Embed Size (px)
Citation preview
Pierwszy błysk
Leszek Adamczewski
Pierwszy błysk
Replika
Copyright © Leszek Adamczewski, 2009
Copyright © Wydawnictwo Replika, 2009
Wszelkie prawa zastrzeżone
Redakcja
Marek Kaszewski
Projekt okładki
Tomasz P. Wrzesiński
Wydanie I
ISBN 978-83-7674-029-4
Wydawnictwo Replika
ul. Wierzbowa 8, 62-070 Zakrzewo
tel./faks 061 894 41 51
www.replika.eu
978-83-7674-933-4
Od blendy smolistej do bomby atomowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Część pierwsza
PŁONĄCE STOSY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Ostatni reaktor Heisenberga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Bitwa o ciężką wodę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Spotkanie w Kopenhadze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Eksplozja w Lipsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Porzucony notatnik fizyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Pod osłoną Czerwonego Krzyża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Institut X nad Zeuthenersee . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Katastrofa w Kummersdorfie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Eksplozje na Rugii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Długi warkocz ognia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Część druga
FAKTY I MITY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Wykład w Krakowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Podziemne laboratorium SS? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Zagadkowa ”muchołapka” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Żelbetowa czapa Hitlera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
Tajny obiekt ”Rosenquarz” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
Eksperyment śledczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Zapach migdałowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Eksperymenty profesora Mayera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
Spis treści
Część trzecia
ZMIERZCH BOGÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Alfa z czerwoną błyskawicą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187Start tajemniczej rakiety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197Zmowa milczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207Ostatni rejs U-234 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214Poszukiwany Erich Schumann . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Tajemnica Puszczy Goleniowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Specjalne podziękowania dla Dariusza Garby i Pawła Piątkiewicza
za współpracę i pomoc przy zbieraniu materiałów do niektórych rozdziałów tej książki.
Od blendy smolistej do bomby atomowej
Był rok 1789. Któregoś letniego dnia podczas kolejnej wędrówki poczeskich Rudawach berliński aptekarz, chemik i nauczyciel akademicki,Martin Heinrich Klaproth, ponownie zwrócił uwagę na nieznany i wła-ściwie bezużyteczny minerał, przez miejscowych nazywany czasamiblendą smolistą. Tego dnia podniósł kawałek tej czarnej rudy i zasko-czyło go, że jest on wyjątkowo ciężki. Co to może być? – zastanawiałsię, wkładając do plecaka kawałki blendy smolistej. Chemiczna wiedzai intuicja podpowiadały mu, że do Berlina wiezie nieznany jeszcze pier-wiastek, ukryty w tym minerale.
W najśmielszych nawet wyobrażeniach późniejszemu (od 1810 ro-ku) profesorowi chemii Uniwersytetu Berlińskiego nie przyszło namyśl, że ruda przywieziona z Rudaw zawiera nie jeden, ale kilka pier-wiastków. I że wiele lat po jego śmierci znajdą się ludzie, którzy od-kryją takie właściwości jednego z pierwiastków ukrytych w blendziesmolistej, że zagrozi on wszelkiemu życiu na naszej planecie. Półtorawieku później światowej sławy fizyk Albert Einstein powie: „Gdybymtylko [to] wiedział, zostałbym zegarmistrzem”. Ale Klaproth nie mógłjeszcze tego wiedzieć. Sądził, że zostanie odkrywcą nieznanego niko-mu pierwiastka. Tylko tyle i aż tyle.
Na zapleczu swojej „Apteki Niedźwiedziej”, gdzie mieściło się do-brze jak na tamte czasy wyposażone laboratorium chemiczne, Klaprothpróbował z rudy przywiezionej z Rudaw wydzielić ów pierwiastek.Szło mu to wyjątkowo opornie, bo blenda smolista łatwo nie poddawa-ła się różnym doświadczeniom prowadzonym przez aptekarza. Ponoćjuż wtedy, podczas licznych i bezowocnych prób, Klaproth nazwał ówniewydzielony jeszcze pierwiastek uranem, na cześć ponurego i zło-śliwego boga z mitologii greckiej – Uranosa.
