e Ş a ma n i z m ' d e n , İ s l a mi y e t ' e u z a y a n ç i z g i d e v a r l ı ğ ı n ı
sürdürmüştür.
Geçimini ormanlarda ağaç keserek veya ağaca bağl ı iş lerle
sağlayan Tahtacı Alevi leri iç in i se ağaç, çok daha kutsal ve çok
daha an laml ıd ı r. Onlara Ağaç Eri de deniyor o lması Tahtacı ları
sanki ağaçla bütünleş t i rmişt i r.
Anadolu Alevi l iğ indeki ağaç kül tünün iz leri ' , ağaca duyulan
sevgi ve saygıy ı , Pı r Sul tan Abdal ' ın sazına söyled iğ i nefeste
g ö rme k mü mk ü n d ü r .
Öt benim sar ı tamburam
Se n i n a s l ı n ağa ç t and ı r
A ğaç de r s e m gö nü l l e nme
Kı rmız ı gü l ağaçtand ı r .
A l i Fat ıma 'n ın yar i
A l i ça ld ı Zü l f i k ar ' ı
Dü ldü l at ın ın eğe r i
O da y ine ağaçtand ı r .
Al i gitti Hakk 'a yetti
Zü l f i k ar ' ı de rya yut tu
Sa ' d Vakkas b i r ok at t ı
O da y ine ağaçtand ı r .
N u r dand ı r Kab e ' n i n e ş i ğ i
C ihan ı tut tu ı ş ığ ı
H a s an Hüs e y n ' i n b e ş i ğ i
O da y ine ağaçtand ı r .
Ye te r P i r Su i tan ' ım ye te r
De r t l i l e re de rman katar
Tür lü tür lü meyva b i te r
O da y ine ağaçtand ı r .
Pir Sultan ABDAL)
96
A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E T A V Ş A N
İlkel d in lerden tek tanrı l ı d in lere değin hemen her inançta
bazı b i tk i ve hayvanların inananlara yasaklandığ ın ı görüyoruz.
İ lkel d in lerde to tem kabul ed i lerek bazı b i tk i ve hayvanlara
dokunmama şekl inde ortaya ç ıkan yasaklar, son tek tanrı l ı d in o lan
İslamiyet ' te e t i yenmesi yasak o lan hayvan domuz o larak karş ımıza
çıkmaktadı r. (Bakara 173)
Ki tab-ı Mukaddes ' te tavşan , yeni lmesi yasak o lan hayvanlar
arasındadı r.
Anadolu Alevi l iğ inde İslam inancın ın yemeyi yasaklad ığ ı
d o mu z e t i d ı ş ı n d a , Sü n n i M ü s l ü ma n l a r ' c a y e n d i ğ i v e K u r ' a n ' d a
bu konuda b i r yasaklama o lmadığ ı halde tavşan et i yenmemektedi r.
B u n u n n e d e n l e r i A l e v i - B e k t a ş i l e r a r a s ı n d a ç e ş i t l i
s ö y l e n c e l e re d a y a n d ı r ı l a ra k a ç ı k l a n ma y a ç a l ı ş ı l ma k t a , g e rç e k
kaynağı konusunda i se net b i r görüş ortaya konulamamaktadı r.
Bu konudaki tart ışmalara küçük çapta da o lsa b i r katk ıda
b u l u n ma k a ma c ı y l a b u g ü n e k a d a r y a p mı ş o l d u ğ u m a ra ş t ı rma l a r
ı ş ı ğ ı n d a b a z ı b i l g i l e r i o r t a y a k o y m a y a v e y o r u m l a m a y a
çal ışacağım.
Ö n c e l i k l e A n a d o l u A l e v i -B e k t a şi l e r i n i n t a v ş a n ı s e v me m e ,
u ğ u rs u z s a y ma v e e t i n i y e me me k o n u s u n d a k i g e re k ç e l e r i n i o r t a y a
koydukları söylencelerine b i r göz a ta l ım.
- Ta v şa n ı n e t i n i n k a n o l d u ğ u i n a n c ı :
A n a d o l u A l e v i -
Bektaşi lerin in inanış ına göre tavşanın e t i suya konduğunda eriy ip
k a y b o l ma k t a d ı r . Ç ü n k ü t a v ş a n ı n e t i k a n d a n o l u ş mu ş t u r . (K a n
i ç me k i s e K u r ' a n - ı K e r i m ' d e h a ra m k ı l ı n mı ş t ı r )
111
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 58/76
- T a v ş a n ı n b a z ı u z u v l a r ı n ı n y e n m e s i y a s a k o l a n
h a y v a n l a r ı n u z u v l a r ı n a b e n z i y o r o l d u ğ u i n a n c ı :
buna göre;
- ku lak ları eşek kulağ ına
- b u rn u fa re b u rn u n a
- k u y ru ğ u d o mu z k u y ru ğ u n a
- bacakları kedi bacağına
- ayakları köpek ayağına
- b ıy ık ları kedi b ıy ığ ına benzer
- bü tün mahluklar gözleri kapal ı uyurken tavşan gözleri açık
uyur ve tavşan yavrusu gözleri açık o larak dünyaya gel i r.
A n a d o l u A l e v i - B e k t a şi l e r i n i n t a v ş a n e t i y e me m e s i v e
tavşanı sevmemesinde bu fiz ik i özel l ik ler d ış ında b i rtak ım başka
inanış ların da ro lü o lduğu b i l inmektedi r. Bunlara göre;
-Hz. Al i ' n in a t ı Düldül 'ün b i r tavşan tarafından ürkütü lmüş
olduğu inancı .
- M u a v i y e v e Y e z i t ' i n ru h u n u n t a v ş a n d o n u n a b ü rü n mü ş
olduğu inancı .
(A n a d o l u A l e v i - B e k t a ş i le r i n d e " r e a n k a rn a s y o n = ru h -
g ö ç ü " i n a n c ı b u l u n ma k t a d ı r . B u n a g ö re e ğ e r ö l e n k i ş i i y i b i r
insansa onun ruhu iy i b i r insan o larak tekrar dünyaya gelecekt i r.
Eğer ö len k iş i kö tü b i r insansa onun ruhunun kötü b i r varl ığa
g e ç e c e ğ i i n a n c ı h a k i md i r . B u a ç ı d a n b a k ı l d ı ğ ı n d a H z . A l i ' n i n
düşmanı Muaviye i le Hz. Hüseyin ' in düşmanı Yezi t ' in ruhların ın
sevi lmeyen b i r hayvan , tavşanla özdeşleşt i ri lmesi gayet doğal
g ö rü n me k t e d i r . )
- Ta v şa n ı M u a v i y e ' n i n d o ğ u r d u ğ u i n a n c ı :
Anadolu Alevi
- Bektaşi lerin in bazı ların ın inanış ına göre , Muaviye zaman zaman
98
bir kadın g ib i hayiz görür ve bunların sonuncusunda b i r tavşan
doğurur. (Bu abart ı l ı söylencenin özünde yatan düşünceyi i se
Anadolu Alevisi 'n in insandaki k ib i r ve k ın ı erkeğin hayız görmesi
o larak n i te lemesinde aramak gereki r. Muaviye 'n in k ib i ri ve Ehl -i
Beyt ' e o lan k in i , Anadolu Alevisin in ik i sev i lmeyeni Muaviye ve
t a v ş a n ı b i r a ra d a d ü ş ü n me s i n e v e d e ğ e r l e n d i rme s i n e n e d e n
olmuştur. )
- Tavşanın kadın gibi hayiz (âdet) gördüğü inancı: Bu
konuda Aydın i l i Bozdoğan i lçesi Alamut köyünde kaynak k iş i
M e h me t B U R U K ' t a n 2 9 . 2 . 1 9 9 6 g ü n ü y a p mı ş o l d u ğ u m b i r d e r l e me
çal ışmasında geçen söylenceyi o lduğu şekl iy le nakled iyorum.
"Hz. Adem 'le Hz. Havva cennette gezerken bir erkek aslanla
bir dişi aslanın cinsel birleşmesini görürler. Allah onlara
nesillerini sürdürmeleri için bu olayı göstermiştir. Bu günden
sonra Adem ile Havva 'nın 72 çift çocukları olur. Her çiftin erkeği
diğer çiftin dişisi ile evlenir. Dünya üzerindeki 72 millet bunların
soyundan gelir. Zamanla Hz. Havva 'nın nesli kurur, HzAdem bunu
Hz. Havva'ya söylediğinde Hz. Havva kızar ve asıl Hz. Adem 'in
neslinin kuruduğunu iddia eder. Hz. Adem erkeğin neslinin ölene
kadar süreceğini söyler. İddialarını ispat için iki ayrı küpe
nefeslerini üfleyip 40 gün sonra açmak üzere sözleşirler. Hz. Havva
sabredemez ve küpleri açıp bakar Kendi küpünde çöplerden başka
bir şey bulamaz. Hz. Adem'in nefesini üflediği küpü açıp
baktığında parmağını emen bir çocuk görür, bu Güruh tur. Hz.
Havva kıskandığı için küpü sallar ve çocuğun kolları kırılır, bu
çocuk Hz. Adem 'in oğlu Şit peygamberdir. Şit kırık demektir. Hz.
Havva daha sonra küplerin yerini değiştirir A ncak kudretten bir
el küplerin yerini tekrar değiştirir. 40 gün geçtiğinde sözleştikleri
gibi küpleri açarlar. Hz. Havva 'nın nefesini üflediği küpten bir
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 59/76
tavşan fırlayıp kaçar. Hz. Havva 'nın nefesinden oluştuğu için
tavşan hayiz görür ve Aleviler tarafından yenmez. Hz. Adem 'in
küpünü açtıklarında Şit'i görürler. Şit her gün iki karış büyür ve
olgun bir insan olur. Cenab-ı Hak bir gün Adem 'in neslinin
yürümesi için Naci adında bir kadın yaratır ve Cebrail vasıtasıyla
Adem 'e gönderir. Hz. Adem tarlada olduğu için eve geldiklerinde
onları Hz. Havva karşılar. Havva Cebrail'e Naci'yi niçin
getirdiğini sorar, Cebrail anlatır. Naci'yi Havva kıskanır,
kadınlardaki kıskançlık ordan kalmadır. Hz. Havva bu olaydan
sonra yemek hazırlayıp, tarlada bu olaylardan habersiz çalışan
Hz. Adem'e götürür. Hz. Adem'e kendinden başka birisiyle
olmayacağına dair yemin ettirir. Akşam eve döndüğünde Naci 'yi
gören Hz. Adem ona kim olduğunu sorar. Naci olayı ve orada
niçin bulunduğunu anlatır. Hz. Adem Naci 'ye sen artık benim kızını
sayılırsın, çünki ben Havva 'ya söz verdim ve yemin ettim der. Daha
sonra oğlu Şit (Güruh) ile Naci'yi evlendirir. Dünya üzerindeki
73. insan nesli onlarda n türer. İşte bu 73. millet Alevi milletidir.
Dünyadaki 72 millet Adem ile Havva soyundan olmasına rağmen
73. millet yani Aleviler Güruhu - Naci soyundan gelir.
Anadolu Alevi - Bektaşi lerin in uğursuz saydık ları ve yolda
önlerinden geçt iğ inde, başımıza b i r iş gel i r düşüncesiy le geri
d ö n e c e k k a d a r s e v i ms i z b u l d u k l a r ı t a v ş a n ı n , b u d e n l i n e f re t
ed i lmesine i l işk in buraya kadar naklet t iğ imiz söylencelerden sonra
b i r d e o l a y a g e rç e k a n l a md a k a y n a k l ı k e t mi ş o l a b i l e c e ğ i n i
d ü ş ü n d ü ğ ü mü z b u l g u l a ra g ö z a t a l ı m .
Bir o lay ı ya da kavramı açık lamanın temel kural larından
bi rice» pkıy ya da kavramı tarihsel süreç içer i sinde incele mek ve
d e ğ e r l e h C ^ n fe k t i r . K ü l t ü re l b i r o l g u y u i n c e l e rk e n d e ö z ü n ü
| f JonCel ik l^ jkfindî^eçm işinde aram ak ve söylenc elerden uzak maddi
V :
:
/C k
ınn
bulgularla sonuca u laşmaya çal ışmak gereki r, çünkü inanca dayal ı
söylenceler gerçeklerin üzerine örtü lmüş b i rer k ı l ı f g ib id i r, o k ı l ı fı
kald ı rd ığ ın ızda a l t ında yatan öz o lanca ç ıp lak l ığ ıy la ortaya ç ıkar.
A n a d o l u A l e v i - B e k t a ş i l e r i n in t a v ş a n y e me me y a d a u ğ u rs u z
saymaya yönel ik söylencelerine bakı ld ığ ında tavşanın sev i lmediğ i
gerçeği fark l ı gerekçelere dayandı rı larak an lat ı l ı r . Ş imdi konunun
bir de tarihsel süreçtek i durumuna bakarak , e lde ed i len bulgular
ış ığ ında konuyu değerlendi rmeye çal ışal ım.