Po kilku miesiącach, które minęły od pobytu w Rudawach, wresz-cie osiągnął sukces, a przynajmniej tak mu się zdawało. Gdy do pro-bówki z roztworem blendy smolistej w kwasie azotowym dodał kilkakropel roztworu wodorotlenku, w szklanym naczyniu pojawił się żół-
9
ty osad. Gdy zredukował go węglem, otrzymał czarny proszek. Tojest uran – orzekł.
Dziś wiemy, że nie był to uran, lecz jeden z wielu jego tlenków. Do-piero ponad pół wieku później francuskiemu chemikowi Eugene’owiMelchiorowi Peligotowi udało się z blendy smolistej wydzielić meta-liczny uran w postaci srebrnobiałej sztabki. Ten fakt był wtedy jedynieciekawostką naukową, jako że w połowie dziewiętnastego stulecia niktnie widział jakichkolwiek szans na znalezienie praktycznego zastoso-wania tego wyjątkowo trudnego do uzyskania metalu.
Pod koniec XIX wieku francuski fizyk Henri Antoine Becquerelodkrył zjawisko promieniotwórczości. W 1896 roku zajmował się onfosforescencją, naświetlając światłem słonecznym minerały, którezawijał w kliszę światłoczułą. Pewnego dnia z powodu niepogody niemógł naświetlić próbki rudy uranowej i wraz z kliszą włożył ją do kie-szeni swego fartucha laboratoryjnego, by tam czekały na słonecznydzień. Po kilku dniach przez roztargnienie wywołał przechowywanąw kieszeni kliszę i wielce się zdziwił, gdy zobaczył, że jest ona prze-świetlona. Kilkakrotnie powtórzył to doświadczenie i za każdym ra-zem klisza fotograficzna była prześwietlona w miejscach, gdzie sty-kała się z rudą uranu. Ślady prześwietlenia kliszy występowały takżew przypadkach, gdy owinięto w nią uran metaliczny i sole uranu. Zja-
10
Leszek Adamczewski
Martin Heinrich Klaproth (1743–1817) Rycina z archiwum autora
wisko to nie miało więc żadnego związku z fosforescencją, a tym –podobnie jak jego ojciec – zajmował się Henri Becquerel.
Zbadanie tego nowego i tajemniczego zjawiska Becquerel zleciłMarii Skłodowskiej-Curie, która szukała ciekawego tematu do swejpracy doktorskiej. Korzystnym zbiegiem okoliczności było niedawneodkrycie przez jej męża Pierre’a i jego brata Jacques’a zjawiska piezo-elektryczności kwarcu, co umożliwiło skonstruowanie bardzo czułegoprzyrządu do pomiaru prądu jonizacji powietrza, wywołanej promie-niowaniem. Nie musiała już – jak Becquerel – oceniać stopnia zaczer-nienia kliszy fotograficznej, ale mogła podać dokładne, zmierzoneelektrometrem wartości prądu jonizacji. I w ten sposób Skłodowska--Curie ustaliła, że ruda uranu wykazuje znacznie większą promienio-twórczość niż sam uran. Wniosek nasuwał się sam. Blenda smolistamusi – oprócz uranu – zawierać również inne pierwiastki promienio-twórcze. I uczonej, pochodzącej z wymazanej z map Europy Polski,udało się na drodze skomplikowanych operacji chemicznych wydzie-
11
Pierwszy błysk. Tajemnica hitlerowskiej broni jądrowej
Maria Skłodowska-Curie (1867–1934)i jej mąż Pierre Curie (1859–1906),badając rudę uranu, odkryli zawartew niej pierwiastki promieniotwórcze– polon i rad Zdjęcie z archiwum autora
lić te pierwiastki, które nazwała polonem (na cześć Polski) i radem.Promieniowały one miliony razy silniej niż uran.
Maria Skłodowska-Curie odkryła również, że radioaktywność po-lega na emisji trzech różnych rodzajów promieniowania. W tym sa-mym mniej więcej czasie radioaktywnością zainteresował się ErnestRutherford, odkrywca jądra atomu. Od Becquerela otrzymał on prób-kę czystego uranu w celu zbadania emitowanego promieniowania.Rutherford podzielił to promieniowanie na trzy rodzaje, które nazwałpromieniowaniem alfa, beta i gamma.