Türkler İslamiyet ' i kabul e tmeden önce güneş y ı l ı esasına
dayanan 12 y ı lda ya da 60 y ı lda b i r devi r yapan ve y ı l ları say ıy la
deği l hayvan ad larıy la tesp i t ed i len b i r takvim (on ik i hayvanl ı
takvim) kul lan ı rd ı . Bu takvim on ik i y ı l l ık sürekl i dönüşü gösteri r
ve her y ı l bel i rl i b i r hayvan ad ıy la an ı l ı rd ı . Bu takvimde 4 . y ı l ı
gösteren hayvan i se tav ışgan (tavşan) id i .
İl k t o p l u l u k l a r d a o t o p l u l u ğ u n k o ru y u c u s u o l d u ğ u n a
inanı lan hayvan ve b i tk i tü rlerine to tem deni rd i . Eski Türk ler de
bunun karş ı l ığ ı o larak kut lu an lamına gelen "ongun" deyimini
kul lanmışt ı r. Ongunlar çadı r ve bayraklara resim o larak iş len i rd i .
Yirmi dört Oğuz boyunun her b i ri b i r hayvanı to tem olarak kabul
etmişt i r. Türkmenler ' in Bozok boyunun to temi de tavşan id i .
D u rk h e i m ' e g ö re t o t e ml e rd e h e m c e z b e d i c i (h o ş a g i d e n ,
sev i len) hem de korkutuc u (nefre t yarat ıc ı , sev i lmeyen) taraf vard ı r.
Ç o ğ u h a l d e k o rk u t u c u , s e v i l me y e n y a n l a r a ğ ı r b a s a r .
A n a d o l u A l e v i l e r i n i n t a v ş a n ı s e v me y i ş i n d e , b u t o t e mi s t
a n l a y ı ş ı n y ü z y ı l l a r ö t e s i n d e n g ü n ü m ü z e b i r y a n s ı m a s ı n ı n
olab i leceği düşüncesi , gözard ı ed i lmemesi gereken b i r ayrın t ıd ı r.
Eski Türk inanç si stemlerinden o lan Şamanizm'de de inanca
göre kainat üst üste kat lardan kuru ludur. Her kat ta ayrı b i r tanrı
101
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 60/76
vard ı r. Bundan dolay ı şaman sanat ım icra ederken b i r kat tan
diğerine geçmek iç in büyük b i r kuvvet harcar. Gök 'de 7 kat vard ı r
k i ış ık a lemini o luşturur. Yer a l t ındaki 7 veya 9 kat da karanl ık lar
dünyasıd ı r. İnsanlar bu ik i a lem arasında yeryüzünde yaşarlar.
Al tay l ı lar gök 'ün a l t ıncı kat ında ay ' ın yedinci kat ında i se
güneş ' in bulunduğuna inanı rlar. Şaman al t ıncı kata ç ık t ığ ında ay
- a ta 'ya dua ederken orada b i r tavşan görür ve ürker, duası yarım
k a l ı r . K u ru l d a k a d l ı h i z me t ç i s i n i o n u y a k a l a ma y a g ö n d e r i r .
K u ru l d a k t a v ş a n ı k o v a l a r y a k a l a y a ma z . O ra d a n y e d i n c i k a t g ö k ' e
çıkarlar.
Anadolu Alevi lerin in inanış ına göre Hz. Muhammed güneş
H z . A l i i s e a y ' ı t e ms i l e d e r . Ş a ma n i z m ' d e k i g ü n e ş v e a y ' l a
aralarında i lg inç b i r benzerl ik vard ı r. Gök 'ün a l t ıncı kat ında ay -
a ta 'ya yapı lan duayı şamanı ürküterek kesen tavşanın sev i lmeyiş i
i le , Hz. Al i 'n in a t ın ı ü rküt tüğü gerekçesiy le sev i lmeyen tavşan
arasında da şaşı rt ıc ı b i r konu benzerl iğ i d ikkat çekmektedi r.
Dikkat çeken b i r d iğer husus, Şamanizm'de hayvan şekl inde
yapı lan ve töz deni len i lah lardan b i ri sin in de tavşan şekl inde
yapı l ıyor o lmasıd ı r. Kutsal i lah lar i se dokunulmazdı r.
D ü n y a ü z e r i n d e h i ç b i r o l a y ı n s e b e p s i z g e rç e k l e ş me d i ğ i
düşüncesinden hareket le , Anadolu Alevi - Bektaşi lerin in tavşanı
sevmeme ve e t in i yememe i le i lg i l i düşünce ve davranış ların ın ,
b u ra y a k a d a r o r t a y a k o y d u ğ u mu z b i l g i l e r ı ş ı ğ ı n d a y o ru mu n u
yapmak iç in , abart ı l ı halk söylencelerinden uzak e ldeki maddi
b u l g u l a ra d a y a l ı o l a ra k k o n u y u a ç ı k l a ma y a ç a l ı ş ma n ı n , d a h a
sağl ık l ı sonuçlara u laşmamızı sağ layacağı inancındayım.
Y A R A R L A N I L A N K A Y N A K L A R
1 - A N D , M e t i n : " İ s l a m F o l k l o r u n d a M u h a r r e m v e T a z i y e " T ü r k F o l k l o r A r a ş t ı r m a l a r ı Y ı l l ı ğ ı 1 9 7 6 ,
A n k a r a 1 9 7 7 , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı , M i l l i F o l k l o r A r a ş t ı r m a D a i r e s i Y a y ı n l a r ı , 6 s ,
2 - A T A L A Y , B e s i m : B e k t a ş i l i k , E m r a h M a t b a a s ı . İ s t a n b u l 1 3 4 0 , 1 3 s .
3 - A V C I O Ğ L U , D o ğ a n : T ü r k l e r i n T a r i h i i . C i l t , İs t a n b u l 1 9 8 5 , 3 6 2 s .
4 - B A R D A K Ç I , C e m a l : A l e v i l i k - B e k t a ş i l i k , A n k a r a 1 9 7 0 , 4 4 s .
5 - B E N E K A Y , Y a h y a ; Y a ş a y a n A l e v i l i k , V a r l ı k Y a y ı n l a r ı , İs t a n b u l 1 9 6 7 , 1 6 3 , 1 6 4 s .
6 - E R Ö Z , P r o f . D r . M e h m e t ; T ü r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a ş i l i k , A n k a r a 1 9 9 0 , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı
Yayınlar ı / 1234, 385, 386, 402 s .
7 - K A F E S O Ğ L U , İ b r a h i m : E s k i T ü r k D i n i . A n k a r a 1 9 8 0 . K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı / 3 6 7 , 2 2 s .
8 - N O Y A N , D o ç . D r . B e d r i : " B e k t a ş i l i k t e D o k u n u l m a y a n H a y v a n l a r " B i l i m v e Ü t o p y a , A ğ u s t o s
1 9 9 6 , s a y ı : 2 6
9 - Ö G E L , B a h a e d d i n : T ü r k M i t o l o j i s i I . C i l t . T ü r k T a r i h K u r u m u B a s ı m e v i , A n k a r a 1 9 7 1 , 3 1 s .
1 0 - Ö Z T Ü R K , P r o f . D r . Y a ş a r N u r i : K u r ' a n - ı K e r i m M e a l i , İ s t a n b u l 1 9 9 3 .
1 1 - R A D L O F F , W . ( Ç e v : P r o f . D r . A h m e t T E M İ R ) ; S i b i r y a ' d a n S e ç m e l e r , A n k a r a 1 9 8 6 , K ü l t ü r v e
T u r i z m B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı / 6 6 6 , 2 7 7 s .
1 2 - Ş A P O L Y O , E n v e r B e h n a n . M e z h e p l e r v e T a r i k a t l a r T a r i h i , T ü r k i y e Y a y ı n e v i , İ s t a n b u l 1 9 6 4 , 5 4 s .
1 3 - Y e n i T ü r k A n s i k l o p e d i s i , T a k v i m M a d d e s i .
103
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 61/76
A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E K A D I N
Alevi l ik ; kel ime o larak , Al i 'y i seven , Al i 'ye uyan , onun
yoluna mensup an lamında kul lan ı l ı r . Her ne kadar d iğer İslam
me z h e p l e r i t a ra f ı n d a n " H a k " me z h e p o l a ra k k a b u l e d i l me s e d e
A l e v i l e r k e n d i l e r i n i " H a k " me z h e p l e r i n d e n s a y a r v e g e rç e k
M ü s l ü m a n l a r ' ı n k e n d i l e r i o l d u k l a r ı n ı s a v u n u r l a r .
K e n d i n i İs l a m me z h e b i s a y ma s ı n a ra ğ me n K u r ' a n ' ı n k a d ı n
k o n u s u n d a k i h ü k ü ml e r i n e b i rç o k n o k t a d a u y ma y a n v e v e g e ç e r s i z
s a y a n b u k ü l t ü rü n ü n k a y n a ğ ı n d a n e l e r v a rd ı r?
A l l a h ' a , H z . M u h a m me d ' e , H z . A l i v e 1 2 i ma ml a ra i n a n a n ,
Kur'an ' ı ku tsal b i len Anadolu Alevisi Kur'an 'daki kadın larla i lg i l i
h ü k ü ml e re n e d e n u y ma z ? Ş i md i b u k o n u i l e i l g i l i ö rn e k l e re
b a k a l ı m.
T E K E Ş L İ L İ K :
Anadolu Alevi l iğ inde tek eş l i l ik esast ı r. Bi rden
fazla kadın la ev lenmek düşkünlüğü gerekt i ri r. Kadın ın çocuğunun
olmaması g ib i k imi hal lerde ik inci ev l i l iğe iz in veri ld iğ i o lur.
İslamiyet ' in e tk isiy le , mazeret i o lmaksızın b i rden çok ev l i l iğ in
yapı ld ığ ı ö rneklere çok az da o lsa rast lanmakla beraber bu durum
h o ş k a rş ı l a n ma z v e i n a n ç a ç ı s ı n d a n k a b u l g ö rme z . 2 1 . 4 . 1 9 9 3
t a r i h i n d e Y o z g a t i l i So rg u n i l ç e s i V e l i ö l d ü k k ö y ü n d e y a p mı ş
o l d u ğ u m b i r d e r l e me ç a l ı ş ma s ı n d a k a y n a k k i ş i B e k t a ş Ö L M E Z
"Biz Hasan 'ı sevmeyiz, sebebine gelince o çok hovardaydı. "
diyordu . Hz. Al i 'n in büyük oğlu Hasan bazı kaynaklara göre 100
bazı larına göre i se daha fazla say ıda ev lenmişt i r. Bu özel l iğ inden
dolayı Anadolu Alevisi Hasan ' ı hoş karş ı lamaz, sevmez ve bu
105
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 62/76
konuda eleş t i ri r. Kur'an-ı Kerim'de (Nisa . 3 ), ara larında adalet -
siz l ik yapmamak şart ıy la 4 kadın la ev lenebi lmeye iz in veri l i rken ,
Anadolu Alevi l iğ inde bu durum kabul görmez ve hoş karş ı lanmaz.
K A D I N I B O Ş A M A Y A S A Ğ I : A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e
kadın boşamak yasakt ı r. En ağ ı r suçlardan say ı l ı r ve düşkünlükle
cezalandı rı l ı r . Kadın b i r tek z ina suçundan dolay ı boşanabi l ı r, bu
durum da dahi erkek , kadın la b i rl ik te düşkün o lur. Boşanan kadın la
evlenmek de düşkünlüğü gerekt i ri r.
K u r ' a n - ı K e r i m ' d e (B a k a ra . 2 2 7 , 2 2 9 , 2 3 1 , 2 3 2 , 2 3 3 , 2 3 6 ,
241 , - Ahzab . 28 , 49 - Talak . 1), boşanma i le i lg i l i hükümleri
d ü z e n l e y e n a y e t le r me v c u t t u r . B a k a ra s u re s i 2 3 0 . a y e t b o ş a n a n
kadın ın , i lk koca tarafından geri a l ınabi lmesi iç in , başka b i r erkekle
evlenmesi ve ondan da boşandık tan sonra i lk kocaya hela l o lacağı
h ü k mü n ü g e t i r i r . B u u y g u l a ma A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e , k a d ı n
o n u ru n u z e d e l e d i ğ i g e re k ç e s i y l e k a b u l g ö rme m e k t e d i r .
K A D I N L A B İ R L İ K T E İ B A D E T : Kadın ların erkeklerle
b i rl ik te , d in i tö ren ler o lan cemlere kat ı lması ve b i rl ik te ibadet
e t me s i A n a d o l u A l e v i l i ğ i n i Sü n n i M ü s l ü ma n l ı k t a n a y ı ra n e n
b e l i rg i n ö z e l l i k l e rd e n b i r i d i r . Sü n n i i n a n ç t a K u r ' a n ' d a y e r
almamasına rağmen bazı hadis ve kaynaklara dayal ı o larak , kadın ın
erkeğin önünde veya yanında durması ya da geçmesi namazı bozan
u n s u r l a rd a n s a y ı lmı şt ı r . K u r ' a n ' d a (M a i d e . 6 ) k a d ı n a d o k u n m a n ı n ,
n a ma z ı b o z a c a ğ ı n a i l i ş k i n h ü k ü md e n k a y n a k l a n mı ş o l ma s ı a k l a
1. Bundan sonra kadını boşarsa, kadın başka bir iy le evlenmedikçe bir daha kendisine
helal o lmaz. Eğer ik inci koca da onu başarsa, Allah 'ın yasalar ın ı koruyacaklar ın ı sanır larsa
eski kar ı kocanın birbir ler ine dönmeler ine bir engel yoktur . Bunlar b ilen kişiler için Allah 'ın
açıkladığı yasalardır .
106
gelen bu düşüncenin , ibadet in i kadın ı i le b i rl ik te yan yana yapan
Anadolu Alevisi iç in uygulanı rl ığ ı e lbet te k i söz konusu deği ld i r.
Anadolu Alevi lerin in kadın la b i rl ik te aynı yerde ibadet i bazı Sünni
mezhep mensuplarınca fark l ı şeki l lerde değerlendi ri lmiş ve "mum
s ö n d ü " a d ı n ı v e rd i k l e r i o l u ms u z y o ru ml a r ı n y a p ı l ma s ı n a n e d e n
olmuştur.
K A D I N I N K A P A N M A S I : A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e k a d ı n ı n
k a p a n ma s ı (ö r t ü n me , t e s e t t ü r ) v e k a d ın l a r ı n e rk e k t e n g i z l e n me s i ,
o n l a ra g ö rü n me me s i g i b i u y g u l a ma l a r y o k t u r . K u r ' a n ' d a (A h -
z a b . 5 9 )
(2)
k a p a n m a y ı e m r e d e n a y e t l e r m e v c u t tu r . A n a d o l u
Alevi l iğ inde kadın lar sadece saçların ın örtünmesine yönel ik o larak
baş örtüsü kul lan ı rlar, ancak bu h içb i r şeki lde teset tür an lamında
ve b iç iminde deği ld i r. Fonksiyonel ve geleneksel leşmiş b i r an lam
taşır.
Z İ N A :
Anadolu Alevi l iğ inde en ağ ı r suç say ı l ı r ve yoldan
düşmeyi gerekt i ri r. Bi r derleme çal ışmasında ortamda bulunan
kiş i lerden b i rin in konuya i l işk in sözleri i lg inçt i : "onun cezası
ma h ş e re k a l ı r " d e rk e n v e r i l e b i l e c e k h i ç b i r c e z a n ı n b u s u ç u n
karş ı l ığ ı o lmayacağın ı an la tmaya çal ış ıyordu . Yazar Yahya BE-
N E K A Y ' ı n K ı r ı k k a l e ' n i n H a s a n d e d e k a s a b a s ı n d a y a p mı ş o l d u ğ u
b i r ç a l ı ş ma d a A b d u l l a h D E M İ R H A N ' ı n s ö y l e d i ğ i n i k a y d e t t i ğ i
"Biz herşeyi kendi aramızda hal lederiz ama işe namus meselesi
karış t ımı , o iş in üstesine varmayız" sözü , z inanın h içb i r şeki lde
bağış lanamaz ve hat ta bu suça uygun b i r ceza dahi bu lunamaz
düşüncesin in ortaya konması açısından i lg inçt i r.
2. Ey Peygamber, eşler ine, k ızlar ına ve müminler in kadınlar ına dışar ı çıkarken üstler ine
ö r tü a lm a la r ın ı s ö y le ; b u o n la r ın h ü r v e n am u s lu b i l in m ele r in i v e b u n d an d o lay ı
incıtilmemcler in i daha iy i sağlar . Allah bağışlar ve merhamet eder .
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 63/76
K u r ' a n - ı K e r i m ' d e (N u r . 2 ) z i n a e d e n k a d ın v e e rk e ğ e y ü z e r
d e ğ n e k v u ru l ma s ı h ü k mü v a rd ı r . (N u r . 3 ) Z i n a e d e n k a d ı n v e
e rk e k l e M ü s l ü m a n ' ı n e v l e n m e s i y a s a k l a n mı ş tı r . H a d i s l e re d a y a l ı
o l a ra k d a h a s o n ra " re c m"
(3)
cezası get i ri lmişse de bu cezanın
uygulanabi lmesi iç in dört k iş in in c insel i l işk iy i görmüş o lması
şart ı i le şahi t l ik yapabi lmesi ya da kendi i t i rafı i le kabul lenmesi
şart ı , bu cezanın uygulanı rl ığ ın ı güçleş t i rmektedi r.
Ş A H İ T L İ K v e M İ R A S : Anadolu Alevi l iğ inde kadın bütün
haklardan erkekle eş i t o randa yararlan ı r. Bu eş i t l ik kural ı şahi t l ik
ve mirastan eş i t hak a lma g ib i konularda da geçerl id i r. Kur'an-ı
Kerim' de (Nisa . 11 ,176) miras konusunda erkeğe ik i d iş in in h issesi
kadar veri lmesi tavsiye ed i l i r . Şahi t l ik konusunda i se (Bakara .282)
ik i kadın ın şahi t l iğ i b i r erkeğin şahi t l iğ ine denk tu tu lmuştur.
K u r ' a n ' ı n b u k o n u l a rd a k i h ü k ü ml e r i d e A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e
k a b u l g ö rme z .
Anadolu Alevi l iğ i her ne kadar fark l ı i s imlerle an ı l ıyor
(Alevi - Bektaşi - Kızı lbaş - Tahtacı - Çepm vb.) ve bu gruplar
fa rk l ı g e l e n e k , g ö re n e k , ö r f v e a d e t l e r i y a ş a t ı y o r o l s a l a r d a ,
özündeki unsurlar ortak l ık gösteri r. Bunu en bel i rg in b iç imde bütün
k o l l a rd a k a d ı n a v e r i l e n d e ğ e r i n o r t a k l ı ğ ı n d a g ö rü rü z . 1 5 . 1 2 . 1 9 9 2
t a r i h i n d e K ı r ı k k a l e i l i H a s a n d e d e k a s a b a s ı n d a y a p mı ş o l d u ğ u m
b i r d e r l e m e ç a l ı ş m a s ı n d a k a y n a k k i ş i M e h m e t A l i
K U L D E D E O Ğ L U şö y l e d i y o r d u ; " B i z k a d ı n p e r e s t i z ,
k a d ı n l a r ı m ı z a ç o k d ü ş k ü n ü z . " A n a d o l u A l e v i s i n i k a d ı n a
3. R e c m : Zina suçunu iş leyen erkek ve kadınlara İslam şeriatınca ver ilen taşlanarak
ö ld ü r ü lm e cezas ı .
109 107
taparcasına değer vermeye i ten sebep nedi r, bu kül türün temel inde
neler var k i kadın bu konumda kalab i lmişt i r.
İslamiyet ' ten önceki Türk top lu lukların ın inançlarında kadın
tanrıça
<4)
merte besine kadar yücel t i lmiş t i r. Eski Türk ler in inanç
s i s t e ml e r i n d e n o l a n Ş a ma n i z m ' d e , d i n i t ö re n l e r k a d ı n e rk e k
bi rl ik te yapı l ı rd ı . Kimi Türk top lu luklarında kadın şamanların d in i
tören leri yönet t iğ i b i l inmektedi r. Eski Türk ler 'de kadın sadece
din i tö ren lere iş t i rak e tmez, top lumsal yaşamın bütün aşamalarında
kendin i gösteri rd i . Devlet başkanl ığ ına kadar yükselen kadın lar
s i y a s a l , s o s y a l , e k o n o m i k v e a s k e r i a l a n l a r d a d a f a a l i y e t
gösteri rlerd i . Savaşlara kat ı lan , a t üstünde ok a tan kadın ların
erkekten ayrı tu tu lması , ö rtünmesi söz konusu deği ld i . Eski Türk
destan larında, destan kahramanları tek ev l id i r. Kadın la erkeğin
bu denl i eş i t lendiğ i b i r kü l türel yapıda bunun aksin in o lab i leceğin i
d ü ş ü n me k o l d u k ç a g ü ç t ü r . K a d ı n ı n T ü rk k ü l t ü rü n d e k i b u k o n u mu ,
9 .yy sonlarına kadar n i te l iğ in i kaybetmeden gelmişt i r. Bu yüzyı lda
İslam toplu luklarıy la kuru lan siyasi ve kül türel i l işk i lerle b i rl ik te ,
İ s l a mi y e t ' i n k a b u l e d i l me s i T ü rk k a d ı n ı n a İ s l a mi b i r k i ml i k
k a z a n d ı r m a y a b a ş l a m ı ş t ı r . A r a p l a r ' ı n e t k i s i y l e İ s l a m i y e t ' i
kabul lenen Türkler, İslamiyet ' i ik i şeki lde a lmışlard ı r. Bunlardan
bi rinci grup , İslamiyet ' i Araplar 'da o lduğu şekl iy le a lmışt ı r k i
b u n l a r S ü n n i M ü s l ü m a n l a r d ı r . B u g r u p t a k a d ı n ı n k o n u m u
İslamiyet ' in koyduğu kural lara göre değiş ik l iğe uğramışt ı r. İk inci
g ru p i s e M ü s l ü ma n l ı ğ ı , k e n d i ö z k ü l t ü rü n ü n ü s t ü n e p e rd e y a p a n
ve yapt ığ ı herşeyi İslami b i r k ı l ı fa bürüyen ama özünde kendi
gelenek , görenek , örf, adet ve inanç unsurların ı yaşatma çabası
taş ıyan b i r g ruptur k i bunlar da Anadolu Alevi lerid i r.
4. Altaylara göre Umay, çocuklar ı ve hayvan yavrular ın ı koruyan dişi tanr ıçadır .
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 64/76
A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e , k a d ı n ı n b u l u n d u ğ u k o n u m u n
kaynağın ı , kendi kü l türünün derin l ik lerinde aramak ve mevcut
durumu, söz konusu kaynağın Anadolu 'ya özgü çağdaş b i r yorumu
olarak değerlendi rmek sanı rım fazlaca yanl ış o lmaz.
Kadın ın Anadolu Alevi l iğ indcki bu konumu her ne kadar
g e ç mi ş k ü l t ü rü n A n a d o l u ' y a ö z g ü ç a ğ d a ş b i r y o ru mu o l a ra k
d e ğ e r l e n d i r s e k d e b u y o r u m d a k a d ı n b a z ı n i t e l i k l e r i n i
koruyaı ı ıamış , kadın şamanların yerin i kadın dedeler a lamamış ,
dedel ik erkek çocuk vası tasıy la yürü tü lür o lmuştur. Her ne kadar
dedeye a i t bazı yetenekler k ız çocuğu tarafından da temsi l ed i l iyor
o lsa b i le (Örn: sağal t ım - tedavi iş in in k ız çocukları tarafından da
yapı l ıyor o lması ). Cemlerde dedenin yanında yer a lan dede eş ine
dede i le aynı saygı gösteri l iyor, dede çocuklarına k ız , erkek fark ı
g ö z e t i l me k s i z i n t o p l u md a a y n ı ö l ç ü d e s a y g ı d u y u l u y o r , c e m l e rd e
deyiş , düvaz söyleyen , semah dönen kadın bu n i te l ik lerinden h içb i r
z a ma n u z a k l a ş t ı r ı l mı y o r v e e rk e k t e n a y r ı t u t u l mu y o r o l s a d a
k a d ı n ı n d i n a d a mı v a s f ı n ı y i t i rme s i , k e n d i n e İ s l a mi b i r k ı l ı f
uydurmaya çal ışan bu kül türde, İslamda kadına d in adamı vasfı
veri lmeyiş in in b i r yansıması o larak düşünmek en yakın ih t imal
o larak görü lüyor.
Hacı Bektaş Vel i 'n ın söyled iğ i kabul ed i len konu i le i lg i l i
dört lük aşağıda veri lmektedi r:
E rkek d i ş i so ru lmaz muhabbe t in d i l i nde
Hakk ' ın yarat t ığ ı he rşey ye r l i y e r inde
Biz im na zar ım ızda ka d ın - e rkek fark ı yok
Noksanl ı k , e k s ik l i k sen in görüş le r inde .
110
Y A R A R T, A N I L A N K A Y N A K L A R
I - A R S E L . İ h a n ; Ş e r i a t v e K a d ı n , İ s t a n b u l 1 9 9 1 . K ü l t ü r M a t b a a s ı , 2 9 , 3 0 , 3 7 s .
2 - A T A L A Y , B e s i m ; B e k t a ş i l i k , İ s t a n b u l 1 3 4 0 , E m r a h M a t b a a s ı , 1 3 s .
3 - B A R D A K Ç I , C e m a l ; A l e v i l i k - B e k t a ş i l i k - A h i l i k , A n k a r a 1 9 7 0 , 7 3 s .
4 - B E N D E R , D r . C e ı n ş i d ; K ü r t U y g a r l ı ğ ı n d a A l e v i l i k . İ s t a n b u l 1 9 9 1 . K a y n a k Y a y ı n l a r ı , 2 3 3 , 2 4 5 s .
5 - B E N E K A Y . Y a h y a ; Y a ş a y a n A l e v i l i k ( K ı z ı l b a ş l a r A r a s ı n d a . R ö p o r t a j ) , İ s t a n b u l 1 9 6 7 , V a r l ı k
Yayınlar ı , 114, 116, 119 s .
6 - B O Z K U R T . P r o f . D r . M e h m e t F u a t ; S a b a h G a z e t e s i , 2 6 - 2 9 . 1 1 9 9 0 v e 1 - 2 . 2 . 1 9 9 0 t a r i h l e r i n d e
y a y ı n l a n a n A l e v i l i k a d l ı y a z ı d i z i s i .