W 1935 roku włoski fizyk Enrico Fermi „ostrzelał” sztabkę czyste-go uranu neutronami, trzy lata wcześniej odkrytymi przez angielskiegofizyka Jamesa Chadwicka. Te neutrony, które przelatywały przez blok
12
Leszek Adamczewski
6 sierpnia 1945 roku. Eksplozja ame-rykańskiej bomby atomowej nadHiroszimą Zdjęcie z archiwum autora
13
parafiny, wyhamowywały do 1000–2000 metrów na sekundę i „grzęzły”w jądrach atomów uranu. Poszczególne jądra z dodatkową cząstką two-rzyły już inny izotop. Najciekawsze było jednak to, że taki izotop, wzbo-gacony w pojedynczy neutron, rozlatywał się na dwa mniejsze – na ato-my pierwiastków leżących mniej więcej w środku układu okresowego.Gdy do tego dodamy, że z każdego rozbitego atomu uranu wyrzucanesą i inne neutrony, to po odpowiednim ich pokierowaniu rozbiją (rozsz-czepią) one kolejne atomy uranu, co wyzwoli kolejne neutrony, którerozbiją następne atomy. I tak dalej.
Oto w skrócie podstawa reakcji łańcuchowej. A że każdemu rozbiciuatomu uranu podczas tej reakcji towarzyszy wydzielanie ogromnej ener-gii, zastosowanie reakcji łańcuchowej dla celów wojskowych było jużtylko kwestią czasu. Ale i także odpowiednich środków, które musiałowyłożyć państwo, starające się o broń opartą na reakcji łańcuchowej.
Podczas drugiej wojny światowej pieniędzy, kapitału ludzkiego re-prezentowanego przez naukowców oraz determinacji nie zabrakło Sta-nom Zjednoczonym Ameryki. Ich siły zbrojne – już po zakończeniudziałań wojennych w Europie i kapitulacji hitlerowskich Niemiec –przeprowadziły na pustyni Alamogordo w stanie Nowy Meksyk w peł-ni udany test uranowego ładunku wybuchowego. Dwadzieścia jeden dnipóźniej podobnej mocy ładunek w formie bomby lotniczej załadowanodo specjalnie do tego celu zaadaptowanej latającej fortecy B-29, który tosamolot z wyspy Tinian wystartował w kierunku Japonii.
Od startu tego samolotu i towarzyszących mu maszyn minęło kilka-naście godzin. Był 6 sierpnia 1945 roku. I oto jedna z amerykańskichrozgłośni radiowych poinformowała świat: „Podajemy wiadomości. Nawstępie donosimy o wspaniałym osiągnięciu uczonych alianckich – wy-produkowaniu bomby atomowej. Jedną z takich bomb zrzucono na ja-pońską bazę wojskową. [...] Samolot zwiadowczy nie mógł niczego do-strzec nawet po upływie paru godzin, gdyż olbrzymia chmura dymui pyłu przesłania miasto liczące ponad 300 000 mieszkańców”.
Miastem tym była japońska Hiroszima. Od dnia, gdy Martin Heinrich Klaproth zainteresował się blendą
smolistą, minęło 156 lat.
Pierwszy błysk. Tajemnica hitlerowskiej broni jądrowej
Część pierwsza
PŁONĄCE STOSY
Ostatni reaktor Heisenberga
To był już koniec wojny, ale grupa naukowców skupionych wokółprofesora Wernera Heisenberga, laureata Nagrody Nobla w dziedziniefizyki z 1932 roku, postanowiła podjąć jeszcze jedną próbę. Sytuacjamilitarna Wielkoniemieckiej Rzeszy wskazywała, że ostatnią. Pod ko-niec lutego 1945 roku w wyrobiskach podziemnych w Haigerlochw Badenii-Wirtembergii rozpoczęto budowę reaktora, zwanego sto-sem atomowym Heisenberga.