7 - E R İ Ş E N . İ h s a n M e s u t , S A M A N C I G İ L , K e m a l ; H a c ı B e k t a ş V e l i v e A l e v il i k T a r i h i 1 9 6 6 , A y Y a y ı n e v i ,
60 s .
8 - E R Ö Z , P r o f . D r . M e h m e t ; T ü r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a ş i l i k , A n k a r a 1 9 9 0 , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı
Y a y ı n l a r ı , 1 2 3 4 , B a ş b a k a n l ı k B a s ı m e v i , 6 4 , 1 1 2 , 1 4 0 , 1 4 4 s .
9 - E Y Ü B O Ğ L U , İ s m e t Z e k i ; B ü t ü n Y ö n l e r i y l e T a s a v v u f , T a r i k a t l a r , M e z h e p l e r T a r i h i , İ s t a n b u l 1 9 9 0 ,
D e r Y a y ı n l a r ı , 2 9 1 , 3 9 1 s .
1 0 - G Ö L P I N A R L I , A b d u l b a k ı y ; T a r i h B o y u n c a İ s l a m M e z h e p l e r i v e Ş i i l i k , İs t a n b u l 1 9 7 9 , D e r
Y a y ı n l a r ı , 2 0 9 s .
1 1 - H A N Ç E R L İ O Ğ L U , O r h a n ; İ s l a m İn a n ç l a r ı S ö z l ü ğ ü , İ s t a n b u l 1 9 8 4
1 2 - İN A N , A b d u l k a d i r ; T a r i h t e v e B u g ü n Ş a m a n i z m , A n k a r a 1 9 8 6 , T ü r k T a r ih K u r u m u B a s ı m e v i , 3 ,
4 0 s .
1 3 - K A L K A N , Ş e n a y ; S E L Ç U K . İ h a n ; S E Y L A N . G e n c a y ; G ü n ü m ü z d e A l e v i l i k , C u m h u r i y e t
G a z e t e s i , 2 M a y ı s 1 9 9 0 .
1 4 - K u r ' a n - ı K e r i m v e T ü r k ç e A n l a m ı ( M e a l ) , A n k a r a 1 9 8 5 , D i y a n e t İş l e r i B a ş k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı
1 5 - N O Y A N , D r . B e d r i ; B e k t a ş i v e A l e v i l e r d e H u k u k D ü z e n i ( D ü ş k ü n l ü k ) . 1 . U l u s l a r a r a s ı T ü r k F o l k l o r
K o n g r e s i B i l d i r i l e r i I V . c i l t , A n k a r a D . S . İ B a s ı m e v i 2 0 4 , 2 0 6 s .
1 6 - N O Y A N , D o ç . D r . B e d r i ; B e k t a ş i l i k A l e v i l i k N e d i r . A n k a r a 1 9 8 7 , 9 2 - 9 3 s .
1 7 - S E V İ N Ç , N e c d e t ; E s k i T ü r k l e r d e K a d ı n v e A i l e , İ s t a n b u l 1 9 8 7 , T ü r k D ü n y a s ı A r a ş t ı r m a l a r ı V a k f ı
Yayını , 38, 28 s .
1 8 - Z H I R M U N S K Y , V ı c t o r - C H A D V V I C K , N o r a K . ; O r a l E p i c s o f C e n t r a l A s i a , C a m b r i d g e U n i v e r s i t y
P r e s s , 1 9 6 9 , 2 3 5 . 2 3 6 , 2 3 8 s .
111
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 65/76
A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E Ö L Ü M
( A h i r e t , K ı y a me t , C e n n e t v e C e h e n n e m)
Anadolu Alevi l iğ inde ö lüm (Ahiret , Kıyamet , Cennet ve
Cehennem) başl ığ ı a l t ında inceleyeceğim konunun daha an laş ı l ı r
o l ma s ı a ç ı s ı n d a n i n s a n l ı ğ ı n b a ş l a n g ı c ı n d a n g ü n ü mü z e ö l ü m v e
ölümden sonraki inançlara k ısaca b i r göz a tmanın yararl ı o lacağı
i n a n c ı n d a y ı m.
İ n s a n l ı ğ ı n b a ş l a n g ı c ı n d a n A n t i k ç a ğ a , A n t i k ç a ğ d a n
g ü n ü mü z e i n s a n o ğ l u n u n ö l ü me b a k ı ş ı n d a k i e n t e me l y a k l a ş ı m
kiş in in ö lmediğ i sadece uyuduğu düşüncesi o lmuştur. Neander-
t a l l e r i n , y a ş a m ı s e m b o l i z e e d e n k ı r m ı z ı r e n k l e ö l ü l e r i n i
b o y a ma l a r ı , H ı r i s t i y a n l a r ı n ö l ü l e r i n e g ü z e l e l b i s e l e r g i y d i r i p ,
y ü z l e r i n e p e mb e b i r r e n k l e c a n l ı l ı k v e re re k g ö mme l e r i b u
d ü ş ü n c e d e n k a y n a k l a n a n u y g u l a ma l a r o l ma l ı d ı r .
İnsanlarda ö lüm hakkında b i r d iğer düşünce de ö lünün uzun
bi r yo lcu luğa ç ık t ığ ı , dönüşü o lmayan b i r yo la g i t t iğ id i r. Bu yüzden
i l k k ü l t ü r l e rd e ö l ü l e r g ö mü l ü rk e n y a n ma u z u n b i r y o l c u l u ğ a
çıkarken gerekecek eşyaları da konmuştur. Ölen kral ın si lah lan ,
savaş arabaları , h izmetkarları , arabacı ları , askerleri ve haremiyle
b i rl ik te gömüldüğü örnekler krala öbür dünyadaki gezide eş l ik
edi leceği düşüncesin in b i r sonucu o lsa gerekt i r.
Bütün kül türlerde sev i len k iş iy i ö lümden sonra yaşatmak
için çeşi t l i uygulamalar yapı lmışt ı r. Ölü lerin i mumyalayarak b i r
y e re o t u r t u p , o n a o l u p b i t e n l e r i a n l a t a n F i l i p i n y e r l i l e r i n d e n ,
ata ların ın kafatasların ı yast ık o larak kul lanan ve bu sayede onların
a i l e d e y a ş a ma y a d e v a m e t t i k l e r i n i d ü ş ü n e n Pa p u a Y e n i G i n e
A s ma t ' l a r ı n a , ö l ü l e r i t ems i l e d e n y a p ma b e b e k l e r i k ö y ü n y ü k s e k
113
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 66/76
b i r t e p e s i n e k o y a r a k o n l a r ı n h e r ş e y i g ö r d ü ğ ü n ü d ü ş ü n e n
E n d o n e z y a ' d a k i K e t e K e s u ' l a ra d e ğ i n ö l ü ml e i l g i li p e k ç o k fa rk l ı
gelenek ve inancın yaşat ı ld ığ ı dünyamızda her top lum kendine
özgü b i r ö lüm kül tü gel iş t i rmişt i r.
Anadolu Alevi l iğ indeki ö lüm ve ö lümden sonraki yaşama
i l işk in inanç ve geleneklerin , esk i Türk kül türü , İslam inançları ,
i l k ç a ğ fe l s e fe s i , B u d i z m v e T a s a v v u f d ü ş ü n c e s i n d e n e t k i l e n e re k
Anadolu 'da yerleş ik esk i kü l türlerin de e tk isiy le Anadolu 'ya özgü
fark l ı b i r yorum olarak ortaya ç ık t ığ ı görü lür.
Oğuz boyların ın 9 . yy . dakı defin tören leri hakkında İbn-i
Fadlan şu b i lg i leri vermektedi r.
"Ölen kişi için büyükçe bir çukur
hazırlanır. Ölüye ceket giydirilip, kuşak kuşandırıldıktan sonra
yayı yanına konur. Eline nebiz dolu bir tahta kadeh verilip, önüne
de nebiz dolu bir tahta kap konur. Ölünün bütün eşyaları bu çukura
doldurulur, üzerine topraktan kubbe gibi döşeme yapılırdı. Ölünün
servetine göre belirlenen sayıda kesilen atların etleri yenip başı,
derisi, ayakları, kuyruğu sırıklara asılır 'Bu onun atıdır bununla
cennete gidecek. ' diye düşünülürdü. Definin üçüncü günü çadırın
güney tarafına bir sofra konur, hazırlanan yemeğin yarısı ölüye
kurban olarak sunulurdu. Definden yedi gün sonra bütün oba halkı
kadınlı erkekli mezarlığa gider, mezarlığın sağ tarafında büyükçe
bir ateş yakarak getirdikleri yiyeceklerin bir kısmını ateşe atar,
ölüye et sunarlar kalanları yer içerlerdi. Yedinci günde yapılanlar
kırkıncı günde tekrarlanırdı. "
D e ğ i şi k d ö n e ml e rd e A n a d o l u ' d a d a me z a ra h e d i y e b ı ra k ma ,
ö l ü l e re y e me k v e i ç k i s u n ma , d ü n y a d a i ş i n e y a ra y a n e ş y a y ı
beraberinde götürmesin i sağ lama g ib i adet lerin mevcut o lduğu
bi l inmektedi r.
G e re k e s k i T ü rk k ü l t ü rü n d e g e re k s e A n a d o l u ' d a y e r l e ş i k
eski kü l türlerde varo lan bu inanç ve uygulamalar, yüzyı l lar sonra
115 107
b u l u ş t u k l a r ı A n a d o l u t o p r a ğ ı n d a k a y n a ş mı ş v e h a l k ı n b i r
b ö l ü mü n ü n (A l e v i - B e k t a ş i v e ö z e l l i k l e T a h t a c ı t o p l u l u k l a r )
y a ş a mı n d a , A n a d o l u ' y a ö z g ü fa rk l ı b i r y o ru m o l a ra k v a r l ı ğ ı n ı
sürdürebi lmişt i r.
İslam inancına göre ah i re te inanmak imanın şart larındandı r.
(O müminler k i namazı k ı lar, zekat ı veri rler. Ve ah i re t te tam bi r
b iç imde inanan onlard ı r. NEML.3) Her canl ı b i rgün ö lecekt i r.
Ölünün öbür dünyadaki serüveni mezara ind i ri lmesiy le başlar. İy i
ve kötü insanların Cennet rahat l ığ ı i le Cehennem azapların ın bu
ö n h a z ı r l ı ğ ı n a İ s l a m t e rmi n o l o j i s i n d e " K a b i r A z a b ı " d e n i r .
Mezarda rahata kavuşacak ya da azap çekecek insanın ruhudur.
Ahiret yurdu yani ö te dünya, sak ınan ve inanan insanlar iç in daha
iy id i r. (Şu iğret i dünya b i r eğ lence ve oyundan başka b i r şey deği l .
Ahiret yurduna gel ince, ası l hayat iş te odur. Ah b i leb i l se lerd i
A N K E B U T . 6 4 ) İ n a n ma y a n l a r i ç i n i s e k o rk u n ç b i r a z a p v a rd ı r .
(A h i re t e i n a n ma y a n l a r v a r y a o n l a r i ç i n b i z k o rk u n ç b i r a z a p
hazı rlamışızd ı r. 1SRA.10)
Dünyanın b i r sonu vard ı r. Bu sonun ne zaman geleceği bel l i
deği ld i r ama b i rtak ım bel i rt i lerden bu sonun gelmek üzere o lduğu
anlaşı l ı r. Bu bel i rt i ler; insanları d inden uzaklaş t ı rmak iç in Deccal
ortaya ç ıkacakt ı r. Yecüc ve M ecüc ad l ı ik i yarat ık ya da u lus ortaya
çıkacakt ı r. (KEHF.94 , ENBİA.96) Güneş bat ıdan doğacak , Hazret i
İsa yere inecek , Dabbet ' i i l Arz ad l ı b i r hayvan yerden çıkacak
i n s a n l a r l a k o n u ş a c a k t ı r . A d a m ö l d ü rme v e k a d ı n l a ra s a l d ı rma
s u ç l a r ı a r t a c a k , i n s a n l a r s a rh o ş o l a c a k , o r t a l ı ğ ı b i r d u ma n
kaplayacakt ı r. Kıyamet İsrafi l ad l ı dört büyük melekten b i rin in
ç a l a c a ğ ı b o ru y l a (Su r -u İ s ra f i l ) b a ş l a y a c a k t ı r . B o ru n u n i l k
ç a l mı ş ı n d a b ü t ü n i n s a n l a r ö l e c e k , y ı l d ı z l a r b i rb i r i n e ç a rp a ra k
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 67/76
p a rç a l a n a c a k , e v re n d e y a ş a m k a l ma y a c a k t ı r . (K ı y a me t g ü n ü
n e re d e / n e z a ma n d i y e s o ra r . G ö k şmı ş e k ç a k t ı ğ ı n d a . A y
tu tu lduğunda. Ve güneşle ay b i raraya get i ri ld iğ inde. Der k i insan
o g ü n . K a ç ı l a c a k y e r n e re d e . H a y ı r y o k s ı ğ ı n a c a k y e r . V a r ı p
d u ru l a c a k y e r R a b b i n h u z u ru d u r o g ü n . K IY A M E T 6 -1 2 ) ö l ü l e r
borunun ik inci çal ış ıy la d i ri leceklerd i r. (Al lah 'a nası l nankörlük
ediyorsunuz. Siz ö lü lerd in iz , o siz i d i ri l t t i . Siz i y ine ö ldürecek ve
d i r i l t e c e k t i r . N i h a y e t o n a d ö n d ü r ü l e c e k s i n i z . B A K A R A . 2 8 )
B u n d a n s o n ra b ü t ü n k ı y a m e d e n l e r y a rg ı l a n a c a k l a rd ı r . G ü n a h v e
s e v a p l a r " M i z a n " a d ı v e r i l e n t e ra z i d e t a r t ı l a c a k , h a n g i s i a ğ ı r
- ç e k e r s e d i r i l e n ö l ü o n a g ö r e C e n n e t v e y a C e h e n n e m ' e
gönderi lecekt i r.
K ı y a me t g ü n ü C e h e n n e m' i n ü s t ü n e k u ru l a c a k o l a n v e
a l t ı n d a " G a y y a K u y u s u " b u l u n a n " S ı r a t K ö p r ü s ü " n d e n
C e n n e t l i k l e r k o l a y l ı k la g e ç i p C e n n e t ' e u l a ş ı rk e n , C e h e n n e m l i k l e r
b u k u y u y a d ü ş ü p s ü rü k le n e re k C e h e n n e m' e g i d e c e k l e rd ir .
C e n n e t K u r ' a n - ı K e r i m ' d e y e r a l a n a y e t l e r d e ş ö y l e
t a n ı ml a n ma k t a d ı r : (K o ru n u p s a k ı n a n l a r g ü v e n l i b i r me k a n d a d ı r .
Bahçelerde, p ınar başlarında, ince ipekten , parlak a t lastan g iymiş
o l a ra k , k a rş ı l ı k l ı o t u rma k t a d ı r l a r . İ ş t e b ö y l e o n l a r ı i r i g ö z l ü
huri lerle de eş leş t i rmişızd i r. Orda güvenl i b i r b iç imde her tü rlü
meyveyi i sterler. Orada i lk ö lüm dış ında ö lüm ta tmazlar. Al lah
o n l a r ı C e h e n n e m a z a b ı n d a n k o ru mu ş t u r . D U H A N 5 2 - 5 6 )
K u r ' a n - ı K e r i m ' d e C e h e n n e m i l e i l g i l i a y e t l e rd e i s e
tan ımlamalar şu şeki ldedi r: (Ayet lerimizi inkar edenleri yakında
b i r a t e ş e y a s l a y a c a ğ ı z . D e r i l e r i p i ş t i k ç e a z a b ı t a t s ı n l a r d i y e ,
deri lerin i öncekinden başka deri lerle değiş t i receğiz . Al lah azız
117 107
ve hakimdir. NİSA.56) (Biz nankörler iç in z inci rler, bukağı lar ve
kızg ın b i r a teş hazı rlad ık . İNSAN.4)
Kur'an-ı Kerim'de ah i re t le i lg i l i 95 , k ıyamet le i lg i l i 70 ,
Cennet le i lg i l i 62 , Cehennemle i lg i l i 149 ve Cehennem ateş iy le
i lg i l i 38 ayet yer a lmaktadı r.
Öte dünyaya i l işk in inançlarda İslam inançlarıy la fazla
ortak l ık taş ımayan ve İslam dış ı öğelerin ağ ı rl ık kazandığ ı An adolu
Alevi l iğ inde ö lümün bu dünyada yapı lan maddi yaşama i l işk in
bölümlerinde İslam inançlarından etk i lendiğ i ve ö lüm olay ından
me z a ra k o n u l ma s ı n a k a d a r g e ç e n s ü re d e y a p ı l a n u y g u l a ma l a rd a
(ö l ü n ü n y ı k a n ma s ı , k e fe n l e n me s i , g ö mü l me s i , d u a o k u n ma s ı v b . )
İslam inançlarıy la ortak l ık lar taş ıd ığ ı görü lür.
A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e k i ö l ü m d ü ş ü n c e s i , b e s l e n d i ğ i
kaynakların (Eski Türk kül türü , İslam inançları , i lkçağ fe lsefesi ,
B u d i z m , t a s a v v u f v e A n a d o l u ' d a y e r l e ş i k e s k i k ü l t ü r l e r . )
herb i rinden fark l ı öğeleri bünyesine a l ıp kendine özgü b i r mozaik
yapı o luşturmuştur.
A n a d o l u A l e v i l e r i ö l me k t e r i mi y e r i n e " H a k k ' a y ü rü me k ,
K a l ı p d e ğ i ş t i rme k , D o n d e ğ i ş t i rme k , G ö ç me k , U ç ma ğ a v a rma k ,
v b . " t a n ı ml a ma l a r ı k u l l a n ma k t a d ı r l a r .
Hakk 'a yürümek, b i rey in b iç imden kurtu lup , öze dönmesid i r
k i bu tasavvufı an lamda "Fena fı l lah" denen kulun kendin i tanrın ın
varl ığ ında yok etmesin i i fade eder. Anadolu Alevi lerin in inancına
göre Al lah ' ı n kendi nurunda n yarat t ığ ı ve Tanrısal öz taşıyan insan ,
ö lümüyle b i rl ik te tekrar tanrıya dönecek , yani Hakk 'a yürüyecekt i r.
( İ l k ç a ğ f e l s e f e s i n d e P h ı t a g o r a s ' ç ı l a r d a e n y ü k s e k h e d e f
tanrısal l ık la b i rleşerek ben ' i o rtadan kald ı rmakt ı r. İnsan ve tanrı
özsel o larak b i r ve aynıd ı r. ) Anadolu Alevi lerin in ö lmeden önce
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 68/76
ölmek o larak tan ımladık ları bu düşünce yanı kendin i manevi o larak
kurban etme düşüncesi Şamanist kökenl i b i r inanç o larak Alevi -
Bektaşi düşüncesinde de yer a lmışt ı r. Hakk 'a u laşmak insanın
b e n l i ğ i n d e n a r ı n ma s ı , n e f s i n i ö l d ü rme s i y a n i ö l me d e n e v v e l
ö l me s i y l e mü mk ü n o l a c a k t ı r .
Çorum i l i Alaca i lçesi Eskiyapar köyünde 12 .9 .1994 günü
y a p mı ş o l d u ğ u m b i r d e r l e me ç a l ı ş ma s ı n d a k a y n a k k i ş i H a s a n
Taşdcmir (Dede) ö lüm ve ö te dünyaya i l işk in soru larıma şöyle
c e v a p v e r i y o rd u :
"İki tü rlü ö lüm vard ı r: Bunlardan b i ri si ö lüp bu dünyadan
gi tmekt i r k i bu ö lüm sayı lmaz. İk incisi i se ö lmeden evvel ö lmekt i r.
Ölmeden evvel ö lmek tarikat ta o lur. Bel l i b i r yaşa gelen k imse,
Ded e ' n in ve top lum un huzu runda ku rbanı n ı keserek , a i lesi i le
b i r l i k t e b e y a z s e c c a d e ü z e r i n d e d a ra d u ru r . K ü s o l d u ğ u v a r s a
b a r ı ş ı r , a l a c a ğ ı v e r e c e ğ i v a r s a h a l l e d e r . K i m s e y e k ö t ü l ü k
d ü ş ü n m e y e c e ğ i n e , y a l a n s ö y l e m e y e c e ğ i n e , k o m ş u s u i l e i y i
g e ç i n e c e ğ i n e , y o l u n u i n k a r e t m e y e c e ğ i n e y e m i n e t t i r i l e r e k
(N e fs i mi ö l d ü rme y e g e l d i m. ) d e d ir t i l ir . C e md e b u l u n a n c a n l a rd a n
rızal ık a ld ık tan sonra kesi len kurban yeni r. Bu dünyada soru lan ,
ö t e d ü n y a d a s o ru l ma y a c a ğ ı n d a n k e s t i ğ i k u rb a n B u ra k o l u p o n u
Sı ra t k ö p rü s ü n d e n g e ç i re c e k t i r . "
A m a s y a ı l ı G ü m ü ş h a c ı k ö y i l ç e s i S a r a y ö z ü k ö y ü n d e n
Haydar Al tun (Dede) i se 12 .10 .1995 tarih inde yapmış o lduğum
bir derleme çal ışmasında ö lmeden önce ö lmeyi şöyle tan ıml ıyordu:
"Ölmeden evvel ö lmek, beyaz seccade üzerinde ta l ib in Dede
t a r a f ı n d a n s o r u l m a s ı d ı r . K a z ı l m a d ı k m e z a r , ç ı k m a d ı k c a n ,
sarı lmadık kefen , ı l ımadık suyun ta lk ın ı veri l i r o rda. Burda kötü
huy ve a l ışkanl ık lardan arınmaya n iyaz eden insan Pençe-i Al i
A b a ' d a n g e ç e re k a h l a k s a l a r ı n ma y ı g e rç e k l e ş ti r i r . "
119 107
Ölmeden evvel ö lmek düşüncesi Şah Hatai , Pı r Sul tan Abdal
g ib i Alevi ozanların ş i i rlerinde sık l ık la yer a lan b i r konudur. Daha
ç o k s ö z l ü g e l e n e ğ e d a y a l ı o l a n A l e v i - B e k t a ş i d ü ş ü n c e s i ,
yüzyı l ların süzgecinden geçip , kuşaktan kuşağa ak tarı lan sözlü
ü rü n l e r l e f e l s e fe s i n i g ü n ü mü z e d e ğ i n u l a ş t ı r a b i l mi ş , k o n u l a r ı n
değerlendi ri lmesi açısından b iz lere imkan sağlamışt ı r.
Şah Hatay i 'm mani söy le r im d i lden
Ayırır lar seni k ibr i le k inden
Ö lme y e ne na s i p o lmaz bu y o l d an
Var ö lmezden evve l ö l de andan ge l .
Hatai)
Hata i 'm bu s ı r ra e rey im de rs in
Şardak i su l tan ı görey im de rs in
Sua ls i z cenne te g i re y im de rs in
Cem ev ine d i r i v arma ö lü var .
Hatai)
Biz kâmi l i z kâmi le kem bakmay ız
R ı z a k ap ı s ı ndan t a ş r a ç ı k may ı z
C e nne t c e he nne m k o r k u s un çe k me y i z
Bu r da s o r u lmuş tu r s o r umuz b i z im
Hatai)
Men are f s ı r r ın ı k ardaş
Bi ld im sanma b i lemedin
Ö lme de n ö l ş u düny ada
Ö l düm s anma ö l e me d i n
Pir Sultan Abdal)
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 69/76
Anadolu Alevderindc ö te dünyaya i l işk in inançlar (ah ı re t ,
k ı y a m e t , c e n n e t , c e h e n n e m ) k a v r a m o l a r a k k a b u l e d i l i p
b i l inmesine rağmen, İslam inançlarında yer a ld ığ ı şekl iy le ayrın t ı l ı
t a s v i r v e t a n ı ml a ma l a r ı y l a b i l i n me me k t e v e k a b u l g ö rme me k t e ,
b i rer kavram olmaktan ö teye b i r an lam i fade e tmemektedi r. İslam
inancıy la tezat o luşturan , hcrşeyin bu dünyada o lduğu, ö lümle
b i r l i k t e h e rş e y ı n b i t t i ğ i , c e n n e t v e c e h e n n e mi n i n s a n ı n b u
d ü n y a d a k i y a ş a m ı i l e i l g i l i o l d u ğ u d ü ş ü n c e l e r i a ğ ı r l ı k
k a z a n ma k t a d ı r .
Dünyay ı boş sanma ey kuru kafa
C e nne t c e he nn e m i düny ad a t e k b il
A l d anm a k ü r s üde s ö y l e ne n l a f a
Ede r va i z sözün e f sane te şk i l
Naci Kum)
As ı l s ı z f as ı l s ı z yapt ık cenne t i
Hur i g ı lmanlara ve rd ik z i yne t i
Türlü vaidlerle her bir mil le ti
Sev ind i r ip şad-ü handan ey led ik
Edip Harabi)
P i r Su l tan Abda l ' ım ne fe s im hak t ı r
O l Hakk ' ın kat ında noksanım çok tur
Cehennemde ate ş var de r le r yok tur
Herkes ateşini bi le getir ir.
Pir Sultan Abdal)
P i r Su l tan Abda l ' ım hü de r vas l - ı cânânı
Hebad ı r demiş le r ge r i k a lan ı
İ s temem cenne t i hur i g ı lmanı
Ha z r e t i Ş ah ım ' ı g ö rme z de n e v v e l
Pir Sultan Abdal)
120
Ö t e d ü n y a y a i l i ş k i n İ s l a m i n a n ç l a r ı , A l e v i - B e k t a ş i
edebiyat ı içeri sindeki pek çok ş i i rde reddedi l ip , fark l ı şeki l lerde
yorumlanı rken bu konuda söylenen Bektaşi fık raları i le de ince
eleş t i ri lere uğramış , bu konudaki düşünceler açık b i r şeki lde i fade
edi lmişt i r.
E r e n l e r ö l üm dö ş ş e ğ i nde
İmam ge lmiş d ik i lmiş tepes ine
So ruy o r :
"E fend i söy le
İ nan ı y o r mus un Ku r ' an ' a P e y gambe r ' e
C e nne t e , c e he nne me ?
Baba e ren le r ne de rs in bu tö re s i ze
A çm ı ş gö z l e r i n i
Şöy le b i r bakmış çev re s ine
" Be n c an de r d i nde y im
İmam b i lmece de rd inde ."