W wielkiej żelbetonowej studni wypełnionej wodą umieszczono cy-lindryczny zbiornik, zawierający tak zwaną „ciężką wodę”, osłonionyszczelną pokrywą grafitu. Nazywało się to reflektorem grafitowym.W to wpuszczono zbiornik wewnętrzny, czyli rdzeń reaktora, na któryskładały się 664 uranowe sześciany o krawędzi 5 centymetrów, przy-wiązane do grafitowego wieka. Tę siatkę uranową podtrzymywała jed-nocentymetrowa warstwa magnezu o wadze 32 kilogramów, spoczy-wająca na żelaznym ruszcie o wadze 75 kilogramów. Oba zbiornikiwykonane były z aluminium, a wolną przestrzeń wypełniono blokamigrafitu. Źródło neutronów było wprowadzane do środka instalacjiprzez tak zwany „komin”. Tam też znajdowała się szczelina umożli-wiająca wstawienie sondy do pomiaru liczby emitowanych neutronówwewnątrz reaktora. Z braku czasu zrezygnowano ze środków bezpie-czeństwa, czyli urządzenia do wyhamowania strumienia neutronów.
1 marca z poczty w Hechingen nadano telegram, że reaktor w Hai-gerloch pracuje. Przyrządy pomiarowe wskazywały dziesięciokrotnepowielenie neutronów. Heisenberg i jego współpracownicy wiedzie-li, że jest to bardzo dobry rezultat, ale niewystarczający do zainicjo-wania samopodtrzymującej się reakcji łańcuchowej.
Adresatem telegramu nadanego w Hechingen był profesor WaltherGerlach, który w tym czasie z ramienia Rady Badań Naukowych Rze-szy, jako pełnomocnik marszałka Rzeszy Hermanna Göringa, kiero-wał pracami projektu uranowego hitlerowskich Niemiec, niezbytszczęśliwie nazwanym „Uranverein”. Wydawałoby się, że Gerlach
17
natychmiast przyjedzie do Haigerloch, a tymczasem nic takiego nienastąpiło. Dlaczego? Dziś znamy przyczynę nieobecności szefa „Uran-verein” w początkowej fazie eksperymentu reaktorowego Heisen-berga. Zagadką nadal pozostaje, czy przyczynę tę znali również Hei-senberg i współpracujący z nim profesorowie – Otto Hahn i CarlFriedrich von Weizsäcker...
Gerlach przyjechał do Haigerloch dopiero 5 marca. Towarzyszyłmu doktor Kurt Diebner, który w tym czasie koordynował prace nadwyprodukowaniem niemieckiej broni jądrowej z ramienia UrzęduUzbrojenia Wojsk Lądowych hitlerowskiego Wehrmachtu. W środo-wisku niemieckich fizyków i chemików było tajemnicą poliszynela,że Heisenberg nie znosi Diebnera, a i ten ostatni niezbyt ceni laure-ata Nagrody Nobla. Jednak w Haigerloch nie wyczuwało się tego kon-
18
Leszek Adamczewski
Werner Heisenberg (1901–1976)Zdjęcie z archiwum autora
fliktu. Heisenberg i Hahn zapoznali Gerlacha i Diebnera z planami nanajbliższe dni. Zdaniem uczonych, aby doprowadzić do samopodtrzy-mującej się reakcji łańcuchowej, należało zmienić układ doświadczal-ny z cylindrycznego na kulisty. Ale na to nie było już czasu.
Tak więc zespół badawczy skupiony wokół Wernera Heisenbergazatrzymał się kilka metrów przed metą. „Być może – czytamy w książceRainera Karlscha Hitlers Bombe, wydanej w 2005 roku w Niemczech,w Polsce znanej pod tytułem Atomowa bomba Hitlera – było to jegoszczęście. Bez urządzenia do wyhamowania strumienia neutronów niedałoby się prawdopodobnie zatrzymać reakcji łańcuchowej”. W marcu1945 roku doszłoby zatem do katastrofy podobnej do tej, która 41 latpóźniej nastąpiła w radzieckiej elektrowni jądrowej w Czarnobylu naUkrainie. Znaczna część Niemiec, a być może nawet Europy, zosta-łaby skażona promieniotwórczymi izotopami.
Niepowodzenie doświadczenia ze stosem atomowym Heisenber-ga w Haigerloch rozwiało nadzieje Adolfa Hitlera na skonstruowaniebomby atomowej. Tak przynajmniej uważano do czasu wydaniawspomnianej książki Karlscha. „Trzecia Rzesza była daleko od celu”– mówili i pisali historycy oraz publicyści interesujący się dziejami hi-tlerowskiego programu uranowego. „Ostrożnie z pochopnymi wnio-skami” – przestrzegali inni, którzy na podstawie szczątkowych infor-macji doszli do przekonania, że Rzesza Hitlera była dużo bliżejwyprodukowania własnej bomby atomowej, niż twierdzili historycy.Ale nikt z nich nie przewidział, że w ostatniej chwili udało się Niem-com lub – zachowajmy należytą ostrożność – mogło się udać wyprodu-kować jakieś prymitywne ładunki jądrowe. I że zdążyli je nawet wypró-bować na poligonie w dolinie Jonastal koło Ohrdrufu w Turyngii.Właśnie ów test – na co wiele wskazuje – był przyczyną nie tylko opóź-nienia przyjazdu Gerlacha do Haigerloch, ale również jego braku więk-szego zainteresowania doświadczeniami Heisenberga. Gerlach i Dieb-ner wiedzieli bowiem, że droga do celu, którą wybrał laureat NagrodyNobla, jest jeszcze długa i najeżona licznymi trudnościami, nie do poko-nania w warunkach ginącego pod ciosami aliantów państwa.
19
Pierwszy błysk. Tajemnica hitlerowskiej broni jądrowej
Nie tylko Gerlach i Diebner, ale zdecydowana większość zaangażo-wanych w projekt uranowy naukowców zdawała sobie wówczas spra-wę, że tę szansę Niemcy zmarnowali. Wszak idea broni, którą dziś na-zywamy jądrową, narodziła się w hitlerowskich Niemczech.
Zaczęło się zgoła niewinnie. W połowie grudnia 1938 roku w Insty-tucie Chemii Towarzystwa Cesarza Wilhelma w Berlinie-Dahlem pro-fesor Otto Hahn i jego asystent Fritz Strassmann dokonali pierwszegorozszczepienia jądra atomu uranu, chociaż nie to było ich celem. Spo-dziewali się, że w wyniku bombardowania atomów uranu neutronamiotrzymają sztuczne izotopy radu, a tymczasem wyszedł im... bar.
„Może znasz jakieś fantastyczne wyjaśnienie? Rozumiemy, że urannie może rozpaść się na bar. Spróbuj więc wymyślić jakąś inną możli-
20
Leszek Adamczewski
Ostatni reaktor uranowy Wernera Heisenberga, zmontowany w podziemnej grocie w HaigerlochZdjęcie z archiwum autora
wość” – napisał Hahn w liście do swej dawnej współpracownicy. LiseMeitner, bo o niej mowa, jako austriacka Żydówka musiała nielegalnieopuścić Trzecią Rzeszę po aneksji Austrii przez Niemcy. Zamieszkaław Szwecji i podjęła pracę w Instytucie Fizycznym Akademii Naukw Sztokholmie.
Meitner kilkakrotnie przeczytała list Hahna i nic rozsądnego nieprzychodziło jej do głowy. Była Wigilia świąt Bożego Narodzenia 1938roku.
Kilka godzin przed wieczerzą wigilijną Meitner list Hahna dała doprzeczytania swemu siostrzeńcowi, z którym zamierzała spędzić świę-ta u swej szwedzkiej przyjaciółki. Otto Frisch był też fizykiem i praco-wał w Instytucie Nielsa Bohra w Kopenhadze. 34-letni Frisch i jego 60-letnia ciotka wybrali się do lasu na spacer, który miał zaważyć na hi-storii światowej nauki. Wśród ośnieżonych drzew dyskutowali o do-świadczeniu Hahna i Strassmanna, na kartkach papieru zapisywaliskomplikowane obliczenia, wzory i teorie. Okazało się, że ciężkie jądrouranu jest mało stabilne. Porównali je do kropli cieczy. Wystarczy – skonstatowali – jądro trafić powolnym neutronem, by się rozpadło.Nowe, lżejsze jądra wskutek odpychania elektrycznego muszą oddalićsię od siebie z ogromną prędkością, co wyzwoli gigantyczną energię.
21
Pierwszy błysk. Tajemnica hitlerowskiej broni jądrowej
Kurt Diebner (1905–1964) Zdjęcie z archiwum autora
Tym samym Meitner i Frisch obalili niepodważalny do tamtej Wi-gilii aksjomat fizyki jądrowej, że jądra atomu nie da się rozbić.