( 1>
İ s l a m i n a n c ı n a g ö r e , k ı y a m e t g ü n ü k u r u l a c a ğ ı v e
c e h e n n e ml i k l e r i n a l t ı n d a b u l u n a n G a y y a k u y u s u n a d ü ş e re k
cehenneme sürükleneceğine inanı lan Sı ra t köprüsü , Anadolu Alevi
- B e k t a şi d ü ş ü n c e s i n d e k o r k u s u ç e k i l e n b i r y e r o l m a k t a n
çıkarı lmış t ı r.
De s tu r a lmay ı n ca be n a çamad ım
K ı l d an i n ce k ö p r ü y a r a tm ı ş b e n ge ç e me d im
A ğ l a y ı p gü l ünü me n s e çe me d im
Daha ondan gay r ı çok müşkülü var
Hatai)
l . D EM İ RTA Ş , M et in ; Ş i i r im s i B ek taş i G ü lm ece lc r i , N ef es , s . 2 5
121
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 70/76
Bi r cehennem kazd ık gay re t le de r in
Laf ateşi i le ey ledik tezy in
K ı ldan gaye t ince k ı l ı ç tan ke sk in
Üs tüne b i r köprü mizan ey led ik
Edip Harabi)
Sek i z de r le r so l uçmağın kap ı s ı
Hakk ' a doğru aç ı l ı rmış hep is i
Korkusun çek t iğ im S ı rat köprüsü
Hakk ' a doğru varan ku l l ara ney le r
Pir Sultan Abdal)
Sırat köprüsü ve cehennem inançların ın Kaygı ısuz Abdal
ve Yunus Emre 'n in ş i i rlerinde mizahi tarzda ince b i r e leş t i riye
dönüştüğü görü lür.
K ı l d an k ö p r ü y a r a tm ı ş s ı n
Ge ls in ku l l ar ge çs in deyü
He le b i z şöy le dura l ım
Y iğ i t i sen geç a Tanr ı
Kaygusuz Abdal)
Sı rat k ı ldan inced i r A l t ında gayy a vard ı r
K ı l ı ç tan ke sk inced i r i ç i nar i l e pürdür
Var ıp an ın üs tüne Varup o l gö lge l i k te
Ev le r yapa s ım ge l i r B i raz yatas ım ge l i r
Ta ' n e y lemen hoca lar
Hat ı r ın ı z hoş o l sun
V a rube n o l t amuda
Bi raz yanas ım ge l i r
Yunus Emre)
122
R ı z a T e v f i k ' ı n d ö r t l ü ğ ü i s e K a y g u s u z v e Y u n u s E mre
düşüncesin in yüzyı l ımızdaki fark l ı b i r yorumu sanki :
Fe y l e s o f R ı z a ' y ım d i n s i z an l ama
Din i ben öğre t t im kend i babama
He r i p t e o y nad ım cambaz ım ama
S ı r a t k ö p r ü s ünde n ge çe me m ho cam
Anadolu Alevi lerince herşeyin bu dünyada o lduğu, ö lümle
herşeyin b i t t iğ i düşünülmekle b i rl ik te yapı lan b i rtak ım prat ik ler
(Kazma tak ı rt ı sı - kabi r kurbanı - can aş ı , üçü , yedisi , k ı rk ı , y ı l
y e m e ğ i g i b i ö l ü i ç i n v e r i l e n y e m e k l e r , b e l l i d ö n e m l e r d e
m e z a r l ı k l a r ı n z i y a r e t e d i l e r e k b u r a l a r d a y e m e k y e n i l m e s i ,
Tahtacı lar 'da o lduğu g ib i ö lünün elb ise g iydi ri l ip kefenlendik ten
sonra yatak , yorgan ve bazı özel eşyaları i le b i rl ik te gömülmesi
vb . ) uygulamalar b i rçok inançta mevcut o lan ö ldükten sonra yeni
b i r y a ş a ma g e ç i l i y o rmu ş d ü ş ü n c e s i n i n g ü n ü mü z e b i r g e l e n e k
olarak yansımasından başka b i r şey deği ld i r.
H a k k ' a y ü rü y e n c a n m H a k k ' a u l a ş ma s ı i ç i n d ü n y a y a i l k
geld iğ inde özünde taş ıd ığ ı temizl iğe tekrar kavuşması gereki r. Bu
a r ı n ma y ı g e rç e k l e ş t irme k v e ü z e r i n d e k u l h a k k ı k a l ma d a n H a k k ' a
k a v u ş ma s ı n ı s a ğ l a ma k a ma c ı y l a ö l e n k i ş i n i n a k ra b a l a r ı y a d a
m u s a h i b i t a r a f ı n d a n b ü t ü n k ö y l ü n ü n k a t ı lı m ı y l a D e d e ' n i n
h u z u ru n d a " D a rd a n i n d i rme - D a r^ ç e k i l mc " t ö re n i y a pı l ı r. H a k k ' a
yürüyen canın a lacağı - vereceği hal led i lerek kesi len kurbanı yenip ,
bu sayede üzerinde kul hakkı kalmadan Hakk 'a yürümesi sağ lan ı r.
İslamiyet ' in reddet t iğ i ruh göçü (reankarnasyon), Budist
kökenl i b i r inanış o larak Anadolu Alevi l iğ ine de yansımışt ı r.
M.Ö.6 . yy . da Hindistan 'da ortaya ç ıkan Budacı l ık , Orta Asya
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 71/76
T ü r k l e r ' i a ra s ı n d a d a k a b u l g ö rmü ş v e B u d a c ı t o p l u l u k l a r
o l u ş mu ş t u r . A n a d o l u ' y a g e l e n T ü rk t o p l u l u k l a r ı Ş a ma n l ı k ' l a
b i r l i k t e B u d a c ı l ı ğ ı d a g e t i rmi ş l e rd i r . (İ l k ç a ğ fe l s e fe s i n d e ,
Phytagoras ' -ç ı l ığm özünde de insan ruhunun ö lümsüzlüğü ve onun
y a l n ı z c a i n s a n l a r ı n d e ğ i l , a y n ı z a ma n d a d i ğ e r y a ra t ı k l a r ı n
bedenlerine g i rme b iç iminde gerçekleşen b i r d iz i ruh göçü yoluyla
evrimine i l işkm bi r inanç bulunmaktaydı . )
Amasya i l i Merzi fon i lçesi Kayadüzü köyünden kaynak k iş i
Sa d ı k Ö Z T Ü R K 9 . 1 0 . 1 9 9 5 g ü n ü y a p mı ş o l d u ğ u m b i r d e r l e me
çal ışmasında ruh göçüyle i lg i l i şu b i lg i leri veriyordu: "Eğer ölen
iyi bir insansa, dünyada iyi işler işlemişse A llah onun ruhunu
başka bir insana verir ve dünyada adem donunda gelir, eğer kötü
bir insansa onun ruhu yılansa, köpeğe girer, Allah ona ceza
çektirir. "
So n s u z b i r d e ğ i ş i mi n y a ş a n d ı ğ ı d ü n y a mı z d a A n a d o l u
Alevı l iğ indeki ö lüm (ahi re t , k ıyamet , cennet ve cehennem) i l işk in
i n a n ç l a rd a h ı z l ı b i r d e ğ i ş i mi n y a ş a n d ı ğ ı v e g e l e n e k s e l b i rç o k
olgunun yerin i çağdaş düşüncelere b ı rak t ığ ı görü lüyor. Ölümle
bi rl ik te herşeyin b i tmediğ i insan bedenin in doğadaki dönüşüme
k a t ı l d ı ğ ı d ü ş ü n c e s i n i n a ğ ı r l ı k k a z a n d ı ğ ı g ü n ü mü z A n a d o l u
A l e v i l i ğ i n d e , A ş ı k V e y s e l ' e a i t ş u d ö r t l ü ğ ü n k o n u n u n
y o ru ml a n ma s ı n a k a t k ı s a ğ l a y a c a ğ ı d ü ş ü n c e s i y l e s ö z l e r i me s o n
v e r i y o ru m:
Veysel gel ç ıkal ım karş ık i dağa
Ağaçlar bezenmiş yeşi l yaprağa
Birgün o lur ten im düşer toprağa
Karış ı r çamura toz o lur g ider
125 107
Y A R A R L A N I L A N K A Y N A K L A R
A - B i b l i y o g r a f y a
I - B İ R D O G A N , N e j a t : A l e v i l e r i n B ü y ü k H ü k ü m d a r ı Ş a h İ s m a i l H a t a i . C a n Y a y ı n l a r ı . İ s t a n b u l 1 9 9 1 , 6 6 ,
74, 85 s .
2 - B İ R D O G A N , N e j a t : A n a d o l u ' n u n G i z l i K ü l t ü r ü A l e v i l i k . B e r f i n Y a y ı n l a r ı , 3 . B s k . , b y y , t y , 3 4 4 -
3 7 1 . s .
3 - B U R C U O Ğ L U , K e m a l - M a h m u t Ö Z A Y D I N : K ı r k l a r M e c l i s i - E n G ü z e l B e k t a şi Ş i i r l e r i. T a n M a t b a a s ı ,
İs tanbul 1952.
4 - D E M İ R T A Ş , M e t i n : Ş i i r i m s i B e k t a ş i G ü l m e c e l e r i . N e f e s , Y ı l : 3 , S a y ı : 2 5 , K a s ı m 1 9 9 5
5 - E N G İ N , İ s m a i l : A k ç a e n i ş T a h t a c ı l a r ı n d a Ö l ü G ö m m e G e l e n e ğ i . I . A k d e n i z Y ö r e s i T ü r k T o p l u l u k l a r ı
S o s y o - K ü l t ü r e l Y a p ı s ı ( T a h t a c ı l a r ) S e m p o z y u m u B i l d i r i l e r i , 2 6 - 2 7 N i s a n 1 9 9 3 , A n k a r a 1 9 9 5 , 3 7 -
4 4 s . " K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı : 1 6 2 8 " " H a l k K ü l t ü r l e r i n i A r a ş t ı r m a v e G e l i ş t i r m e G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü Y a y ı n l a r ı :
2 0 5 " " S e m i n e r K o n g r e B i l d i r i l e r i D i z i s i : 4 2 "
6 - E R D E N , D o ç . D r . A t i l la : T a h t a c ı l a r ı n G ü n ü m ü z K ü l t ü r e l Y a p ı l a r ı n d a n İ z l e n i m l e r . I . A k d e n i z Y ö r e s i
T ü r k T o p l u l u k l a r ı S o s y o - K ü l t ü r e l Y a p ı s ı ( T a h t a c ı l a r ) S e m p o z y u m u B i l d i r i l e r i , 2 6 - 2 7 N i s a n 1 9 9 3 ,
A n k a r a 1 9 9 5 , 5 3 - 6 6 s .
7 - E R G U N , S a a d e t t i n N ü z h e t : B e k t a ş i K ı z ı l b a ş A l e v i Ş a i r l e r i v e N e f e s l e r i . C i l t : 3 , M a a r i f K ı t a p h a ı ı e s i ,
İ s t a n b u l 1 9 5 6
8 - E R İ Ş E N , İ h a n M e s u t - K e m a l S A M A N C I G İ L : H a c ı B e k t a ş i V e l i , B e k t a ş i l i k v e A l e v i l i k T a r i h i . A y
yayınevi , byy, 1966, 134 s .
9 - E R Ö Z , P r o f . D r . M e h m e t ; T ü r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a ş i l i k , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı , A n k a r a
1990, 397 s .
1 0 - E S İ N , E m e l : İ s l a m i y e t t e n Ö n c e k i T ü r k K ü l t ü r T a r i h i v e İs l a m a G i r i ş , E d e b i y a t F a k ü l t e s i M a t b a a s ı ,
İs tanbul 1978, 104 s .
I I - G U T H R I E , W . K . C . : İ k ç a ğ F e l s e f e s i T a r i h i . Ç e v . A h m e t C E V İ Z C İ , G a y e M a t b . S n . T i c . A . Ş ,
Ank ara 1988, 48 - 49, 119, 121 s .
1 2 - G Ü Z E L , P r o f . D r . A b d u r r a h m a n : T ü r k K ü l t ü r ü n d e M e v l i d v e Y o ğ G e l e n e k l e r i E t r a f ı n d a T e ş e k k ü l
E d e n F o l k l o r i k U n s u r l a r . I I I . M i l l e t l e r a r a s ı Y e m e k K o n g r e s i , T ü r k i y e 7 - 1 2 E y l ü l 1 9 9 0 , 8 0 - 9 3 s .
" K o n y a K ü l t ü r v e T u r i z m V a k f ı Y a y ı n ı "
1 3 - H A N Ç E R L İ O G L U , O r h a n ; İ s l a m İ n a n ç l a r ı S ö z l ü ğ ü , R e m z i K i t a b e v i , İ s t a n b u l 1 9 8 4 .
1 4 - K A Y G U S U Z , İ s m a i l : A l e v i - B e k t a ş i E d e b i y a t ı n d a D e v r i y e l e r v e M a d d e n i n D ö n ü ş ü m ü . K e r v a n ,
E y l ü l 1 9 9 5 .