Gdy udawali się na kolację, nie myśleli o użyciu uranu do produkcjibomb. Może dlatego, że w swoich rozważaniach pominęli jeden ele-ment. Otóż każda z dwóch części rozbitego jądra atomu uranu wydzie-la wolny neutron, który trafia w kolejne jądro atomu i je rozbija. I takdalej. Znaczenie tego odkrycia wkrótce zrozumie fizyk jądrowy, doktorKurt Diebner z Urzędu Uzbrojenia Wojsk Lądowych Wehrmachtu.
Zanim Hahn w czasopiśmie „Naturwissenschaften” opisze swei Strassmanna doświadczenia z jądrem uranu, w piśmie „Nature” pa-ryski fizyk Frederic Joliot-Curie zwróci uwagę na możliwość wywo-łania reakcji łańcuchowej. Artykuł ów przeczyta inny fizyk, profesorPaul Harteck z Uniwersytetu w Hamburgu. To on i jego asystent,
22
Leszek Adamczewski
Otto Hahn (1879–1968) i Lise Meitner (1878–1968) na zdjęciu pochodzącym z czasów przed-hitlerowskich, gdy mogli jeszcze pracować razem Zdjęcie z archiwum autora
Wilhelm Groth, zaalarmują armię. Podpisany przez nich list trafił doUrzędu Uzbrojenia Wojsk Lądowych, którego szef korespondencję tęprzekazał doktorowi Diebnerowi. „Kraj, który jako pierwszy zrobiużytek [z rozszczepienia jądra atomu], uzyska trudną do nadrobieniaprzewagę nad innymi krajami” – czytał Diebner opinie Harteckai Grotha o ostatnich osiągnięciach fizyki jądrowej, które będzie możnawykorzystać do skonstruowania ładunków wybuchowych o gigantycz-nej sile rażenia. To przemawiało do wyobraźni tego naukowca-nazisty.
Nigdy się nie dowiemy, czy przebywający w marcu 1945 rokuw Haigerloch Diebner wrócił pamięcią do narady, którą 16 września1939 roku zorganizował w Urzędzie Uzbrojenia Wojsk Lądowych. Za-prosił na nią najwybitniejszych niemieckich fizyków i chemików. Gdyhitlerowski Wehrmacht podbijał Polskę, na berlińskiej naradzie podjętodecyzję o rozpoczęciu badań nad militarnym wykorzystaniem odkryciaHahna, którego zresztą ostro skrytykowano za opublikowanie artykułuw „Naturwissenschaften”. Od tej pory badania jądrowe objęto najści-ślejszą tajemnicą państwową Rzeszy i zakazano ogłaszania drukiem ja-kichkolwiek informacji na ten temat. Z tego zakazu wyłamie się późniejtylko nieznana nam dziś grupa naukowców z akademii Luftwaffe, czyliniemieckich sił powietrznych. W specjalistycznym czasopiśmie za-mieszczą oni, ilustrowany zdjęciami, artykuł o swoim wkładzie w pro-jekt uranowy Rzeszy. Jaki to był wkład? Gdzie pracowali? I kto wcho-
23
Pierwszy błysk. Tajemnica hitlerowskiej broni jądrowej
Paul Harteck (1902–1985) Zdjęcie z archiwum autora
dził w skład tej grupy? Tego nie wiemy, bo niemal w ostatniej chwiliprzed wysyłką do prenumeratorów odkryto ów artykuł. Cały nakładczasopisma zniszczono.
W marcu 1945 roku ani Heisenberg i Hahn, ani Gerlach i Diebnernie wiedzieli o jednym. O tym mianowicie, że już od wczesnej jesieniroku poprzedniego wywiady amerykański i brytyjski interesowały sięokolicami miasta Hechingen w Badenii-Wirtembergii. Amerykanie odswego agenta działającego w Szwajcarii dowiedzieli się, że w rejonieHechingen widziano profesora Heisenberga. Raz uchwyconej nici wy-wiady alianckie już nie wypuściły z rąk. Nad Hechingen wysłano sa-moloty zwiadowcze, które na kliszach fotograficznych utrwaliły jakieśnowe obiekty przemysłowe o nieznanym przeznaczeniu, ułożone nie-dawno tory kolejki wąskotorowej i linie wysokiego napięcia.