1 5 - K Ö P R Ü L Ü , F u a d : T ü r k E d e b i y a t ı n d a İ k M u t a s a v v ı f l a r . D i y a n e t İ şl e r i B a ş k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı : 1 1 8 ,
A n k a r a 1 9 9 1 , 3 3 3 s .
1 6 - K u r ' a n - ı K e r i m M e a l i : ( T ü r k ç e Ç e v i r i ) P r o f . D r . Y a ş a r N u r i Ö Z T Ü R K , Y e n i B o y u t . İ s t a n b u l 1 9 9 3 .
1 7 - M e y d a n L a r o u s s e
1 8 - M e z a r ı m ı T a ş t a n O y d u l a r , F o c u s , S a y ı : 6 , H a z i r a n 1 9 9 5 .
1 9 - N O Y A N , B e d r i : B e k t a ş i l i k A l e v i l i k N e d i r . A n k a r a 1 9 8 7 , 2 9 9 s .
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 72/76
'A
B - K ü l t ü r Ba k a n l ı ğ ı , H a l k K ü l t ü r l e r i n i A r a ş t ı r ma v e
G e l i ş t i r me G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü , H a l k K ü l t ü r ü A r ş i v i
B A N T L A R
Arşiv Yer No
İ
İ ç e
K ö y
K a y n a k K iş i
B .9 2 0 4 5 0
Kırıkkale
H a sa n d e d e
M e h m e t A l i K U L D E D E O Ğ L U
B .9 3 0 0 5 5
Y o z g a t
M e rk e z
Kababcl
M e h m e t İ N A N Ç
B .9 4 0 2 4 8
Ç o ru m
M e rk e z
Eşençay
V e l iG Ü R L E K
B .9 4 0 2 5 9
Ç o ru m
Alaca
E sk iy a p a r H a sa n T A Ş D E M İ R
B .9 4 0 2 6 2
Ç o ru m
O sm a n c ık
Ç a m p m a r
D a v u t B A Y R A L
B .9 5 0 1 6 1
A m a sy a
G ö y n ü c e k
Ş a d d ı M e h m e t K IL IÇ
B .9 5 0 1 6 5
A m a sy a
M e rz i fo n
K a y a d ü z ü
H ü se y in C E Y L A N
B .9 5 0 1 6 8
A m a sy a
M e rz i fo n
-
A h m e t T u ra n S A L T IK
B .9 5 0 1 6 9
A m a sy a
H a m a m ö z ü
Ycmişen
A b d u l l a h B A L C I
B .9 6 0 0 2 8
Aydın
B o z d o ğ a n
AJamut
M e h m e t B U R U K
B .9 6 0 0 3 4
Aydın
K a ra c a su A le m le r
S ü le y m a n K A R A K A Y A
126
2 0 - O Y T A N , M . T e v f i k : B e k t a ş i l i ğ i n i ç y ü z ü C i l t : I , M a a r i f M a t b a a s ı , İ s t a n b u l t y , 1 6 7 s .
2 1 - Ö R N E K , D o ç . D r . S e d a t V e y i s: A n a d o l u F o l k l o r u n d a Ö l ü m . A n k a r a Ü n i v e r s i t e s i B a s ı m e v i , 1 9 7 1 ,
1 4 9 s .
2 2 - Ö Z , B a k i : A n a d o l u A l e v i l i ğ i n i n K ü l t ü r e l İ n a n ç s a l K a y n a k l a n . T e o r i , H a z i r a n 1 9 9 5 , S a y ı : 6 6 , 2 3 -
2 4 s .
2 3 - Ö Z G Ü Ç , T a h s i n : Ö n T a ri h t e A n a d o l u ' d a Ö l ü G ö m m e A d e t l e r i . T ü r k T a r i h K u r u m u B a s ı m e v i , A n k a r a
1 9 4 8 , 7 5 - 7 6 s .
2 4 - Ö Z T E L L İ , C a h i t : P i r S u l t a n A b d a l Y a ş a m ı v e B ü t ü n Ş i i r l e r i . Ö z g ü n Y a y ı n D a ğ ı t ı m ı , İ s t a n b u l 1 9 8 5 ,
2 7 4 , 3 1 7 i 3 6 2 , 3 9 6 s .
2 5 - T E M R E N , Y r d . D o ç . D r . B e l k ı s : B e k t a ş i l i ğ i n E ğ i t s e l v e K ü l t ü r e l B o y u t u . K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı :
1 6 7 8 , A n k a ra 1 9 9 4 , 1 7 7 - 1 7 9 s .
A N A D O L U ' D A İ K İ H A L K H A R E K E T İ V E A N A D O L U
A L E V İ L İ Ğ İ İ L E İ L G İ S İ
(Babailer - Şeyh Bedret t in)
A n a d o l u ' n u n t a r i h i n d e , f a r k l ı k ü l t ü r l e r i b ü n y e s i n d e
barındı rması ve mozaik b i r yapı arz e tmesin in doğal b i r sonucu
olarak , sürekl i halk hareket lerin in ortaya ç ık t ığ ın ı görürüz. Bu
hareket lere her ne kadar değiş ik ad lar (i syan , ayaklanm a, başkald ı rı
vb . ) veri l se de , önemli o lan ad landı rı l ış ları deği l hareket lerin
içerik leri ve arkasındaki halk desteğ id i r.
Anadolu 'da , o rtaya ç ık t ık ları dönemde geniş ö lçüde halk
desteğ i a lan ik i hareket , Babai ve Şeyh Bedreddın hareket lerid i r.
B u h a re k e t l e rd e o r t a k o l a n ö z e l l i k , b a ş l a n g ı ç t a k i b i re y s e l
düşüncelerin zaman içeri sinde top lumsal b i r k iml ik kazanarak b i r
h a l k h a re k e t i n e d ö n ü ş me s i d i r .
Bu özel l ik leri ve Anadolu Alevi l iğ i i le i l işk i leri bakım ından
bu ik i halk hareket in i gözden geçi receğiz .
B A B A İ L İ K :
S ü n n i i n a n ç l a r a k a r ş ı g e l e n e k s e l i n a n ç l a r ı s a v u n m a
geleneğinden doğmuştur. Babai l iğ in tanrı an lay ış ı , İslamiyet ' i
yorumlayış ı , Sünni inanca göre o ldukça fark l ıd ı r. 13 . yüzyı lda
o r t a y a ç ı k a n B a h a i l i k ' i n k u ru c u s u B a b a İ l y a s a d l ı T ü rk me n
derv iş id i r.
Baba İ lyas 'm anlay ış ına göre gerçek o lan bu evrendi r.
İnsanla tanrı arasında önem li b i r ayrı l ık yoktur, insan tanrıya , la ı ı rı
i n s a n a e n y a k ı n v a r l ı k t ı r . Y e ry ü z ü b ü t ü n ü i l e b i r d e v l e t
127
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 73/76
ni te l iğ indedi r. Bu devlet in yönet ic isi de tanrıya en yakm olan ,
tanrısal n i te l ik ler taş ıyan Al i 'd i r. Al ı , Peygamber' in ö lümünden
sonra top lumun başına geçmesi gereken k imsedi r. Baba İ lyas ' ta
aş ı rı ö lçüde Al i 'ye bağl ı l ık görü lür.
T o p l u m, b i re y l e r i n k a d ı n - e rk e k a y r ımı g ö z e t me k s i z i n
o l u ş t u r d u k l a r ı b i r b ü t ü n d ü r . B u b ü t ü n i ç e r i s i n d e i n s a n l a r
b i rb i rlerine eş i t t i r .
Baba İ lyas 'm inanç an lay ış ında esk i Türk inanç si stemi o lan
Şamanizm' in iz leri görü lür, tanrıy ı b i r insan g ib i düşünür, tanrı
i le konuşur.
Baba İ lyas ' ın mürid i o lan Baba İshak; Baba İ lyas g ib i ruhun
g ö v d e d e n g ö v d e y e g e ç t i ğ i n e , P e y g a m b e r ' i n r u h u n u n A l i ' d e
yeniden ortaya ç ık t ığ ına, bu ruhun tanrısal b i r n i te l ik taş ıd ığ ına
inanmışt ı r.
B a b a İ s h a k ' a , m ü r i d l e r i " B a b a R e s u l " y a d a " B a b a
R e s u l u l l a h " y a n i p e y g a mb e r d i y o r l a rd ı . B a b a İ s h a k d a k e n d i
p e y g a mb e r l i ğ i n e i n a n mı ş t ı r . B u d ü ş ü n c e i s e İ s l a m i n a n c ı n a
aykı rıd ı r.
Baba İshak , Selçuklu yönet ic i lerine karş ı propaganda yapar,
l ü k s v e i s ra fa d a l mı ş o l a n y ö n e t i c i l e r i d i n d e n v e a d a l e t t e n
ayrı lmakla suçlar. Tam bi r fak i rl ik iç inde yaln ız yaşar, k imseden
herhangi b i rşey kabul e tmez. Yaşayış ve propagandası i le yaln ız
ç e v re T ü rk me n l e r i ' n i d e ğ i l b ö l g e K ü r t , H ı r i s t i y a n , E rme n i , R u m
ve Süryani leri 'n i de e tk i lemişt i r.
Güçlenen Baba İshak , Selçuklu yönet ic i lerine art ık açıkça
meydan okur, c ihad i lan eder.
B a b a İ s h a k , A ma s y a b ö l g e s i n d e b u l u n a n T ü rk me n l e r i
ö ğ re t i s i i l e ö rg ü t l e mi ş t i r . B a b a İ s h a k ' ı n p e y g a mb e r l i ğ i n e v e
128
ö l me z l i ğ i n e i n a n a n T ü rk me n l e r , o n u n d a v e t i ü z e r i n e Sü me y s a t ,
Adıyaman, Kahta ve Maraş taraflarından onun yanına g i tmek iç in
harekete geçerler. Bu gel işmelerden rahatsız l ık duyan Selçuklu
Sul tan ı II. Gıyaseddin Keyhüsrev , Malatya Subaşısı Muzaffereddin
A l i ş i r ' i , o n l a r ı d u r d u r m a k l a g ö r e v l e n d i r i r , a n c a k b a ş a r ı
s a ğ l a n a ma z .
Türkmenler, kendi lerine kat ı lan larla b i rl ik te Sivas 'a g i rerler,
b u ra d a n A ma s y a ' y a g e ç e r l e r . Sa y ı l a r ı b ö l g e d e k i T ü rk me n l e r ' i n
kat ı l ımı i le daha da artar. Sul tan Keyhüsrev , bu yürüyüşü du rdurm a
g ö re v i n i A ma s y a s u b a ş ı s ı A rma ğ a n Ş a h ' a v e r i r . B a b a İ s h a k ,
T ü rk me n l e r A m a s y a ' y a g i rm e d e n , Se l ç u k l u k u v v e t le r i t a ra f ı n d a n
ö l d ü r ü l ü r . A n c a k o n u n ö l ü m s ü z l ü ğ ü n e i n a n a n T ü r k m e n l e r ,
Amasya 'ya g i rerler, Baba İshak ' ı bu lamayınca onun göğe uçtuğunu
v e me l e k l e rd e n y a rd ı m g e t i r e c e ğ i n i d ü ş ü n e re k h a re k e t l e r i n i
sürdürür ve Konya 'ya doğru yürüyüşe geçerler. Ancak 1240 y ı l ı
K a s ı m a y ı n d a K ı rş e h i r O v a s ı ' n d a Se l ç u k l u k u v v e t l e r i t a ra f ı n d a n
yeni lg iye uğrat ı rlar.
Anadolu tarih in in en kapsamlı ve en büyük hareket lerinden
bi ri o lan Babai hareket i , böylece bast ı rı l ı r .
Babaı hareket i , Anadolu halk ın ın en b i l inçl i ve en düzenl i
halk hareket id i r. Anadolu halk ın ı sömüren , ezen , ona yabancı laşan
bi r zu lüm ik t idarına karş ı ortaya ç ıkan hareket in temel inde, d insel
g ö rü n ü m a l t ı n d a , t o p l u ms a l v e e k o n o mi k b u n a l ı ml a r y a t a r .
Başlangıçta tamamen siyasal b i r n i te l ik te o lan Babai hareket i ,
zaman içeri sinde değiş ik d insel grupları bünyesinde eri ten d insel
b i r ak ım n i te l iğ ine bürünür.
A l e v i l i k d i y e n i t e l e n e n k u ru ml a r ı n b a ş l a n g ı c ı n a B a b a i
hareket im kaynak saymak yanl ış b i r kanı o lmaz.
129
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 74/76
So n ra k i Ş i i h a re k e t l e r i , B a b a i l i k i l e a z ç o k b a ğ l a n t ı l ı
gözükür i se de bunlar Bahai l ik ' i Ş i i kökenl i saymaya yetmez.
Baba İ lyas, düşünce bakımından Bektaşi l iğ i e tk i lemiş , onun
k ı r s a l k e s i md e y a y ı l ma s ı n a o l a n a k s a ğ l a mı ş t ı r . B a b a İ l y a s ' ı n
hal i fe lerinden Baba İshak , kendi döneminde yani 13 . yüzyı lda e tk in
o l mu ş t u r . G e l e c e ğ e e t k i s i b a k ı mı n d a n i s e H a c ı B e k t a ş - ı V e l i
düşüncesi ve öğret i si önemlid i r. Hacı Bektaş öğret i si , Baba İshak
eylemini düşün yolu i le gerçekleş t i rmeyi amaçlar. Hacı Bektaş ,
Babai i syanına karışmamışt ı r.
B a b a İ l y a s ' ı n ö l ü mü n d e n s o n ra o r t a y a ç ı k a n v e A l i ' y e
bağlanan kuru luşların şeria ta uymayan davranış ları suç say ı larak
y a s a k l a n mı ş , A l e v i l i k l e i l g i s i g ö rü l e n l e r t o p l u c a ö l d ü rü l mü ş ,
sürü lmüşlerd i r. Aşırı b i r şeria t düzenin i benimseyen , Sünni l ik
d ı ş ı n d a b i r k a y n a k t a n ı ma y a n O s ma n l ı y ö n e t i mi , Se l ç u k l u l a r ' ı n
bu tu tumunu devam et t i rerek , Alevi l iğe karş ı daha geniş b i r k ıy ım,
y ı ld ı rma ve sindi rme pol i t ikası iz lemişt i r. Özel l ik le 16 ve 17 .
yüzyı l larda sürdürü len baskı lar nedeni i le Babai l ik o lay ı b iç im
değiş t i rerek fark l ı şeki l lerde Anadolu 'nun çeşi t l i yörelerinde yeni
k ımı ldanış lara yol açmışt ı r. Ancak bu hareket lerin h iç b i ri 13 .
yüzyı ldaki kadar düzenl i ve geniş kapsamlı o lmamışt ı r.
Ş E Y H B E D R E D D İ N
( S ı ma v n a l ı Ş e y h Be d r e t t i n M a h mu t ) :
S ı m a v n a k a d ı s ı İ s r a i l ' i n o ğ l u d u r . 1 3 5 9 ' d a S ı m a v n a ,
E d i r n e ' d e d o ğ m u ş t u r . D o ğ d u ğ u y e r d e ; K o n y a v e K a h i r e ' d e
mant ık , fe l sefe ve i lah iyat eğ i t imi görmüştür. Ahlat l ı Şeyh Seyıd
H ü s e y i n ' i n e mr i i l e T e b r i z ' e g i t mi ş, T i mu r ' u n , b i l g i n l e r i a ra s ı n d a
131 107
y a p t ı rd ı ğ ı t a r t ı ş ma l a ra k a t ı l mı ş t ı r . M ı s ı r h ü k ü md a r l a r ı n d a n
B e r k ü k ' ü n o ğ l u F e r a h ' a d e r s v e r m i ş t i r . S e y y i d H ü s e y i n ' i n
ö lümünden sonra onun yerine geçmiş , Sakız adasın ın ruhani re isin i
mürid lerı arasına a lmışt ı r. Daha sonra Edi rne 'ye dönerek Musa
Çelebi 'n in kazaskeri o lmuştur. Çeleb i Mebmed ' in , sa l tanat ı e le
geçi rmesinden sonra İznik 'e sürü lmüştür. İznik ' te halk ı i syana
y ö n e l t e c e k p ro p a g a n d a l a ra b a ş l a mı ş , mü r i t l e r i n d e n B ö rk l i i c e
M u s t a fa ' n ı n y a rd ı mı y l a A y d ı n v e K a ra b u ru n ' d a , T o r l a k K e ma l
yard ımıyla da Manisa c ivarında taraftarlar top lamışt ı r. 1416 'da
s ü rg ü n d e b u l u n d u ğ u İ z n i k ' t e n k a ç a ra k İ s fa n d i y a ro ğ u l l a r ı n ı n
yanma sığ ınmışt ı r. Oradan Zogra 'ya geçmişt i r. Si l i st re , Dobruca
v e D e l i o rma n b ö l g e l e r i n d e d o l a ş a ra k d ü ş ü n c e l e r i n i y a y mı ş t ı r .
Ç e l e b i Su l t a n M e h me d t a ra f ı n d a n ü s t ü n e a s k e r g ö n d e r i l mi ş ,
mü r i d l e r i n d e n B ö rk l ü c e M u s t a fa , K a ra b u ru n ' d a ; T o r l a k K e ma l ,
Manisa 'da yeni lg iye uğrat ı lmış t ı r. Bedreddin de e le geçi ri lerek
Serez 'e get i ri lmiş , padişahın huzurunda b i r b i l im kuru lu tarafından
s o rg u y a ç e k i l mi ş , M e v l a n a H a y d a r i A c e mi ' n i n v e rd i ğ i f e t v a y a
göre "mal ı haram, kanı hela l" say ı larak , Serez çarş ısında ç ıp lak
olarak ası lmışt ı r. Ölüm tarih i o larak Osmanl ı kaynaklarında 1415-
1 4 1 7 - 1 4 2 0 g i b i f a r k l ı t a r i h l e r g ö s t e r i l m e k t e d i r . S e r c z ' i n
Y u n a n l ı l a ra g e ç me s i n d e n s o n ra me z a r ı n d a n ç ı k a r ı l a n k e mi k l e r i ,
1924 ' te İstanbul ' a get i ri lmiş , Sul tan Mahmut Türbesi hazinesine
gömülmüştür. Edi rne 'de b i r zav iyesi , Bursa 'da b i r mescid i vard ı r.
Merkezi o tori teye, bask ıcı yönet ime karş ı ortaya ç ıkan halk
h a r e k e t l e r i n i n e n b i l i n ç l i le r i n d e n b i r i d e Ş e y h B e d r e d d i n
h a re k e t i d i r . B e d re d d i n , d ü ş ü n c e l e r i n i y a l n ı z y a y ma k l a k a l ma z
kendi yaşamında da bu düşünceleri uygular. Edi rne 'deki tüm mal
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 75/76
varl ığ ın ı 1412 'de o luşturduğu Vakfa bağış lar. Şeyh Bedreddin ,
b ü y ü k ö l ç ü d e t o p l u ms a l b i r d e v r i m t a s a r l a r . M ü s l ü ma n l a r ' l a
Müslüman o lmayanlar arasında tam bi r eş i t l ik öneri r. İnsanla
t a n r ı n ı n ö z d e ş o l d u ğ u n u , b i r o l d u ğ u n u s a v u n u r . B e n t a n r ı y ı m
anlamına gelen sözleri vard ı r. Şeyh Bedreddin 'de peygamberl ik ten
çok ermişl ik eğ i l imi görü lür.
Bedreddin düşüncesine göre; yaratan i le yarat ı lan b i rd i r.
A ra d a v a r l ı k v e o l u ş b a k ı mı n d a n b i r a y r ı l ı k y o k t u r . E v re n
yarat ı lmamışt ı r yok da o lmayacakt ı r. Dünya d ış ında başka b i r a lem
y o k t u r . C e n n e t , c e h e n n e m b i re r k a v ra m o l ma k t a n ö t e y e g e ç e m e z ,
her ik isi de insanın dünyadaki mut lu luğu veya mutsuzluğu i le i lg i l i
b i r e r k a v ra md ı r . D ü n y a d a mu t l u o l a n c e n n e t t e , mu t s u z o l a n
c e h e n n e md e y a ş ı y o r d e me k t i r . K u r ' a n ' d a g e ç e n b ü t ü n k a v ra ml a r ,
buyruklar b i rer örnekt i r. Bütün dünya mal ları insanların ortak laşa
yararlanması iç indi r. Dünyanın toprağı ve toprağın bütün ürünleri
insanların ortak mal ıd ı r. Yeryüzünde tab i i s ın ı rlar, sen ın-benim
diye bölünmüş toprak parçaları yoktur. Şeyh Bedreddin , kadın larda
o r t a k l ı k i l k e l g ö rü ş ü n e ş i d d e t l e k a rş ı ç ı k mı ş , a i l e k u ru mu n u
savunmuştur. İnsan doğar, yaşar ve ö lür. Doğumla başlayan hayat ,
ö lümle b i ter. Ruh bedenden ayrı , bağımsız b i r varl ık deği ld i r.
Bedenle beraber ruh da göçer g ider, beden d ış ında ruhun özel b i r
hayat ı yoktur. Vücut zerrecik lerin in b i r kez dağı ld ık tan sonra
y e md e n b ı ra ra y a g e l me s i n e v e c e s e d i n y e n i d e n d i r i l me s i n e i mk a n
y o k t u r . B ü t ü n ma n e v i v a r l ı k l a r , i n s a n d ü ş ü n c e s i n i n ö z ü n d e n
doğmuştur. Gerçek o lan insandı r. Tapınma, namazlar ve n iyazlar,
ah lak ın düzel t i lmesi , insanın arınması iç indi r. Gerçek tap ınmanın
hiçb i r koşulu , sın ı rı , b iç imi yoktur.
132
B e d re d d i n , d ü ş ü n c e l e r i n i A ra p ç a y a z d ı ğ ı " V a r i d a t " a d l ı
eserinde top lamışt ı r.
Ş e y h B c d re d d i n ' i n h a re k e t i n e b ö l g e d e k i A l c v i -B e k t a ş i
t o p l u l u k l a r ı d a k a t ı l mı ş t ı r . A n c a k Ş e y h B e d re d d ı n ' i n , A l e v i -
Bektaşi inancında o lduğunu söylemek mümkün deği ld i r. İsyanda
T o r l a k K e ma l v e B ö rk l ü c e M u s t a fa , K a ra b u ru n v e N a r l ı d e re
A l e v ı l e r i n i Ş e y h B e d r e d d i n d ü ş ü n c e l e r i i l e ö r g ü t l e m i ş v e
d e s t e k l e r i n i a l mı ş l a rd ı r . B u t o p l u l u k l a rc a B e d re d d i n , A l e v i
inancında imiş g ib i düşünülmüştür. Şeyh Bedreddin ' in o luşturduğu
inancın sürdürü lmesinde Rumel i Bektaşi lerin ın katk ısı o lmuştur.
R u me l i ' d e b u l u n a n v e B e d re d d i n s o y u n d a n g e l d i k l e r i n i s ö y l e y e n
" B e d r e d d i n O c a ğ ı " m e n s u p l a r ı A l e v i d i n s e l t ö r e n l e r i n i
u y g u l a ma k t a d ı r l a r . B e d re d d i n y a n l ı l a r ı n ı n B e k t a ş i t a r i k a t ı n a
g i rme l e r i n d e e t k i n o l a n , i k i i n a n ç k u ru mu a ra s ı n d a k i y a ş a ma
benzerl iğ id i r. Tarikat lar arasında Şeyh Bedreddin düşüncesine en
y a k ı n o l a n B e k t a ş i l i k t i r . Ş e y h B e d re d d i n d ü ş ü n c e s i , A n a d o l u
Alevi -Bektaşi inanç si stemi i le b i rçok noktada b i rleş i r. Ancak ,
Şeyh Bedreddin h içb i r zaman b i r Alevi o lmamış Alevi düşüncesin i
savunmamışt ı r. Onu Alevi inanç si stemi i le ortak düşünmeye i ten
s e b e p l e r , h e r i k i s i s t e md e o r t a k o l a n n o k t a l a r , A n a d o l u ' n u n
yüzyı l lard ı r süregelen kül türünün iz lerin i taş ı r. Ortak noktaların
kaynağı , Anadolu 'nun esk i medeniyet lerinde, öz kül türünde yatar.
107
7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf
http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 76/76
Y A R A R L A N I L A N K A Y N A K L A R
I - A V C I O Ğ L U , D o ğ a n ; T ü r k l e r i n T a r i h i ( C i l t 4 - 5 ) T e k i n Y a y ı n e v i , İs t a n b u l 1 9 6 8 , 1 7 5 1 . 1 9 9 2 . 1 9 9 3 ,
1995 s .
2 - B O Z K U R T . M . F u a t ; 2 3 . 2 4 1 1 9 9 0 . S a b a h G a z e t e s i
3 - E Y U B O Ğ L U , İ s m e t Z e k i : Ş e y h B e d r e d d i n v e V a r i d a t , D e r Y a y ı n l a r ı , K ü l t ü r M a t b a a s ı , İ s ta n b u l
1980, 16, 173. 176, 177, 242, 246 s .
4 - E Y U B O Ğ L U , İ s m e t Z e k i ; B ü t ü n Y ö n l e r i y l e T a s a v v u f T a r i k a t l a r M e z h e p l e r T a r i h i , D e r Y a y ı n l a r ı ,
İs tanbul 1990, 318, 321, 323, 325 s .
5 - G Ö L P 1 N A R L I , A b d u l b a k ı y ; T a r i h B o y u n c a İ s l a m M e z h e p l e r i v e Ş i i l i k , D e r Y a y ı n e v i , İ s t a n b u l
1979, 171 s .
6 - H A N Ç E R L İ O Ğ L U , O r h a n ; İ s l a m İ n a n ç l a r ı S ö z l ü ğ ü
7 - K Ö P R Ü L Ü , M e h m e t F u a t ; T ü r k E d e b i y a t ı n d a İ k M u t a s a v v ı f l a r , ( 7 . b a s k ı ) D i y a n e t İ şl e r i B a ş k a n l ı ğ ı
Y a y ı n l a r ı , A n k a r a 1 9 9 1 . 2 2 1 s .
8 - M e y d a n L a r o u s s e
9 - Ş E N E R , C e m a l ; A l e v i l i k O l a y ı , Y ö n Y a y ı n c ı l ı k , İ s t a n b u l ( t y ) 1 1 1 , 1 1 3 , 1 1 5 s .