24
Leszek Adamczewski
Amerykańscy specjaliści z misji ”Alsos” badają porzucony przez Niemców reaktor uranowy
w Haigerloch Zdjęcie z archiwum autora
Alianci wstrzymali się jednak z bombardowaniami sfotografowanychobiektów do ukończenia budowy. Obawiali się, że po pierwszym nalocieNiemcy przeniosą wszystkie urządzenia w inne miejsca, zwłaszcza doodpornych na bombardowania podziemi, które – jak grzyby po deszczu– wyrastały w różnych regionach Niemiec.
A jednak Niemcy wykorzystali podziemia. Reaktor Heisenbergazbudowano bowiem wcześniej w odpowiednio przygotowanych pod-ziemnych wyrobiskach dojrzewalni win w leżącej 15 kilometrów nazachód od Hechingen wiosce Haigerloch. Ale o tym Amerykanie do-wiedzą się dopiero w końcu kwietnia 1945 roku, gdy w okolice He-chingen dotrą oficerowie ze specjalnej jednostki misji „Alsos”.
Pod tym kryptonimem wywiad amerykański ukrył supertajne zada-nie zdobywania wszelkich informacji o pracach naukowo-badawczychi produkcyjnych nad bronią atomową w Rzeszy. Specjalny oddział
25
Pierwszy błysk. Tajemnica hitlerowskiej broni jądrowej
Kostki uranu znalezione przez ludzi z misji ”Alsos” w Haigerloch Zdjęcie z archiwum autora
„Alsos”, eskortowany przez wzmocnioną kompanię 1279. batalionusaperów i osobiście dowodzony przez szefa misji pułkownika BorisaT. Pasha z wywiadu wojsk lądowych armii amerykańskiej, w rejonHechingen dotarł 22 kwietnia. Tę część Rzeszy zdobywali Francuzi,którzy o tajnym zadaniu misji „Alsos” nie zostali poinformowani, alePash tym się nie przejmował. Jego ludzie, do których dołączyła grupamłodych fizyków amerykańskich, dowodzona przez kapitana GeorgaStantona, nie czekając na Francuzów, 23 kwietnia zajęli wioskę Haiger-loch. Po dotarciu do podziemi wyłamali wrota i weszli do groty, w któ-rej znajdował się reaktor Heisenberga. Aparatura atomowa była nie-tknięta, ale uran i ciężka woda zniknęły.
Amerykanie sfotografowali całą instalację i jej poszczególne czę-ści, a w końcu reaktor zdemontowali, zaś podziemia dojrzewalni winwysadzili w powietrze. Gdy do Haigerloch wkroczyli Francuzi, ludziez „Alsos” udali się na poszukiwania innych laboratoriów atomowychi przebywających w okolicach Hechingen naukowców niemieckich.Jeden z nich zdradzi Amerykanom miejsca, gdzie w Heigerloch ukry-to 2000 litrów ciężkiej wody i kostki uranu.
Beczki z ciężką wodą były ukryte w pobliskim młynie, a kostkiuranu zakopane na polu.
Bitwa o ciężką wodę
Doktor Kurt Diebner wyjechał z Haigerloch 10 marca 1945 roku.Nie mógł wówczas przewidzieć tego, że za półtora miesiąca, gdy ulicei place Berlina zamienią się w piekło na ziemi, a reaktor Heisenbergademontować będą Amerykanie z misji „Alsos”, w niezajętych jeszczeprzez aliantów częściach Niemiec poszukiwać go będą gestapowcy.Rozkaz, który nadejdzie z berlińskiej Kwatery Głównej Führera, bę-dzie wyraźny. Diebner musi zginąć! Najprawdopodobniej rozkaz ówwydał Martin Bormann, szef Kancelarii NSDAP w randze reichsleite-ra partii nazistowskiej, od 1941 roku najbliższy współpracownik Adol-fa Hitlera. Ale dlaczego wydał taki rozkaz?
26
Leszek Adamczewski
Niedostępne w wersji demonstracyjnej.
Zapraszamy do zakupu
pełnej wersji książki.
